tiān bù xià
○天部下
lǎo zǐ yuē: tiān de yī yǐ qīng. tiān wú yǐ qīng, jiāng kǒng liè.
《老子》曰:天得一以清。天无以清,将恐裂。
yòu yuē: yù zhōng yǒu sì dà: dào dà, tiān dà, dì dà, wáng yì dà.
又曰:域中有四大:道大,天大,地大,王亦大。
zhuāng zǐ yuē: tiān zhī cāng cāng, yǐ qí zhèng sè yé! qí yuǎn ér zhì jí yě.
《庄子》曰:天之苍苍,以其正色耶!其远而至极也。
wén zǐ yuē: pǔ zhì dà zhě wú xíng zhuàng, dào zhì dà zhě wú dù liàng. gù tiān yuán bù zhōng guī, dì fāng bù zhōng jǔ.
《文子》曰:朴至大者无形状,道至大者无度量。故天圆不中规,地方不中矩。
yòu yuē: tiān míng rì míng, rán hòu néng zhèng sì fāng jūn míng chén míng, rán hòu néng zhào wàn wù yù zhōng sì míng, gù néng jiǔ.
又曰:天明日明,然后能正四方;君明臣明,然后能照万物;域中四明,故能久。
yòu yuē: gāo mò gāo yú tiān, xià mò xià yú zé. tiān gāo zé xià, shèng rén fǎ zhī.
又曰:高莫高於天,下莫下於泽。天高泽下,圣人法之。
yòu yuē: tiān ài qí jīng, dì ài qí píng, rén ài qí qíng. tiān zhī jīng, rì yuè xīng chén léi tíng fēng yǔ yě dì zhī píng, shuǐ huǒ jīn mù tǔ yě rén zhī qíng, sī lǜ cōng míng xǐ nù yě.
又曰:天爱其精,地爱其平,人爱其情。天之精,日月星辰雷霆风雨也;地之平,水火金木土也;人之情,思虑聪明喜怒也。
liè zǐ yuē: qǐ guó yǒu rén yōu tiān bēng zhuì, shēn wáng suǒ jì, fèi yú qǐn shí. yòu yǒu yōu bǐ yōu zhě, yīn xiǎo zhī yuē:" tiān, jī qì ěr. ruò qū shēn hū xī, zhōng rì zài tiān zhōng xíng zhǐ, nài hé yōu bēng zhuì hū?" qí rén yuē:" tiān guǒ jī qì, rì yuè xīng chén bù dàng zhuì yé?" xiǎo zhě yún:" rì yuè xīng chén yì jī qì zhī guāng yào zhě yě." zhǎng lú zi wén ér xiào yuē:" hóng ní yě, yún wù yě, fēng yǔ yě, sì shí yě, cǐ jī qì zhī chéng hū tiān zhě yě. zhī jī qì yě, hé yǐ bù huài? fū tiān dì, kōng zhōng zhī yī xì wù, yǒu zhōng zhī zuì jù yě. nán qióng zhōng shǐ, cǐ gù rán yǐ. yōu qí huài zhě, yì wèi yuǎn dà yán bù huài zhě, yì wèi wèi shì. tiān dì bù dé bù huài, zé huì guī yú huài shí, xī wèi bù yōu zāi?" liè zǐ wén ér xiào yuē:" yán tiān dì huài yì miù yǐ, yán bù huài yì miù yǐ. huài yǔ bù huài, wú suǒ bù zhī yě. suī rán, bǐ yī yě, cǐ yī yě. gù shēng bù zhī sǐ, sǐ bù zhī shēng lái bù zhī qù, qù bù zhī lái. huài yǔ bù huài. wú hé róng xīn zāi?"
《列子》》曰:杞国有人忧天崩坠,身亡所寄,废於寝食。又有忧彼忧者,因晓之曰:"天,积气耳。若屈伸呼吸,终日在天中行止,奈何忧崩坠乎?"其人曰:"天果积气,日月星辰不当坠耶?"晓者云:"日月星辰亦积气之光耀者也。"长庐子闻而笑曰:"虹霓也,云雾也,风雨也,四时也,此积气之成乎天者也。知积气也,何以不坏?夫天地,空中之一细物,有中之最巨也。难穷终始,此固然矣。忧其坏者,亦为远大;言不坏者,亦为未是。天地不得不坏,则会归於坏时,奚为不忧哉?"列子闻而笑曰:"言天地坏亦谬矣,言不坏亦谬矣。坏与不坏,吾所不知也。虽然,彼一也,此一也。故生不知死,死不知生;来不知去,去不知来。坏与不坏。吾何容心哉?"
yòu yuē: tāng wèn xià gé yuē:" sì hǎi zhī wài xī yǒu hū?" yuē:" yóu qí zhōu yě." tāng yuē:" rǔ xī yǐ shí zhī?" gé yuē:" zhèn dōng xíng zhì yíng, rén mín yóu shì yě. wèn yíng zhī dōng, fù yóu yíng yě. xī xíng zhī bīn, mín rén yóu shì yě. wèn bīn zhī xī, fù yóu bīn yě. zhèn yǐ shì zhī sì hǎi sì huāng sì jí zhī wài bù yì shì yě. gù dà xiǎo xiāng hán, wú qióng jí yě. hán wàn wù zhě, yì rú hán tiān dì. hán wàn wù yě gù bù qióng, hán tiān dì zhī biǎo gù wú jí. zhèn yì yān zhī tiān dì zhī biǎo bù yǒu dà tiān dì zhě hū! yì wú suǒ bù zhī yě. tiān dì yì wù, wù yǒu bù zú, gù xī zhě nǚ wā shì xuǎn wǔ sè zhī shí yǐ bǔ quē, duàn áo zhī zú áo, jù guī yě. yǐ lì sì jí. qí hòu gòng gōng shì yǔ zhuān xū zhēng wèi dì. huái nán zǐ yuē: yǔ shén nóng zhēng. nù chù bù zhōu zhī shān, zhé tiān zhù, jué dì wéi. gù tiān qīng xī běi, rì yuè xīng chén jiù yān dì bù mǎn dōng nán, gù bǎi chuān shuǐ lǎo guī yān."
又曰:汤问夏革曰:"四海之外奚有乎?"曰:"犹齐州也。"汤曰:"汝奚以实之?"革曰:"朕东行至营,人民犹是也。问营之东,复犹营也。西行之豳,民人犹是也。问豳之西,复犹豳也。朕以是知四海、四荒、四极之外不异是也。故大小相含,无穷极也。含万物者,亦如含天地。含万物也故不穷,含天地之表故无极。朕亦焉知天地之表不有大天地者乎!亦吾所不知也。天地亦物,物有不足,故昔者女娲氏选五色之石以补阙,断鳌之足(鳌,巨龟也。)以立四极。其后共工氏与颛顼争为帝。(《淮南子》曰:与神农争。)怒触不周之山,折天柱,绝地维。故天倾西北,日月星辰就焉;地不满东南,故百川水潦归焉。"
bào piáo zǐ yuē: xuān yè zhī shū wáng, ér qiè méng jì xiān shī xiāng chuán. xuān yè shuō yún:" tiān wú zhì, yǎng ér zhān zhī. gāo yuǎn wú jí, yǎn mào jīng jí, cāng cāng rán yě. pì páng wàng yuǎn dào huáng shān ér jiē qīng, fǔ chá qiān rèn zhī gǔ ér yǒu hēi. fū qīng míng sè hēi, fēi yǒu tǐ yě. rì yuè xīng xiàng fú shēng kōng zhōng, xíng zhǐ jiē xū qì yān. gù qī yào huò zhù huò yóu, nì shùn fú jiàn wú cháng, jìn tuì bù tóng, yóu wú suǒ gēn xì gù gè yì yě. gù chén jí cháng jū qí suǒ, běi dǒu bù yǔ zhòng xīng xī méi yān. qī yào jiē dōng xíng, rì rì xíng yí dù, yuè xíng shí sān dù, chí jí rèn xìng, ruò zhuì fù tiān tǐ, bù dé bù ěr yě."
《抱朴子》曰:宣夜之书亡,而《郄萌记》先师相传。《宣夜说》云:"天无质,仰而瞻之。高远无极,眼瞀睛极,苍苍然也。譬旁望远道黄山而皆青,俯察千仞之谷而黝黑。夫青冥色黑,非有体也。日月星象浮生空中,行止皆须气焉。故七曜或住或游,逆顺伏见无常,进退不同,由无所根系故各异也。故辰极常居其所,北斗不与众星西没焉。七曜皆东行,日日行一度,月行十三度,迟疾任性,若缀附天体,不得不尔也。"
yòu yuē: liáng jiàng gāng zé fǎ tiān, kě wàng ér bù kě gàn róu zé xiàng yuān, kě guān ér bù kě rù.
