tiān bù xià
○天部下
lǎo zǐ yuē: tiān de yī yǐ qīng. tiān wú yǐ qīng, jiāng kǒng liè.
《老子》曰:天得一以清。天無以清,將恐裂。
yòu yuē: yù zhōng yǒu sì dà: dào dà, tiān dà, dì dà, wáng yì dà.
又曰:域中有四大:道大,天大,地大,王亦大。
zhuāng zǐ yuē: tiān zhī cāng cāng, yǐ qí zhèng sè yé! qí yuǎn ér zhì jí yě.
《莊子》曰:天之蒼蒼,以其正色耶!其遠而至極也。
wén zǐ yuē: pǔ zhì dà zhě wú xíng zhuàng, dào zhì dà zhě wú dù liàng. gù tiān yuán bù zhōng guī, dì fāng bù zhōng jǔ.
《文子》曰:朴至大者無形狀,道至大者無度量。故天圓不中規,地方不中矩。
yòu yuē: tiān míng rì míng, rán hòu néng zhèng sì fāng jūn míng chén míng, rán hòu néng zhào wàn wù yù zhōng sì míng, gù néng jiǔ.
又曰:天明日明,然後能正四方;君明臣明,然後能照萬物;域中四明,故能久。
yòu yuē: gāo mò gāo yú tiān, xià mò xià yú zé. tiān gāo zé xià, shèng rén fǎ zhī.
又曰:高莫高於天,下莫下於澤。天高澤下,聖人法之。
yòu yuē: tiān ài qí jīng, dì ài qí píng, rén ài qí qíng. tiān zhī jīng, rì yuè xīng chén léi tíng fēng yǔ yě dì zhī píng, shuǐ huǒ jīn mù tǔ yě rén zhī qíng, sī lǜ cōng míng xǐ nù yě.
又曰:天愛其精,地愛其平,人愛其情。天之精,日月星辰雷霆風雨也;地之平,水火金木土也;人之情,思慮聰明喜怒也。
liè zǐ yuē: qǐ guó yǒu rén yōu tiān bēng zhuì, shēn wáng suǒ jì, fèi yú qǐn shí. yòu yǒu yōu bǐ yōu zhě, yīn xiǎo zhī yuē:" tiān, jī qì ěr. ruò qū shēn hū xī, zhōng rì zài tiān zhōng xíng zhǐ, nài hé yōu bēng zhuì hū?" qí rén yuē:" tiān guǒ jī qì, rì yuè xīng chén bù dāng zhuì yé?" xiǎo zhě yún:" rì yuè xīng chén yì jī qì zhī guāng yào zhě yě." zhǎng lú zi wén ér xiào yuē:" hóng ní yě, yún wù yě, fēng yǔ yě, sì shí yě, cǐ jī qì zhī chéng hū tiān zhě yě. zhī jī qì yě, hé yǐ bù huài? fū tiān dì, kōng zhōng zhī yī xì wù, yǒu zhōng zhī zuì jù yě. nán qióng zhōng shǐ, cǐ gù rán yǐ. yōu qí huài zhě, yì wèi yuǎn dà yán bù huài zhě, yì wèi wèi shì. tiān dì bù dé bù huài, zé huì guī yú huài shí, xī wèi bù yōu zāi?" liè zǐ wén ér xiào yuē:" yán tiān dì huài yì miù yǐ, yán bù huài yì miù yǐ. huài yǔ bù huài, wú suǒ bù zhī yě. suī rán, bǐ yī yě, cǐ yī yě. gù shēng bù zhī sǐ, sǐ bù zhī shēng lái bù zhī qù, qù bù zhī lái. huài yǔ bù huài. wú hé róng xīn zāi?"
《列子》》曰:杞國有人憂天崩墜,身亡所寄,廢於寢食。又有憂彼憂者,因曉之曰:"天,積氣耳。若屈伸呼吸,終日在天中行止,奈何憂崩墜乎?"其人曰:"天果積氣,日月星辰不當墜耶?"曉者云:"日月星辰亦積氣之光耀者也。"長廬子聞而笑曰:"虹霓也,雲霧也,風雨也,四時也,此積氣之成乎天者也。知積氣也,何以不壞?夫天地,空中之一細物,有中之最巨也。難窮終始,此固然矣。憂其壞者,亦為遠大;言不壞者,亦為未是。天地不得不壞,則會歸於壞時,奚為不憂哉?"列子聞而笑曰:"言天地壞亦謬矣,言不壞亦謬矣。壞與不壞,吾所不知也。雖然,彼一也,此一也。故生不知死,死不知生;來不知去,去不知來。壞與不壞。吾何容心哉?"
