gāo yáo mó mó, móu yě. gāo yáo wèi dì shùn móu. wèi, yú wěi fǎn.
皋陶谟谟,谋也。皋陶为帝舜谋。○为,于伪反。
shū chuán" mó móu" zhì" shùn móu" zhèng yì yuē: kǒng yǐ cǐ piān wéi yǔ yǔ yán, xián qí bú duì dì shùn, gù yán" wèi dì shùn móu". jiāng yán" wèi dì shùn móu" gù yòu xùn" mó" wèi móu, yǐ xiáng qí wén.
[疏]传“谟谋”至“舜谋”○正义曰:孔以此篇惟与禹言,嫌其不对帝舜,故言“为帝舜谋”。将言“为帝舜谋”故又训“谟”为谋,以详其文。
yuē ruò jī gǔ, gāo yáo yì shùn kǎo gǔ dào yǐ yán zhī. fū diǎn mó, shèng dì suǒ yǐ lì zhì zhī běn, jiē shī fǎ gǔ dào yǐ chéng bù yì zhī zé. fū yīn fú. zhì, zhí lì fǎn, xià tóng. yuē:" yǔn dí jué dé, mó míng bì xié." dí, dǎo. jué, qí yě. qí, gǔ rén yě. yán rén jūn dāng xìn dǎo xíng gǔ rén zhī dé, móu guǎng cōng míng yǐ fǔ xié qí zhèng. dǎo, tú bào fǎn. yǔ yuē:" yú, rú hé?" rán qí yán, wèn suǒ yǐ xíng. gāo yáo yuē:" dōu! shèn jué shēn xiū, sī yǒng. tàn měi zhī zhòng yě. shèn xiū qí shēn, sī wèi cháng jiǔ zhī dào." shēn xiū" jué jù. dūn xù jiǔ zú, shù míng lì yì, ěr kě yuǎn, zài zī." yán shèn xiū qí shēn, hòu cì xù jiǔ zú, zé zhòng shù jiē míng qí jiào, ér zì miǎn lì yì dài shang mìng, jìn kě tuī ér yuǎn zhě, zài cǐ dào. dūn, qiē yùn dōu kūn fǎn. yǔ bài chāng yán yuē:" yú." yǐ gāo yáo yán wèi dāng, gù bài shòu ér rán zhī. dāng, dīng làng fǎn, xià tóng.
曰若稽古,皋陶亦顺考古道以言之。夫典、谟,圣帝所以立治之本,皆师法古道以成不易之则。○夫音扶。治,直吏反,下同。曰:“允迪厥德,谟明弼谐。”迪,蹈。厥,其也。其,古人也。言人君当信蹈行古人之德,谋广聪明以辅谐其政。○蹈,徒报反。禹曰:“俞,如何?”然其言,问所以行。皋陶曰:“都!慎厥身修,思永。叹美之重也。慎修其身,思为长久之道。○“身修”绝句。惇叙九族,庶明励翼,迩可远,在兹。”言慎修其身,厚次叙九族,则众庶皆明其教,而自勉励翼戴上命,近可推而远者,在此道。○惇,《切韵》都昆反。禹拜昌言曰:“俞。”以皋陶言为当,故拜受而然之。○当,丁浪反,下同。
shū" yuē ruò" zhì" yuē yú" zhèng yì yuē: shǐ jiāng yán gāo yáo zhī néng móu, gù wèi tí mù zhī cí yuē, néng shùn ér kǎo àn gǔ dào ér yán zhī zhě, shì gāo yáo yě. qí wèi dì móu yuē:" wéi rén jūn zhě dāng xìn shí dǎo xíng gǔ rén zhī dé, ér móu guǎng qí cōng míng zhī xìng, yǐ fǔ xié jǐ zhī zhèng shì, zé shàn yǐ." yǔ yuē:" rán." rán qí móu shì yě." cǐ dāng rú hé xíng zhī?" gāo yáo yuē:" wū hū! zhòng qí shì ér tàn měi zhī." xíng shàng móu zhě, dāng jǐn shèn qí jǐ shēn, ér xiū zhì rén zhī shì, sī wèi jiǔ cháng zhī dào. yòu hòu cì xù jiǔ zú zhī qīn ér bù yí qì, zé zhòng rén jiē míng xiǎo shàng yì, ér gè zì miǎn lì yì dài shang mìng, xíng zhī yú jìn, ér kě tuī ér zhì yuǎn zhě, zài cǐ dào yě." yǔ nǎi bài shòu qí dāng lǐ zhī yán, yuē:" rán." měi qí yán ér bài shòu zhī. chuán" yì shùn" zhì" zhī zé" zhèng yì yuē: èr mó qí mù zhèng tóng, gù yún" yì shùn kǎo gǔ dào yǐ yán" yě. yáo shùn kǎo gǔ yǐ xíng, wèi zhī wèi" diǎn", dà yǔ gāo yáo kǎo gǔ yǐ yán wèi zhī wèi" mó"." diǎn"" mó" zhī wén bù tóng, qí mù jiē yún kǎo gǔ, gù chuán míng yán qí yì:" fū diǎn mó, shèng dì suǒ yǐ lì zhì zhī běn." suī yán xíng yǒu yì, jiē shì kǎo fǎ gǔ dào yǐ chéng bù yì zhī zé, gù shǐ jiē yǐ" jī gǔ" wèi duān mù. dàn jūn zé xíng zhī, chén zé yán zhī, yǐ zūn bēi bù tóng, gù" diǎn"" mó" míng yì. yǔ yì wèi jūn ér yún" mó zhě, yǔ zài shùn shí wèi wèi jūn yě. gù shì yì tóng cǐ jiě. gāo yáo dé liè yú yǔ, jiē shì kǎo gǔ yǐ yán, gù dé tóng qí tí mù. dàn yǔ néng" fū yú sì hǎi, qí chéng yú dì", gāo yáo bù néng rán, gù cǐ xià gèng wú bié cí ěr. chuán" dí dǎo" zhì" qí zhèng" zhèng yì yuē: shì gǔ yún:" dí, dào yě." shēng jiè wèi dǎo, dǎo yīn yǔ dǎo tóng, gù" dí" yòu wèi dǎo yě. qí dé jí qí shàng" jī gǔ", gù yuē" qí, gǔ rén yě". ér chén wèi jūn móu, gù yún" yán rén jūn dāng xìn dǎo xíng gǔ rén zhī dé", wèi dǎo lǚ yī xíng zhī yě." móu guǎng cōng míng"," cōng míng" zhě zì shì jǐ xìng, yòu dāng shòu nà rén yán, shǐ duō suǒ wén jiàn, yǐ bó dà cǐ cōng míng, yǐ fǔ bì hé xié qí zhèng. jīng wéi yán" míng", chuán yì yǒu" cōng" zhě, yǐ ěr mù tóng shì suǒ yòng, gù yǐ" cōng míng" yán zhī. cǐ" yuē" shàng bù yán" gāo yáo", yóu dà yǔ wèi móu," yuē" shàng bù yán" yǔ". zhèng xuán yún:" yǐ gāo yáo xià shǔ wèi jù." zé" jī gǔ" zhī xià wú rén míng, yǔ shàng sān piān bù lèi shén yǐ. chuán" tàn měi" zhì" zhī dào" zhèng yì yuē: àn chuán zhī yán yǐ" xiū" wèi shàng dú, gù shì yì tóng yě. chuán" yán shèn" zhì" cǐ dào" zhèng yì yuē: zì shēn yǐ wài, jiǔ zú wèi jìn, gù shèn xiū qí shēn, yòu hòu cì xù jiǔ zú, yóu yáo zhī wéi zhèng, xiān yǐ qīn jiǔ zú yě. rén jūn jì néng rú cǐ, zé zhòng shù jiē míng qí jiào, ér gè zì miǎn lì yì dài shang mìng. zhāo jiǔ nián zuǒ zhuàn shuō jìn shū xiàng yán" yì dài tiān zǐ", gù yǐ wéi" yì dài shang mìng", yán rú niǎo zhī yǔ yì ér fèng dài zhī. wáng zhě lǜ jǐ yǐ huà wù, qīn qīn yǐ jí yuǎn, gù cóng jìn kě tuī ér zhì yú yuǎn zhě, zài xiū jǐ shēn qīn jiǔ zú zhī dào. wáng sù yún:" yǐ zhòng xián míng wèi dǐ lì, wèi yǔ yì." zhèng yún:" lì, zuò yě, yǐ zhòng xián míng zuò fǔ yì zhī chén." yǔ kǒng bù tóng.
