gāo yáo mó mó, móu yě. gāo yáo wèi dì shùn móu. wèi, yú wěi fǎn.
皋陶謨謨，謀也。皋陶為帝舜謀。○為，於偽反。

shū chuán mó móu zhì shùn móu zhèng yì yuē: kǒng yǐ cǐ piān wéi yǔ yǔ yán, xián qí bù duì dì shùn, gù yán wèi dì shùn móu. jiāng yán wèi dì shùn móu gù yòu xùn mó wèi móu, yǐ xiáng qí wén.
[疏]傳「謨謀」至「舜謀」○正義曰：孔以此篇惟與禹言，嫌其不對帝舜，故言「為帝舜謀」。將言「為帝舜謀」故又訓「謨」為謀，以詳其文。

yuē ruò jī gǔ, gāo yáo yì shùn kǎo gǔ dào yǐ yán zhī. fū diǎn mó, shèng dì suǒ yǐ lì zhì zhī běn, jiē shī fǎ gǔ dào yǐ chéng bù yì zhī zé. fū yīn fú. zhì, zhí lì fǎn, xià tóng. yuē: yǔn dí jué dé, mó míng bì xié. dí, dǎo. jué, qí yě. qí, gǔ rén yě. yán rén jūn dāng xìn dǎo xíng gǔ rén zhī dé, móu guǎng cōng míng yǐ fǔ xié qí zhèng. dǎo, tú bào fǎn. yǔ yuē: yú, rú hé? rán qí yán, wèn suǒ yǐ xíng. gāo yáo yuē: dōu! shèn jué shēn xiū, sī yǒng. tàn měi zhī zhòng yě. shèn xiū qí shēn, sī wèi zhǎng jiǔ zhī dào. shēn xiū jué jù. dūn xù jiǔ zú, shù míng lì yì, ěr kě yuǎn, zài zī. yán shèn xiū qí shēn, hòu cì xù jiǔ zú, zé zhòng shù jiē míng qí jiào, ér zì miǎn lì yì dài shang mìng, jìn kě tuī ér yuǎn zhě, zài cǐ dào. dūn, qiè yùn dōu kūn fǎn. yǔ bài chāng yán yuē: yú. yǐ gāo yáo yán wèi dāng, gù bài shòu ér rán zhī. dāng, dīng làng fǎn, xià tóng.
曰若稽古，皋陶亦順考古道以言之。夫典、謨，聖帝所以立治之本，皆師法古道以成不易之則。○夫音扶。治，直吏反，下同。曰：「允迪厥德，謨明弼諧。」迪，蹈。厥，其也。其，古人也。言人君當信蹈行古人之德，謀廣聰明以輔諧其政。○蹈，徒報反。禹曰：「俞，如何？」然其言，問所以行。皋陶曰：「都！慎厥身修，思永。嘆美之重也。慎修其身，思為長久之道。○「身修」絕句。惇敘九族，庶明勵翼，邇可遠，在茲。」言慎修其身，厚次敘九族，則眾庶皆明其教，而自勉勵翼戴上命，近可推而遠者，在此道。○惇，《切韻》都昆反。禹拜昌言曰：「俞。」以皋陶言為當，故拜受而然之。○當，丁浪反，下同。

shū yuē ruò zhì yuē yú zhèng yì yuē: shǐ jiāng yán gāo yáo zhī néng móu, gù wèi tí mù zhī cí yuē, néng shùn ér kǎo àn gǔ dào ér yán zhī zhě, shì gāo yáo yě. qí wèi dì móu yuē: wèi rén jūn zhě dāng xìn shí dǎo xíng gǔ rén zhī dé, ér móu guǎng qí cōng míng zhī xìng, yǐ fǔ xié jǐ zhī zhèng shì, zé shàn yǐ. yǔ yuē: rán. rán qí móu shì yě. cǐ dāng rú hé xíng zhī? gāo yáo yuē: wū hū! zhòng qí shì ér tàn měi zhī. xíng shàng móu zhě, dāng jǐn shèn qí jǐ shēn, ér xiū zhì rén zhī shì, sī wèi jiǔ zhǎng zhī dào. yòu hòu cì xù jiǔ zú zhī qīn ér bù yí qì, zé zhòng rén jiē míng xiǎo shàng yì, ér gè zì miǎn lì yì dài shang mìng, xíng zhī yú jìn, ér kě tuī ér zhì yuǎn zhě, zài cǐ dào yě. yǔ nǎi bài shòu qí dāng lǐ zhī yán, yuē: rán. měi qí yán ér bài shòu zhī. chuán yì shùn zhì zhī zé zhèng yì yuē: èr mó qí mù zhèng tóng, gù yún yì shùn kǎo gǔ dào yǐ yán yě. yáo shùn kǎo gǔ yǐ xíng, wèi zhī wèi diǎn, dà yǔ gāo yáo kǎo gǔ yǐ yán wèi zhī wèi mó. diǎn mó zhī wén bù tóng, qí mù jiē yún kǎo gǔ, gù chuán míng yán qí yì: fū diǎn mó, shèng dì suǒ yǐ lì zhì zhī běn. suī yán xíng yǒu yì, jiē shì kǎo fǎ gǔ dào yǐ chéng bù yì zhī zé, gù shǐ jiē yǐ jī gǔ wèi duān mù. dàn jūn zé xíng zhī, chén zé yán zhī, yǐ zūn bēi bù tóng, gù diǎn mó míng yì. yǔ yì wèi jūn ér yún mó zhě, yǔ zài shùn shí wèi wèi jūn yě. gù shì yì tóng cǐ jiě. gāo yáo dé liè yú yǔ, jiē shì kǎo gǔ yǐ yán, gù dé tóng qí tí mù. dàn yǔ néng fū yú sì hǎi, qí chéng yú dì, gāo yáo bù néng rán, gù cǐ xià gèng wú bié cí ěr. chuán dí dǎo zhì qí zhèng zhèng yì yuē: shì gǔ yún: dí, dào yě. shēng jiè wèi dǎo, dǎo yīn yǔ dǎo tóng, gù dí yòu wèi dǎo yě. qí dé jí qí shàng jī gǔ, gù yuē qí, gǔ rén yě. ér chén wèi jūn móu, gù yún yán rén jūn dāng xìn dǎo xíng gǔ rén zhī dé, wèi dǎo lǚ yī xíng zhī yě. móu guǎng cōng míng, cōng míng zhě zì shì jǐ xìng, yòu dāng shòu nà rén yán, shǐ duō suǒ wén jiàn, yǐ bó dà cǐ cōng míng, yǐ fǔ bì hé xié qí zhèng. jīng wéi yán míng, chuán yì yǒu cōng zhě, yǐ ěr mù tóng shì suǒ yòng, gù yǐ cōng míng yán zhī. cǐ yuē shàng bù yán gāo yáo, yóu dà yǔ wèi móu, yuē shàng bù yán yǔ. zhèng xuán yún: yǐ gāo yáo xià shǔ wèi jù. zé jī gǔ zhī xià wú rén míng, yǔ shàng sān piān bù lèi shén yǐ. chuán tàn měi zhì zhī dào zhèng yì yuē: àn chuán zhī yán yǐ xiū wèi shàng dú, gù shì yì tóng yě. chuán yán shèn zhì cǐ dào zhèng yì yuē: zì shēn yǐ wài, jiǔ zú wèi jìn, gù shèn xiū qí shēn, yòu hòu cì xù jiǔ zú, yóu yáo zhī wèi zhèng, xiān yǐ qīn jiǔ zú yě. rén jūn jì néng rú cǐ, zé zhòng shù jiē míng qí jiào, ér gè zì miǎn lì yì dài shang mìng. zhāo jiǔ nián zuǒ chuán shuō jìn shū xiàng yán yì dài tiān zǐ, gù yǐ wèi yì dài shang mìng, yán rú niǎo zhī yǔ yì ér fèng dài zhī. wáng zhě lǜ jǐ yǐ huà wù, qīn qīn yǐ jí yuǎn, gù cóng jìn kě tuī ér zhì yú yuǎn zhě, zài xiū jǐ shēn qīn jiǔ zú zhī dào. wáng sù yún: yǐ zhòng xián míng wèi dǐ lì, wèi yǔ yì. zhèng yún: lì, zuò yě, yǐ zhòng xián míng zuò fǔ yì zhī chén. yǔ kǒng bù tóng.
[疏]「曰若」至「曰俞」○正義曰：史將言皋陶之能謀，故為題目之辭曰，能順而考案古道而言之者，是皋陶也。其為帝謀曰：「為人君者當信實蹈行古人之德，而謀廣其聰明之性，以輔諧己之政事，則善矣。」禹曰：「然。」然其謀是也。「此當如何行之？」皋陶曰：「嗚呼！重其事而嘆美之。「行上謀者，當謹慎其己身，而修治人之事，思為久長之道。又厚次敘九族之親而不遺棄，則眾人皆明曉上意，而各自勉勵翼戴上命，行之於近，而可推而至遠者，在此道也。」禹乃拜受其當理之言，曰：「然。」美其言而拜受之。○傳「亦順」至「之則」○正義曰：二謨其目正同，故云「亦順考古道以言」也。堯舜考古以行，謂之為「典」，大禹皋陶考古以言謂之為「謨」。「典」、「謨」之文不同，其目皆雲考古，故傳明言其意：「夫典、謨，聖帝所以立治之本。」雖言行有異，皆是考法古道以成不易之則，故史皆以「稽古」為端目。但君則行之，臣則言之，以尊卑不同，故「典」、「謨」名異。禹亦為君而雲「謨者，禹在舜時未為君也。顧氏亦同此解。皋陶德劣於禹，皆是考古以言，故得同其題目。但禹能「敷於四海，祇承於帝」，皋陶不能然，故此下更無別辭耳。○傳「迪蹈」至「其政」○正義曰：《釋詁》云：「迪，道也。」聲借為導，導音與蹈同，故「迪」又為蹈也。其德即其上「稽古」，故曰「其，古人也」。而臣為君謀，故云「言人君當信蹈行古人之德」，謂蹈履依行之也。「謀廣聰明」，「聰明」者自是己性，又當受納人言，使多所聞見，以博大此聰明，以輔弼和諧其政。經惟言「明」，傳亦有「聰」者，以耳目同是所用，故以「聰明」言之。此「曰」上不言「皋陶」，猶大禹為謀，「曰」上不言「禹」。鄭玄云：「以皋陶下屬為句。」則「稽古」之下無人名，與上三篇不類甚矣。○傳「嘆美」至「之道」○正義曰：案傳之言以「修」為上讀，顧氏亦同也。○傳「言慎」至「此道」○正義曰：自身以外，九族為近，故慎修其身，又厚次敘九族，猶堯之為政，先以親九族也。人君既能如此，則眾庶皆明其教，而各自勉勵翼戴上命。昭九年《左傳》說晉叔向言「翼戴天子」，故以為「翼戴上命」，言如鳥之羽翼而奉戴之。王者率己以化物，親親以及遠，故從近可推而至於遠者，在修己身、親九族之道。王肅云：「以眾賢明為砥礪，為羽翼。」鄭云：「厲，作也，以眾賢明作輔翼之臣。」與孔不同。