yòu yuē: tāng wèn xià gé yuē:" sì hǎi zhī wài xī yǒu hū?" yuē:" yóu qí zhōu yě." tāng yuē:" rǔ xī yǐ shí zhī?" gé yuē:" zhèn dōng xíng zhì yíng, rén mín yóu shì yě. wèn yíng zhī dōng, fù yóu yíng yě. xī xíng zhī bīn, mín rén yóu shì yě. wèn bīn zhī xī, fù yóu bīn yě. zhèn yǐ shì zhī sì hǎi sì huāng sì jí zhī wài bù yì shì yě. gù dà xiǎo xiāng hán, wú qióng jí yě. hán wàn wù zhě, yì rú hán tiān dì. hán wàn wù yě gù bù qióng, hán tiān dì zhī biǎo gù wú jí. zhèn yì yān zhī tiān dì zhī biǎo bù yǒu dà tiān dì zhě hū! yì wú suǒ bù zhī yě. tiān dì yì wù, wù yǒu bù zú, gù xī zhě nǚ wā shì xuǎn wǔ sè zhī shí yǐ bǔ què, duàn áo zhī zú áo, jù guī yě. yǐ lì sì jí. qí hòu gòng gōng shì yǔ zhuān xū zhēng wèi dì. huái nán zǐ yuē: yǔ shén nóng zhēng. nù chù bù zhōu zhī shān, zhé tiān zhù, jué dì wéi. gù tiān qīng xī běi, rì yuè xīng chén jiù yān dì bù mǎn dōng nán, gù bǎi chuān shuǐ lǎo guī yān."
又曰:湯問夏革曰:"四海之外奚有乎?"曰:"猶齊州也。"湯曰:"汝奚以實之?"革曰:"朕東行至營,人民猶是也。問營之東,復猶營也。西行之豳,民人猶是也。問豳之西,復猶豳也。朕以是知四海、四荒、四極之外不異是也。故大小相含,無窮極也。含萬物者,亦如含天地。含萬物也故不窮,含天地之表故無極。朕亦焉知天地之表不有大天地者乎!亦吾所不知也。天地亦物,物有不足,故昔者女媧氏選五色之石以補闕,斷鰲之足(鰲,巨龜也。)以立四極。其後共工氏與顓頊爭為帝。(《淮南子》曰:與神農爭。)怒觸不周之山,折天柱,絕地維。故天傾西北,日月星辰就焉;地不滿東南,故百川水潦歸焉。"
bào piáo zǐ yuē: xuān yè zhī shū wáng, ér qiè méng jì xiān shī xiāng chuán. xuān yè shuō yún:" tiān wú zhì, yǎng ér zhān zhī. gāo yuǎn wú jí, yǎn mào jīng jí, cāng cāng rán yě. pì páng wàng yuǎn dào huáng shān ér jiē qīng, fǔ chá qiān rèn zhī gǔ ér yǒu hēi. fū qīng míng sè hēi, fēi yǒu tǐ yě. rì yuè xīng xiàng fú shēng kōng zhōng, xíng zhǐ jiē xū qì yān. gù qī yào huò zhù huò yóu, nì shùn fú jiàn wú cháng, jìn tuì bù tóng, yóu wú suǒ gēn xì gù gè yì yě. gù chén jí cháng jū qí suǒ, běi dǒu bù yǔ zhòng xīng xī méi yān. qī yào jiē dōng xíng, rì rì xíng yí dù, yuè xíng shí sān dù, chí jí rèn xìng, ruò zhuì fù tiān tǐ, bù dé bù ěr yě."
《抱朴子》曰:宣夜之書亡,而《郄萌記》先師相傳。《宣夜說》云:"天無質,仰而瞻之。高遠無極,眼瞀睛極,蒼蒼然也。譬旁望遠道黃山而皆青,俯察千仞之谷而黝黑。夫青冥色黑,非有體也。日月星象浮生空中,行止皆須氣焉。故七曜或住或游,逆順伏見無常,進退不同,由無所根系故各異也。故辰極常居其所,北斗不與眾星西沒焉。七曜皆東行,日日行一度,月行十三度,遲疾任性,若綴附天體,不得不爾也。"
yòu yuē: liáng jiāng gāng zé fǎ tiān, kě wàng ér bù kě gàn róu zé xiàng yuān, kě guān ér bù kě rù.