[疏]“曰若”至“曰俞”○正义曰:史将言皋陶之能谋,故为题目之辞曰,能顺而考案古道而言之者,是皋陶也。其为帝谋曰:“为人君者当信实蹈行古人之德,而谋广其聪明之性,以辅谐己之政事,则善矣。”禹曰:“然。”然其谋是也。“此当如何行之?”皋陶曰:“呜呼!重其事而叹美之。“行上谋者,当谨慎其己身,而修治人之事,思为久长之道。又厚次叙九族之亲而不遗弃,则众人皆明晓上意,而各自勉励翼戴上命,行之於近,而可推而至远者,在此道也。”禹乃拜受其当理之言,曰:“然。”美其言而拜受之。○传“亦顺”至“之则”○正义曰:二谟其目正同,故云“亦顺考古道以言”也。尧舜考古以行,谓之为“典”,大禹皋陶考古以言谓之为“谟”。“典”、“谟”之文不同,其目皆云考古,故传明言其意:“夫典、谟,圣帝所以立治之本。”虽言行有异,皆是考法古道以成不易之则,故史皆以“稽古”为端目。但君则行之,臣则言之,以尊卑不同,故“典”、“谟”名异。禹亦为君而云“谟者,禹在舜时未为君也。顾氏亦同此解。皋陶德劣於禹,皆是考古以言,故得同其题目。但禹能“敷于四海,祇承于帝”,皋陶不能然,故此下更无别辞耳。○传“迪蹈”至“其政”○正义曰:《释诂》云:“迪,道也。”声借为导,导音与蹈同,故“迪”又为蹈也。其德即其上“稽古”,故曰“其,古人也”。而臣为君谋,故云“言人君当信蹈行古人之德”,谓蹈履依行之也。“谋广聪明”,“聪明”者自是己性,又当受纳人言,使多所闻见,以博大此聪明,以辅弼和谐其政。经惟言“明”,传亦有“聪”者,以耳目同是所用,故以“聪明”言之。此“曰”上不言“皋陶”,犹大禹为谋,“曰”上不言“禹”。郑玄云:“以皋陶下属为句。”则“稽古”之下无人名,与上三篇不类甚矣。○传“叹美”至“之道”○正义曰:案传之言以“修”为上读,顾氏亦同也。○传“言慎”至“此道”○正义曰:自身以外,九族为近,故慎修其身,又厚次叙九族,犹尧之为政,先以亲九族也。人君既能如此,则众庶皆明其教,而各自勉励翼戴上命。昭九年《左传》说晋叔向言“翼戴天子”,故以为“翼戴上命”,言如鸟之羽翼而奉戴之。王者率己以化物,亲亲以及远,故从近可推而至于远者,在修己身、亲九族之道。王肃云:“以众贤明为砥砺,为羽翼。”郑云:“厉,作也,以众贤明作辅翼之臣。”与孔不同。
gāo yáo yuē:" dōu! zài zhī rén, zài ān mín." tàn xiū shēn qīn qīn zhī dào zài zhī rén suǒ xìn rèn, zài néng ān mín. yǔ yuē:" xū! xián ruò shí, wéi dì qí nán zhī. yán dì yáo yì yǐ zhī rén ān mín wéi nán, gù yuē:" xū!" zhī rén zé zhé, néng guān rén. ān mín zé huì, lí mín huái zhī. zhé, zhì yě. wú suǒ bù zhī, gù néng guān rén. huì, ài yě. ài zé mín guī zhī. néng zhé ér huì, hé yōu hū huān dōu? nìng rén luàn dé, yáo yōu qí bài zhèng, gù liú fàng zhī. hé qiān hū yǒu miáo? hé wèi hū qiǎo yán lìng sè kǒng rén?" kǒng, shén yě. qiǎo yán, jìng yán yōng wéi. lìng sè, xiàng gōng tāo tiān. yǔ yán yǒu miáo huān dōu zhī tú shén nìng rú cǐ, yáo wèi qí luàn zhèng, gù qiān fàng zhī.
皋陶曰:“都!在知人,在安民。”叹修身亲亲之道在知人所信任,在能安民。禹曰:“吁!咸若时,惟帝其难之。言帝尧亦以知人安民为难,故曰:“吁!”知人则哲,能官人。安民则惠,黎民怀之。哲,智也。无所不知,故能官人。惠,爱也。爱则民归之。能哲而惠,何忧乎驩兜?佞人乱德,尧忧其败政,故流放之。何迁乎有苗?何畏乎巧言令色孔壬?”孔,甚也。巧言,静言庸违。令色,象恭滔天。禹言有苗、驩兜之徒甚佞如此,尧畏其乱政,故迁放之。
shū" gāo yáo yuē dōu zài" zhì" kǒng rén" zhèng yì yuē: gāo yáo yǐ yǔ rán qí yán, gèng shù xiū shēn qīn qīn zhī dào, tàn ér yán yuē:" rén jūn xíng cǐ dào zhě, zài yú zhī rén shàn è, zé shàn ér xìn rèn zhī zài yú néng ān xià mín, wéi zhèng yǐ ān dìng zhī yě." yǔ wén cǐ yán, nǎi jīng ér yán yuē:" xū! rén jūn jiē rú shì. néng zhī rén, néng ān mín, wéi dì yáo yóu qí nán zhī, kuàng yú rén hū? zhī rén shàn è, zé wèi dà zhì. néng yòng guān, dé qí rén yǐ. néng ān xià mín, zé wèi huì zhèng, zhòng mín jiē guī zhī yǐ. cǐ shén bù yì yě, ruò dì yáo néng zhì ér huì, zé dāng cháo wú jiān nìng, hé yōu jù yú huān dōu zhī nìng ér liú fàng zhī? hé xū qiān xǐ yú yǒu miáo zhī jūn? hé suǒ wèi jù yú bǐ qiǎo yán lìng sè wéi shèn nìng zhī rén?" sān xiōng jiàn è, dì yáo fāng shǐ qù zhī, shì zhī rén zhī nán. chuán" zhé zhì" zhì" guī zhī" zhèng yì yuē:" zhé, zhì", shì yán wén. shè rén yuē:" zhé, dà zhì yě." wú suǒ bù zhī, zhī rén zhī shàn è, shì néng guān rén." huì, ài", shì gǔ wén. jūn ài mín zé mín guī zhī. chuán" kǒng shén" zhì" fàng zhī" zhèng yì yuē:" kǒng, shén", shì gǔ wén. shàng jù jì yán" huān dōu"" yǒu miáo", zé cǐ" qiǎo yán lìng sè" gòng gōng zhī xíng yě, gù yǐ yáo diǎn gòng gōng zhī shì jiě zhī:" qiǎo yán, jìng yán yōng wéi" yě," lìng sè, xiàng gōng tāo tiān" yě." kǒng rén" zhī wén zài sān rén zhī xià, zǒng shàng sān rén jiē shén nìng yě." miáo" yán qí míng," qiǎo yán lìng sè" yán qí xíng, lìng qí wén shǒu wěi hù xiāng jiàn, gù chuán tōng yán zhī:" yǔ yán yǒu miáo huān dōu zhī tú shén nìng rú cǐ, yáo wèi qí luàn zhèng, gù qiān fàng zhī." chuán bù yán gòng gōng, gù yún" zhī tú" yǐ bāo zhī." qiān" yǔ" yōu"" wèi" yì hù xiāng chéng yán, wèi zhī ér yōu, nǎi qiān zhī yě. sì xiōng wéi yán sān zhě, mǎ róng yún:" yǔ wèi fù yǐn, gù bù yán gǔn yě."
[疏]“皋陶曰都在”至“孔壬”○正义曰:皋陶以禹然其言,更述修身亲亲之道,叹而言曰:“人君行此道者,在於知人善恶,择善而信任之;在於能安下民,为政以安定之也。”禹闻此言,乃惊而言曰:“吁!人君皆如是。能知人,能安民,惟帝尧犹其难之,况馀人乎?知人善恶,则为大智。能用官,得其人矣。能安下民,则为惠政,众民皆归之矣。此甚不易也,若帝尧能智而惠,则当朝无奸佞,何忧惧於驩兜之佞而流放之?何须迁徙於有苗之君?何所畏惧於彼巧言令色为甚佞之人?”三凶见恶,帝尧方始去之,是知人之难。○传“哲智”至“归之”○正义曰:“哲,智”,《释言》文。舍人曰:“哲,大智也。”无所不知,知人之善恶,是能官人。“惠,爱”,《释诂》文。君爱民则民归之。○传“孔甚”至“放之”○正义曰:“孔,甚”,《释诂》文。上句既言“驩兜”、“有苗”,则此“巧言令色”共工之行也,故以《尧典》共工之事解之:“巧言,静言庸违”也,“令色,象恭滔天”也。“孔壬”之文在三人之下,总上三人皆甚佞也。“苗”言其名,“巧言令色”言其行,令其文首尾互相见,故传通言之:“禹言有苗、驩兜之徒甚佞如此,尧畏其乱政,故迁放之。”传不言共工,故云“之徒”以包之。“迁”与“忧”、“畏”亦互相承言,畏之而忧,乃迁之也。四凶惟言三者,马融云:“禹为父隐,故不言鲧也。”
gāo yáo yuē:" dōu! yì xíng yǒu jiǔ dé. yán rén xìng xíng yǒu jiǔ dé, yǐ kǎo chá zhēn wěi zé kě zhī. xíng, xià mèng fǎn, zhù" xìng xíng"" xíng zhèng zhí" zhī" xíng" tóng. yì yán qí rén yǒu dé, nǎi yán yuē, zài cǎi cǎi." zài, xíng. cǎi, shì yě. chēng qí rén yǒu dé, bì yán qí suǒ xíng mǒu shì mǒu shì yǐ wéi yàn.