gāo yáo yuē: dōu! zài zhī rén, zài ān mín. tàn xiū shēn qīn qīn zhī dào zài zhī rén suǒ xìn rèn, zài néng ān mín. yǔ yuē: xū! xián ruò shí, wéi dì qí nán zhī. yán dì yáo yì yǐ zhī rén ān mín wèi nán, gù yuē: xū! zhī rén zé zhé, néng guān rén. ān mín zé huì, lí mín huái zhī. zhé, zhì yě. wú suǒ bù zhī, gù néng guān rén. huì, ài yě. ài zé mín guī zhī. néng zhé ér huì, hé yōu hū huān dōu? nìng rén luàn dé, yáo yōu qí bài zhèng, gù liú fàng zhī. hé qiān hū yǒu miáo? hé wèi hū qiǎo yán lìng sè kǒng rén? kǒng, shén yě. qiǎo yán, jìng yán yōng wéi. lìng sè, xiàng gōng tāo tiān. yǔ yán yǒu miáo huān dōu zhī tú shén nìng rú cǐ, yáo wèi qí luàn zhèng, gù qiān fàng zhī.
皋陶曰：「都！在知人，在安民。」嘆修身親親之道在知人所信任，在能安民。禹曰：「吁！咸若時，惟帝其難之。言帝堯亦以知人安民為難，故曰：「吁！」知人則哲，能官人。安民則惠，黎民懷之。哲，智也。無所不知，故能官人。惠，愛也。愛則民歸之。能哲而惠，何憂乎驩兜？佞人亂德，堯憂其敗政，故流放之。何遷乎有苗？何畏乎巧言令色孔壬？」孔，甚也。巧言，靜言庸違。令色，象恭滔天。禹言有苗、驩兜之徒甚佞如此，堯畏其亂政，故遷放之。

shū gāo yáo yuē dōu zài zhì kǒng rén zhèng yì yuē: gāo yáo yǐ yǔ rán qí yán, gèng shù xiū shēn qīn qīn zhī dào, tàn ér yán yuē: rén jūn xíng cǐ dào zhě, zài yú zhī rén shàn è, zé shàn ér xìn rèn zhī zài yú néng ān xià mín, wèi zhèng yǐ ān dìng zhī yě. yǔ wén cǐ yán, nǎi jīng ér yán yuē: xū! rén jūn jiē rú shì. néng zhī rén, néng ān mín, wéi dì yáo yóu qí nán zhī, kuàng yú rén hū? zhī rén shàn è, zé wèi dà zhì. néng yòng guān, dé qí rén yǐ. néng ān xià mín, zé wèi huì zhèng, zhòng mín jiē guī zhī yǐ. cǐ shén bù yì yě, ruò dì yáo néng zhì ér huì, zé dāng cháo wú jiān nìng, hé yōu jù yú huān dōu zhī nìng ér liú fàng zhī? hé xū qiān xǐ yú yǒu miáo zhī jūn? hé suǒ wèi jù yú bǐ qiǎo yán lìng sè wèi shén nìng zhī rén? sān xiōng jiàn è, dì yáo fāng shǐ qù zhī, shì zhī rén zhī nán. chuán zhé zhì zhì guī zhī zhèng yì yuē: zhé, zhì, shì yán wén. shè rén yuē: zhé, dà zhì yě. wú suǒ bù zhī, zhī rén zhī shàn è, shì néng guān rén. huì, ài, shì gǔ wén. jūn ài mín zé mín guī zhī. chuán kǒng shèn zhì fàng zhī zhèng yì yuē: kǒng, shén, shì gǔ wén. shàng jù jì yán huān dōu yǒu miáo, zé cǐ qiǎo yán lìng sè gòng gōng zhī xíng yě, gù yǐ yáo diǎn gòng gōng zhī shì jiě zhī: qiǎo yán, jìng yán yōng wéi yě, lìng sè, xiàng gōng tāo tiān yě. kǒng rén zhī wén zài sān rén zhī xià, zǒng shàng sān rén jiē shén nìng yě. miáo yán qí míng, qiǎo yán lìng sè yán qí xíng, lìng qí wén shǒu wěi hù xiāng jiàn, gù chuán tōng yán zhī: yǔ yán yǒu miáo huān dōu zhī tú shén nìng rú cǐ, yáo wèi qí luàn zhèng, gù qiān fàng zhī. chuán bù yán gòng gōng, gù yún zhī tú yǐ bāo zhī. qiān yǔ yōu wèi yì hù xiāng chéng yán, wèi zhī ér yōu, nǎi qiān zhī yě. sì xiōng wéi yán sān zhě, mǎ róng yún: yǔ wèi fù yǐn, gù bù yán gǔn yě.
[疏]「皋陶曰都在」至「孔壬」○正義曰：皋陶以禹然其言，更述修身親親之道，嘆而言曰：「人君行此道者，在於知人善惡，擇善而信任之；在於能安下民，為政以安定之也。」禹聞此言，乃驚而言曰：「吁！人君皆如是。能知人，能安民，惟帝堯猶其難之，況餘人乎？知人善惡，則為大智。能用官，得其人矣。能安下民，則為惠政，眾民皆歸之矣。此甚不易也，若帝堯能智而惠，則當朝無奸佞，何憂懼於驩兜之佞而流放之？何須遷徙於有苗之君？何所畏懼於彼巧言令色為甚佞之人？」三凶見惡，帝堯方始去之，是知人之難。○傳「哲智」至「歸之」○正義曰：「哲，智」，《釋言》文。舍人曰：「哲，大智也。」無所不知，知人之善惡，是能官人。「惠，愛」，《釋詁》文。君愛民則民歸之。○傳「孔甚」至「放之」○正義曰：「孔，甚」，《釋詁》文。上句既言「驩兜」、「有苗」，則此「巧言令色」共工之行也，故以《堯典》共工之事解之：「巧言，靜言庸違」也，「令色，象恭滔天」也。「孔壬」之文在三人之下，總上三人皆甚佞也。「苗」言其名，「巧言令色」言其行，令其文首尾互相見，故傳通言之：「禹言有苗、驩兜之徒甚佞如此，堯畏其亂政，故遷放之。」傳不言共工，故云「之徒」以包之。「遷」與「憂」、「畏」亦互相承言，畏之而憂，乃遷之也。四凶惟言三者，馬融云：「禹為父隱，故不言鯀也。」

gāo yáo yuē: dōu! yì xíng yǒu jiǔ dé. yán rén xìng xíng yǒu jiǔ dé, yǐ kǎo chá zhēn wěi zé kě zhī. xíng, xià mèng fǎn, zhù xìng xíng xíng zhèng zhí zhī xíng tóng. yì yán qí rén yǒu dé, nǎi yán yuē, zài cǎi cǎi. zài, xíng. cǎi, shì yě. chēng qí rén yǒu dé, bì yán qí suǒ xíng mǒu shì mǒu shì yǐ wèi yàn.
皋陶曰：「都！亦行有九德。言人性行有九德，以考察真偽則可知。○行，下孟反，注「性行」、「行正直」之「行」同。亦言其人有德，乃言曰，載采采。」載，行。采，事也。稱其人有德，必言其所行某事某事以為驗。