又曰:良将刚则法天,可望而不可干;柔则象渊,可观而不可入。
huái nán zǐ yuē: sì shí tiān zhī lì, rì yuè tiān zhī shǐ, xīng chén tiān zhī qī, hóng ní huì xīng tiān zhī jì.
《淮南子》曰:四时天之吏,日月天之使,星辰天之期,虹蜺彗星天之忌。
yòu yuē: tiān yǒu jiǔ yě, jiǔ qiān jiǔ bǎi jiǔ shí lǐ, sì yú qù dì wǔ wàn lǐ.
又曰:天有九野,九千九百九十里,四隅去地五万里。
yáng zǐ fǎ yán yuē: wéi tiān wèi cōng, wéi tiān wèi míng. fū néng gāo qí mù ér xià qí ěr zhě, fěi tiān yě fū!
杨子《法言》曰:惟天为聪,惟天为明。夫能高其目而下其耳者,匪天也夫!
yòu yuē: huò wèn tiān yuē:" wú yú tiān yú, jiàn wú wéi zhī wèi yǐ." huò yuē:" diāo kè zhòng xíng zhě, fěi tiān yú?" yuē:" yǐ qí bù diāo kè yě. rú wù kè ér diāo zhī yān, dé lì ér gěi zhū?"
又曰:或问天曰:"吾於天欤,见无为之为矣。"或曰:"雕刻众形者,匪天欤?"曰:"以其不雕刻也。如物刻而雕之焉,得力而给诸?"
yòu yuē: tiān kě dù, zé fù wù qiǎn yǐ.
又曰:天可度,则覆物浅矣。
shēn zǐ yuē: tiān dào wú sī, shì yǐ héng zhèng tiān cháng zhèng, shì yǐ qīng míng.
《申子》曰:天道无私,是以恒正;天常正,是以清明。
guǎn zǐ yuē: tiān huò wéi zhī, dì huò zài zhī, mò zhī wéi, tiān yǐ zhuì yǐ, kuàng yú rén hū!
《管子》曰:天或维之,地或载之,莫之维,天已坠矣,况於人乎!
zēng zǐ yuē: dān jū lí wèn zēng zǐ yuē:" tiān yuán ér dì fāng, chéng yǒu zhī hū?" zēng zǐ yuē:" tiān zhī suǒ shēng shàng shǒu, dì zhī suǒ shēng xià shǒu, shàng shǒu zhī wèi yuán, xià shǒu zhī wèi fāng, shǐ shí tiān yuán ér dì fāng, zé shì sì jiǎo zhī bù yǎn yě. cān cháng wén zhī fū zǐ yuē: tiān dào yuē yuán, dì dào yuē fāng fāng yuē yōu, yuán yuē míng. míng zhě tǔ qì, shì gù wài jǐng yōu zhě hán qì, shì gù nèi jǐng."
《曾子》曰:单居离问曾子曰:"天圆而地方,诚有之乎?"曾子曰:"天之所生上首,地之所生下首,上首之谓圆,下首之谓方,始识天圆而地方,则是四角之不掩也。参尝闻之夫子曰:天道曰圆,地道曰方;方曰幽,圆曰明。明者吐气,是故外景;幽者含气,是故内景。"
mò zǐ yuē: piāo fēng kǔ yǔ, qín qín ér zhì, cǐ tiān zhī suǒ yǐ fá bǎi xìng bù shàng tóng yú tiān zhě yě.
《墨子》曰:飘风苦雨,溱溱而至,此天之所以罚百姓不上同於天者也。
kǒng cóng zǐ yuē: wèi wáng wèn zi shùn yuē:" guǎ rén wén: xī zhě shàng tiān shén yì hòu jì, ér wèi zhī xià jiā gǔ, zhōu suì yǐ xìng."
《孔丛子》曰:魏王问子顺曰:"寡人闻:昔者上天神异后稷,而为之下嘉穀,周遂以兴。"
lǚ shì chūn qiū yuē: tiān dào yuán, dì dào fāng, shèng rén suǒ yǐ lì tiān xià. tiān yuán wèi jīng qì yuán tōng, zhōu fù wú zá, gù yuē yuán. dì fāng wèi wàn wù shū xíng, jiē yǒu fèn zhí, bù néng xiāng wèi, gù yuē fāng. zhǔ zhí yuán, chén chǔ fāng, fāng yuán bù yì, guó nǎi chāng.
《吕氏春秋》曰:天道圆,地道方,圣人所以立天下。天圆谓精气圆通,周复无杂,故曰圆。地方谓万物殊形,皆有分职,不能相为,故曰方。主执圆,臣处方,方圆不易,国乃昌。
yòu yuē: tiān dì chē lún, zhōng zé fù shǐ, jí zé fù fǎn.
又曰:天地车轮,终则复始,极则复反。
yòu yuē: tiān dì dà yǐ, shēng ér bù zǐ, chéng ér bù yǒu, wàn wù jiē bèi qí zé, dé qí lì, ér mò zhī qí suǒ yóu shǐ, sān huáng wǔ dì zhī dé yě.
又曰:天地大矣,生而不子,成而不有,万物皆被其泽,得其利,而莫知其所由始,三皇五帝之德也。
yòu yuē: tiān yǒu jiǔ yě. hé wèi jiǔ yě? zhōng yāng yuē jūn tiān, dōng fāng yuē cāng tiān, shàng shū kǎo líng yào yuē gāo tiān, guǎng yǎ yuē shàng tiān. dōng běi fāng yuē biàn tiān, běi fāng yuē xuán tiān, xī běi fāng yuē yōu tiān, xī fāng yuē hào tiān, shàng shū kǎo líng yào guǎng yǎ jiē yuē chéng tiān. xī nán fāng yuē zhū tiān, nán fāng yuē yán tiān, shàng shū kǎo líng yào yuē chì tiān. nán dōng fāng yuē yáng tiān.
又曰:天有九野。何谓九野?中央曰钧天,东方曰苍天,(《尚书考灵耀》曰皋天,《广雅》曰上天。)东北方曰变天,北方曰玄天,西北方曰幽天,西方曰皓天,(《尚书考灵耀》、《广雅》皆曰成天。)西南方曰朱天,南方曰炎天,(《尚书考灵耀》曰赤天。)南东方曰阳天。
tài xuán jīng yuē: jiǔ tiān: yī wèi zhōng tiān, èr wèi xiàn tiān, sān wèi shùn tiān, sì wèi gèng tiān, wǔ wèi suì tiān, liù wèi kuò tiān, qī wèi xián tiān, bā wèi chén tiān, jiǔ wèi chéng tiān.
《太玄经》曰:九天:一为中天,二为羡天,三为顺天,四为更天,五为睟天,六为廓天,七为咸天,八为沉天,九为成天。
yòu yuē: tiān yǐ bú jiàn wèi xuán, dì yǐ bù xíng wèi xuán, rén yǐ xīn fù wèi xuán, tiān ào xī běi, yù huà jīng yě dì ào huáng quán, yǐn yíng pò yě rén ào sī lǜ, hán zhì jīng yě.
又曰:天以不见为玄,地以不形为玄,人以心腹为玄,天奥西北,郁化精也;地奥黄泉,隐营魄也;人奥思虑,含至精也。
shuō yuàn yuē: qí jǐng gōng wèn zǐ gòng yuē:" zhòng ní xián hū?" yuē:" xián." yòu wèn yuē:" xī ruò?" yuē:" bù zhī yě." gōng guài zhī. zǐ gòng yuē:" jīn wèi tiān gāo, wú shào zhǎng xián yú jiē zhī. ruò wèn qí gāo jǐ hé, jiē yuē bù zhī. zhòng ní zhī xián, yóu tiān zhī gāo yě, xī dé yǐ zhī?" yòu yuē: chén shì zhòng ní, yóu zhí bēi jiù jiāng hǎi yǐn, mò zhī qiǎn shēn yě."