皋陶曰:“都!亦行有九德。言人性行有九德,以考察真伪则可知。○行,下孟反,注“性行”、“行正直”之“行”同。亦言其人有德,乃言曰,载采采。”载,行。采,事也。称其人有德,必言其所行某事某事以为验。
shū" gāo yáo" zhì" cǎi cǎi" zhèng yì yuē: yǔ jì yán zhī rén wéi nán, gāo yáo yòu yán xíng zhī yǒu shù, gù yán yuē:" wū hū! rén xìng suī zé nán zhī, yì dāng kǎo chá qí suǒ xíng yǒu jiǔ zhǒng zhī dé. rén yù chēng jiàn rén zhě, bù zhí yán kě yòng ér yǐ, yì dāng yán qí rén yǒu dé. wèn qí dé zhī zhuàng, nǎi yán yuē qí dé zhī suǒ xíng mǒu shì mǒu shì. yǐ suǒ xíng zhī shì wèi jiǔ dé zhī yàn, rú cǐ zé kě zhī yě." chuán" yán rén" zhì" kě zhī" zhèng yì yuē:" yán rén xìng xíng yǒu jiǔ dé", xià wén suǒ yún shì yě. rú cǐ jiǔ zhě kǎo chá qí zhēn wěi, zé rén zhī shàn è jiē kě zhī yǐ. rán zé gāo yáo zhī xián bù jí dì yáo yuǎn yǐ, gāo yáo zhī yǒu cǐ shù, dì yáo wú róng bù zhī ér yǒu sì xiōng zài cháo, yǔ yán dì nán zhī zhě, yáo cháo zhī yǒu sì xiōng, huì jī yǐ xiǎn shùn ěr. yǔ yán wéi dì nán zhī, shuō bǐ shén nìng, yīn qí chéng bài yǐ shì jiào fǎ, yù kāi gāo yáo zhī zhì, gù jǔ dà shì yǐ wéi jiè fēi shì cǐ shí shén nìng, yáo bù néng zhī yě. gù shì yì yún:" yáo shí bù yǐ cǐ wéi nán. jīn yún nán zhě, fǔ tóng liú sú zhī chēng yě." chuán" zài xíng" zhì" wèi yàn" zhèng yì yuē:" zài" zhě, yùn xíng zhī yì, gù wèi xíng yě. cǐ wèi jiàn jǔ rén zhě chēng qí rén yǒu dé, yù shǐ zài shàng yòng zhī, bì xū yán qí suǒ xíng zhī shì, yún jiàn cǐ rén cháng xíng qí mǒu shì mǒu shì, yóu cǐ suǒ xíng zhī shì yǐ wéi yǒu dé zhī yàn. lún yǔ yún:" rú yǒu suǒ yù zhě, qí yǒu suǒ shì yǐ." shì yán shì zhī yú shì, nǎi kě zhī qí dé.
[疏]“皋陶”至“采采”○正义曰:禹既言知人为难,皋陶又言行之有术,故言曰:“呜呼!人性虽则难知,亦当考察其所行有九种之德。人欲称荐人者,不直言可用而已,亦当言其人有德。问其德之状,乃言曰其德之所行某事某事。以所行之事为九德之验,如此则可知也。”○传“言人”至“可知”○正义曰:“言人性行有九德”,下文所云是也。如此九者考察其真伪,则人之善恶皆可知矣。然则皋陶之贤不及帝尧远矣,皋陶知有此术,帝尧无容不知;而有四凶在朝,禹言帝难之者,尧朝之有四凶,晦迹以显舜尔。禹言惟帝难之,说彼甚佞,因其成败以示教法,欲开皋陶之志,故举大事以为戒;非是此实甚佞,尧不能知也。顾氏亦云:“尧实不以此为难。今云难者,俯同流俗之称也。”○传“载行”至“为验”○正义曰:“载”者,运行之义,故为行也。此谓荐举人者称其人有德,欲使在上用之,必须言其所行之事,云见此人常行其某事某事,由此所行之事以为有德之验。《论语》云:“如有所誉者,其有所试矣。”是言试之於事,乃可知其德。
yǔ yuē:" hé?" wèn jiǔ dé pǐn lì. gāo yáo yuē:" kuān ér lì, xìng kuān hóng ér néng zhuāng lì. róu ér lì, hé róu ér néng lì shì. yuàn ér gōng, què yuàn ér gōng kè. yuàn yīn yuàn. què qiē yùn kǔ jiǎo fǎn. kè, kǔ gè fǎn. luàn ér jìng, luàn, zhì yě. yǒu zhì ér néng jǐn jìng. rǎo ér yì, rǎo, shùn yě. zhì guǒ wèi yì. rǎo, ér xiǎo fǎn, xú yīn ráo. yì, wǔ jì fǎn. zhí ér wēn, xíng zhèng zhí ér qì wēn hé. jiǎn ér lián, xìng jiǎn dà ér yǒu lián yú. gāng ér sāi, gāng duàn ér shí sāi. duàn, dīng luàn fǎn. jiàng ér yì. wú suǒ qū náo, dòng bì hé yì. náo, nǚ xiào fǎn. zhāng jué yǒu cháng, jí zāi! zhāng, míng. jí, shàn yě. míng jiǔ dé zhī cháng, yǐ zé rén ér guān zhī, zé zhèng zhī shàn.
禹曰:“何?”问九德品例。皋陶曰:“宽而栗,性宽弘而能庄栗。柔而立,和柔而能立事。愿而恭,悫愿而恭恪。○愿音願。悫《切韵》苦角反。恪,苦各反。乱而敬,乱,治也。有治而能谨敬。扰而毅,扰,顺也。致果为毅。○扰,而小反,徐音饶。毅,五既反。直而温,行正直而气温和。简而廉,性简大而有廉隅。刚而塞,刚断而实塞。○断,丁乱反。彊而义。无所屈挠,动必合义。○挠,女孝反。彰厥有常,吉哉!彰,明。吉,善也。明九德之常,以择人而官之,则政之善。
shū" yǔ yuē" zhì" jí zāi" zhèng yì yuē: gāo yáo jì yán qí jiǔ dé, yǔ nǎi wèn qí pǐn lì yuē:" hé wèi yě?" gāo yáo yuē:" rén xìng yǒu kuān hóng ér néng zhuāng lì yě, hé róu ér néng lì shì yě, què yuàn ér néng gōng kè yě, zhì lǐ ér néng jǐn jìng yě, hé shùn ér néng guǒ yì yě, zhèng zhí ér néng wēn hé yě, jiǎn dà ér yǒu lián yú yě, gāng duàn ér néng shí sāi yě, qiáng jìng ér hé dào yì yě. rén xìng bù tóng, yǒu cǐ jiǔ dé. rén jūn míng qí jiǔ dé suǒ yǒu zhī cháng, yǐ cǐ zé rén ér guān zhī, zé wéi zhèng zhī shàn zāi!" chuán" xìng kuān" zhì" zhuāng lì" zhèng yì yuē: cǐ jiǔ dé zhī wén, shùn diǎn yún" kuān ér lì, zhí ér wēn", yǔ cǐ zhèng tóng. bǐ yún" gāng ér wú nüè, jiǎn ér wú ào", yǔ cǐ xiǎo yì. bǐ yán" gāng shī rù nüè", cǐ yán" gāng duàn ér néng shí sāi"," shí sāi" yì shì bù wéi nüè. bǐ yán" jiǎn shī rù ào", cǐ yán" jiǎn dà ér yǒu lián yú"," lián yú" yì shì bù wéi ào yě. jiǔ dé jiē rén xìng yě. zhèng xuán yún:" fán rén zhī xìng yǒu yì, yǒu qí shàng zhě, bù bì yǒu xià yǒu qí xià zhě, bù bì yǒu shàng. shàng xià xiāng xié, nǎi chéng qí dé." shì yán shàng xià yǐ xiāng duì, gè lìng yǐ xiāng duì jiān ér yǒu zhī, nǎi wèi yī dé. cǐ èr zhě suī shì běn xìng, yì kě yǐ cháng duǎn zì jiǎo. kuān hóng zhě shī yú huǎn màn, gù xìng kuān hóng ér néng jīn zhuāng yán lì, nǎi chéng yī dé. jiǔ zhě jiē rán yě. chuán" què yuàn ér gōng kè" zhèng yì yuē:" yuàn" zhě què jǐn liáng shàn zhī míng. jǐn yuàn zhě shī yú chí dùn, mào huò bù gōng, gù què yuàn ér néng gōng kè nǎi wèi dé. chuán" luàn zhì" zhì" jǐn jìng" zhèng yì yuē:" luàn, zhì", shì gǔ wén. yǒu néng zhì zhě, wèi cái gāo yú rén yě, kān bō fán lǐ jù zhě yě. fù cái qīng wù, rén zhī cháng xìng, gù yǒu zhì ér néng jǐn jìng nǎi wèi dé yě." yuàn" yán" gōng"," zhì" yún" jìng" zhě, gōng zài mào, jìng zài xīn yuàn zhě chí dùn, wài shī yú yí, gù yán" gōng" yǐ biǎo mào zhì zhě qīng wù, nèi shī yú xīn, gù chēng" jìng" yǐ xiǎn qíng." gōng" yǔ" jìng" qí shì yì tōng," yuàn" qí mào gōng ér xīn jìng yě. chuán" rǎo shùn" zhì" wèi yì" zhèng yì