shū gāo yáo zhì cǎi cǎi zhèng yì yuē: yǔ jì yán zhī rén wèi nán, gāo yáo yòu yán xíng zhī yǒu shù, gù yán yuē: wū hū! rén xìng suī zé nán zhī, yì dāng kǎo chá qí suǒ xíng yǒu jiǔ zhǒng zhī dé. rén yù chēng jiàn rén zhě, bù zhí yán kě yòng ér yǐ, yì dāng yán qí rén yǒu dé. wèn qí dé zhī zhuàng, nǎi yán yuē qí dé zhī suǒ xíng mǒu shì mǒu shì. yǐ suǒ xíng zhī shì wèi jiǔ dé zhī yàn, rú cǐ zé kě zhī yě. chuán yán rén zhì kě zhī zhèng yì yuē: yán rén xìng xíng yǒu jiǔ dé, xià wén suǒ yún shì yě. rú cǐ jiǔ zhě kǎo chá qí zhēn wěi, zé rén zhī shàn è jiē kě zhī yǐ. rán zé gāo yáo zhī xián bù jí dì yáo yuǎn yǐ, gāo yáo zhī yǒu cǐ shù, dì yáo wú róng bù zhī ér yǒu sì xiōng zài cháo, yǔ yán dì nán zhī zhě, yáo cháo zhī yǒu sì xiōng, huì jī yǐ xiǎn shùn ěr. yǔ yán wéi dì nán zhī, shuō bǐ shén nìng, yīn qí chéng bài yǐ shì jiào fǎ, yù kāi gāo yáo zhī zhì, gù jǔ dà shì yǐ wèi jiè fēi shì cǐ shí shén nìng, yáo bù néng zhī yě. gù shì yì yún: yáo shí bù yǐ cǐ wèi nán. jīn yún nán zhě, fǔ tóng liú sú zhī chēng yě. chuán zài xíng zhì wèi yàn zhèng yì yuē: zài zhě, yùn xíng zhī yì, gù wèi xíng yě. cǐ wèi jiàn jǔ rén zhě chēng qí rén yǒu dé, yù shǐ zài shàng yòng zhī, bì xū yán qí suǒ xíng zhī shì, yún jiàn cǐ rén cháng xíng qí mǒu shì mǒu shì, yóu cǐ suǒ xíng zhī shì yǐ wèi yǒu dé zhī yàn. lùn yǔ yún: rú yǒu suǒ yù zhě, qí yǒu suǒ shì yǐ. shì yán shì zhī yú shì, nǎi kě zhī qí dé.
[疏]「皋陶」至「采采」○正義曰：禹既言知人為難，皋陶又言行之有術，故言曰：「嗚呼！人性雖則難知，亦當考察其所行有九種之德。人慾稱薦人者，不直言可用而已，亦當言其人有德。問其德之狀，乃言曰其德之所行某事某事。以所行之事為九德之驗，如此則可知也。」○傳「言人」至「可知」○正義曰：「言人性行有九德」，下文所云是也。如此九者考察其真偽，則人之善惡皆可知矣。然則皋陶之賢不及帝堯遠矣，皋陶知有此術，帝堯無容不知；而有四凶在朝，禹言帝難之者，堯朝之有四凶，晦跡以顯舜爾。禹言惟帝難之，說彼甚佞，因其成敗以示教法，欲開皋陶之志，故舉大事以為戒；非是此實甚佞，堯不能知也。顧氏亦云：「堯實不以此為難。今雲難者，俯同流俗之稱也。」○傳「載行」至「為驗」○正義曰：「載」者，運行之義，故為行也。此謂薦舉人者稱其人有德，欲使在上用之，必須言其所行之事，雲見此人常行其某事某事，由此所行之事以為有德之驗。《論語》云：「如有所譽者，其有所試矣。」是言試之於事，乃可知其德。

yǔ yuē: hé? wèn jiǔ dé pǐn lì. gāo yáo yuē: kuān ér lì, xìng kuān hóng ér néng zhuāng lì. róu ér lì, hé róu ér néng lì shì. yuàn ér gōng, què yuàn ér gōng kè. yuàn yīn yuàn. què qiè yùn kǔ jiǎo fǎn. kè, kǔ gè fǎn. luàn ér jìng, luàn, zhì yě. yǒu zhì ér néng jǐn jìng. rǎo ér yì, rǎo, shùn yě. zhì guǒ wèi yì. rǎo, ér xiǎo fǎn, xú yīn ráo. yì, wǔ jì fǎn. zhí ér wēn, xíng zhèng zhí ér qì wēn hé. jiǎn ér lián, xìng jiǎn dà ér yǒu lián yú. gāng ér sāi, gāng duàn ér shí sāi. duàn, dīng luàn fǎn. jiàng ér yì. wú suǒ qū náo, dòng bì hé yì. náo, nǚ xiào fǎn. zhāng jué yǒu cháng, jí zāi! zhāng, míng. jí, shàn yě. míng jiǔ dé zhī cháng, yǐ zé rén ér guān zhī, zé zhèng zhī shàn.
禹曰：「何？」問九德品例。皋陶曰：「寬而栗，性寬弘而能莊栗。柔而立，和柔而能立事。愿而恭，愨愿而恭恪。○願音願。愨《切韻》苦角反。恪，苦各反。亂而敬，亂，治也。有治而能謹敬。擾而毅，擾，順也。致果為毅。○擾，而小反，徐音饒。毅，五既反。直而溫，行正直而氣溫和。簡而廉，性簡大而有廉隅。剛而塞，剛斷而實塞。○斷，丁亂反。彊而義。無所屈撓，動必合義。○撓，女孝反。彰厥有常，吉哉！彰，明。吉，善也。明九德之常，以擇人而官之，則政之善。