又曰:良將剛則法天,可望而不可干;柔則象淵,可觀而不可入。
huái nán zǐ yuē: sì shí tiān zhī lì, rì yuè tiān zhī shǐ, xīng chén tiān zhī qī, hóng ní huì xīng tiān zhī jì.
《淮南子》曰:四時天之吏,日月天之使,星辰天之期,虹蜺彗星天之忌。
yòu yuē: tiān yǒu jiǔ yě, jiǔ qiān jiǔ bǎi jiǔ shí lǐ, sì yú qù dì wǔ wàn lǐ.
又曰:天有九野,九千九百九十里,四隅去地五萬里。
yáng zi fǎ yán yuē: wéi tiān wèi cōng, wéi tiān wèi míng. fū néng gāo qí mù ér xià qí ěr zhě, fěi tiān yě fū!
楊子《法言》曰:惟天為聰,惟天為明。夫能高其目而下其耳者,匪天也夫!
yòu yuē: huò wèn tiān yuē:" wú yú tiān yú, jiàn wú wèi zhī wèi yǐ." huò yuē:" diāo kè zhòng xíng zhě, fěi tiān yú?" yuē:" yǐ qí bù diāo kè yě. rú wù kè ér diāo zhī yān, dé lì ér gěi zhū?"
又曰:或問天曰:"吾於天歟,見無為之為矣。"或曰:"雕刻眾形者,匪天歟?"曰:"以其不雕刻也。如物刻而雕之焉,得力而給諸?"
yòu yuē: tiān kě dù, zé fù wù qiǎn yǐ.
又曰:天可度,則覆物淺矣。
shēn zǐ yuē: tiān dào wú sī, shì yǐ héng zhèng tiān cháng zhèng, shì yǐ qīng míng.
《申子》曰:天道無私,是以恆正;天常正,是以清明。
guǎn zǐ yuē: tiān huò wéi zhī, dì huò zài zhī, mò zhī wéi, tiān yǐ zhuì yǐ, kuàng yú rén hū!
《管子》曰:天或維之,地或載之,莫之維,天已墜矣,況於人乎!
zēng zǐ yuē: dān jū lí wèn zēng zǐ yuē:" tiān yuán ér dì fāng, chéng yǒu zhī hū?" zēng zǐ yuē:" tiān zhī suǒ shēng shàng shǒu, dì zhī suǒ shēng xià shǒu, shàng shǒu zhī wèi yuán, xià shǒu zhī wèi fāng, shǐ shí tiān yuán ér dì fāng, zé shì sì jiǎo zhī bù yǎn yě. cān cháng wén zhī fū zǐ yuē: tiān dào yuē yuán, dì dào yuē fāng fāng yuē yōu, yuán yuē míng. míng zhě tǔ qì, shì gù wài jǐng yōu zhě hán qì, shì gù nèi jǐng."
《曾子》曰:單居離問曾子曰:"天圓而地方,誠有之乎?"曾子曰:"天之所生上首,地之所生下首,上首之謂圓,下首之謂方,始識天圓而地方,則是四角之不掩也。參嘗聞之夫子曰:天道曰圓,地道曰方;方曰幽,圓曰明。明者吐氣,是故外景;幽者含氣,是故內景。"
mò zǐ yuē: piāo fēng kǔ yǔ, qín qín ér zhì, cǐ tiān zhī suǒ yǐ fá bǎi xìng bù shàng tóng yú tiān zhě yě.
《墨子》曰:飄風苦雨,溱溱而至,此天之所以罰百姓不上同於天者也。
kǒng cóng zǐ yuē: wèi wáng wèn zi shùn yuē:" guǎ rén wén: xī zhě shàng tiān shén yì hòu jì, ér wèi zhī xià jiā gǔ, zhōu suì yǐ xìng."
《孔叢子》曰:魏王問子順曰:"寡人聞:昔者上天神異后稷,而為之下嘉穀,周遂以興。"
lǚ shì chūn qiū yuē: tiān dào yuán, dì dào fāng, shèng rén suǒ yǐ lì tiān xià. tiān yuán wèi jīng qì yuán tōng, zhōu fù wú zá, gù yuē yuán. dì fāng wèi wàn wù shū xíng, jiē yǒu fèn zhí, bù néng xiāng wèi, gù yuē fāng. zhǔ zhí yuán, chén chù fāng, fāng yuán bù yì, guó nǎi chāng.
《呂氏春秋》曰:天道圓,地道方,聖人所以立天下。天圓謂精氣圓通,周復無雜,故曰圓。地方謂萬物殊形,皆有分職,不能相為,故曰方。主執圓,臣處方,方圓不易,國乃昌。
yòu yuē: tiān dì chē lún, zhōng zé fù shǐ, jí zé fù fǎn.