yuē: zhōu lǐ dà zǎi yún:" yǐ rǎo wàn mín." zhèng xuán yún:" rǎo yóu xún yě." sī tú yún:" ān rǎo bāng guó." zhèng yún:" rǎo yì ān yě."" rǎo" shì ān xún zhī yì, gù wèi shùn yě." zhì guǒ wèi yì", xuān èr nián zuǒ zhuàn wén. bǐ wén yǐ" shā dí wèi guǒ, zhì guǒ wèi yì", wèi néng zhì guǒ gǎn shā dí zhī xīn, shì wèi qiáng yì yě. hé shùn zhě shī yú bù duàn, gù shùn ér néng jué nǎi wèi dé yě. chuán" xìng jiǎn" zhì" lián yú" zhèng yì yuē:" jiǎn" zhě, kuān dà shuài lüè zhī míng. zhì yuǎn zhě yí jìn, wù dà zhě qīng xì, hóng dà zhě shī yú bù jǐn, xì xíng zhě bù xiū lián yú, gù jiǎn dà ér yǒu lián yú nǎi wèi dé yě. chuán" gāng duàn" zhì" shí sāi" zhèng yì yuē:" sāi" xùn shí yě. gāng ér néng duàn shī yú kōng shū, bì xìng gāng zhèng ér nèi chōng shí nǎi wèi dé yě. chuán" wú suǒ" zhì" hé yì" zhèng yì yuē: qiáng zhí zì lì, wú suǒ qū náo, huò rèn qíng wéi lǐ, shī yú shì yí, dòng hé dào yì nǎi wèi dé yě. zhèng zhù lún yǔ yún:" gāng wèi qiáng, zhì bù qū náo." jí" gāng"" qiáng" yì tóng. cǐ" gāng"" qiáng" yì zhě," gāng" shì xìng yě," qiáng" shì zhì yě. dāng guān ér xíng, wú suǒ bì jì, gāng yě. zhí jǐ suǒ shì, bù wéi zhòng náo, qiáng yě." gāng"" qiáng" xiāng jìn, zhèng lián yán zhī." kuān" wèi dù liàng kuān hóng," róu" wèi xìng xíng hé róu," rǎo" wèi shì lǐ rǎo shùn, sān zhě xiāng lèi, jí hóng fàn yún" róu kè" yě." yuàn" wèi róng mào gōng zhèng," luàn" wèi gāng róu zhì lǐ," zhí" wèi shēn xíng zhèng zhí, sān zhě xiāng lèi, jí hóng fàn yún" zhèng zhí" yě." jiǎn" wèi qì liàng níng jiǎn," gāng" wèi shì lǐ gāng duàn," qiáng" wèi xìng xíng jiān qiáng, sān zhě xiāng lèi, jí hóng fàn yún" gāng kè" yě. ér jiǔ dé zhī cì, cóng" róu" ér zhì" gāng" yě, wéi" rǎo ér yì" zài" yuàn"" luàn" zhī xià ěr. qí hóng fàn sān dé, xiān rén shì ér hòu tiān dì, yǔ cǐ bù tóng. chuán" zhāng míng" zhì" zhī shàn" zhèng yì yuē:" zhāng, míng"" jí, shàn", cháng xùn yě. cǐ jù yán yòng rén zhī yì. suǒ yán jiǔ dé, wèi bǐ rén cháng néng rán zhě. ruò zàn néng wéi zhī, wèi chéng wéi dé. gù rén jūn qǔ shì, bì míng qí jiǔ dé zhī cháng, zhī qí rén cháng néng xíng zhī, rán hòu yǐ cǐ jiǔ zhě zhī fǎ zé rén ér guān zhī, zé wéi zhèng zhī shàn yě." míng" wèi rén jūn míng zhī zhī. wáng sù yún:" míng qí yǒu cháng zé shàn yě, yán yǒu dé dāng yǒu héng yě." qí yì yì yán bǐ néng yǒu cháng, rén jūn néng míng zhī yě. zhèng yún:" rén néng míng qí dé, suǒ xíng shǐ yǒu cháng, zé chéng shàn rén yǐ." qí yì wèi bǐ rén zì míng zhī, yǔ kǒng yì yě.
[疏]“禹曰”至“吉哉”○正义曰:皋陶既言其九德,禹乃问其品例曰:“何谓也?”皋陶曰:“人性有宽弘而能庄栗也,和柔而能立事也,悫愿而能恭恪也,治理而能谨敬也,和顺而能果毅也,正直而能温和也,简大而有廉隅也,刚断而能实塞也,强劲而合道义也。人性不同,有此九德。人君明其九德所有之常,以此择人而官之,则为政之善哉!”○传“性宽”至“庄栗”○正义曰:此九德之文,《舜典》云“宽而栗,直而温”,与此正同。彼云“刚而无虐,简而无傲”,与此小异。彼言“刚失入虐”,此言“刚断而能实塞”,“实塞”亦是不为虐。彼言“简失入傲”,此言“简大而有廉隅”,“廉隅”亦是不为傲也。九德皆人性也。郑玄云:“凡人之性有异,有其上者,不必有下;有其下者,不必有上。上下相协,乃成其德。”是言上下以相对,各令以相对兼而有之,乃为一德。此二者虽是本性,亦可以长短自矫。宽弘者失於缓慢,故性宽弘而能矜庄严栗,乃成一德。九者皆然也。○传“悫愿而恭恪”○正义曰:“愿”者悫谨良善之名。谨愿者失於迟钝,貌或不恭,故悫愿而能恭恪乃为德。○传“乱治”至“谨敬”○正义曰:“乱,治”,《释诂》文。有能治者,谓才高於人也,堪拨烦理剧者也。负才轻物,人之常性,故有治而能谨敬乃为德也。“愿”言“恭”,“治”云“敬”者,恭在貌,敬在心;愿者迟钝,外失於仪,故言“恭”以表貌;治者轻物,内失於心,故称“敬”以显情。“恭”与“敬”其事亦通,“愿”其貌恭而心敬也。○传“扰顺”至“为毅”○正义曰:《周礼·大宰》云:“以扰万民。”郑玄云:“扰犹驯也。”《司徒》云:“安扰邦国。”郑云:“扰亦安也。”“扰”是安驯之义,故为顺也。“致果为毅”,宣二年《左传》文。彼文以“杀敌为果,致果为毅”,谓能致果敢杀敌之心,是为强毅也。和顺者失於不断,故顺而能决乃为德也。○传“性简”至“廉隅”○正义曰:“简”者,宽大率略之名。志远者遗近,务大者轻细,弘大者失于不谨,细行者不修廉隅,故简大而有廉隅乃为德也。○传“刚断”至“实塞”○正义曰:“塞”训实也。刚而能断失於空疏,必性刚正而内充实乃为德也。○传“无所”至“合义”○正义曰:强直自立,无所屈挠,或任情违理,失於事宜,动合道义乃为德也。郑注《论语》云:“刚谓强,志不屈挠。”即“刚”、“强”义同。此“刚”、“强”异者,“刚”是性也,“强”是志也。当官而行,无所避忌,刚也。执己所是,不为众挠,强也。“刚”、“强”相近,郑连言之。“宽”谓度量宽弘,“柔”谓性行和柔,“扰”谓事理扰顺,三者相类,即《洪范》云“柔克”也。“愿”谓容貌恭正,“乱”谓刚柔治理,“直”谓身行正直,三者相类,即《洪范》云“正直”也。“简”谓器量凝简,“刚”谓事理刚断,“强”谓性行坚强,三者相类,即《洪范》云“刚克”也。而九德之次,从“柔”而至“刚”也,惟“扰而毅”在“愿”、“乱”之下耳。其《洪范》三德,先人事而后天地,与此不同。○传“彰明”至“之善”○正义曰:“彰,明”、“吉,善”,常训也。此句言用人之义。所言九德,谓彼人常能然者。若暂能为之,未成为德。故人君取士,必明其九德之常,知其人常能行之,然后以此九者之法择人而官之,则为政之善也。“明”谓人君明知之。王肃云:“明其有常则善也,言有德当有恒也。”其意亦言彼能有常,人君能明之也。郑云:“人能明其德,所行使有常,则成善人矣。”其意谓彼人自明之,与孔异也。
rì xuān sān dé, sù yè jùn míng yǒu jiā. sān dé, jiǔ dé zhī zhōng yǒu qí sān. xuān, bù. sù, zǎo. jùn, xū yě. qīng dài fū chēng jiā. yán néng rì rì bù xíng sān dé, zǎo yè sī zhī, xū míng xíng zhī, kě yǐ wéi qīng dài fū. jùn, xī jùn fǎn, mǎ yún:" dà yě." rì yán zhī jìng liù dé, liàng cǎi yǒu bāng. yǒu guó, zhū hóu. rì rì yán jìng qí shēn, jìng xíng liù dé, yǐ xìn zhì zhèng shì, zé kě yǐ wéi zhū hóu. yán rú zì, mǎ xú yú jiǎn fǎn. xī shòu fū shī, jiǔ dé xián shì, jùn yì zài guān. xī, hé yě. néng hé shòu sān liù zhī dé ér yòng zhī, yǐ bù shī zhèng jiào, shǐ jiǔ dé zhī rén jiē yòng shì. wèi tiān zǐ rú cǐ, zé jùn dé zhì néng zhī shì bìng zài guān. xī, xǔ jí fǎn. jùn yì, mǎ yuē:" qiān rén yuē jùn, bǎi rén yuē yì." bǎi liáo shī shī, bǎi gōng wéi shí, liáo gōng jiē guān yě. shī shī, xiāng shī fǎ. bǎi guān jiē shì, yán zhèng wú fēi. liáo běn yòu zuò liáo. fǔ yú wǔ chén, shù jī qí níng." níng, chéng yě. yán bǎi guān jiē fǔ shùn wǔ xíng zhī shí, zhòng gōng jiē chéng. fǔ, fāng wǔ fǎn. níng, yú líng fǎn, mǎ yún:" dìng yě."