shū yǔ yuē zhì jí zāi zhèng yì yuē: gāo yáo jì yán qí jiǔ dé, yǔ nǎi wèn qí pǐn lì yuē: hé wèi yě? gāo yáo yuē: rén xìng yǒu kuān hóng ér néng zhuāng lì yě, hé róu ér néng lì shì yě, què yuàn ér néng gōng kè yě, zhì lǐ ér néng jǐn jìng yě, hé shùn ér néng guǒ yì yě, zhèng zhí ér néng wēn hé yě, jiǎn dà ér yǒu lián yú yě, gāng duàn ér néng shí sāi yě, qiáng jìn ér hé dào yì yě. rén xìng bù tóng, yǒu cǐ jiǔ dé. rén jūn míng qí jiǔ dé suǒ yǒu zhī cháng, yǐ cǐ zé rén ér guān zhī, zé wèi zhèng zhī shàn zāi! chuán xìng kuān zhì zhuāng lì zhèng yì yuē: cǐ jiǔ dé zhī wén, shùn diǎn yún kuān ér lì, zhí ér wēn, yǔ cǐ zhèng tóng. bǐ yún gāng ér wú nüè, jiǎn ér wú ào, yǔ cǐ xiǎo yì. bǐ yán gāng shī rù nüè, cǐ yán gāng duàn ér néng shí sāi, shí sāi yì shì bù wèi nüè. bǐ yán jiǎn shī rù ào, cǐ yán jiǎn dà ér yǒu lián yú, lián yú yì shì bù wèi ào yě. jiǔ dé jiē rén xìng yě. zhèng xuán yún: fán rén zhī xìng yǒu yì, yǒu qí shàng zhě, bù bì yǒu xià yǒu qí xià zhě, bù bì yǒu shàng. shàng xià xiāng xié, nǎi chéng qí dé. shì yán shàng xià yǐ xiāng duì, gè lìng yǐ xiāng duì jiān ér yǒu zhī, nǎi wèi yī dé. cǐ èr zhě suī shì běn xìng, yì kě yǐ zhǎng duǎn zì jiǎo. kuān hóng zhě shī yú huǎn màn, gù xìng kuān hóng ér néng jīn zhuāng yán lì, nǎi chéng yī dé. jiǔ zhě jiē rán yě. chuán què yuàn ér gōng kè zhèng yì yuē: yuàn zhě què jǐn liáng shàn zhī míng. jǐn yuàn zhě shī yú chí dùn, mào huò bù gōng, gù què yuàn ér néng gōng kè nǎi wèi dé. chuán luàn zhì zhì jǐn jìng zhèng yì yuē: luàn, zhì, shì gǔ wén. yǒu néng zhì zhě, wèi cái gāo yú rén yě, kān bō fán lǐ jù zhě yě. fù cái qīng wù, rén zhī cháng xìng, gù yǒu zhì ér néng jǐn jìng nǎi wèi dé yě. yuàn yán gōng, zhì yún jìng zhě, gōng zài mào, jìng zài xīn yuàn zhě chí dùn, wài shī yú yí, gù yán gōng yǐ biǎo mào zhì zhě qīng wù, nèi shī yú xīn, gù chēng jìng yǐ xiǎn qíng. gōng yǔ jìng qí shì yì tōng, yuàn qí mào gōng ér xīn jìng yě. chuán rǎo shùn zhì wèi yì zhèng yì yuē: zhōu lǐ dà zǎi yún: yǐ rǎo wàn mín. zhèng xuán yún: rǎo yóu xún yě. sī tú yún: ān rǎo bāng guó. zhèng yún: rǎo yì ān yě. rǎo shì ān xún zhī yì, gù wèi shùn yě. zhì guǒ wèi yì, xuān èr nián zuǒ chuán wén. bǐ wén yǐ shā dí wèi guǒ, zhì guǒ wèi yì, wèi néng zhì guǒ gǎn shā dí zhī xīn, shì wèi qiáng yì yě. hé shùn zhě shī yú bù duàn, gù shùn ér néng jué nǎi wèi dé yě. chuán xìng jiǎn zhì lián yú zhèng yì yuē: jiǎn zhě, kuān dà shuài lüè zhī míng. zhì yuǎn zhě yí jìn, wù dà zhě qīng xì, hóng dà zhě shī yú bù jǐn, xì xíng zhě bù xiū lián yú, gù jiǎn dà ér yǒu lián yú nǎi wèi dé yě. chuán gāng duàn zhì shí sāi zhèng yì yuē: sāi xùn shí yě. gāng ér néng duàn shī yú kōng shū, bì xìng gāng zhèng ér nèi chōng shí nǎi wèi dé yě. chuán wú suǒ zhì hé yì zhèng yì yuē: qiáng zhí zì lì, wú suǒ qū náo, huò rèn qíng wéi lǐ, shī yú shì yí, dòng hé dào yì nǎi wèi dé yě. zhèng zhù lùn yǔ yún: gāng wèi qiáng, zhì bù qū náo. jí gāng qiáng yì tóng. cǐ gāng qiáng yì zhě, gāng shì xìng yě, qiáng shì zhì yě. dāng guān ér xíng, wú suǒ bì jì, gāng yě. zhí jǐ suǒ shì, bù wèi zhòng náo, qiáng yě. gāng qiáng xiāng jìn, zhèng lián yán zhī. kuān wèi dù liàng kuān hóng, róu wèi xìng xíng hé róu, rǎo wèi shì lǐ rǎo shùn, sān zhě xiāng lèi, jí hóng fàn yún róu kè yě. yuàn wèi róng mào gōng zhèng, luàn wèi gāng róu zhì lǐ, zhí wèi shēn xíng zhèng zhí, sān zhě xiāng lèi, jí hóng fàn yún zhèng zhí yě. jiǎn wèi qì liàng níng jiǎn, gāng wèi shì lǐ gāng duàn, qiáng wèi xìng xíng jiān qiáng, sān zhě xiāng lèi, jí hóng fàn yún gāng kè yě. ér jiǔ dé zhī cì, cóng róu ér zhì gāng yě, wéi rǎo ér yì zài yuàn luàn zhī xià ěr. qí hóng fàn sān dé, xiān rén shì ér hòu tiān dì, yǔ cǐ bù tóng. chuán zhāng míng zhì zhī shàn zhèng yì yuē: zhāng, míng jí, shàn, cháng xùn yě. cǐ jù yán yòng rén zhī yì. suǒ yán jiǔ dé, wèi bǐ rén cháng néng rán zhě. ruò zàn néng wèi zhī, wèi chéng wèi dé. gù rén jūn qǔ shì, bì míng qí jiǔ dé zhī cháng, zhī qí rén cháng néng xíng zhī, rán hòu yǐ cǐ jiǔ zhě zhī fǎ zé rén ér guān zhī, zé wèi zhèng zhī shàn yě. míng wèi rén jūn míng zhī zhī. wáng sù yún: míng qí yǒu cháng zé shàn yě, yán yǒu dé dāng yǒu héng yě. qí yì yì yán bǐ néng yǒu cháng, rén jūn néng míng zhī yě. zhèng yún: rén néng míng qí dé, suǒ xíng shǐ yǒu cháng, zé chéng shàn rén yǐ. qí yì wèi bǐ rén zì míng zhī, yǔ kǒng yì yě.
[疏]「禹曰」至「吉哉」○正義曰：皋陶既言其九德，禹乃問其品例曰：「何謂也？」皋陶曰：「人性有寬弘而能莊栗也，和柔而能立事也，愨願而能恭恪也，治理而能謹敬也，和順而能果毅也，正直而能溫和也，簡大而有廉隅也，剛斷而能實塞也，強勁而合道義也。人性不同，有此九德。人君明其九德所有之常，以此擇人而官之，則為政之善哉！」○傳「性寬」至「莊栗」○正義曰：此九德之文，《舜典》雲「寬而栗，直而溫」，與此正同。彼雲「剛而無虐，簡而無傲」，與此小異。彼言「剛失入虐」，此言「剛斷而能實塞」，「實塞」亦是不為虐。彼言「簡失入傲」，此言「簡大而有廉隅」，「廉隅」亦是不為傲也。九德皆人性也。鄭玄云：「凡人之性有異，有其上者，不必有下；有其下者，不必有上。上下相協，乃成其德。」是言上下以相對，各令以相對兼而有之，乃為一德。此二者雖是本性，亦可以長短自矯。寬弘者失於緩慢，故性寬弘而能矜莊嚴栗，乃成一德。九者皆然也。○傳「愨愿而恭恪」○正義曰：「願」者愨謹良善之名。謹愿者失於遲鈍，貌或不恭，故愨願而能恭恪乃為德。○傳「亂治」至「謹敬」○正義曰：「亂，治」，《釋詁》文。有能治者，謂才高於人也，堪撥煩理劇者也。負才輕物，人之常性，故有治而能謹敬乃為德也。「願」言「恭」，「治」雲「敬」者，恭在貌，敬在心；願者遲鈍，外失於儀，故言「恭」以表貌；治者輕物，內失於心，故稱「敬」以顯情。「恭」與「敬」其事亦通，「願」其貌恭而心敬也。○傳「擾順」至「為毅」○正義曰：《周禮·大宰》云：「以擾萬民。」鄭玄云：「擾猶馴也。」《司徒》云：「安擾邦國。」鄭云：「擾亦安也。」「擾」是安馴之義，故為順也。「致果為毅」，宣二年《左傳》文。彼文以「殺敵為果，致果為毅」，謂能致果敢殺敵之心，是為強毅也。和順者失於不斷，故順而能決乃為德也。○傳「性簡」至「廉隅」○正義曰：「簡」者，寬大率略之名。志遠者遺近，務大者輕細，弘大者失於不謹，細行者不修廉隅，故簡大而有廉隅乃為德也。○傳「剛斷」至「實塞」○正義曰：「塞」訓實也。剛而能斷失於空疏，必性剛正而內充實乃為德也。○傳「無所」至「合義」○正義曰：強直自立，無所屈撓，或任情違理，失於事宜，動合道義乃為德也。鄭注《論語》云：「剛謂強，志不屈撓。」即「剛」、「強」義同。此「剛」、「強」異者，「剛」是性也，「強」是志也。當官而行，無所避忌，剛也。執己所是，不為眾撓，強也。「剛」、「強」相近，鄭連言之。「寬」謂度量寬弘，「柔」謂性行和柔，「擾」謂事理擾順，三者相類，即《洪範》雲「柔克」也。「願」謂容貌恭正，「亂」謂剛柔治理，「直」謂身行正直，三者相類，即《洪範》雲「正直」也。「簡」謂器量凝簡，「剛」謂事理剛斷，「強」謂性行堅強，三者相類，即《洪範》雲「剛克」也。而九德之次，從「柔」而至「剛」也，惟「擾而毅」在「願」、「亂」之下耳。其《洪範》三德，先人事而後天地，與此不同。○傳「彰明」至「之善」○正義曰：「彰，明」、「吉，善」，常訓也。此句言用人之義。所言九德，謂彼人常能然者。若暫能為之，未成為德。故人君取士，必明其九德之常，知其人常能行之，然後以此九者之法擇人而官之，則為政之善也。「明」謂人君明知之。王肅云：「明其有常則善也，言有德當有恆也。」其意亦言彼能有常，人君能明之也。鄭云：「人能明其德，所行使有常，則成善人矣。」其意謂彼人自明之，與孔異也。

rì xuān sān dé, sù yè jùn míng yǒu jiā. sān dé, jiǔ dé zhī zhōng yǒu qí sān. xuān, bù. sù, zǎo. jùn, xū yě. qīng dài fū chēng jiā. yán néng rì rì bù xíng sān dé, zǎo yè sī zhī, xū míng xíng zhī, kě yǐ wèi qīng dài fū. jùn, xī jùn fǎn, mǎ yún: dà yě. rì yán zhī jìng liù dé, liàng cǎi yǒu bāng. yǒu guó, zhū hóu. rì rì yán jìng qí shēn, jìng xíng liù dé, yǐ xìn zhì zhèng shì, zé kě yǐ wèi zhū hóu. yán rú zì, mǎ xú yú jiǎn fǎn. xī shòu fū shī, jiǔ dé xián shì, jùn yì zài guān. xī, hé yě. néng hé shòu sān liù zhī dé ér yòng zhī, yǐ bù shī zhèng jiào, shǐ jiǔ dé zhī rén jiē yòng shì. wèi tiān zǐ rú cǐ, zé jùn dé zhì néng zhī shì bìng zài guān. xī, xǔ jí fǎn. jùn yì, mǎ yuē: qiān rén yuē jùn, bǎi rén yuē yì. bǎi liáo shī shī, bǎi gōng wéi shí, liáo gōng jiē guān yě. shī shī, xiāng shī fǎ. bǎi guān jiē shì, yán zhèng wú fēi. liáo běn yòu zuò liáo. fǔ yú wǔ chén, shù jī qí níng. níng, chéng yě. yán bǎi guān jiē fǔ shùn wǔ xíng zhī shí, zhòng gōng jiē chéng. fǔ, fāng wǔ fǎn. níng, yú líng fǎn, mǎ yún: dìng yě.
日宣三德，夙夜浚明有家。三德，九德之中有其三。宣，布。夙，早。浚，須也。卿大夫稱家。言能日日布行三德，早夜思之，須明行之，可以為卿大夫。○浚，息俊反，馬云：「大也。」日嚴祗敬六德，亮采有邦。有國，諸侯。日日嚴敬其身，敬行六德，以信治政事，則可以為諸侯。○嚴如字，馬、徐魚檢反。翕受敷施，九德咸事，俊乂在官。翕，和也。能合受三六之德而用之，以布施政教，使九德之人皆用事。謂天子如此，則俊德治能之士並在官。○翕，許及反。俊乂，馬曰：「千人曰俊，百人曰乂。」百僚師師，百工惟時，僚、工皆官也。師師，相師法。百官皆是，言政無非。○僚本又作寮。撫於五辰，庶績其凝。」凝，成也。言百官皆撫順五行之時，眾功皆成。○撫，方武反。凝，魚陵反，馬云：「定也。」