又曰:天地車輪,終則復始,極則復反。
yòu yuē: tiān dì dà yǐ, shēng ér bù zǐ, chéng ér bù yǒu, wàn wù jiē bèi qí zé, dé qí lì, ér mò zhī qí suǒ yóu shǐ, sān huáng wǔ dì zhī dé yě.
又曰:天地大矣,生而不子,成而不有,萬物皆被其澤,得其利,而莫知其所由始,三皇五帝之德也。
yòu yuē: tiān yǒu jiǔ yě. hé wèi jiǔ yě? zhōng yāng yuē jūn tiān, dōng fāng yuē cāng tiān, shàng shū kǎo líng yào yuē gāo tiān, guǎng yǎ yuē shàng tiān. dōng běi fāng yuē biàn tiān, běi fāng yuē xuán tiān, xī běi fāng yuē yōu tiān, xī fāng yuē hào tiān, shàng shū kǎo líng yào guǎng yǎ jiē yuē chéng tiān. xī nán fāng yuē zhū tiān, nán fāng yuē yán tiān, shàng shū kǎo líng yào yuē chì tiān. nán dōng fāng yuē yáng tiān.
又曰:天有九野。何謂九野?中央曰鈞天,東方曰蒼天,(《尚書考靈耀》曰皋天,《廣雅》曰上天。)東北方曰變天,北方曰玄天,西北方曰幽天,西方曰皓天,(《尚書考靈耀》、《廣雅》皆曰成天。)西南方曰朱天,南方曰炎天,(《尚書考靈耀》曰赤天。)南東方曰陽天。
tài xuán jīng yuē: jiǔ tiān: yī wèi zhōng tiān, èr wèi xiàn tiān, sān wèi shùn tiān, sì wèi gèng tiān, wǔ wèi suì tiān, liù wèi kuò tiān, qī wèi xián tiān, bā wèi chén tiān, jiǔ wèi chéng tiān.
《太玄經》曰:九天:一為中天,二為羨天,三為順天,四為更天,五為睟天,六為廓天,七為咸天,八為沉天,九為成天。
yòu yuē: tiān yǐ bù jiàn wèi xuán, dì yǐ bù xíng wèi xuán, rén yǐ xīn fù wèi xuán, tiān ào xī běi, yù huà jīng yě dì ào huáng quán, yǐn yíng pò yě rén ào sī lǜ, hán zhì jīng yě.
又曰:天以不見為玄,地以不形為玄,人以心腹為玄,天奧西北,郁化精也;地奧黃泉,隱營魄也;人奧思慮,含至精也。
shuō yuàn yuē: qí jǐng gōng wèn zi gòng yuē:" zhòng ní xián hū?" yuē:" xián." yòu wèn yuē:" xī ruò?" yuē:" bù zhī yě." gōng guài zhī. zi gòng yuē:" jīn wèi tiān gāo, wú shǎo zhǎng xián yú jiē zhī. ruò wèn qí gāo jǐ hé, jiē yuē bù zhī. zhòng ní zhī xián, yóu tiān zhī gāo yě, xī dé yǐ zhī?" yòu yuē: chén shì zhòng ní, yóu zhí bēi jiù jiāng hǎi yǐn, mò zhī qiǎn shēn yě."
《說苑》曰:齊景公問子貢曰:"仲尼賢乎?"曰:"賢。"又問曰:"奚若?"曰:"不知也。"公怪之。子貢曰:"今謂天高,無少長賢愚皆知。若問其高几何,皆曰不知。仲尼之賢,猶天之高也,奚得以知?"又曰:臣事仲尼,猶執杯就江海飲,莫知淺深也。"
yòu yuē: qí huán gōng wèn guǎn zhòng yuē:" wáng zhě hé guì?" duì yuē:" guì tiān." huán gōng yǎng shì tiān. guǎn zhòng yuē:" suǒ wèi tiān zhě, fēi wèi cāng cāng mǎng mǎng zhī tiān yě. jū rén shàng zhě, yǐ bǎi xìng wèi tiān."