日宣三德,夙夜浚明有家。三德,九德之中有其三。宣,布。夙,早。浚,须也。卿大夫称家。言能日日布行三德,早夜思之,须明行之,可以为卿大夫。○浚,息俊反,马云:“大也。”日严祗敬六德,亮采有邦。有国,诸侯。日日严敬其身,敬行六德,以信治政事,则可以为诸侯。○严如字,马、徐鱼检反。翕受敷施,九德咸事,俊乂在官。翕,和也。能合受三六之德而用之,以布施政教,使九德之人皆用事。谓天子如此,则俊德治能之士并在官。○翕,许及反。俊乂,马曰:“千人曰俊,百人曰乂。”百僚师师,百工惟时,僚、工皆官也。师师,相师法。百官皆是,言政无非。○僚本又作寮。抚于五辰,庶绩其凝。”凝,成也。言百官皆抚顺五行之时,众功皆成。○抚,方武反。凝,鱼陵反,马云:“定也。”
shū" rì xuān" zhì" qí níng" zhèng yì yuē: gāo yáo jì chén rén yǒu jiǔ dé, yí zé ér guān zhī, cǐ yòu yán guān zhī suǒ yí:" ruò rén néng rì rì xuān bù sān dé, zǎo yè sī niàn ér xū míng xíng zhī, cǐ rén kě yǐ wéi qīng dài fū, shǐ yǒu jiā yě. ruò rì rì yán jìng qí shēn, yòu néng jìng xíng liù dé, xìn néng zhì lǐ qí shì, cǐ rén kě yǐ wéi zhū hóu, shǐ yǒu guó yě. rán hòu fǔ yǐ tiān zǐ zhī rèn, hé shòu yǒu jiā yǒu guó sān liù zhī dé ér yòng zhī, bù shī zhèng jiào, shǐ jiǔ dé zhī rén jiē de yòng shì, shì gè jǐn qí néng, wú suǒ yí qì, zé tiān xià jùn dé zhì néng zhī shì bìng zài guān yǐ. jiē suí xián cái rèn zhí, bǎi guān gè shī qí shī, zhuǎn xiāng jiào huì, zé bǎi guān wéi jiē shì yǐ, wú yǒu fēi zhě. yǐ cǐ fǔ shùn wǔ xíng zhī shí, yǐ huà ài tiān xià zhī mín, zé zhòng gōng qí jiē chéng yǐ." jié shàng zhī rén ān mín zhī yì. chuán" sān dé" zhì" dài fū" zhèng yì yuē: cǐ wén chéng" jiǔ dé" zhī xià, gù zhī" sān dé" shì jiǔ dé zhī nèi kè yǒu qí sān yě. zhōu yǔ yún:" xuān bù zhé rén zhī lìng dé."" xuān" yǐ bù yì, gù wèi bù yě." sù, zǎo", shì gǔ wén. yòu yún:" xū, dài yě." cǐ jīng zhī yì, wèi yè sī zhī, míng dàn xíng zhī," xū" wèi dài zhī yì, gù" jùn" wèi xū yě. dài fū shòu cài yì, cì shì zú, lì zōng miào, shì bù jué sì, gù chēng" jiā". wèi bù xū shòu, fēi xián chén bù kě, yán néng rì rì bù xíng sān dé, zǎo yè sī zhī, dài míng xíng zhī, rú cǐ niàn dé bù xiè dài zhě, nǎi kě yǐ wéi dài fū yě. yǐ shì bēi, gù yán bù jí yě. jì yǒu yī dé èr dé, jí kě yǐ wéi shì yě. zhèng yǐ"' sān dé'' liù dé', jiē' luàn ér jìng' yǐ xià zhī wén", jīng wú cǐ yì yě. chuán" yǒu guó" zhì" zhū hóu" zhèng yì yuē: tiān zǐ fēn dì jiàn guó, zhū hóu zhuān wèi jǐ yǒu, gù" yǒu guó" wèi zhū hóu yě." zhī" yì wèi jìng," jìng" yǒu èr wén, shàng wèi jìng shēn, xià wèi jìng dé," yán" zé jìng zhī zhuàng yě. gù yán" rì rì yán jìng qí shēn, jìng xíng liù dé, yǐ xìn zhì zhèng shì, zé kě yǐ wéi zhū hóu" yě. zhū hóu dài fū jiē yán" rì rì" zhě, yán rén zhī xíng dé, bù kě zàn shí shě yě. chén dāng háng jūn zhī lìng, gù zǎo yè sī zhī. jūn shì chū lìng zhě, gù yán jìng shēn xíng dé. cǐ wén yǐ xiǎo zhì dà, zǒng yǐ tiān zǐ zhī shì, gù xiān dài fū ér hòu zhū hóu. chuán" xī hé" zhì" zài guān" zhèng yì yuē:" xī, hé", shì gǔ wén. yǐ wén chéng" sān dé"" liù dé" zhī xià, gù yán hé shòu sān liù zhī dé ér yòng zhī. yǐ cǐ rén wéi guān, lìng qí bù shī zhèng jiào, shǐ cǐ jiǔ dé zhī rén jiē jū guān yòng shì. wèi tiān zǐ gè rèn qí suǒ néng. dài fū suǒ xíng sān dé, huò zài zhū hóu liù dé zhī nèi, dàn bìng cǐ sān liù zhī dé, jì chōng jiǔ shù, gù yán jiǔ dé jiē yòng shì, wèi yòng wèi dài fū, yòng wèi zhū hóu, shǐ zhī zhì mín shì yě. dài fū zhū hóu dāng shēn zì xíng zhī, gù yán" rì xuān"" rì yán". tiān zǐ dāng rèn rén shǐ xíng zhī, gù yán" hé shòu ér yòng zhī". qí shí tiān zǐ yì bèi jiǔ dé, gù néng rèn yòng sān dé liù dé yě, zé jùn dé zhì néng zhī shì bìng zài guān yǐ." yì" xùn wèi zhì, gù yún" zhì néng". mǎ wáng zhèng jiē yún:" cái dé guò qiān rén wéi jùn, bǎi rén wéi yì." chuán" liáo gōng" zhì" wú fēi" zhèng yì yuē:" liáo, guān", shì gǔ wén." gōng, guān", cháng xùn yě." shī shī" wèi xiāng shī fǎ yě. chuán" níng chéng" zhì" jiē chéng" zhèng yì yuē: zhèng xuán yì yún:" níng, chéng yě." wáng sù yún:" níng yóu dìng yě." jiē yǐ yì xùn ěr. wén chéng" bǎi gōng" zhī xià," fǔ yú wǔ chén" hái shì bǎi gōng fǔ zhī, gù yún" bǎi guān jiē fǔ shùn wǔ xíng zhī shí, zé zhòng gōng jiē chéng" yě." wǔ xíng zhī shí" jí sì shí yě. lǐ yùn yuē" bō wǔ xíng yú sì shí", tǔ jì wáng sì jì, gù wèi" wǔ xíng zhī shí" yě. suǒ fǔ shùn zhě, jí yáo diǎn" jìng shòu mín shí"," píng zhì dōng zuò" zhī lèi shì yě.