shū rì xuān zhì qí níng zhèng yì yuē: gāo yáo jì chén rén yǒu jiǔ dé, yí zé ér guān zhī, cǐ yòu yán guān zhī suǒ yí: ruò rén néng rì rì xuān bù sān dé, zǎo yè sī niàn ér xū míng xíng zhī, cǐ rén kě yǐ wèi qīng dài fū, shǐ yǒu jiā yě. ruò rì rì yán jìng qí shēn, yòu néng jìng xíng liù dé, xìn néng zhì lǐ qí shì, cǐ rén kě yǐ wèi zhū hóu, shǐ yǒu guó yě. rán hòu fǔ yǐ tiān zǐ zhī rèn, hé shòu yǒu jiā yǒu guó sān liù zhī dé ér yòng zhī, bù shī zhèng jiào, shǐ jiǔ dé zhī rén jiē de yòng shì, shì gè jǐn qí néng, wú suǒ yí qì, zé tiān xià jùn dé zhì néng zhī shì bìng zài guān yǐ. jiē suí xián cái rèn zhí, bǎi guān gè shī qí shī, zhuǎn xiāng jiào huì, zé bǎi guān wéi jiē shì yǐ, wú yǒu fēi zhě. yǐ cǐ fǔ shùn wǔ xíng zhī shí, yǐ huà ài tiān xià zhī mín, zé zhòng gōng qí jiē chéng yǐ. jié shàng zhī rén ān mín zhī yì. chuán sān dé zhì dài fū zhèng yì yuē: cǐ wén chéng jiǔ dé zhī xià, gù zhī sān dé shì jiǔ dé zhī nèi kè yǒu qí sān yě. zhōu yǔ yún: xuān bù zhé rén zhī lìng dé. xuān yǐ bù yì, gù wèi bù yě. sù, zǎo, shì gǔ wén. yòu yún: xū, dài yě. cǐ jīng zhī yì, wèi yè sī zhī, míng dàn xíng zhī, xū wèi dài zhī yì, gù jùn wèi xū yě. dài fū shòu cài yì, cì shì zú, lì zōng miào, shì bù jué sì, gù chēng jiā. wèi bù xū shòu, fēi xián chén bù kě, yán néng rì rì bù xíng sān dé, zǎo yè sī zhī, dài míng xíng zhī, rú cǐ niàn dé bù xiè dài zhě, nǎi kě yǐ wèi dài fū yě. yǐ shì bēi, gù yán bù jí yě. jì yǒu yī dé èr dé, jí kě yǐ wèi shì yě. zhèng yǐ sān dé liù dé, jiē luàn ér jìng yǐ xià zhī wén, jīng wú cǐ yì yě. chuán yǒu guó zhì zhū hóu zhèng yì yuē: tiān zǐ fēn dì jiàn guó, zhū hóu zhuān wèi jǐ yǒu, gù yǒu guó wèi zhū hóu yě. zhī yì wèi jìng, jìng yǒu èr wén, shàng wèi jìng shēn, xià wèi jìng dé, yán zé jìng zhī zhuàng yě. gù yán rì rì yán jìng qí shēn, jìng xíng liù dé, yǐ xìn zhì zhèng shì, zé kě yǐ wèi zhū hóu yě. zhū hóu dài fū jiē yán rì rì zhě, yán rén zhī xíng dé, bù kě zàn shí shě yě. chén dāng xíng jūn zhī lìng, gù zǎo yè sī zhī. jūn shì chū lìng zhě, gù yán jìng shēn xíng dé. cǐ wén yǐ xiǎo zhì dà, zǒng yǐ tiān zǐ zhī shì, gù xiān dài fū ér hòu zhū hóu. chuán xī hé zhì zài guān zhèng yì yuē: xī, hé, shì gǔ wén. yǐ wén chéng sān dé liù dé zhī xià, gù yán hé shòu sān liù zhī dé ér yòng zhī. yǐ cǐ rén wèi guān, lìng qí bù shī zhèng jiào, shǐ cǐ jiǔ dé zhī rén jiē jū guān yòng shì. wèi tiān zǐ gè rèn qí suǒ néng. dài fū suǒ xíng sān dé, huò zài zhū hóu liù dé zhī nèi, dàn bìng cǐ sān liù zhī dé, jì chōng jiǔ shù, gù yán jiǔ dé jiē yòng shì, wèi yòng wèi dài fū, yòng wèi zhū hóu, shǐ zhī zhì mín shì yě. dài fū zhū hóu dāng shēn zì xíng zhī, gù yán rì xuān rì yán. tiān zǐ dāng rèn rén shǐ xíng zhī, gù yán hé shòu ér yòng zhī. qí shí tiān zǐ yì bèi jiǔ dé, gù néng rèn yòng sān dé liù dé yě, zé jùn dé zhì néng zhī shì bìng zài guān yǐ. yì xùn wèi zhì, gù yún zhì néng. mǎ wáng zhèng jiē yún: cái dé guò qiān rén wèi jùn, bǎi rén wèi yì. chuán liáo gōng zhì wú fēi zhèng yì yuē: liáo, guān, shì gǔ wén. gōng, guān, cháng xùn yě. shī shī wèi xiāng shī fǎ yě. chuán níng chéng zhì jiē chéng zhèng yì yuē: zhèng xuán yì yún: níng, chéng yě. wáng sù yún: níng yóu dìng yě. jiē yǐ yì xùn ěr. wén chéng bǎi gōng zhī xià, fǔ yú wǔ chén hái shì bǎi gōng fǔ zhī, gù yún bǎi guān jiē fǔ shùn wǔ xíng zhī shí, zé zhòng gōng jiē chéng yě. wǔ xíng zhī shí jí sì shí yě. lǐ yùn yuē bō wǔ xíng yú sì shí, tǔ jì wáng sì jì, gù wèi wǔ xíng zhī shí yě. suǒ fǔ shùn zhě, jí yáo diǎn jìng shòu mín shí, píng zhì dōng zuò zhī lèi shì yě.
[疏]「日宣」至「其凝」○正義曰：皋陶既陳人有九德，宜擇而官之，此又言官之所宜：「若人能日日宣布三德，早夜思念而須明行之，此人可以為卿大夫，使有家也。若日日嚴敬其身，又能敬行六德，信能治理其事，此人可以為諸侯，使有國也。然後撫以天子之任，合受有家有國三六之德而用之，布施政教，使九德之人皆得用事，事各盡其能，無所遺棄，則天下俊德治能之士並在官矣。皆隨賢才任職，百官各師其師，轉相教誨，則百官惟皆是矣，無有非者。以此撫順五行之時，以化隘天下之民，則眾功其皆成矣。」結上知人安民之意。○傳「三德」至「大夫」○正義曰：此文承「九德」之下，故知「三德」是九德之內課有其三也。《周語》云：「宣布哲人之令德。」「宣」以布義，故為布也。「夙，早」，《釋詁》文。又云：「須，待也。」此經之意，謂夜思之，明旦行之，「須」為待之意，故「浚」為須也。大夫受采邑，賜氏族，立宗廟，世不絕祀，故稱「家」。位不虛受，非賢臣不可，言能日日布行三德，早夜思之，待明行之，如此念德不懈怠者，乃可以為大夫也。以士卑，故言不及也。計有一德二德，即可以為士也。鄭以「『三德』、『六德』，皆『亂而敬』以下之文」，經無此意也。○傳「有國」至「諸侯」○正義曰：天子分地建國，諸侯專為己有，故「有國」謂諸侯也。「祗」亦為敬，「敬」有二文，上謂敬身，下謂敬德，「嚴」則敬之狀也。故言「日日嚴敬其身，敬行六德，以信治政事，則可以為諸侯」也。諸侯大夫皆言「日日」者，言人之行德，不可暫時舍也。臣當行君之令，故早夜思之。君是出令者，故言敬身行德。此文以小至大，總以天子之事，故先大夫而後諸侯。○傳「翕合」至「在官」○正義曰：「翕，合」，《釋詁》文。以文承「三德」、「六德」之下，故言合受三六之德而用之。以此人為官，令其布施政教，使此九德之人皆居官用事。謂天子各任其所能。大夫所行三德，或在諸侯六德之內，但並此三六之德，既充九數，故言九德皆用事，謂用為大夫，用為諸侯，使之治民事也。大夫諸侯當身自行之，故言「日宣」、「日嚴」。天子當任人使行之，故言「合受而用之」。其實天子亦備九德，故能任用三德、六德也，則俊德治能之士並在官矣。「乂」訓為治，故云「治能」。馬、王、鄭皆云：「才德過千人為俊，百人為乂。」○傳「僚工」至「無非」○正義曰：「僚，官」，《釋詁》文。「工，官」，常訓也。「師師」謂相師法也。○傳「凝成」至「皆成」○正義曰：鄭玄亦云：「凝，成也。」王肅云：「凝猶定也。」皆以意訓耳。文承「百工」之下，「撫於五辰」還是百工撫之，故云「百官皆撫順五行之時，則眾功皆成」也。「五行之時」即四時也。《禮運》曰「播五行於四時」，土寄王四季，故為「五行之時」也。所撫順者，即《堯典》「敬授民時」，「平秩東作」之類是也。