又曰:齊桓公問管仲曰:"王者何貴?"對曰:"貴天。"桓公仰視天。管仲曰:"所謂天者,非謂蒼蒼莽莽之天也。居人上者,以百姓為天。"
cài yōng tiān wén zhì yuē: yán tiān tǐ zhě yǒu sān jiā: yī yuē zhōu bì, èr yuē xuān yè, sān yuē hún tiān. xuān yè zhī xué, jué wú shī fǎ. zhōu bì shù shù jù cún, kǎo yàn tiān zhuàng, duō suǒ wéi shī, gù shǐ guān bù yòng. wéi hún tiān zhě jìn, dé qí qíng, jīn shǐ guān suǒ yòng, hòu tái tóng yí zé qí fǎ yě. lì bā chǐ huán yí zhī dù, ér jù tiān dì zhī xiàng, yǐ zhèng huáng dào, míng chá fā liǎn, yǐ xíng rì yuè, yǐ bù wǔ wěi, jīng wēi shēn miào, bǎi shì bù yì zhī dào.
蔡邕《天文志》曰:言天體者有三家:一曰周髀,二曰宣夜,三曰渾天。宣夜之學,絕無師法。周髀術數具存,考驗天狀,多所違失,故史官不用。惟渾天者近,得其情,今史官所用,候台銅儀則其法也。立八尺圜儀之度,而具天地之象,以正黃道,名察發斂,以行日月,以步五緯,精微深妙,百世不易之道。
yì yuàn yuē: táo kǎn mèng fēi xiáng chōng tiān, tiān mén jiǔ zhòng, yǐ rù qí bā, yú yī mén bù dé jìn, yǐ yì bó tiān, yī chì zhì zhé, jīng ér zhuì xià, zuǒ yè zhǒng tòng. hòu wēi guǒ zhèn zhǔ, yù yǒu kuī nǐ zhī zhì, měi yì zhé chì zhī xiáng, yì xīn ér zhǐ.
《異苑》曰:陶侃夢飛翔沖天,天門九重,已入其八,餘一門不得進,以翼搏天,一翅致折,驚而墜下,左腋腫痛。後威果振主,欲有窺擬之志,每憶折翅之祥,抑心而止。
xú zhěng sān wǔ lì jì yuē: tiān dì hún dùn rú jī zi, pán gǔ shēng qí zhōng, wàn bā qiān suì. tiān dì kāi pì, yáng qīng wèi tiān, yīn zhuó wèi dì, pán gǔ zài qí zhōng, yī rì jiǔ biàn, shén yú tiān, shèng yú dì. tiān rì gāo yī zhàng, dì rì hòu yī zhàng, pán gǔ rì zhǎng yī zhàng. rú cǐ wàn bā qiān suì, tiān shù jí gāo, dì shù jí shēn, pán gǔ jí zhǎng, hòu nǎi yǒu sān huáng. shù qǐ yú yī, lì yú sān, chéng yú wǔ, shèng yú qī, chù yú jiǔ, gù tiān qù dì jiǔ wàn lǐ.
徐整《三五曆紀》曰:天地渾沌如雞子,盤古生其中,萬八千歲。天地開闢,陽清為天,陰濁為地,盤古在其中,一日九變,神於天,聖於地。天日高一丈,地日厚一丈,盤古日長一丈。如此萬八千歲,天數極高,地數極深,盤古極長,後乃有三皇。數起於一,立於三,成於五,盛於七,處於九,故天去地九萬里。
guǎng yǎ yuē: tài chū, qì zhī shǐ yě, qīng zhuó wèi fēn. tài shǐ, xíng zhī shǐ yě, qīng zhě wèi jīng, zhuó zhě wèi xíng. tài sù, zhì zhī shǐ yě, yǐ yǒu sù pǔ ér wèi sàn yě. èr qì xiāng jiē, pōu pàn fēn lí, qīng zhuó wèi tiān dì.
《廣雅》曰:太初,氣之始也,清濁未分。太始,形之始也,清者為精,濁者為形。太素,質之始也,已有素樸而未散也。二氣相接,剖判分離,清濁為天地。
yòu yuē: tiān yuán guǎng, nán běi èr yì sān wàn sān qiān wǔ bǎi lǐ qī shí wǔ bù, dōng xī duǎn jiǎn sì bù, zhōu liù yì shí wàn qī bǎi lǐ èr shí wǔ bù. cóng dì zhì tiān, yī yì yī wàn liù qiān qī bǎi bā shí yī lǐ bàn xià dì zhì hòu, yǔ tiān gāo děng.