《说苑》曰:齐景公问子贡曰:"仲尼贤乎?"曰:"贤。"又问曰:"奚若?"曰:"不知也。"公怪之。子贡曰:"今谓天高,无少长贤愚皆知。若问其高几何,皆曰不知。仲尼之贤,犹天之高也,奚得以知?"又曰:臣事仲尼,犹执杯就江海饮,莫知浅深也。"
yòu yuē: qí huán gōng wèn guǎn zhòng yuē:" wáng zhě hé guì?" duì yuē:" guì tiān." huán gōng yǎng shì tiān. guǎn zhòng yuē:" suǒ wèi tiān zhě, fēi wèi cāng cāng mǎng mǎng zhī tiān yě. jū rén shàng zhě, yǐ bǎi xìng wèi tiān."
又曰:齐桓公问管仲曰:"王者何贵?"对曰:"贵天。"桓公仰视天。管仲曰:"所谓天者,非谓苍苍莽莽之天也。居人上者,以百姓为天。"
cài yōng tiān wén zhì yuē: yán tiān tǐ zhě yǒu sān jiā: yī yuē zhōu bì, èr yuē xuān yè, sān yuē hún tiān. xuān yè zhī xué, jué wú shī fǎ. zhōu bì shù shù jù cún, kǎo yàn tiān zhuàng, duō suǒ wéi shī, gù shǐ guān bù yòng. wéi hún tiān zhě jìn, dé qí qíng, jīn shǐ guān suǒ yòng, hòu tái tóng yí zé qí fǎ yě. lì bā chǐ huán yí zhī dù, ér jù tiān dì zhī xiàng, yǐ zhèng huáng dào, míng chá fā liǎn, yǐ xíng rì yuè, yǐ bù wǔ wěi, jīng wēi shēn miào, bǎi shì bù yì zhī dào.
蔡邕《天文志》曰:言天体者有三家:一曰周髀,二曰宣夜,三曰浑天。宣夜之学,绝无师法。周髀术数具存,考验天状,多所违失,故史官不用。惟浑天者近,得其情,今史官所用,候台铜仪则其法也。立八尺圜仪之度,而具天地之象,以正黄道,名察发敛,以行日月,以步五纬,精微深妙,百世不易之道。
yì yuàn yuē: táo kǎn mèng fēi xiáng chōng tiān, tiān mén jiǔ zhòng, yǐ rù qí bā, yú yī mén bù dé jìn, yǐ yì bó tiān, yī chì zhì zhé, jīng ér zhuì xià, zuǒ yè zhǒng tòng. hòu wēi guǒ zhèn zhǔ, yù yǒu kuī nǐ zhī zhì, měi yì zhé chì zhī xiáng, yì xīn ér zhǐ.
《异苑》曰:陶侃梦飞翔冲天,天门九重,已入其八,馀一门不得进,以翼搏天,一翅致折,惊而坠下,左腋肿痛。后威果振主,欲有窥拟之志,每忆折翅之祥,抑心而止。
xú zhěng sān wǔ lì jì yuē: tiān dì hún dùn rú jī zǐ, pán gǔ shēng qí zhōng, wàn bā qiān suì. tiān dì kāi pì, yáng qīng wèi tiān, yīn zhuó wèi dì, pán gǔ zài qí zhōng, yī rì jiǔ biàn, shén yú tiān, shèng yú dì. tiān rì gāo yī zhàng, dì rì hòu yī zhàng, pán gǔ rì zhǎng yī zhàng. rú cǐ wàn bā qiān suì, tiān shù jí gāo, dì shù jí shēn, pán gǔ jí zhǎng, hòu nǎi yǒu sān huáng. shù qǐ yú yī, lì yú sān, chéng yú wǔ, shèng yú qī, chù yú jiǔ, gù tiān qù dì jiǔ wàn lǐ.
徐整《三五历纪》曰:天地浑沌如鸡子,盘古生其中,万八千岁。天地开辟,阳清为天,阴浊为地,盘古在其中,一日九变,神於天,圣於地。天日高一丈,地日厚一丈,盘古日长一丈。如此万八千岁,天数极高,地数极深,盘古极长,后乃有三皇。数起於一,立於三,成於五,盛於七,处於九,故天去地九万里。
guǎng yǎ yuē: tài chū, qì zhī shǐ yě, qīng zhuó wèi fēn. tài shǐ, xíng zhī shǐ yě, qīng zhě wèi jīng, zhuó zhě wèi xíng. tài sù, zhì zhī shǐ yě, yǐ yǒu sù piáo ér wèi sàn yě. èr qì xiāng jiē, pōu pàn fēn lí, qīng zhuó wèi tiān dì.
《广雅》曰:太初,气之始也,清浊未分。太始,形之始也,清者为精,浊者为形。太素,质之始也,已有素朴而未散也。二气相接,剖判分离,清浊为天地。
yòu yuē: tiān yuán guǎng, nán běi èr yì sān wàn sān qiān wǔ bǎi lǐ qī shí wǔ bù, dōng xī duǎn jiǎn sì bù, zhōu liù yì shí wàn qī bǎi lǐ èr shí wǔ bù. cóng dì zhì tiān, yī yì yī wàn liù qiān qī bǎi bā shí yī lǐ bàn xià dì zhì hòu, yǔ tiān gāo děng.
又曰:天圆广,南北二亿三万三千五百里七十五步,东西短减四步,周六亿十万七百里二十五步。从地至天,一亿一万六千七百八十一里半;下地至厚,与天高等。
yòu yuē: nán fāng yuē yán tiān, xī nán fāng yuē zhū tiān, xī fāng yuē chéng tiān, xī běi fāng yuē yōu tiān, běi fāng yuē xuán tiān, dōng běi fāng yuē biàn tiān, dōng nán fāng yuē yáng tiān, zhōng yāng yuē jūn tiān, dōng fāng yuē shàng tiān, wèi zhī jiǔ tiān. jiǔ tiān zhī jì yuē jiǔ yín yín, è yě. jiǔ tiān zhī wài yuē cì jiǔ gāi. gāi, jiē yě. yán qí jiē cì jiǔ yě.
又曰:南方曰炎天,西南方曰朱天,西方曰成天,西北方曰幽天,北方曰玄天,东北方曰变天,东南方曰阳天,中央曰钧天,东方曰上天,谓之九天。九天之际曰九垠(垠,堮也。)九天之外曰次九垓。(垓,阶也。言其阶次九也。)
zuǎn yào yuē: tiān dì sì fāng yuē liù hé, sì fāng shàng xià wèi zhī yǔ, gǔ wǎng jīn lái wèi zhī zhòu.
《纂要》曰:天地四方曰六合,四方上下谓之宇,古往今来谓之宙。
bái hǔ tōng yuē: nán nǚ zǒng míng wéi rén. tiān dì suǒ yǐ wú zǒng míng hé? tiān yuán dì fāng bù xiāng lèi yě. tiān zuǒ xuán, dì yòu zhōu, yóu jūn chén yīn yáng xiāng xiàng yě.
《白虎通》曰:男女总名为人。天地所以无总名何?天圆地方不相类也。天左旋,地右周,犹君臣阴阳相向也。
yòu yuē: tiān suǒ yǐ yǒu zāi biàn hé? suǒ yǐ jǐn gào rén jūn, jué wù qí guò, yù lìng huǐ, shèn sī lǜ yě.
又曰:天所以有灾变何?所以谨告人君,觉悟其过,欲令悔,慎思虑也。
huáng dì sù wèn yuē: jī yáng wèi tiān, gù yuē qīng yáng.
黄帝《素问》曰:积阳为天,故曰清阳。
hé tú tǐng zuǒ fǔ yuē: bǎi shì zhī hòu, dì gāo tiān xià, bù fēng bù yǔ, bù hán bù shǔ, mín fù shí tǔ, jiē zhī qí mǔ, bù zhī qí fù. rú cǐ qiān suì zhī hòu ér tiān kě yǐ chǔ, xiōng xiōng lóng lóng, céng mò zhī qí shǐ zhōng.
《河图挺佐辅》曰:百世之后,地高天下,不风不雨,不寒不暑,民复食土,皆知其母,不知其父。如此千岁之后而天可倚杵,汹汹隆隆,曾莫知其始终。
jí zhǒng jì nián shū yuē: yì wáng yuán nián, tiān zài dàn yú zhèng.
《汲冢纪年书》曰:懿王元年,天再旦於郑。
dōng fāng shuò shén yì jīng yuē: kūn lún yǒu tóng zhù yān. qí gāo rù tiān, wèi zhī tiān zhù.