wú jiào yì yù yǒu bāng, bù wèi yì yù tān yù zhī jiào, shì yǒu guó zhě zhī cháng. jīng jīng yè yè, yī rì èr rì wàn jǐ. jīng jīng, jiè shèn. yè yè, wēi jù. jǐ, wēi yě. yán dāng jiè jù wàn shì zhī wēi. jīng, jū líng fǎn. yè rú zì, xú wǔ dā fǎn. jǐ, xú yīn jī. wú kuàng shù guān, tiān gōng rén qí dài zhī. kuàng, kōng yě. wèi fēi qí rén wèi kōng guān. yán rén dài tiān lǐ guān, bù kě yǐ tiān guān sī fēi qí cái. tiān xù yǒu diǎn, chì wǒ wǔ diǎn wǔ dūn zāi! tiān cì xù rén zhī cháng xìng, gè yǒu fèn yì, dāng chì zhèng wǒ wǔ cháng zhī xù, shǐ hé yú wǔ hòu, hòu tiān xià. yǒu diǎn, mǎ běn zuò wǔ diǎn. fēn, fú wèn fǎn. tiān zhì yǒu lǐ, zì wǒ wǔ lǐ yǒu yōng zāi! yōng, cháng. zì, yòng yě. tiān cì zhì yǒu lǐ, dāng yòng wǒ gōng hóu bó zǐ nán wǔ děng zhī lǐ yǐ jiē zhī, shǐ yǒu cháng. yǒu yōng, mǎ běn zuò wǔ yōng. tóng yín xié gōng, hé zhōng zāi! zhōng, shàn yě. yǐ wǔ lǐ zhèng zhū hóu, shǐ tóng jìng hé gōng ér hé shàn. zhōng yīn zhōng. tiān mìng yǒu dé, wǔ fú wǔ zhāng zāi! wǔ fú, tiān zǐ zhū hóu qīng dài fū shì zhī fú yě. zūn bēi cǎi zhāng gè yì, suǒ yǐ mìng yǒu dé. tiān tǎo yǒu zuì, wǔ xíng wǔ yòng zāi! yán tiān yǐ wǔ xíng tǎo wǔ zuì, yòng wǔ xíng yí bì dāng. zhèng shì mào zāi! mào zāi! yán xù diǎn zhì lǐ, mìng dé tǎo fá wú fēi tiān yì zhě, gù rén jūn jū tiān guān, tīng zhèng zhì shì, bù kě yǐ bù zì miǎn.
無教逸欲有邦，不為逸豫貪慾之教，是有國者之常。兢兢業業，一日二日萬幾。兢兢，戒慎。業業，危懼。幾，微也。言當戒懼萬事之微。○兢，居凌反。業如字，徐五荅反。幾，徐音機。無曠庶官，天工人其代之。曠，空也。位非其人為空官。言人代天理官，不可以天官私非其才。天敘有典，敕我五典五惇哉！天次敘人之常性，各有分義，當敕正我五常之敘，使合於五厚，厚天下。○有典，馬本作「五典」。分，扶問反。天秩有禮，自我五禮有庸哉！庸，常。自，用也。天次秩有禮，當用我公、侯、伯、子、男五等之禮以接之，使有常。○有庸，馬本作「五庸」。同寅協恭，和衷哉！衷，善也。以五禮正諸侯，使同敬合恭而和善。○衷音中。天命有德，五服五章哉！五服，天子、諸侯、卿、大夫、士之服也。尊卑彩章各異，所以命有德。天討有罪，五刑五用哉！言天以五刑討五罪，用五刑宜必當。政事懋哉！懋哉！言敘典秩禮，命德討罰無非天意者，故人君居天官，聽政治事，不可以不自勉。