又曰:天圓廣,南北二億三萬三千五百里七十五步,東西短減四步,周六億十萬七百里二十五步。從地至天,一億一萬六千七百八十一里半;下地至厚,與天高等。
yòu yuē: nán fāng yuē yán tiān, xī nán fāng yuē zhū tiān, xī fāng yuē chéng tiān, xī běi fāng yuē yōu tiān, běi fāng yuē xuán tiān, dōng běi fāng yuē biàn tiān, dōng nán fāng yuē yáng tiān, zhōng yāng yuē jūn tiān, dōng fāng yuē shàng tiān, wèi zhī jiǔ tiān. jiǔ tiān zhī jì yuē jiǔ yín yín, è yě. jiǔ tiān zhī wài yuē cì jiǔ gāi. gāi, jiē yě. yán qí jiē cì jiǔ yě.
又曰:南方曰炎天,西南方曰朱天,西方曰成天,西北方曰幽天,北方曰玄天,東北方曰變天,東南方曰陽天,中央曰鈞天,東方曰上天,謂之九天。九天之際曰九垠(垠,堮也。)九天之外曰次九垓。(垓,階也。言其階次九也。)
zuǎn yào yuē: tiān dì sì fāng yuē liù hé, sì fāng shàng xià wèi zhī yǔ, gǔ wǎng jīn lái wèi zhī zhòu.
《纂要》曰:天地四方曰六合,四方上下謂之宇,古往今來謂之宙。
bái hǔ tōng yuē: nán nǚ zǒng míng wèi rén. tiān dì suǒ yǐ wú zǒng míng hé? tiān yuán dì fāng bù xiāng lèi yě. tiān zuǒ xuán, dì yòu zhōu, yóu jūn chén yīn yáng xiāng xiàng yě.
《白虎通》曰:男女總名為人。天地所以無總名何?天圓地方不相類也。天左旋,地右周,猶君臣陰陽相向也。
yòu yuē: tiān suǒ yǐ yǒu zāi biàn hé? suǒ yǐ jǐn gào rén jūn, jué wù qí guò, yù lìng huǐ, shèn sī lǜ yě.
又曰:天所以有災變何?所以謹告人君,覺悟其過,欲令悔,慎思慮也。
huáng dì sù wèn yuē: jī yáng wèi tiān, gù yuē qīng yáng.
黃帝《素問》曰:積陽為天,故曰清陽。
hé tú tǐng zuǒ fǔ yuē: bǎi shì zhī hòu, dì gāo tiān xià, bù fēng bù yǔ, bù hán bù shǔ, mín fù shí tǔ, jiē zhī qí mǔ, bù zhī qí fù. rú cǐ qiān suì zhī hòu ér tiān kě yǐ chǔ, xiōng xiōng lóng lóng, céng mò zhī qí shǐ zhōng.
《河圖挺佐輔》曰:百世之後,地高天下,不風不雨,不寒不暑,民復食土,皆知其母,不知其父。如此千歲之後而天可倚杵,洶洶隆隆,曾莫知其始終。
jí zhǒng jì nián shū yuē: yì wáng yuán nián, tiān zài dàn yú zhèng.
《汲冢紀年書》曰:懿王元年,天再旦於鄭。
dōng fāng shuò shén yì jīng yuē: kūn lún yǒu tóng zhù yān. qí gāo rù tiān, wèi zhī tiān zhù.
東方朔《神異經》曰:崑崙有銅柱焉。其高入天,謂之天柱。
huáng lǎn zhǒng mù jì yuē: hào shì zhě yán: huáng dì chéng lóng shēng yún dēng zhāo xiá, shàng zhì liè què, dào yǐng tiān tǐ, rú chē yǒu gài, rì yuè xuán zhe, hé kě shàng zāi!
《皇覽冢墓記》曰:好事者言:黃帝乘龍升雲登朝霞,上至列闕,倒影天體,如車有蓋,日月懸著,何可上哉!
zhāng héng líng xiàn yuē: tiān yǒu jiǔ wèi, zì dì zhì tiān yī yì wàn liù qiān sān bǎi wǔ shí lǐ. xuán tiān zhī guǐ bó dì zhī yí, jiē qiān lǐ ér chà yī cùn
張衡《靈憲》曰:天有九位,自地至天一億萬六千三百五十里。懸天之晷、薄地之儀,皆千里而差一寸
sūn shì ruì yīng tú yuē: shùn shí hòu jì bō zhí, tiān jiàng jù pī, gù shī yuē:" tiān jiàng jiā zhǒng, wéi jù wéi pī." jù yīn jù, pī yīn pī.