东方朔《神异经》曰:昆仑有铜柱焉。其高入天,谓之天柱。
huáng lǎn zhǒng mù jì yuē: hào shì zhě yán: huáng dì chéng lóng shēng yún dēng zhāo xiá, shàng zhì liè quē, dào yǐng tiān tǐ, rú chē yǒu gài, rì yuè xuán zhe, hé kě shàng zāi!
《皇览冢墓记》曰:好事者言:黄帝乘龙升云登朝霞,上至列阙,倒影天体,如车有盖,日月悬著,何可上哉!
zhāng héng líng xiàn yuē: tiān yǒu jiǔ wèi, zì dì zhì tiān yī yì wàn liù qiān sān bǎi wǔ shí lǐ. xuán tiān zhī guǐ bó dì zhī yí, jiē qiān lǐ ér chà yī cùn
张衡《灵宪》曰:天有九位,自地至天一亿万六千三百五十里。悬天之晷、薄地之仪,皆千里而差一寸
sūn shì ruì yīng tú yuē: shùn shí hòu jì bō zhí, tiān jiàng jù pī, gù shī yuē:" tiān jiàng jiā zhǒng, wéi jù wéi pī." jù yīn jù, pī yīn pī.
孙氏《瑞应图》曰:舜时后稷播植,天降秬秠,故《诗》曰:"天降嘉种,惟秬惟秠。"(秬音巨,秠音丕。)
lùn héng yuē: tiān mén zài xī běi, yòu rì yuè wǔ xīng suí tiān ér xī yí, xíng chí tiān ěr. pì ruò wéi shí zhī shàng, lóu yǐ xíng chí, wéi zhuǎn jí, nèi suī yì xíng, wài yóu jù zhuǎn.
《论衡》曰:天门在西北,又日月五星随天而西移,行迟天耳。譬若硙石之上,蝼蚁行迟,硙转疾,内虽异行,外犹俱转。
yòu yuē: tiān xíng sān bǎi liù shí wǔ dù, fán jī shí sān wàn lǐ yě. qí xíng shén jí, wú yǐ wéi yàn, tǎng yǔ táo jūn zhī yùn nǔ shǐ zhī liú xiāng lèi sì hū?
又曰:天行三百六十五度,凡积十三万里也。其行甚疾,无以为验,倘与陶钧之运、弩矢之流相类似乎?
yòu yuē: tiān píng yǔ dì wú yì, ruò fù pén zhī zhuàng.
又曰:天平与地无异,若覆盆之状。
luò shū zhēn yào dù yuē: zhōu tiān sān bǎi liù shí wǔ dù sì fēn dù zhī yī. fū yí dù wèi qiān jiǔ bǎi sān shí èr lǐ, zé tiān dì xiāng qù shí qī wàn bā qiān wǔ bǎi lǐ.
《洛书甄耀度》曰:周天三百六十五度四分度之一。夫一度为千九百三十二里,则天地相去十七万八千五百里。
guān lìng nèi zhuàn yuē: tiān dì nán wǔ běi zi xiāng qù jiǔ qiān wàn lǐ, dōng mǎo xī yǒu yì jiǔ qiān wàn lǐ, sì yú kōng xiāng qù jiǔ qiān wàn lǐ, tiān qù dì sì qiān wàn lǐ.
《关令内传》曰:天地南午北子相去九千万里,东卯西酉亦九千万里,四隅空相去九千万里,天去地四千万里。
yòu yuē: tiān yǒu wǔ yì wǔ wàn wǔ qiān wǔ bǎi wǔ shí lǐ, dì yì rú zhī, gè yǐ sì hǎi wèi mài.
又曰:天有五亿五万五千五百五十里,地亦如之,各以四海为脉。
fú hóu gǔ jīn zhù yuē: chéng dì jiàn shǐ sān nián qī yuè, yè yǒu huáng bái qì, zhǎng shí yú zhàng, míng zhào dì, huò yuē tiān liè, huò yuē tiān jiàn.
伏侯《古今注》曰:成帝建始三年七月,夜有黄白气,长十余丈,明照地,或曰天裂,或曰天剑。
wǔ jīng tōng yì yuē: shén zhī dà zhě, hào tiān shàng dì. jí yào pò bǎo yě.
《五经通义》曰:神之大者,昊天上帝。(即耀魄宝也。)
yòu yuē: tiān huáng dà dì yì yuē tài yī. yòu yuē: qí zuǒ yuē wǔ dì. dōng fāng qīng dì líng wēi yǎng, nán fāng chì dì chì biāo nù, xī fāng bái dì bái zhāo jù, běi fāng hēi dì zhī guāng jì, zhōng yāng huáng dì hán shū niǔ.
又曰:天皇大帝亦曰太一。又曰:其佐曰五帝。(东方青帝灵威仰,南方赤帝赤熛怒,西方白帝白招拒,北方黑帝汁光纪,中央黄帝含枢纽。)
yòu yuē: tiān suǒ yǐ yǒu léi tíng fēng yǔ shuāng xuě wù lù hé? yù yǐ chéng suì rùn wàn wù, yīn yǐ jiàn zāi yì yě.
又曰:天所以有雷霆风雨霜雪雾露何?欲以成岁润万物,因以见灾异也。
zōu yǎn dà yán tiān shì, hào tán tiān yǎn.
邹衍大言天事,号谈天衍。
yú bǐng qióng tiān lùn yuē: tiān xíng qióng lóng rú lì, ér mào dì zhī biǎo, fú yuán qì zhī shàng. pì fù lián yǐ yì shuǐ ér bù méi zhě, qì chōng qí zhōng yě. rì rào chén jí, méi xī ér hái dōng, bù rù dì zhōng yě.
虞昺《穹天论》曰:天形穹隆如笠,而冒地之表,浮元气之上。譬覆奁以抑水而不没者,气充其中也。日绕辰极,没西而还东,不入地中也。
tiān wén lù yuē: gǔ rén yán tiān dì zhī xíng zhě yǒu sān: yī yuē hún tiān, èr yuē gài tiān, sān yuē xuān yè. xuān yè zhī shuō wèi cháng wén yě. hòu yǒu yú bǐng zuò qióng tiān lùn, yáo xìn zuò xīn tiān lùn, yú xǐ zuò ān tiān lùn. zhòng xíng shū xiàng, cēn cī qí jiān. gài tiān zhī shuō yòu yǒu sān tǐ: yī yún tiān rú chē gài, yóu hū bā jí zhī zhōng: yī yún tiān xíng rú lì, zhōng yāng gāo ér sì biān xià yì yún tiān rú yī chē gài, nán gāo běi xià.
《天文录》曰:古人言天地之形者有三:一曰浑天,二曰盖天,三曰宣夜。宣夜之说未尝闻也。后有虞昺作《穹天论》,姚信作《昕天论》,虞喜作《安天论》。众形殊象,参差其间。盖天之说又有三体:一云天如车盖,游乎八极之中:一云天形如笠,中央高而四边下;亦云天如欹车盖,南高北下。
huán tán xīn lùn yuē: tōng rén yáng zi yún yīn zhòng rú zhī shuō, yǐ tiān wèi gài, cháng zuǒ xuán, rì yuè xīng chén suí ér dōng xī. nǎi tú huà xíng tǐ xíng dù, cān yǐ sì shí lì shǔ, hūn míng zhòu yè, yù wèi shì rén lì jì lǜ, yǐ chuí fǎ hòu sì. yú nán zhī yuē:" chūn qiū, zhòu yè yù děng, píng dàn, rì chū yú mǎo zhèng dōng fāng mù, rì rù yú yǒu zhèng xī fāng. jīn yǐ tiān xià rén zhàn shì zhī, cǐ nǎi rén zhī mǎo yǒu, fēi tiān mǎo yǒu. tiān zhī mǎo yǒu, dāng běi dǒu jí. běi dǒu jí, tiān shū. shū, tiān zhóu yě, yóu gài yǒu bǎo dòu yǐ. gài suī zhuǎn, ér bǎo dòu bù yí. tiān yì zhuǎn zhōu zā, dòu jí cháng zài, zhī wèi tiān zhī zhōng yě. yǎng shì zhī, yòu zài běi, bù zhèng zài rén shàng, ér chūn qiū fēn shí, rì chū rù nǎi zài dòu nán, rú gài zhuǎn, zé běi dào jìn, nán dào yuǎn, bǐ zhòu yè shù hé cóng děng hū?" zi yún wú yǐ jiě yě. hòu yǔ zi yún zòu shì, zuò bái hǔ diàn láng wǔ xià, yǐ hán, gù bèi rì pù bèi. yǒu qǐng, rì guāng qù bèi, bù fù pù yān. yīn yǐ shì zi yún yuē:" tiān jí gài zhuǎn ér rì xī xíng, qí guāng cǎi dāng zhào cǐ láng xià ér shāo dōng ěr, wú nǎi shì fǎn yìng hún tiān jiā fǎ yān!" zi yún lì huài qí suǒ zuò, zé rú jiā yǐ tiān wèi zuǒ zhuǎn fēi yě.