shū wú jiào zhì mào zāi zhèng yì yuē: gāo yáo jì yán yòng rén zhī fǎ, yòu jiè yǐ jū guān zhī shì: shàng zhī suǒ wèi, xià bì xiào zhī. wú jiào zài xià wèi yì yù tān yù zhī shì, shì yǒu guó zhī cháng dào yě. wèi rén jūn dāng jīng jīng rán jiè shèn, yè yè rán wēi jù. yán dāng jiè shèn. yī rì èr rì zhī jiān ér yǒu wàn zhǒng jǐ wēi zhī shì, jiē xū qīn zì zhī zhī, bù dé zì wèi yì yù yě. wàn jǐ shì duō, bù kě dú zhì, dāng lì guān yǐ zuǒ jǐ, wú dé kōng fèi zhòng guān, shǐ cái fēi qí rèn. cǐ guān nǎi shì tiān guān, rén qí dài tiān zhì zhī, bù kě yǐ tiān zhī guān ér yòng fēi qí rén. yòu yán: diǎn lǐ dé xíng jiē cóng tiān chū, tiān cì xù rén lún, shǐ yǒu cháng xìng, gù rén jūn wèi zhèng, dāng chì zhèng wǒ fù mǔ xiōng dì zǐ wǔ cháng zhī jiào jiào zhī, shǐ wǔ zhě jiē dūn hòu zāi! tiān yòu cì xù jué mìng, shǐ yǒu lǐ fǎ, gù rén jūn wèi zhèng, dāng fèng yòng wǒ gōng hóu bó zǐ nán wǔ děng zhī lǐ jiē zhī, shǐ wǔ zhě jiē yǒu cháng zāi! jiē yǐ cháng lǐ, dāng shǐ tóng jìng hé gōng ér hé shàn zāi! tiān yòu mìng yòng yǒu jiǔ dé, shǐ zhī jū guān, dāng chéng tiān yì wèi wǔ děng zhī fú, shǐ wǔ zhě zūn bēi zhāng míng zāi! tiān yòu tǎo zhì yǒu zuì, shǐ zhī jué è, dāng chéng tiān yì wèi wǔ děng zhī xíng, shǐ wǔ zhě qīng zhòng yòng fǎ zāi! diǎn lǐ dé xíng, wú fēi tiān yì, rén jūn jū tiān guān, tīng zhì zhèng shì, dāng xū miǎn zhī zāi! chuán bù wèi zhì zhī cháng zhèng yì yuē: wú zhě jìn jiè zhī cí, rén jūn shēn wèi yì yù, xià zé xiào zhī, shì yǐ jìn rén jūn shǐ bù zì wèi ěr. bù wèi yì yù tān yù zhī jiào, shì yǒu guó zhě zhī cháng yě. cǐ wén zhǔ yú tiān zǐ, tiān zǐ wèi tiān xià wèi guó. shī yún shēng cǐ wáng guó zhī lèi shì yě. chuán jīng jīng zhì zhī wēi zhèng yì yuē: shì xùn yún: jīng jīng, jiè yě. yè yè, wēi yě. jiè bì shèn, wēi bì jù, chuán yán shèn jù yǐ zú zhī. yì xì cí yún: jǐ zhě dòng zhī wēi. gù jǐ wèi wēi yě. yī rì èr rì zhī jiān, wēi zhě nǎi yǒu wàn shì, yán dāng jiè shèn wàn shì zhī wēi. wēi zhě shàng yǒu wàn, zé dà shì bì duō yǐ. qiě wēi zhě nán chá, chá zé láo shén, yǐ yán bù kě yì ěr. mǎ wáng jiē yún: yī rì èr rì, yóu rì rì yě. chuán kuàng kōng zhì qí cái zhèng yì yuē: kuàng zhī wèi kōng, cháng xùn yě. wèi fēi qí rén, suǒ zhí bù zhì, shì wèi kōng guān. tiān bù zì zhì, lì jūn nǎi zhì zhī. jūn bù dú zhì, wèi chén yǐ zuǒ zhī. xià diǎn lǐ dé xíng, wú fēi tiān yì zhě. tiān yì jì rán, rén jūn dāng shùn tiān, shì yán rén dāng dài tiān zhì guān. guān zé tiān zhī guān, jū tiān zhī guān, dài tiān wèi zhì, gǒu fēi qí rén, bù kān cǐ rèn, rén bù kě yǐ tiān zhī guān ér sī fēi qí cái. wáng sù yún: tiān bù zì xià zhì zhī, gù rén dài tiān jū zhī, bù kě bù dé qí rén yě. chuán tiān cì zhì tiān xià zhèng yì yuē: tiān xù yǒu diǎn, yǒu cǐ wǔ diǎn, jí fù yì mǔ cí xiōng yǒu dì gōng zi xiào shì yě. wǔ zhě rén zhī cháng xìng, zì rán ér yǒu, dàn rén xìng yǒu duō shǎo ěr. tiān cì xù rén zhī cháng xìng, shǐ zhī gè yǒu fèn yì. yì, yí yě. jīn cǐ yì cí yǒu gōng xiào gè yǒu dìng fēn, hé yú shì yí. cǐ jiē chū tiān rán, shì wèi tiān cì xù zhī. tiān yì jì rán, rén jūn dāng shùn tiān zhī yì, chì zhèng wǒ wǔ cháng zhī jiào, shǐ hé yú wǔ zhě jiē hòu, yǐ jiào tiān xià zhī mín yě. wǔ cháng zhī jiào, rén jūn wèi zhī, gù yán wǒ yě. wǔ jiào biàn yú hǎi nèi, gù yǐ tiān xià yán zhī. chuán yōng cháng zhì yǒu cháng zhèng yì yuē: yōng, cháng, shì gǔ wén. yòu yún: yóu, zì yě. yóu shì yòng, gù zì wèi yòng yě. tiān cì xù yǒu lǐ, wèi shǐ jiàn shì guì, bēi chéng zūn, shì tiān dào shǐ zhī rán yě. tiān yì jì rán, rén jūn dāng shùn tiān yì, yòng wǒ gōng hóu bó zǐ nán wǔ děng zhī lǐ yǐ jiē zhī, shǐ zhī guì jiàn yǒu cháng yě. cǐ wén zhǔ yú tiān zǐ, tiān zǐ zhì yú zhū hóu, chē qí yī fú guó jiā lǐ yí xiǎng shí yàn hǎo yōng xì sūn láo, lǐ gè yǒu cì zhì yǐ jiē zhī. shàng yán tiān xù, cǐ yún tiān zhì zhě, xù wèi dìng qí lún cì, zhì wèi zhì qí chà děng, yì yì xiāng tōng. shàng yún chì wǒ, cǐ yán zì wǒ zhě, wǔ děng yǐ jiào xià mín, xū chì jiè zhī wǔ lǐ yǐ jiē zhū hóu, dāng yòng wǒ yì gù wén bù tóng yě. shàng yán wǔ dūn, cǐ yán wǔ yōng zhě, wǔ diǎn shī yú jìn qīn, yù qí ēn hòu wǔ lǐ shī yú chén xià, yù qí yǒu cháng gù wén yì yě. wáng sù yún: wǔ lǐ wèi wáng gōng qīng dài fū shì. zhèng xuán yún: wǔ lǐ, tiān zǐ yě, zhū hóu yě, qīng dài fū yě, shì yě, shù mín yě. cǐ wú wén kě jù, gè yǐ yì shuō ěr. chuán zhōng shàn zhì hé shàn zhèng yì yuē: zhōng zhī wèi shàn, cháng xùn yě. gù zuǒ chuán yún tiān yòu qí zhōng, shuō zhě jiē yǐ zhōng wèi shàn. cǐ wén chéng wǔ lǐ zhī xià, lǐ shàng gōng jìng, gù yǐ wǔ lǐ zhèng zhū hóu, shǐ tóng jìng hé gōng ér hé shàn yě. zhèng xuán yǐ wèi bìng shàng zhī lǐ gòng yǒu cǐ shì. wǔ diǎn shì jiā zhī nèi, wù zài xiāng qīn, fēi fù yán yǐ gōng jìng, gōng jìng wéi wèi wǔ lǐ ér yǐ, kǒng yán shì yě. chuán wǔ fú zhì yǒu dé zhèng yì yuē: yì jì yún: yǐ wǔ cǎi zhāng shī yú wǔ sè, zuò fú, rǔ míng. shì tiān zǐ zhū hóu qīng dài fū shì zhī fú yě. qí zūn bēi cǎi zhāng gè yì, yú bǐ chuán jù zhī. tiān mìng yǒu dé, shǐ zhī jū wèi, mìng yǒu guì jiàn zhī lún, wèi yǒu shàng xià zhī yì, bù dé bù lì míng, yǐ cǐ děng zhī, xiàng wù yǐ zhāng zhī. xiān wáng zhì wèi wǔ fú, suǒ yǐ biǎo guì jiàn yě. fú yǒu děng chà, suǒ yǐ bié zūn bēi yě.
[疏]「無教」至「懋哉」○正義曰：皋陶既言用人之法，又戒以居官之事：「上之所為，下必效之。無教在下為逸豫貪慾之事，是有國之常道也。為人君當兢兢然戒慎，業業然危懼。」言當戒慎。「一日二日之間而有萬種幾微之事，皆須親自知之，不得自為逸豫也。萬幾事多，不可獨治，當立官以佐己，無得空廢眾官，使才非其任。此官乃是天官，人其代天治之，不可以天之官而用非其人」。又言：「典禮德刑皆從天出，天次敘人倫，使有常性，故人君為政，當敕正我父、母、兄、弟、子五常之教教之，使五者皆惇厚哉！天又次敘爵命，使有禮法，故人君為政，當奉用我公、侯、伯、子、男五等之禮接之，使五者皆有常哉！接以常禮，當使同敬合恭而和善哉！天又命用有九德，使之居官，當承天意為五等之服，使五者尊卑彰明哉！天又討治有罪，使之絕惡，當承天意為五等之刑，使五者輕重用法哉！典禮德刑，無非天意，人君居天官，聽治政事，當須勉之哉！」○傳「不為」至「之常」○正義曰：「毋」者禁戒之辭，人君身為逸欲，下則效之，是以禁人君使不自為耳。不為逸豫貪慾之教，是有國者之常也。此文主於天子，天子謂天下為國。《詩》雲「生此王國」之類是也。○傳「兢兢」至「之微」○正義曰：《釋訓》云：「兢兢，戒也。業業，危也。」戒必慎，危必懼，傳言「慎」、「懼」以足之。《易·繫辭》云：「幾者動之微。」故「幾」為微也。一日二日之間，微者乃有萬事，言當戒慎萬事之微。微者尚有萬，則大事必多矣。且微者難察，察則勞神，以言不可逸耳。馬、王皆云：「一日、二日，猶日日也。」○傳「曠空」至「其才」○正義曰：「曠」之為空，常訓也。位非其人，所職不治，是為空官。天不自治，立君乃治之。君不獨治，為臣以佐之。下典、禮、德、刑，無非天意者。天意既然，人君當順天，是言人當代天治官。官則天之官，居天之官，代天為治，苟非其人，不堪此任，人不可以天之官而私非其才。王肅云：「天不自下治之，故人代天居之，不可不得其人也。」○傳「天次」至「天下」○正義曰：天敘有典，有此五典，即父義、母慈、兄友、弟恭、子孝是也。五者人之常性，自然而有，但人性有多少耳。天次敘人之常性，使之各有分義。義，宜也。今此義、慈、友、恭、孝各有定分，合於事宜。此皆出天然，是為天次敘之。天意既然，人君當順天之意，敕正我五常之教，使合於五者皆厚，以教天下之民也。五常之教，人君為之，故言「我」也。五教遍於海內，故以「天下」言之。○傳「庸常」至「有常」○正義曰：「庸，常」，《釋詁》文。又云：「由，自也。」「由」是用，故「自」為用也。「天次敘有禮」，謂使賤事貴，卑承尊，是天道使之然也。天意既然，人君當順天意，用我公、侯、伯、子、男五等之禮以接之，使之貴賤有常也。此文主於天子，天子至於諸侯，車旗衣服、國家禮儀、饗食燕好、饔餼飧牢，禮各有次秩以接之。上言「天敘」，此雲「天秩」者，「敘」謂定其倫次，「秩」謂制其差等，義亦相通。上雲「敕我」，此言「自我」者，五等以教下民，須敕戒之；五禮以接諸侯，當用我意；故文不同也。上言「五惇」，此言「五庸」者，五典施於近親，欲其恩厚；五禮施於臣下，欲其有常；故文異也。王肅云：「五禮謂王、公、卿、大夫、士。」鄭玄云：「五禮，天子也，諸侯也，卿大夫也，士也，庶民也。」此無文可據，各以意說耳。○傳「衷善」至「和善」○正義曰：「衷」之為善，常訓也。故《左傳》雲「天誘其衷」，說者皆以衷為善。此文承「五禮」之下，禮尚恭敬，故「以五禮正諸侯，使同敬合恭而和善」也。鄭玄以為「並上之禮共有此事」。五典室家之內，務在相親，非復言以恭敬，恭敬惟為五禮而已，孔言是也。○傳「五服」至「有德」○正義曰：《益稷》云：「以五采彰施於五色，作服，汝明。」是天子、諸侯、卿、大夫、士之服也。其「尊卑采章各異」，於彼傳具之。天命有德，使之居位，命有貴賤之倫，位有上下之異，不得不立名，以此等之，象物以彰之。先王制為五服，所以表貴賤也。服有等差，所以別尊卑也。