[疏]“日宣”至“其凝”○正义曰:皋陶既陈人有九德,宜择而官之,此又言官之所宜:“若人能日日宣布三德,早夜思念而须明行之,此人可以为卿大夫,使有家也。若日日严敬其身,又能敬行六德,信能治理其事,此人可以为诸侯,使有国也。然后抚以天子之任,合受有家有国三六之德而用之,布施政教,使九德之人皆得用事,事各尽其能,无所遗弃,则天下俊德治能之士并在官矣。皆随贤才任职,百官各师其师,转相教诲,则百官惟皆是矣,无有非者。以此抚顺五行之时,以化隘天下之民,则众功其皆成矣。”结上知人安民之意。○传“三德”至“大夫”○正义曰:此文承“九德”之下,故知“三德”是九德之内课有其三也。《周语》云:“宣布哲人之令德。”“宣”以布义,故为布也。“夙,早”,《释诂》文。又云:“须,待也。”此经之意,谓夜思之,明旦行之,“须”为待之意,故“浚”为须也。大夫受采邑,赐氏族,立宗庙,世不绝祀,故称“家”。位不虚受,非贤臣不可,言能日日布行三德,早夜思之,待明行之,如此念德不懈怠者,乃可以为大夫也。以士卑,故言不及也。计有一德二德,即可以为士也。郑以“‘三德’、‘六德’,皆‘乱而敬’以下之文”,经无此意也。○传“有国”至“诸侯”○正义曰:天子分地建国,诸侯专为己有,故“有国”谓诸侯也。“祗”亦为敬,“敬”有二文,上谓敬身,下谓敬德,“严”则敬之状也。故言“日日严敬其身,敬行六德,以信治政事,则可以为诸侯”也。诸侯大夫皆言“日日”者,言人之行德,不可暂时舍也。臣当行君之令,故早夜思之。君是出令者,故言敬身行德。此文以小至大,总以天子之事,故先大夫而后诸侯。○传“翕合”至“在官”○正义曰:“翕,合”,《释诂》文。以文承“三德”、“六德”之下,故言合受三六之德而用之。以此人为官,令其布施政教,使此九德之人皆居官用事。谓天子各任其所能。大夫所行三德,或在诸侯六德之内,但并此三六之德,既充九数,故言九德皆用事,谓用为大夫,用为诸侯,使之治民事也。大夫诸侯当身自行之,故言“日宣”、“日严”。天子当任人使行之,故言“合受而用之”。其实天子亦备九德,故能任用三德、六德也,则俊德治能之士并在官矣。“乂”训为治,故云“治能”。马、王、郑皆云:“才德过千人为俊,百人为乂。”○传“僚工”至“无非”○正义曰:“僚,官”,《释诂》文。“工,官”,常训也。“师师”谓相师法也。○传“凝成”至“皆成”○正义曰:郑玄亦云:“凝,成也。”王肃云:“凝犹定也。”皆以意训耳。文承“百工”之下,“抚于五辰”还是百工抚之,故云“百官皆抚顺五行之时,则众功皆成”也。“五行之时”即四时也。《礼运》曰“播五行於四时”,土寄王四季,故为“五行之时”也。所抚顺者,即《尧典》“敬授民时”,“平秩东作”之类是也。
wú jiào yì yù yǒu bāng, bù wéi yì yù tān yù zhī jiào, shì yǒu guó zhě zhī cháng. jīng jīng yè yè, yī rì èr rì wàn jǐ. jīng jīng, jiè shèn. yè yè, wēi jù. jǐ, wēi yě. yán dāng jiè jù wàn shì zhī wēi. jīng, jū líng fǎn. yè rú zì, xú wǔ dā fǎn. jǐ, xú yīn jī. wú kuàng shù guān, tiān gōng rén qí dài zhī. kuàng, kōng yě. wèi fēi qí rén wéi kōng guān. yán rén dài tiān lǐ guān, bù kě yǐ tiān guān sī fēi qí cái. tiān xù yǒu diǎn, chì wǒ wǔ diǎn wǔ dūn zāi! tiān cì xù rén zhī cháng xìng, gè yǒu fèn yì, dāng chì zhèng wǒ wǔ cháng zhī xù, shǐ hé yú wǔ hòu, hòu tiān xià. yǒu diǎn, mǎ běn zuò" wǔ diǎn". fēn, fú wèn fǎn. tiān zhì yǒu lǐ, zì wǒ wǔ lǐ yǒu yōng zāi! yōng, cháng. zì, yòng yě. tiān cì zhì yǒu lǐ, dāng yòng wǒ gōng hóu bó zǐ nán wǔ děng zhī lǐ yǐ jiē zhī, shǐ yǒu cháng. yǒu yōng, mǎ běn zuò" wǔ yōng". tóng yín xié gōng, hé zhōng zāi! zhōng, shàn yě. yǐ wǔ lǐ zhèng zhū hóu, shǐ tóng jìng hé gōng ér hé shàn. zhōng yīn zhōng. tiān mìng yǒu dé, wǔ fú wǔ zhāng zāi! wǔ fú, tiān zǐ zhū hóu qīng dài fū shì zhī fú yě. zūn bēi cǎi zhāng gè yì, suǒ yǐ mìng yǒu dé. tiān tǎo yǒu zuì, wǔ xíng wǔ yòng zāi! yán tiān yǐ wǔ xíng tǎo wǔ zuì, yòng wǔ xíng yí bì dāng. zhèng shì mào zāi! mào zāi! yán xù diǎn zhì lǐ, mìng dé tǎo fá wú fēi tiān yì zhě, gù rén jūn jū tiān guān, tīng zhèng zhì shì, bù kě yǐ bù zì miǎn.
无教逸欲有邦,不为逸豫贪欲之教,是有国者之常。兢兢业业,一日二日万几。兢兢,戒慎。业业,危惧。几,微也。言当戒惧万事之微。○兢,居凌反。业如字,徐五荅反。几,徐音机。无旷庶官,天工人其代之。旷,空也。位非其人为空官。言人代天理官,不可以天官私非其才。天叙有典,敕我五典五惇哉!天次叙人之常性,各有分义,当敕正我五常之叙,使合于五厚,厚天下。○有典,马本作“五典”。分,扶问反。天秩有礼,自我五礼有庸哉!庸,常。自,用也。天次秩有礼,当用我公、侯、伯、子、男五等之礼以接之,使有常。○有庸,马本作“五庸”。同寅协恭,和衷哉!衷,善也。以五礼正诸侯,使同敬合恭而和善。○衷音中。天命有德,五服五章哉!五服,天子、诸侯、卿、大夫、士之服也。尊卑彩章各异,所以命有德。天讨有罪,五刑五用哉!言天以五刑讨五罪,用五刑宜必当。政事懋哉!懋哉!言叙典秩礼,命德讨罚无非天意者,故人君居天官,听政治事,不可以不自勉。
shū" wú jiào" zhì" mào zāi" zhèng yì yuē: gāo yáo jì yán yòng rén zhī fǎ, yòu jiè yǐ jū guān zhī shì:" shàng zhī suǒ wéi, xià bì xiào zhī. wú jiào zài xià wèi yì yù tān yù zhī shì, shì yǒu guó zhī cháng dào yě. wéi rén jūn dāng jīng jīng rán jiè shèn, yè yè rán wēi jù." yán dāng jiè shèn." yī rì èr rì zhī jiān ér yǒu wàn zhǒng jī wēi zhī shì, jiē xū qīn zì zhī zhī, bù dé zì wèi yì yù yě. wàn jǐ shì duō, bù kě dú zhì, dāng lì guān yǐ zuǒ jǐ, wú de kōng fèi zhòng guān, shǐ cái fēi qí rèn. cǐ guān nǎi shì tiān guān, rén qí dài tiān zhì zhī, bù kě yǐ tiān zhī guān ér yòng fēi qí rén". yòu yán:" diǎn lǐ dé xíng jiē cóng tiān chū, tiān cì xù rén lún, shǐ yǒu cháng xìng, gù rén jūn wéi zhèng, dāng chì zhèng wǒ fù mǔ xiōng dì zǐ wǔ cháng zhī jiào jiào zhī, shǐ wǔ zhě jiē dūn hòu zāi! tiān yòu cì xù jué mìng, shǐ yǒu lǐ fǎ, gù rén jūn wéi zhèng, dāng fèng yòng wǒ gōng hóu bó zǐ nán wǔ děng zhī lǐ jiē zhī, shǐ wǔ zhě jiē yǒu cháng zāi! jiē yǐ cháng lǐ, dāng shǐ tóng jìng hé gōng ér hé shàn zāi! tiān yòu mìng yòng yǒu jiǔ dé, shǐ zhī jū guān, dāng chéng tiān yì wèi wǔ děng zhī fú, shǐ wǔ zhě zūn bēi zhāng míng zāi! tiān yòu tǎo zhì yǒu zuì, shǐ zhī jué è, dāng chéng tiān yì wèi wǔ děng zhī xíng, shǐ wǔ zhě qīng zhòng yòng fǎ zāi! diǎn lǐ dé xíng, wú fēi tiān yì, rén jūn jū tiān guān, tīng zhì zhèng shì, dāng xū miǎn zhī zāi!" chuán" bù wéi" zhì" zhī cháng" zhèng yì yuē:" wú" zhě jìn jiè zhī cí, rén jūn shēn wéi yì yù, xià zé xiào zhī, shì yǐ jìn rén jūn shǐ bù zì wèi ěr. bù wéi yì yù tān yù zhī jiào, shì yǒu guó zhě zhī cháng yě. cǐ wén zhǔ yú tiān zǐ, tiān zǐ wèi tiān xià wèi guó. shī yún" shēng cǐ wáng guó" zhī lèi shì yě. chuán" jīng jīng" zhì" zhī wēi" zhèng yì yuē: shì xùn yún:" jīng jīng, jiè yě. yè yè, wēi yě." jiè bì shèn, wēi bì jù, chuán yán" shèn"" jù" yǐ zú zhī. yì xì cí yún:" jǐ zhě dòng zhī wēi." gù" jǐ" wèi wēi yě. yī rì èr rì zhī jiān, wēi zhě nǎi yǒu wàn shì, yán dāng jiè shèn wàn shì zhī wēi. wēi zhě shàng yǒu wàn, zé dà shì bì duō yǐ. qiě wēi zhě nán chá, chá zé láo shén, yǐ yán bù kě yì ěr. mǎ wáng jiē yún:" yī rì èr rì, yóu rì rì yě." chuán" kuàng kōng" zhì" qí cái" zhèng yì yuē:" kuàng" zhī wèi kōng, cháng xùn yě. wèi fēi qí rén, suǒ zhí bù zhì, shì wèi kōng guān. tiān bù zì zhì, lì jūn nǎi zhì zhī. jūn bù dú zhì, wèi chén yǐ zuǒ zhī. xià diǎn lǐ dé xíng, wú fēi tiān yì zhě. tiān yì jì rán, rén jūn dāng shùn tiān, shì yán rén dāng dài tiān zhì guān. guān zé tiān zhī guān, jū tiān zhī guān, dài tiān wèi