桓谭《新论》曰:通人扬子云因众儒之说,以天为盖,常左旋,日月星辰随而东西。乃图画形体行度,参以四时历数,昏明昼夜,欲为世人立纪律,以垂法后嗣。余难之曰:"春秋,昼夜欲等,平旦,日出於卯正东方;暮,日入於酉正西方。今以天下人占视之,此乃人之卯酉,非天卯酉。天之卯酉,当北斗极。北斗极,天枢。枢,天轴也,犹盖有保斗矣。盖虽转,而保斗不移。天亦转周匝,斗极常在,知为天之中也。仰视之,又在北,不正在人上,而春秋分时,日出入乃在斗南,如盖转,则北道近,南道远,彼昼夜数何从等乎?"子云无以解也。后与子云奏事,坐白虎殿廊庑下,以寒,故背日曝背。有顷,日光去背,不复曝焉。因以示子云曰:"天即盖转而日西行,其光彩当照此廊下而稍东耳,无乃是反应浑天家法焉!"子云立坏其所作,则儒家以天为左转非也。
yáng quán wù lǐ lùn yuē: tiān zhě, xuán yě, jūn yě, jī yáng chún gāng, qí tǐ huí xuán, qún shēng zhī suǒ dà yǎng.
杨泉《物理论》曰:天者,旋也,均也,积阳纯刚,其体回旋,群生之所大仰。
yòu yuē: rú jiā lì hún tiān, yǐ zhuī tiān xíng, cóng chē lún yān. zhōu bì lì gài tiān, yán tiān qì xún biān ér xíng, cóng mó shí yān. dòu jí, tiān zhī zhōng yě. yán tiān zhě, bì nǐ zhī rén, gù zì qí yǐ xià rén zhī yīn yě, zì jí yǐ běi tiān zhī yīn yě. suǒ yǐ lì tiān dì zhě, shuǐ yě chéng tiān dì zhě, qì yě. shuǐ tǔ zhī qì shēng ér wèi tiān. tiān zhě, jūn yě. fū dì yǒu xíng ér tiān wú tǐ, pì rú huǒ yān, yān zài shàng, huī zài xià yě. hún tiān shuō tiān, yán tiān rú chē lún ér zhuǎn, rì yuè dàn cóng shàng guò, yè cóng xià guò, gù dé chū mǎo rù yǒu. huò yǐ dòu jí nán zhī, gù zuò gài tiān, yán tiān zuǒ zhuǎn, rì yuè yòu xíng, jiē yuán biān wèi dào. jiù hún tiān zhī shuō, zé dòu jí bù zhèng ruò yòng gài tiān, zé rì yuè chū rù bù dìng. fū tiān, yuán qì yě, hào rán ér yǐ, wú tā wù yān.
又曰:儒家立浑天,以追天形,从车轮焉。周髀立盖天,言天气循边而行,从磨石焉。斗极,天之中也。言天者,必拟之人,故自脐以下人之阴也,自极以北天之阴也。所以立天地者,水也;成天地者,气也。水土之气升而为天。天者,君也。夫地有形而天无体,譬如火焉,烟在上,灰在下也。浑天说天,言天如车轮而转,日月旦从上过,夜从下过,故得出卯入酉。或以斗极难之,故作盖天,言天左转,日月右行,皆缘边为道。就浑天之说,则斗极不正;若用盖天,则日月出入不定。夫天,元气也,皓然而已,无他物焉。
yáo xìn xīn tiān lùn yuē: ruò shǐ tiān guǒ dì, rú luǎn hán jī, dì hé suǒ yǐ lì ér zì ān gù? ruò yǒu sì wéi zhù shí, zé tiān zhī yùn zhuàn jiāng yǐ xiāng hài. shǐ wú sì wéi, yīn shuǐ shì yǐ fú, zé fēi lì xìng yě. ruò tiān jīng dì xíng yú shuǐ zhōng, zé rì yuè xīng chén zhī xíng, jiāng bù dé qí xìng. shì yǐ yǒu liǎng dì zhī shuō, xià dì zé shàng dì zhī gēn yě, tiān xíng hū liǎng dì zhī jiān yǐ. jīn dì xíng lì yú xià, tiān xiàng yùn hū shàng, pì rú rén yí yí lín xiōng, ér xiàng bù fù bèi, jìn qǔ zhū shēn, gù zhī tiān tǐ nán dī rù dì, běi zé gāo yě. dōng zhì jí dī, tiān yùn jìn nán, gù rì qù rén yuǎn, dòu qù rén jìn. běi qì zhì, gù bīng hán yě. xià zhì jí qǐ, tiān yùn jìn běi, gù dòu qù rén yuǎn, rì qù rén jìn. nán tiān qì zhì, gù zhēng rè yě. jí zhī gāo shí, rì suǒ xíng dì zhōng qiǎn, gù yè duǎn tiān qù dì gāo, gù zhòu zhǎng. jí zhī dī shí, rì suǒ xíng dì zhōng shēn, gù yè cháng tiān qù dì xià, gù zhòu duǎn. rán zé tiān xíng hán yī yú hún, xià yī yú gài yě.
姚信《昕天论》曰:若使天裹地,如卵含鸡,地何所倚立而自安固?若有四维柱石,则天之运转将以相害。使无四维,因水势以浮,则非立性也。若天经地行於水中,则日月星辰之行,将不得其性。是以有两地之说,下地则上地之根也,天行乎两地之间矣。今地形立於下,天象运乎上,譬如人颐移临胸,而项不覆背,近取诸身,故知天体南低入地,北则高也。冬至极低,天运近南,故日去人远,斗去人近。北气至,故冰寒也。夏至极起,天运近北,故斗去人远,日去人近。南天气至,故蒸热也。极之高时,日所行地中浅,故夜短;天去地高,故昼长。极之低时,日所行地中深,故夜长;天去地下,故昼短。然则天行寒依於浑,夏依於盖也。
chǔ cí tiān wèn yuē: yuán zé jiǔ zhòng, shú yíng dù zhī? yán tiān yuán jiǔ zhòng, shuí dù zhī zhī. wéi zī hé gōng, shú chū zuò zhī? yán cǐ tiān jiǔ zhòng, shuí gōng shǐ zhī. guǎn wéi yān xì, tiān jí yān jiā? guǎn, zhuǎn gāng yě. yán tiān yè zhuǎn xǐ, níng yǒu wéi gāng xì qí jì, jí ān suǒ jiā hū yě. bā zhù hé dāng, dōng nán hé kuī? yán tiān yǒu bā shān wèi zhù jiē hé zhí, dōng nán bù zú, shuí néng quē yě.
《楚辞·天问》曰:圆则九重,孰营度之?(言天圆九重,谁度知之。)惟兹何功,孰初作之?(言此天九重,谁功始之。)管维焉系,天极焉加?(管,转纲也。言天夜转徙,宁有维纲系其际,极安所加乎也。)八柱何当,东南何亏?(言天有八山为柱皆何直,东南不足,谁能缺也。)
gǔ yuè fǔ shī yuē: tiān shàng hé suǒ yǒu, lì lì zhǒng bái yú.
《古乐府诗》曰:天上何所有,历历种白榆。
hún yí
○浑仪
shuō wén yuē: hún zhě, zhì yí qì yě.
《说文》曰:浑者,制仪器也。
shū yuē: zhēng yuè shàng rì, shòu zhōng yú wén zǔ. zài xuán jī yù héng, yǐ qí qī zhèng. fàn níng zhù yuē: xuán wèi héng, jī zhě zhuǎn yě, héng zhě píng yě, ruò jīn hún tiān yǐ. wáng zhě suǒ yǐ zhèng tiān wén zhī qì.