孫氏《瑞應圖》曰:舜時后稷播植,天降秬秠,故《詩》曰:"天降嘉種,惟秬惟秠。"(秬音巨,秠音丕。)
lùn héng yuē: tiān mén zài xī běi, yòu rì yuè wǔ xīng suí tiān ér xī yí, xíng chí tiān ěr. pì ruò wéi shí zhī shàng, lóu yǐ xíng chí, wéi zhuǎn jí, nèi suī yì xíng, wài yóu jù zhuǎn.
《論衡》曰:天門在西北,又日月五星隨天而西移,行遲天耳。譬若磑石之上,螻蟻行遲,磑轉疾,內雖異行,外猶俱轉。
yòu yuē: tiān xíng sān bǎi liù shí wǔ dù, fán jī shí sān wàn lǐ yě. qí xíng shén jí, wú yǐ wèi yàn, tǎng yǔ táo jūn zhī yùn nǔ shǐ zhī liú xiāng lèi sì hū?
又曰:天行三百六十五度,凡積十三萬里也。其行甚疾,無以為驗,倘與陶鈞之運、弩矢之流相類似乎?
yòu yuē: tiān píng yǔ dì wú yì, ruò fù pén zhī zhuàng.
又曰:天平與地無異,若覆盆之狀。
luò shū zhēn yào dù yuē: zhōu tiān sān bǎi liù shí wǔ dù sì fēn dù zhī yī. fū yí dù wèi qiān jiǔ bǎi sān shí èr lǐ, zé tiān dì xiāng qù shí qī wàn bā qiān wǔ bǎi lǐ.
《洛書甄耀度》曰:周天三百六十五度四分度之一。夫一度為千九百三十二里,則天地相去十七萬八千五百里。
guān lìng nèi chuán yuē: tiān dì nán wǔ běi zi xiāng qù jiǔ qiān wàn lǐ, dōng mǎo xī yǒu yì jiǔ qiān wàn lǐ, sì yú kōng xiāng qù jiǔ qiān wàn lǐ, tiān qù dì sì qiān wàn lǐ.
《關令內傳》曰:天地南午北子相去九千萬里,東卯西酉亦九千萬里,四隅空相去九千萬里,天去地四千萬里。
yòu yuē: tiān yǒu wǔ yì wǔ wàn wǔ qiān wǔ bǎi wǔ shí lǐ, dì yì rú zhī, gè yǐ sì hǎi wèi mài.
又曰:天有五億五萬五千五百五十里,地亦如之,各以四海為脈。
fú hóu gǔ jīn zhù yuē: chéng dì jiàn shǐ sān nián qī yuè, yè yǒu huáng bái qì, zhǎng shí yú zhàng, míng zhào dì, huò yuē tiān liè, huò yuē tiān jiàn.
伏侯《古今注》曰:成帝建始三年七月,夜有黃白氣,長十餘丈,明照地,或曰天裂,或曰天劍。
wǔ jīng tōng yì yuē: shén zhī dà zhě, hào tiān shàng dì. jí yào pò bǎo yě.
《五經通義》曰:神之大者,昊天上帝。(即耀魄寶也。)
yòu yuē: tiān huáng dà dì yì yuē tài yī. yòu yuē: qí zuǒ yuē wǔ dì. dōng fāng qīng dì líng wēi yǎng, nán fāng chì dì chì biāo nù, xī fāng bái dì bái zhāo jù, běi fāng hēi dì zhī guāng jì, zhōng yāng huáng dì hán shū niǔ.
又曰:天皇大帝亦曰太一。又曰:其佐曰五帝。(東方青帝靈威仰,南方赤帝赤熛怒,西方白帝白招拒,北方黑帝汁光紀,中央黃帝含樞紐。)
yòu yuē: tiān suǒ yǐ yǒu léi tíng fēng yǔ shuāng xuě wù lù hé? yù yǐ chéng suì rùn wàn wù, yīn yǐ jiàn zāi yì yě.
又曰:天所以有雷霆風雨霜雪霧露何?欲以成歲潤萬物,因以見災異也。
zōu yǎn dà yán tiān shì, hào tán tiān yǎn.
鄒衍大言天事,號談天衍。
yú bǐng qióng tiān lùn yuē: tiān xíng qióng lóng rú lì, ér mào dì zhī biǎo, fú yuán qì zhī shàng. pì fù lián yǐ yì shuǐ ér bù méi zhě, qì chōng qí zhōng yě. rì rào chén jí, méi xī ér hái dōng, bù rù dì zhōng yě.