zhì, gǒu fēi qí rén, bù kān cǐ rèn, rén bù kě yǐ tiān zhī guān ér sī fēi qí cái. wáng sù yún:" tiān bù zì xià zhì zhī, gù rén dài tiān jū zhī, bù kě bù dé qí rén yě." chuán" tiān cì" zhì" tiān xià" zhèng yì yuē: tiān xù yǒu diǎn, yǒu cǐ wǔ diǎn, jí fù yì mǔ cí xiōng yǒu dì gōng zi xiào shì yě. wǔ zhě rén zhī cháng xìng, zì rán ér yǒu, dàn rén xìng yǒu duō shǎo ěr. tiān cì xù rén zhī cháng xìng, shǐ zhī gè yǒu fèn yì. yì, yí yě. jīn cǐ yì cí yǒu gōng xiào gè yǒu dìng fēn, hé yú shì yí. cǐ jiē chū tiān rán, shì wèi tiān cì xù zhī. tiān yì jì rán, rén jūn dāng shùn tiān zhī yì, chì zhèng wǒ wǔ cháng zhī jiào, shǐ hé yú wǔ zhě jiē hòu, yǐ jiào tiān xià zhī mín yě. wǔ cháng zhī jiào, rén jūn wèi zhī, gù yán" wǒ" yě. wǔ jiào biàn yú hǎi nèi, gù yǐ" tiān xià" yán zhī. chuán" yōng cháng" zhì" yǒu cháng" zhèng yì yuē:" yōng, cháng", shì gǔ wén. yòu yún:" yóu, zì yě."" yóu" shì yòng, gù" zì" wèi yòng yě." tiān cì xù yǒu lǐ", wèi shǐ jiàn shì guì, bēi chéng zūn, shì tiān dào shǐ zhī rán yě. tiān yì jì rán, rén jūn dāng shùn tiān yì, yòng wǒ gōng hóu bó zǐ nán wǔ děng zhī lǐ yǐ jiē zhī, shǐ zhī guì jiàn yǒu cháng yě. cǐ wén zhǔ yú tiān zǐ, tiān zǐ zhì yú zhū hóu, chē qí yī fú guó jiā lǐ yí xiǎng shí yàn hǎo yōng xì sūn láo, lǐ gè yǒu cì zhì yǐ jiē zhī. shàng yán" tiān xù", cǐ yún" tiān zhì" zhě," xù" wèi dìng qí lún cì," zhì" wèi zhì qí chà děng, yì yì xiāng tōng. shàng yún" chì wǒ", cǐ yán" zì wǒ" zhě, wǔ děng yǐ jiào xià mín, xū chì jiè zhī wǔ lǐ yǐ jiē zhū hóu, dāng yòng wǒ yì gù wén bù tóng yě. shàng yán" wǔ dūn", cǐ yán" wǔ yōng" zhě, wǔ diǎn shī yú jìn qīn, yù qí ēn hòu wǔ lǐ shī yú chén xià, yù qí yǒu cháng gù wén yì yě. wáng sù yún:" wǔ lǐ wèi wáng gōng qīng dài fū shì." zhèng xuán yún:" wǔ lǐ, tiān zǐ yě, zhū hóu yě, qīng dài fū yě, shì yě, shù mín yě." cǐ wú wén kě jù, gè yǐ yì shuō ěr. chuán" zhōng shàn" zhì" hé shàn" zhèng yì yuē:" zhōng" zhī wéi shàn, cháng xùn yě. gù zuǒ zhuàn yún" tiān yòu qí zhōng", shuō zhě jiē yǐ zhōng wéi shàn. cǐ wén chéng" wǔ lǐ" zhī xià, lǐ shàng gōng jìng, gù" yǐ wǔ lǐ zhèng zhū hóu, shǐ tóng jìng hé gōng ér hé shàn" yě. zhèng xuán yǐ wéi" bìng shàng zhī lǐ gòng yǒu cǐ shì". wǔ diǎn shì jiā zhī nèi, wù zài xiāng qīn, fēi fù yán yǐ gōng jìng, gōng jìng wéi wèi wǔ lǐ ér yǐ, kǒng yán shì yě. chuán" wǔ fú" zhì" yǒu dé" zhèng yì yuē: yì jì yún:" yǐ wǔ cǎi zhāng shī yú wǔ sè, zuò fú, rǔ míng." shì tiān zǐ zhū hóu qīng dài fū shì zhī fú yě. qí" zūn bēi cǎi zhāng gè yì", yú bǐ chuán jù zhī. tiān mìng yǒu dé, shǐ zhī jū wèi, mìng yǒu guì jiàn zhī lún, wèi yǒu shàng xià zhī yì, bù dé bù lì míng, yǐ cǐ děng zhī, xiàng wù yǐ zhāng zhī. xiān wáng zhì wèi wǔ fú, suǒ yǐ biǎo guì jiàn yě. fú yǒu děng chà, suǒ yǐ bié zūn bēi yě.
[疏]“无教”至“懋哉”○正义曰:皋陶既言用人之法,又戒以居官之事:“上之所为,下必效之。无教在下为逸豫贪欲之事,是有国之常道也。为人君当兢兢然戒慎,业业然危惧。”言当戒慎。“一日二日之间而有万种几微之事,皆须亲自知之,不得自为逸豫也。万几事多,不可独治,当立官以佐己,无得空废众官,使才非其任。此官乃是天官,人其代天治之,不可以天之官而用非其人”。又言:“典礼德刑皆从天出,天次叙人伦,使有常性,故人君为政,当敕正我父、母、兄、弟、子五常之教教之,使五者皆惇厚哉!天又次叙爵命,使有礼法,故人君为政,当奉用我公、侯、伯、子、男五等之礼接之,使五者皆有常哉!接以常礼,当使同敬合恭而和善哉!天又命用有九德,使之居官,当承天意为五等之服,使五者尊卑彰明哉!天又讨治有罪,使之绝恶,当承天意为五等之刑,使五者轻重用法哉!典礼德刑,无非天意,人君居天官,听治政事,当须勉之哉!”○传“不为”至“之常”○正义曰:“毋”者禁戒之辞,人君身为逸欲,下则效之,是以禁人君使不自为耳。不为逸豫贪欲之教,是有国者之常也。此文主於天子,天子谓天下为国。《诗》云“生此王国”之类是也。○传“兢兢”至“之微”○正义曰:《释训》云:“兢兢,戒也。业业,危也。”戒必慎,危必惧,传言“慎”、“惧”以足之。《易·系辞》云:“几者动之微。”故“几”为微也。一日二日之间,微者乃有万事,言当戒慎万事之微。微者尚有万,则大事必多矣。且微者难察,察则劳神,以言不可逸耳。马、王皆云:“一日、二日,犹日日也。”○传“旷空”至“其才”○正义曰:“旷”之为空,常训也。位非其人,所职不治,是为空官。天不自治,立君乃治之。君不独治,为臣以佐之。下典、礼、德、刑,无非天意者。天意既然,人君当顺天,是言人当代天治官。官则天之官,居天之官,代天为治,苟非其人,不堪此任,人不可以天之官而私非其才。王肃云:“天不自下治之,故人代天居之,不可不得其人也。”○传“天次”至“天下”○正义曰:天叙有典,有此五典,即父义、母慈、兄友、弟恭、子孝是也。五者人之常性,自然而有,但人性有多少耳。天次叙人之常性,使之各有分义。义,宜也。今此义、慈、友、恭、孝各有定分,合於事宜。此皆出天然,是为天次叙之。天意既然,人君当顺天之意,敕正我五常之教,使合於五者皆厚,以教天下之民也。五常之教,人君为之,故言“我”也。五教遍於海内,故以“天下”言之。○传“庸常”至“有常”○正义曰:“庸,常”,《释诂》文。又云:“由,自也。”“由”是用,故“自”为用也。“天次叙有礼”,谓使贱事贵,卑承尊,是天道使之然也。天意既然,人君当顺天意,用我公、侯、伯、子、男五等之礼以接之,使之贵贱有常也。此文主於天子,天子至於诸侯,车旗衣服、国家礼仪、飨食燕好、饔饩飧牢,礼各有次秩以接之。上言“天叙”,此云“天秩”者,“叙”谓定其伦次,“秩”谓制其差等,义亦相通。上云“敕我”,此言“自我”者,五等以教下民,须敕戒之;五礼以接诸侯,当用我意;故文不同也。上言“五惇”,此言“五庸”者,五典施於近亲,欲其恩厚;五礼施于臣下,欲其有常;故文异也。王肃云:“五礼谓王、公、卿、大夫、士。”郑玄云:“五礼,天子也,诸侯也,卿大夫也,士也,庶民也。”此无文可据,各以意说耳。○传“衷善”至“和善”○正义曰:“衷”之为善,常训也。故《左传》云“天诱其衷”,说者皆以衷为善。此文承“五礼”之下,礼尚恭敬,故“以五礼正诸侯,使同敬合恭而和善”也。郑玄以为“并上之礼共有此事”。五典室家之内,务在相亲,非复言以恭敬,恭敬惟为五礼而已,孔言是也。○传“五服”至“有德”○正义曰:《益稷》云:“以五采彰施於五色,作服,汝明。”是天子、诸侯、卿、大夫、士之服也。其“尊卑采章各异”,於彼传具之。天命有德,使之居位,命有贵贱之伦,位有上下之异,不得不立名,以此等之,象物以彰之。先王制为五服,所以表贵贱也。服有等差,所以别尊卑也。
tiān cōng míng, zì wǒ mín cōng míng. yán tiān yīn mín ér jiàng zhī fú, mín suǒ guī zhě tiān mìng zhī. tiān shì tīng rén jūn zhī xíng, yòng mín wèi cōng míng. tiān míng wèi, zì wǒ mín míng wēi. tiān míng kě wèi, yì yòng mín chéng qí wēi. mín suǒ pàn zhě tiān tǎo zhī, shì tiān míng kě wèi zhī xiào. wèi rú zì, xú yīn wēi, mǎ běn zuò wēi. dá yú shàng xià, jìng zāi yǒu tǔ!" yán tiān suǒ shǎng fá, wéi shàn è suǒ zài, bù bì guì jiàn. yǒu tǔ zhī jūn, bù kě bù jìng jù. gāo yáo yuē:" zhèn yán huì, kě dǐ xíng." qí suǒ chén" jiǔ dé" yǐ xià zhī yán, shùn yú gǔ dào, kě zhì xíng. yǔ yuē:" yú, nǎi yán dǐ kě jī." rán qí suǒ chén, cóng ér měi zhī yuē:" yòng rǔ yán, zhì kě yǐ lì gōng." gāo yáo yuē:" yǔ wèi yǒu zhī sī, yuē zàn zàn xiāng zāi!" yán wǒ wèi yǒu suǒ zhī, wèi néng sī zhì yú shàn, tú yì zàn zòu shàng gǔ xíng shì ér yán zhī. yīn yǔ měi zhī, chéng yǐ qiān cí, yán zhī xù. zhī rú zì, xú yīn zhì. sī rú zì, xú yīn xī lì fǎn. xiāng, xī yáng fǎn, shàng yě. mǎ yún:" yīn yě." àn ěr yǎ zuò ráng, yīn yě, rú yáng fǎn.