《书》曰:正月上日,受终於文祖。在璇玑玉衡,以齐七政。(范宁注曰:璇为衡,玑者转也,衡者平也,若今浑天矣。王者所以正天文之器。)
shàng shū kǎo líng yào yuē: guān yù yí zhī xuán, hūn míng zhǔ shí. yǐ yù wèi hún yí, gù yuē yù yí yě.
《尚书考灵耀》曰:观玉仪之旋,昏明主时。(以玉为浑仪,故曰玉仪也。)
wén yào gōu yuē: gāo xīn shòu mìng, zhòng lí shuō tiān wén, táng yáo jí wèi, xī hé lì hún yí.
《文耀钩》曰:高辛受命,重黎说天文,唐尧即位,羲和立浑仪。
xiào jīng yuán shén qì yuē: hòu tōu rèn wēi, zhé qí yù dòu, shī qí jīn chuí. hòu, jūn yě. tōu, dú gǒu zì zhuān yě. yù dòu, běi dǒu yǐ yù wèi zhī, tōu hún yí yě. jīn chuí yǐ yù guó zhī zhòng bǎo yě.
《孝经援神契》曰:后偷任威,折其玉斗,失其金椎。(后,君也。偷,独苟自专也。玉斗,北斗以玉为之,偷浑仪也。金椎以喻国之重宝也。)
liú shì lì zhèng wèn yuē: shuō yún, zhuān xū zào hún yí, huáng dì wèi gài tiān, jiē yǐ tiān xiàng gài yě.
《刘氏历·正问》曰:说云,颛顼造浑仪,黄帝为盖天,皆以天象盖也。
hún tiān yí yuē: tiān rú jī zǐ, dì wèi zhōng huáng, jū qí tiān nèi. tiān dà dì xiǎo, biǎo lǐ yǒu shuǐ, tiān dì gè chéng qì ér lì, zài shuǐ ér fú, rì yuè xīng chén rào dì xià, gù èr shí bā xiù bàn jiàn yǐn, tiān zhuǎn rú chē gū zhī yùn.
《浑天仪》曰:天如鸡子,地为中黄,居其天内。天大地小,表里有水,天地各乘气而立,载水而浮,日月星辰绕地下,故二十八宿半见隐,天转如车毂之运。
wáng fān hún tiān shuō yuē: hún tiān zhī zuò, yóu lái shàng yǐ. kǎo zhī yú tiān, xìn ér yǒu zhèng. jiù shuō tiān dì zhī tǐ, zhuàng rú niǎo luǎn, tiān bāo dì wài, yóu ké zhī guǒ huáng yě. zhōu huí rú dàn wán, gù yuē hún tiān, yán qí xíng tǐ hún hún rú yě. zhōu tiān sān bǎi liù shí wǔ dù wǔ bǎi bā shí jiǔ fēn dù zhī bǎi sì shí wǔ, dōng xī nán běi, zhǎn zhuǎn zhōu guī, bàn fù dì shàng, bàn zài dì xià, gù èr shí bā xiù bàn jiàn bàn yǐn. yǐ yí zhǔn zhī, qí jiàn cháng yī bǎi bā shí èr dù yǒu qí, shì yǐ zhī qí bàn fù dì shàng bàn zài dì xià yě. huáng chì èr dào xiāng yǔ jiāo cuò, qí jiān xiāng qù èr shí qī dù. yǐ liǎng yí zhǔn zhī, jù sān bǎi liù shí wǔ dù. yǒu chì dào jiàn zhě, cháng bǎi bā shí èr dù bàn qiáng. yòu nán běi kǎo zhī, tiān jiàn zhě yì yī bǎi bā shí èr dù bàn qiáng. shì zhī tiān zhī tǐ yuán rú dàn wán. běi chū dì sān shí liù dù, shì zhī nán jí rù dì yì sān shí liù dù, ér liǎng jí xiāng qù bǎi bā shí èr dù bàn qiáng yě.
王蕃《浑天说》曰:浑天之作,由来尚矣。考之於天,信而有证。旧说天地之体,状如鸟卵,天包地外,犹壳之裹黄也。周回如弹丸,故曰浑天,言其形体浑浑如也。周天三百六十五度五百八十九分度之百四十五,东西南北,展转周规,半覆地上,半在地下,故二十八宿半见半隐。以仪准之,其见常一百八十二度有奇,是以知其半覆地上、半在地下也。黄赤二道相与交错,其间相去二十七度。以两仪准之,俱三百六十五度。有赤道见者,常百八十二度半强。又南北考之,天见者亦一百八十二度半强。是知天之体圆如弹丸。北出地三十六度,是知南极入地亦三十六度,而两极相去百八十二度半强也。
yú xǐ ān tiān lùn yuē: tài shǐ lìng chén jì zhòu, yǐ xiān xián zhì mù wèi yí, míng yuē hún tiān.
虞喜《安天论》曰:太史令陈季胄,以先贤制木为仪,名曰浑天。
yòu yuē: yán tiān tǐ zhě sān jiā, hún gài zhī shù jù cún, ér xuān yè zhī fǎ jué miè, yǒu yì xù zhī ér wèi huáng yě. jìn jiàn yáo yuán dào zào xīn tiān lùn, yòu dǔ zú zǔ hé jiān lì qióng tiān lùn, bǐ yì duō xián. xǐ yǐ wéi tiān gāo wú qióng, dì shēn bù cè, dì jū bēi jìng zhī tǐ, zé tiān yǒu cháng ān zhī xiàng. xíng xiāng fù mào, wú fāng yuán zhī yì. hún gài zhī jiā yī yì lì shuō, yún tiān yùn wú qióng, huò wèi hún rán bāo dì, huò wèi hún rán ér gài. yú wèi ruò bì tiān guǒ dì, shì luǎn zhōng huáng, zé dì shì tiān zhōng yī wù, shèng rén hé bié wéi míng ér pèi tiān hū? gǔ zhī yí yǔ" rì yuè xíng yú fēi gǔ", wèi zài dì zhōng yě. bù wén liè xīng fù liú yú dì, yòu fēi gǔ yī dào, hé yǐ róng cǐ? qiě gǔ yǒu shuǐ tǐ, rì wèi huǒ jīng, bīng tàn bù gòng qì, dé wú shāng rì zhī míng hū? cǐ gài tiān suǒ yǐ wéi chén nán yě. huò nán yuē: zhōu lǐ yǒu fāng yuán zhī qiū jì tiān dì, zé zhī qián kūn yǒu fāng yuán tǐ yě. dá yuē: jiāo jì dà bào tiān, ér zhǔ rì pèi. rì yuè xíng yuán, yuán qiū shì zhī, fēi tiān tǐ yě. jì fāng zhě, bié zhī yú tiān, zūn bēi yì wèi, hé zú guài zāi! zhōu bì zhī shù duō shì gài tiān, gài tiān suī yǔ hún yì, ér xīng chén yǒu cháng shù. jīn chén shì jiàn bì shàng guān zhōu, yīn yán zhōu hún. zhōu bì xuān yè, huò rén xìng míng, yóu xīng jiā yǒu gān shí yě. gài tiān zhī tǐ zhuǎn sì fāng, dì bēi bù dòng, tiān zhōu qí shàng, gù yún zhōu bì. xuān, míng yě yè, yōu zhī shù, qí shù jiān zhī, gù yún xuān yè.
又曰:言天体者三家,浑、盖之术具存,而宣夜之法绝灭,有意续之而未遑也。近见姚元道造《昕天论》,又睹族祖河间立《穹天论》,鄙意多嫌。喜以为天高无穷,地深不测,地居卑静之体,则天有常安之象。形相覆冒,无方圆之义。浑、盖之家依《易》立说,云天运无穷,或谓浑然包地,或谓浑然而盖。愚谓若必天裹地,似卵中黄,则地是天中一物,圣人何别为名而配天乎?古之遗语"日月行於飞谷",谓在地中也。不闻列星复流於地,又飞谷一道,何以容此?且谷有水体,日为火精,冰炭不共器,得无伤日之明乎?此盖天所以为臣难也。或难曰:《周礼》有方圆之丘祭天地,则知乾坤有方圆体也。答曰:郊祭大报天,而主日配。日月形圆,圆丘似之,非天体也。祭方者,别之於天,尊卑异位,何足怪哉!周髀之术多是盖天,盖天虽与浑异,而星辰有常数。今陈氏见髀上观周,因言周浑。周髀、宣夜,或人姓名,犹星家有甘石也。盖天之体转四方,地卑不动,天周其上,故云周髀。宣,明也;夜,幽之数,其术兼之,故云宣夜。
hè dào yǎng hún tiān jì yuē: xī jì tiān tǐ zhě yǒu sān: hún yí mò zhī qí shǐ, shū yǐ qí qī zhèng, gài hún tǐ yě. èr yuē xuān yè, xià yīn zhī fǎ yě. sān yuē zhōu bì, dāng zhōu bì zhī suǒ zào, fēi zhōu jiā shù yě. jìn shì fù yǒu sì shù: yī yuē fāng tiān, xìng yú wáng chōng èr yuē xuān tiān, qǐ yú yáo xìn sān yuē qióng tiān, yóu yú yú xǐ. jiē yǐ yì duàn fú shuō, bù zú guān yě. wéi hún tiān zhī shì, zhèng yàn bù yí.