tiān cōng míng, zì wǒ mín cōng míng. yán tiān yīn mín ér jiàng zhī fú, mín suǒ guī zhě tiān mìng zhī. tiān shì tīng rén jūn zhī xíng, yòng mín wèi cōng míng. tiān míng wèi, zì wǒ mín míng wēi. tiān míng kě wèi, yì yòng mín chéng qí wēi. mín suǒ pàn zhě tiān tǎo zhī, shì tiān míng kě wèi zhī xiào. wèi rú zì, xú yīn wēi, mǎ běn zuò wēi. dá yú shàng xià, jìng zāi yǒu tǔ! yán tiān suǒ shǎng fá, wéi shàn è suǒ zài, bù bì guì jiàn. yǒu tǔ zhī jūn, bù kě bù jìng jù. gāo yáo yuē: zhèn yán huì, kě dǐ xíng. qí suǒ chén jiǔ dé yǐ xià zhī yán, shùn yú gǔ dào, kě zhì xíng. yǔ yuē: yú, nǎi yán dǐ kě jī. rán qí suǒ chén, cóng ér měi zhī yuē: yòng rǔ yán, zhì kě yǐ lì gōng. gāo yáo yuē: yǔ wèi yǒu zhī sī, yuē zàn zàn xiāng zāi! yán wǒ wèi yǒu suǒ zhī, wèi néng sī zhì yú shàn, tú yì zàn zòu shàng gǔ xíng shì ér yán zhī. yīn yǔ měi zhī, chéng yǐ qiān cí, yán zhī xù. zhī rú zì, xú yīn zhì. sī rú zì, xú yīn xī lì fǎn. xiāng, xī yáng fǎn, shàng yě. mǎ yún: yīn yě. àn ěr yǎ zuò ráng, yīn yě, rú yáng fǎn.
天聰明，自我民聰明。言天因民而降之福，民所歸者天命之。天視聽人君之行，用民為聰明。天明畏，自我民明威。天明可畏，亦用民成其威。民所叛者天討之，是天明可畏之效。○畏如字，徐音威，馬本作威。達於上下，敬哉有土！」言天所賞罰，惟善惡所在，不避貴賤。有土之君，不可不敬懼。皋陶曰：「朕言惠，可厎行。」其所陳「九德」以下之言，順於古道，可致行。禹曰：「俞，乃言厎可績。」然其所陳，從而美之曰：「用汝言，致可以立功。」皋陶曰：「予未有知思，曰贊贊襄哉！」言我未有所知，未能思致於善，徒亦贊奏上古行事而言之。因禹美之，承以謙辭，言之序。○知如字，徐音智。思如字，徐音息吏反。襄，息羊反，上也。馬云：「因也。」案《爾雅》作儴，因也，如羊反。

shū tiān cōng zhì xiāng zāi zhèng yì yuē: cǐ chéng shàng mào zāi yǐ xià yán suǒ miǎn zhī zhě. yǐ tiān zhī cōng míng shì tīng, guān rén yǒu dé. yòng wǒ mín yǐ wèi ěr mù zhī cōng míng, chá rén yán shàn zhě, tiān yì guī shǎng zhī. yòu tiān zhī míng dé kě wèi, tiān wēi zhě, yòng wǒ mín yán è ér pàn zhī, yīn tǎo ér fá zhī, chéng qí míng wēi. tiān suǒ shǎng fá, dá yú shàng xià, bù bì guì jiàn, gù xū jìng zāi, yǒu tǔ zhī jūn! gāo yáo jì chén cǐ jiè, yù qí yán rù zhī, gù yuē: wǒ zhī cǐ yán, shùn yú gǔ dào, kě zhì xíng, bù kě hū yě. yǔ jí shòu zhī yuē: rán, rǔ yán yòng ér zhì kě yǐ lì gōng. zhòng qí yán yǐ shēn jiè dì. gāo yáo nǎi chéng zhī yǐ qiān yuē: wǒ wèi yǒu suǒ zhī, wèi néng sī zhì yú shàn, wǒ suǒ yán yuē, tú zàn zòu shàng gǔ suǒ xíng ér yán zhī zāi! fēi jǐ zhī sī ér suǒ zì néng. shì qí qiān yě. chuán yán tiān zhì cōng míng zhèng yì yuē: huáng tiān wú xīn, yǐ bǎi xìng zhī xīn wèi xīn. cǐ jīng dà yì yán mín zhī suǒ yù, tiān bì cóng zhī. cōng míng wèi wén jiàn yě, tiān zhī suǒ wén jiàn, yòng mín zhī suǒ wén jiàn yě. rán zé cōng míng zhí shì jiàn wén zhī yì, qí yán wèi yǒu shàn è yǐ xià yán míng wēi, shì tiān jiàng zhī huò, zhī cǐ cōng míng shì tiān jiàng zhī fú. cǐ jí tài shì suǒ yún tiān tīng zì wǒ mín tīng, tiān shì zì wǒ mín shì. gù mín suǒ guī zhě, tiān mìng zhī. dà ér yán zhī, mín suǒ guī jiù, tiān mìng zhī wèi tiān zǐ yě. xiǎo ér yán zhī, suī gōng qīng dài fū zhī rèn, yì wèi mín suǒ guī xiàng, nǎi dé jū zhī. cǐ wén zhǔ yú tiān zǐ, gù yán tiān shì tīng rén jūn zhī xíng, yòng mín wèi cōng míng, jiè tiān zǐ shǐ shùn mín xīn, shòu tiān zhī fú yě. chuán yán tiān zhì jìng jù zhèng yì yuē: shàng jù yǒu shǎng fá, gù yán tiān suǒ shǎng fá, bù bì guì jiàn. cǐ zhī dá yú shàng xià, yán tiān zǐ yì bù miǎn yě. sàng fú zhèng xuán zhù yún: tiān zǐ zhū hóu jí qīng dài fū yǒu dì zhě jiē yuē jūn. jí cǐ yǒu tǔ kě jiān dài fū yǐ shàng. dàn cǐ wén běn yì shí zhǔ yú tiān zǐ, jiè tiān zǐ bù kě bù jìng jù yě. chuán yán wǒ zhì zhī xù zhèng yì yuē: gāo yáo mù yán kě zhì xíng, yǔ yán zhì kě jī, cǐ chéng ér wèi qiān, zhī qí mù yán wèi yǒu suǒ zhī, wèi néng sī zhì yú shàn yě. sī zì shǔ shàng jù, wáng sù yún: zàn zàn yóu zàn zòu yě. xiǎn shì yún: xiāng, shàng yě. wèi zàn zòu shàng gǔ xíng shì ér yán zhī yě. jīng yún yuē zhě, wèi wǒ shàng zhī suǒ yán yě. chuán bù xùn xiāng wèi shàng, yǐ cóng xiāng líng ér shì zhī. gù èr liú bìng yǐ xiāng wèi yīn, ruò bì wèi yīn, kǒng chuán wú róng bù xùn qí yì. yán jìn xí shàng gǔ xíng shì, yīn zàn chéng qí cí ér yán zhī yě. chuán suī bù xùn xiāng zì, qí yì dāng rú wáng shuō. gāo yáo lǜ hū zhī, zì yún yán shùn kě xíng. yīn yǔ měi zhī, jí chéng qiān cí. yī yáng yī yì, yán zhī cì xù yě. zhèng xuán yún: zàn, míng yě. xiāng zhī yán chàng, yán wǒ wèi yǒu suǒ zhī, suǒ sī tú zàn míng dì dé, chàng wǒ zhōng yán ér yǐ. qiān yě.
[疏]「天聰」至「襄哉正義曰：此承上「懋哉」以下言所勉之者。以天之聰明視聽，觀人有德。用我民以為耳目之聰明，察人言善者，天意歸賞之。又天之明德可畏，天威者，用我民言惡而叛之，因討而伐之，成其明威。天所賞罰，達於上下，不避貴賤，故須敬哉，有土之君！皋陶既陳此戒，欲其言入之，故曰：「我之此言，順於古道，可致行，不可忽也。」禹即受之曰：「然，汝言用而致可以立功。」重其言以深戒帝。皋陶乃承之以謙曰：「我未有所知，未能思致於善，我所言曰，徒贊奏上古所行而言之哉！非己知思而所自能。」是其謙也。○傳「言天」至「聰明」○正義曰：皇天無心，以百姓之心為心。此經大意言民之所欲，天必從之。「聰明」謂聞見也，天之所聞見，用民之所聞見也。然則「聰明」直是見聞之義，其言未有善惡；以下言「明威」，是天降之禍，知此「聰明」是天降之福。此即《泰誓》所云「天聽自我民聽，天視自我民視」。故「民所歸者，天命之。」大而言之，民所歸就，天命之為天子也。小而言之，雖公卿大夫之任，亦為民所歸向，乃得居之。此文主於天子，故言「天視聽人君之行，用民為聰明」，戒天子使順民心，受天之福也。○傳「言天」至「敬懼」○正義曰：上句有賞罰，故言「天所賞罰，不避貴賤」。此之「達於上下」，言天子亦不免也。《喪服》鄭玄注云：「天子諸侯及卿大夫有地者皆曰君。」即此「有土」可兼大夫以上。但此文本意實主於天子，戒天子不可不敬懼也。○傳「言我」至「之序」○正義曰：皋陶目言「可致行」，禹言「致可績」，此承而為謙，知其目言未有所知，未能思致於善也。「思」字屬上句，王肅云：「贊贊猶贊奏也。」顯氏云：「襄，上也。謂贊奏上古行事而言之也。」經雲「曰」者，謂我上之所言也。傳不訓「襄」為上，已從「襄陵」而釋之。故二劉並以「襄」為因，若必為因，孔傳無容不訓其意。言進習上古行事，因贊成其辭而言之也。傳雖不訓「襄」字，其義當如王說。皋陶慮忽之，自雲「言順可行」。因禹美之，即承謙辭。一揚一抑，言之次序也。鄭玄云：「贊，明也。襄之言暢，言我未有所知，所思徒贊明帝德，暢我忠言而已。謙也。」