天聪明,自我民聪明。言天因民而降之福,民所归者天命之。天视听人君之行,用民为聪明。天明畏,自我民明威。天明可畏,亦用民成其威。民所叛者天讨之,是天明可畏之效。○畏如字,徐音威,马本作威。达于上下,敬哉有土!”言天所赏罚,惟善恶所在,不避贵贱。有土之君,不可不敬惧。皋陶曰:“朕言惠,可厎行。”其所陈“九德”以下之言,顺於古道,可致行。禹曰:“俞,乃言厎可绩。”然其所陈,从而美之曰:“用汝言,致可以立功。”皋陶曰:“予未有知思,曰赞赞襄哉!”言我未有所知,未能思致於善,徒亦赞奏上古行事而言之。因禹美之,承以谦辞,言之序。○知如字,徐音智。思如字,徐音息吏反。襄,息羊反,上也。马云:“因也。”案《尔雅》作儴,因也,如羊反。
shū" tiān cōng" zhì" xiāng zāi zhèng yì yuē: cǐ chéng shàng" mào zāi" yǐ xià yán suǒ miǎn zhī zhě. yǐ tiān zhī cōng míng shì tīng, guān rén yǒu dé. yòng wǒ mín yǐ wéi ěr mù zhī cōng míng, chá rén yán shàn zhě, tiān yì guī shǎng zhī. yòu tiān zhī míng dé kě wèi, tiān wēi zhě, yòng wǒ mín yán è ér pàn zhī, yīn tǎo ér fá zhī, chéng qí míng wēi. tiān suǒ shǎng fá, dá yú shàng xià, bù bì guì jiàn, gù xū jìng zāi, yǒu tǔ zhī jūn! gāo yáo jì chén cǐ jiè, yù qí yán rù zhī, gù yuē:" wǒ zhī cǐ yán, shùn yú gǔ dào, kě zhì xíng, bù kě hū yě." yǔ jí shòu zhī yuē:" rán, rǔ yán yòng ér zhì kě yǐ lì gōng." zhòng qí yán yǐ shēn jiè dì. gāo yáo nǎi chéng zhī yǐ qiān yuē:" wǒ wèi yǒu suǒ zhī, wèi néng sī zhì yú shàn, wǒ suǒ yán yuē, tú zàn zòu shàng gǔ suǒ xíng ér yán zhī zāi! fēi jǐ zhī sī ér suǒ zì néng." shì qí qiān yě. chuán" yán tiān" zhì" cōng míng" zhèng yì yuē: huáng tiān wú xīn, yǐ bǎi xìng zhī xīn wèi xīn. cǐ jīng dà yì yán mín zhī suǒ yù, tiān bì cóng zhī." cōng míng" wèi wén jiàn yě, tiān zhī suǒ wén jiàn, yòng mín zhī suǒ wén jiàn yě. rán zé" cōng míng" zhí shì jiàn wén zhī yì, qí yán wèi yǒu shàn è yǐ xià yán" míng wēi", shì tiān jiàng zhī huò, zhī cǐ" cōng míng" shì tiān jiàng zhī fú. cǐ jí tài shì suǒ yún" tiān tīng zì wǒ mín tīng, tiān shì zì wǒ mín shì". gù" mín suǒ guī zhě, tiān mìng zhī." dà ér yán zhī, mín suǒ guī jiù, tiān mìng zhī wèi tiān zǐ yě. xiǎo ér yán zhī, suī gōng qīng dài fū zhī rèn, yì wèi mín suǒ guī xiàng, nǎi dé jū zhī. cǐ wén zhǔ yú tiān zǐ, gù yán" tiān shì tīng rén jūn zhī xíng, yòng mín wèi cōng míng", jiè tiān zǐ shǐ shùn mín xīn, shòu tiān zhī fú yě. chuán" yán tiān" zhì" jìng jù" zhèng yì yuē: shàng jù yǒu shǎng fá, gù yán" tiān suǒ shǎng fá, bù bì guì jiàn". cǐ zhī" dá yú shàng xià", yán tiān zǐ yì bù miǎn yě. sāng fú zhèng xuán zhù yún:" tiān zǐ zhū hóu jí qīng dài fū yǒu dì zhě jiē yuē jūn." jí cǐ" yǒu tǔ" kě jiān dài fū yǐ shàng. dàn cǐ wén běn yì shí zhǔ yú tiān zǐ, jiè tiān zǐ bù kě bù jìng jù yě. chuán" yán wǒ" zhì" zhī xù" zhèng yì yuē: gāo yáo mù yán" kě zhì xíng", yǔ yán" zhì kě jī", cǐ chéng ér wèi qiān, zhī qí mù yán wèi yǒu suǒ zhī, wèi néng sī zhì yú shàn yě." sī" zì shǔ shàng jù, wáng sù yún:" zàn zàn yóu zàn zòu yě." xiǎn shì yún:" xiāng, shàng yě. wèi zàn zòu shàng gǔ xíng shì ér yán zhī yě." jīng yún" yuē" zhě, wèi wǒ shàng zhī suǒ yán yě. chuán bù xùn" xiāng" wèi shàng, yǐ cóng" xiāng líng" ér shì zhī. gù èr liú bìng yǐ" xiāng" wèi yīn, ruò bì wèi yīn, kǒng chuán wú róng bù xùn qí yì. yán jìn xí shàng gǔ xíng shì, yīn zàn chéng qí cí ér yán zhī yě. chuán suī bù xùn" xiāng" zì, qí yì dāng rú wáng shuō. gāo yáo lǜ hū zhī, zì yún" yán shùn kě xíng". yīn yǔ měi zhī, jí chéng qiān cí. yī yáng yī yì, yán zhī cì xù yě. zhèng xuán yún:" zàn, míng yě. xiāng zhī yán chàng, yán wǒ wèi yǒu suǒ zhī, suǒ sī tú zàn míng dì dé, chàng wǒ zhōng yán ér yǐ. qiān yě."
[疏]“天聪”至“襄哉正义曰:此承上“懋哉”以下言所勉之者。以天之聪明视听,观人有德。用我民以为耳目之聪明,察人言善者,天意归赏之。又天之明德可畏,天威者,用我民言恶而叛之,因讨而伐之,成其明威。天所赏罚,达於上下,不避贵贱,故须敬哉,有土之君!皋陶既陈此戒,欲其言入之,故曰:“我之此言,顺於古道,可致行,不可忽也。”禹即受之曰:“然,汝言用而致可以立功。”重其言以深戒帝。皋陶乃承之以谦曰:“我未有所知,未能思致於善,我所言曰,徒赞奏上古所行而言之哉!非己知思而所自能。”是其谦也。○传“言天”至“聪明”○正义曰:皇天无心,以百姓之心为心。此经大意言民之所欲,天必从之。“聪明”谓闻见也,天之所闻见,用民之所闻见也。然则“聪明”直是见闻之义,其言未有善恶;以下言“明威”,是天降之祸,知此“聪明”是天降之福。此即《泰誓》所云“天听自我民听,天视自我民视”。故“民所归者,天命之。”大而言之,民所归就,天命之为天子也。小而言之,虽公卿大夫之任,亦为民所归向,乃得居之。此文主於天子,故言“天视听人君之行,用民为聪明”,戒天子使顺民心,受天之福也。○传“言天”至“敬惧”○正义曰:上句有赏罚,故言“天所赏罚,不避贵贱”。此之“达於上下”,言天子亦不免也。《丧服》郑玄注云:“天子诸侯及卿大夫有地者皆曰君。”即此“有土”可兼大夫以上。但此文本意实主於天子,戒天子不可不敬惧也。○传“言我”至“之序”○正义曰:皋陶目言“可致行”,禹言“致可绩”,此承而为谦,知其目言未有所知,未能思致於善也。“思”字属上句,王肃云:“赞赞犹赞奏也。”显氏云:“襄,上也。谓赞奏上古行事而言之也。”经云“曰”者,谓我上之所言也。传不训“襄”为上,已从“襄陵”而释之。故二刘并以“襄”为因,若必为因,孔传无容不训其意。言进习上古行事,因赞成其辞而言之也。传虽不训“襄”字,其义当如王说。皋陶虑忽之,自云“言顺可行”。因禹美之,即承谦辞。一扬一抑,言之次序也。郑玄云:“赞,明也。襄之言畅,言我未有所知,所思徒赞明帝德,畅我忠言而已。谦也。”