贺道养《浑天记》曰:昔记天体者有三:浑仪莫知其始,《书》以齐七政,盖浑体也。二曰宣夜,夏殷之法也。三曰周髀,当周髀之所造,非周家术也。近世复有四术:一曰方天,兴於王充;二曰轩天,起於姚信;三曰穹天,由於虞喜。皆以抑断浮说,不足观也。惟浑天之事,证验不疑。
jìn yáng qiū yuē: wú yǒu gé dào, zì sī zhēn, gǎi zuò hún tiān, shǐ dì jū zhōng, yǐ jī zhuǎn zhī, tiān zhuǎn ér dì zhǐ. dào, gǔ dào zì.
《晋阳秋》曰:吴有葛道,字思真,改作浑天,使地居中,以机转之,天转而地止。(道,古道字。)
yì xī qǐ jū zhù yuē: shí sì nián, xiàng guó biǎo yuē:" jiān zhě píng cháng ān, huò zhāng héng suǒ zuò hún yí tǔ guī, lì dài bǎo qì, jǐn qiǎn fèng sòng, guī zhī tiān fǔ."
《义熙起居注》曰:十四年,相国表曰:"间者平长安,获张衡所作浑仪、土圭,历代宝器,谨遣奉送,归之天府。"
liáng shū yuē: táo hóng jǐng cháng zào hún tiān xiàng, gāo sān chǐ xǔ, dì jū zhōng yāng, tiān zhuǎn ér dì bù dòng, yǐ jī dòng zhī, xī yǔ tiān xiàng huì.
《梁书》曰:陶弘景尝造浑天象,高三尺许,地居中央,天转而地不动,以机动之,悉与天相会。
yòu yuē: yú sēng dàn, kuài jī yú yáo rén, yǐ zuǒ shì jiào shòu, tīng zhě yì shù bǎi rén, gāi tōng yì lì, dāng shì mò jí. xiān shì, rú zhě lùn tiān, hù zhí hún gài èr yì, lùn gài bù hé hún, lùn hún bù hé gài. cuī líng ēn lì yì, yǐ hún gài wèi yī yān.
又曰:虞僧诞,会稽余姚人,以《左氏》教授,听者亦数百人,该通义例,当世莫及。先是,儒者论天,互执浑、盖二义,论盖不合浑,论浑不合盖。崔灵恩立义,以浑、盖为一焉。
suí shū yuē: gěng xún jiàn qí gù rén gāo zhì bǎo yǐ xuán xiàng zhí tài shǐ, xún cóng zhī, shòu tiān wén suàn shù. xún chuàng yì zào hún tiān yí, bù jiǎ rén lì, yǐ shuǐ zhuǎn zhī, shī yú àn shì zhōng, wài hòu tiān shí, hé rú fú qì.
《隋书》曰:耿询见其故人高智宝以玄象直太史,询从之,受天文算术。询创意造浑天仪,不假人力,以水转之,施於暗室中,外候天时,合如符契。
táng shū yuē: jiāng jūn lǐ shǒu zhōng zòu sān diàn shàng suǒ ān zhì hún tiān yí, tóng dǐng shàng jīn liú. shì jù yǔ mén.
《唐书》曰:将军李守忠奏三殿上所安置浑天仪,铜鼎上津流。(事具雨门。)
dǒng zhuō bié zhuàn yuē: zhuō yě zhù hòu wàng xuán jī yí.
《董卓别传》曰:卓冶铸候望璇机仪。
yì bù qí jiù chuán yuē: hàn wǔ dì shí, luò xià hóng míng xiǎo tiān wén, yú dì zhōng zhuǎn hún tiān, dìng shí jié.
《益部耆旧传》曰:汉武帝时,洛下闳明晓天文,於地中转浑天,定时节。
fēng tǔ jì yuē: xuán héng, jí jīn hún yí. yún gǔ zhě yǐ yù wèi zhī, zhuǎn yùn zhě wèi jī, chí zhèng zhě wèi héng. yī shuō yǐ liáng yù wèi guǎn, zhōng yǒu guāng, gài qǔ míng yǐ zhù yuǎn chá.
《风土记》曰:璇衡,即今浑仪。云古者以玉为之,转运者为机,持正者为衡。一说以良玉为管,中有光,盖取明以助远察。
zhāng héng hún tiān yí yuē: chì dào héng dài tiān zhī fù, qù jí jiǔ shí yī shí jiǔ fēn dù zhī wǔ huáng dào xié dài qí fù, chū chì dào biǎo lǐ gè èr shí sì dù. gù xià zhì qù jí liù shí qī dù ér qiáng, dōng zhì qù jí bǎi yī shí wǔ dù yì qiáng yě. rán zé huáng dào xié jié chì dào zhě, zé qiū fēn zhī qù jí yě. jīn cǐ chūn fēn qù jí jiǔ shí dù, qiū fēn qù jí jiǔ shí yí dù shǎo zhě, jiù xià zhì guǐ jǐng qù jí zhī fǎ yǐ wéi lǜ yě.
张衡《浑天仪》曰:赤道横带天之腹,去极九十一十九分度之五;黄道邪带其腹,出赤道表里各二十四度。故夏至去极六十七度而强,冬至去极百一十五度亦强也。然则黄道邪截赤道者,则秋分之去极也。今此春分去极九十度,秋分去极九十一度少者,就夏至晷景去极之法以为率也。
wáng fān hún tiān shuō yuē: hún tiān zāo zhōu qín zhī luàn, shī tú duàn jué ér sàng qí wén, wéi hún yí cháng zài hòu tái, shì yǐ bù fèi, gù qí yáng què kě dé ér yán. zhì yú xiān wēi wěi qū, quē ér bù chuán. cài yōng yǐ wéi jīng wēi shēn miào bǎi shì bù yì zhī dào.
王蕃《浑天说》曰:浑天遭周秦之乱,师徒断绝而丧其文,惟浑仪常在候台,是以不废,故其扬榷可得而言。至於纤微委曲,阙而不传。蔡邕以为精微深妙、百世不易之道。
yáng zǐ fǎ yán yuē: huò wèn hún tiān, yuē:" là xià hóng yíng zhī, xiān yú wàng rén dù zhī, zhōng chéng xiàng zhī." qǐng wèn gài tiān, yuē:" gài zāi, gài zāi! wèi jǐ yě." lǐ guǐ zhù yuē: jǐ, jìn.
杨子《法言》曰:或问浑天,曰:"落下闳营之,鲜于望人度之,中丞象之。"请问盖天,曰:"盖哉,盖哉!未几也。"(李轨注曰:几,近。)
huán zi xīn lùn yuē: yáng zǐ yún hǎo tiān wén, wèn zhī yú huáng mén zuò hún lǎo gōng, yuē:" wǒ shǎo néng zuò qí shì, dàn suí chǐ cùn fǎ dù, shū bù xiǎo dá qí yì, hòu shāo shāo yì yù, dào jīn qī shí nǎi fǔ shì zhī yǐ, yòu lǎo qiě sǐ yǐ. jīn wǒ ér zi ài xué zuò zhī, yì dāng fù nián rú wǒ nǎi xiǎo zhī jǐ. yòu qiě fù sǐ yān." qí yán kě bēi kě xiào yě.
桓子《新论》曰:杨子云好天文,问之於黄门作浑老工,曰:"我少能作其事,但随尺寸法度,殊不晓达其意,后稍稍益愈,到今七十乃甫适知已,又老且死矣。今我儿子爱学作之,亦当复年如我乃晓知己。又且复死焉。"其言可悲可笑也。
yán yán zhī shàng lì hún tiān tóng yí biǎo yuē: chén xī fèng shǐ rù guān, zhí dà jūn xuán shī, hún yí zài lù, sì guān qí mì, jué dài yì bǎo.
颜延之上《立浑天铜仪表》曰:臣昔奉使入关,值大军旋师,浑仪在路,肆观奇秘,绝代异宝。
kè lòu
○刻漏
shuō wén yuē: lòu, yǐ tóng shèng shuǐ, kè jié, zhòu yè bǎi kè.
《说文》曰:漏,以铜盛水,刻节,昼夜百刻。
zhōu lǐ xià guān: qiè hú shì: zhǎng qiè hú yǐ lìng jūn jǐng. wèi jūn chuān jǐng chéng, qiè hú xuán qí shàng, lìng jūn zhōng shì jiē wàng jiàn, zhī xià yǒu jǐng yě. hú suǒ yǐ shèng yǐn, gù yǐ hú biǎo jǐng yě. fán jūn shì, xuán hú yǐ xù jù tuò: fán sàng, xuán hú yǐ dài kū. jiē yǐ shuǐ huǒ shǒu zhī, fēn yǐ rì yè. zhèng sī nóng yuē: xuán hú yǐ wéi lòu yě. yǐ xù jù tuò, yǐ cì gèng jù xì tuò bèi shǒu yě. xuán wèi jī tuò, liǎng mù xiāng qiāo, xíng yè shí yě. sāng lǐ wèi dà liǎn dài kū, yǐ shuǐ shǒu hú zhě wèi wò lòu yě, yǐ huǒ shǒu hú zhě, yè zé shì kè shù yě. fēn yǐ rì yè zhě, yì zhòu yè lòu yě.
《周礼·夏官》:挈壶氏:掌挈壶以令军井。(谓军穿井成,挈壶悬其上,令军中士皆望见,知下有井也。壶所以盛饮,故以壶表井也。)凡军事,悬壶以序聚柝:凡丧,悬壶以代哭。皆以水火守之,分以日夜。(郑司农曰:悬壶以为漏也。以序聚柝,以次更聚系柝备守也。玄谓击柝,两木相敲,行夜时也。丧礼未大敛代哭,以水守壶者为沃漏也,以火守壶者,夜则视刻数也。分以日夜者,异昼夜漏也。)
shī xù yuē: dōng fāng wèi míng, cì wú jié yě. cháo tíng xìng jū wú jié, hào lìng bù shí, qiè hú shì bù néng zhǎng qí zhí yān. qiè hú shì zhǎng kè lòu.
《诗序》曰:《东方未明》,刺无节也。朝廷兴居无节,号令不时,挈壶氏不能掌其职焉。(挈壶氏掌刻漏。)
hàn shū yuē: dǒng xián wèi láng, chuán lòu bì xià, shàng jiàn yuè zhī.
《汉书》曰:董贤为郎,传漏陛下,上见悦之。
yòu āi dì jì yuē: zhào dà shè tiān xià, yǐ jiàn píng èr nián gǎi wéi tài chū yuán nián, hào yuē" chén shèng liú tài píng huáng dì", wéi zhāo yuē: fū chén shèng liú zhī dé yě. kè lòu yǐ bǎi èr shí wèi dù. wéi zhāo yuē: jiù lòu zhòu yè gòng bǎi kè, jīn zēng qí èr shí yě.
又《哀帝纪》曰:诏大赦天下,以建平二年改为太初元年,号曰"陈圣刘太平皇帝",(韦昭曰:敷陈圣刘之德也。)刻漏以百二十为度。(韦昭曰:旧漏昼夜共百刻,今增其二十也。)
xù hàn shū lǜ lì zhì yuē: jiàn wǔ shí nián, zhào shī xíng lòu kè, yǐ rì cháng duǎn wéi shù lǜ, rì nán běi èr dù sì fēn ér zēng jiǎn yī kè yī qì. yǒng yuán shí nián, tài shǐ huò róng shàng yán guān lòu kè lǜ, jiǔ rì zēng jiǎn yī děng, bù yǔ tiān xiàng yīng, bù rú xià lì.
《续汉书·律历志》曰:建武十年,诏施行漏刻,以日长短为数率,日南北二度四分而增减一刻一气。永元十年,太史霍融上言官漏刻率,九日增减一等,不与天相应,不如夏历。
dōng guān hàn jì yuē: fán yīng měi dāng zhí shì, cháng chén zhù chē dài lòu.
《东观汉记》曰:樊英每当直事,常晨驻车待漏。
hàn zá shì yuē: gǔ yǐ dòng zhòng, zhēng yǐ zhǐ zhòng. yè lòu jìn, gǔ míng zé qǐ zhòu lòu jìn, zhēng míng zé xī.
《汉杂事》曰:鼓以动众,钲以止众。夜漏尽,鼓鸣则起;昼漏尽,钲鸣则息。
wú lù yuē: wú fàn, zì wén zé, shàn zhàn hòu, zhī fēng qì. guān yǔ jiāng jiàng sūn quán, wèn fàn, fàn qī rì zhōng, quán lì biǎo xià lòu yǐ dài zhī. jí zhōng bù zhì, quán wèn qí gù, fàn yuē:" wèi zhèng zhōng yě." qǐng zhī, yǒu fēng dòng wéi, fàn yuē:" yǔ zhì yǐ." sī xū, wài chēng wàn suì, chuán yán dé yǔ.
《吴录》曰:吴范,字文则,善占候,知风气。关羽将降孙权,问范,范期日中,权立表下漏以待之。及中不至,权问其故,范曰:"未正中也。"顷之,有风动帷,范曰:"羽至矣。"斯须,外称万岁,传言得羽。
qí shū yuē: wǔ dì shí, gōng nèi shēn yǐn, bù wén duān mén gǔ lòu shēng. zhì zhōng yú jǐng yáng lóu, shàng yīng wǔ gǔ jí sān gǔ, gōng rén wén zhōng shēng, zǎo qǐ zhuāng shì.
《齐书》曰:武帝时,宫内深隐,不闻端门鼓漏声。置钟於景阳楼,上应五鼓及三鼓,宫人闻钟声,早起妆饰。
hòu wèi shū yuē: zì wèi chū dà jiàng xíng bīng, zhǎng sūn sōng jù sòng, wǔ xī jīn zhēng hé nán, dú gěi lòu kè.
《后魏书》曰:自魏初大将行兵,长孙嵩拒宋,武奚斤征河南,独给漏刻。
suí shū yuē: gěng xún zuò mǎ shàng kè lòu, shì chēng qí miào. yáng dì jí wèi, jìn yī qì, dì shàn zhī.
《隋书》曰:耿询作马上刻漏,世称其妙。炀帝即位,进欹器,帝善之。
dōng fāng shuò bié zhuàn yuē: wǔ dì cháng yǐn zhòu, yǐ bā yuè jiǔ yuè zhōng hé jià fāng shèng shú, yè lòu xià shuǐ shí kè, wēi xíng nǎi chū.
《东方朔别传》曰:武帝常饮酎,以八月九月中禾稼方盛熟,夜漏下水十刻,微行乃出。
huán zi xīn lùn yuē: lòu kè zào shī hán wēn zhé yì dù, zhòu rì cān yǐ guǐ jǐng, mù yè cān yǐ xīng xiù, zé dé qí zhèng.
桓子《新论》曰:漏刻燥湿寒温辄异度,昼日参以晷景,暮夜参以星宿,则得其正。
lù jī lòu fù yuē: jī xuán quán yǐ yuǎn shè, kuà fēi tú ér yáo jí fú yīn chóng yǐ chéng bō, tūn gēng liú qí rú yì.
陆机《漏赋》曰:激悬泉以远射,跨飞途而遥集;伏阴虫以承波,吞縆流其如挹。
wáng yì luò dōu fù yuē: qiè hú sī kè, lòu zūn xiè liú xiān sǒu bǐng chǐ, suí shuǐ chén fú.
王廙《洛都赋》曰:挈壶司刻,漏樽泻流;仙叟秉尺,随水沉浮。
sūn chuò lòu kè míng yuē: jìn qǔ zhū wù, yuǎn zàn zì rán, lèi tǒng sān jiē, jī shuǐ chéng yuān, qì mǎn zé yíng, chéng xū fù xià, líng qiú tǔ zhù, yīn chóng chéng xiè.
孙绰《漏刻铭》曰:近取诸物,远赞自然,累筒三阶,积水成渊,器满则盈,承虚赴下,灵虬吐注,阴虫承泻。