虞昺《穹天論》曰:天形穹隆如笠,而冒地之表,浮元氣之上。譬覆奩以抑水而不沒者,氣充其中也。日繞辰極,沒西而還東,不入地中也。
tiān wén lù yuē: gǔ rén yán tiān dì zhī xíng zhě yǒu sān: yī yuē hún tiān, èr yuē gài tiān, sān yuē xuān yè. xuān yè zhī shuō wèi cháng wén yě. hòu yǒu yú bǐng zuò qióng tiān lùn, yáo xìn zuò xīn tiān lùn, yú xǐ zuò ān tiān lùn. zhòng xíng shū xiàng, cān chà qí jiān. gài tiān zhī shuō yòu yǒu sān tǐ: yī yún tiān rú chē gài, yóu hū bā jí zhī zhōng: yī yún tiān xíng rú lì, zhōng yāng gāo ér sì biān xià yì yún tiān rú yī chē gài, nán gāo běi xià.
《天文錄》曰:古人言天地之形者有三:一曰渾天,二曰蓋天,三曰宣夜。宣夜之說未嘗聞也。後有虞昺作《穹天論》,姚信作《昕天論》,虞喜作《安天論》。眾形殊象,參差其間。蓋天之說又有三體:一雲天如車蓋,游乎八極之中:一雲天形如笠,中央高而四邊下;亦云天如欹車蓋,南高北下。
huán tán xīn lùn yuē: tōng rén yáng zi yún yīn zhòng rú zhī shuō, yǐ tiān wèi gài, cháng zuǒ xuán, rì yuè xīng chén suí ér dōng xī. nǎi tú huà xíng tǐ xíng dù, cān yǐ sì shí lì shù, hūn míng zhòu yè, yù wèi shì rén lì jì lǜ, yǐ chuí fǎ hòu sì. yú nán zhī yuē:" chūn qiū, zhòu yè yù děng, píng dàn, rì chū yú mǎo zhèng dōng fāng mù, rì rù yú yǒu zhèng xī fāng. jīn yǐ tiān xià rén zhàn shì zhī, cǐ nǎi rén zhī mǎo yǒu, fēi tiān mǎo yǒu. tiān zhī mǎo yǒu, dāng běi dǒu jí. běi dǒu jí, tiān shū. shū, tiān zhóu yě, yóu gài yǒu bǎo dòu yǐ. gài suī zhuǎn, ér bǎo dòu bù yí. tiān yì zhuǎn zhōu zā, dòu jí cháng zài, zhī wèi tiān zhī zhōng yě. yǎng shì zhī, yòu zài běi, bù zhèng zài rén shàng, ér chūn qiū fēn shí, rì chū rù nǎi zài dòu nán, rú gài zhuǎn, zé běi dào jìn, nán dào yuǎn, bǐ zhòu yè shù hé cóng děng hū?" zi yún wú yǐ jiě yě. hòu yǔ zi yún zòu shì, zuò bái hǔ diàn láng wǔ xià, yǐ hán, gù bèi rì pù bèi. yǒu qǐng, rì guāng qù bèi, bù fù pù yān. yīn yǐ shì zi yún yuē:" tiān jí gài zhuǎn ér rì xī xíng, qí guāng cǎi dāng zhào cǐ láng xià ér shāo dōng ěr, wú nǎi shì fǎn yīng hún tiān jiā fǎ yān!" zi yún lì huài qí suǒ zuò, zé rú jiā yǐ tiān wèi zuǒ zhuǎn fēi yě.
桓譚《新論》曰:通人揚子云因眾儒之說,以天為蓋,常左旋,日月星辰隨而東西。乃圖畫形體行度,參以四時歷數,昏明晝夜,欲為世人立紀律,以垂法後嗣。余難之曰:"春秋,晝夜欲等,平旦,日出於卯正東方;暮,日入於酉正西方。今以天下人占視之,此乃人之卯酉,非天卯酉。天之卯酉,當北斗極。北斗極,天樞。樞,天軸也,猶蓋有保斗矣。蓋雖轉,而保斗不移。天亦轉周匝,斗極常在,知為天之中也。仰視之,又在北,不正在人上,而春秋分時,日出入乃在斗南,如蓋轉,則北道近,南道遠,彼晝夜數何從等乎?"子云無以解也。後與子云奏事,坐白虎殿廊廡下,以寒,故背日曝背。有頃,日光去背,不復曝焉。因以示子云曰:"天即蓋轉而日西行,其光彩當照此廊下而稍東耳,無乃是反應渾天家法焉!"子云立壞其所作,則儒家以天為左轉非也。
yáng quán wù lǐ lùn yuē: tiān zhě, xuán yě, jūn yě, jī yáng chún gāng, qí tǐ huí xuán, qún shēng zhī suǒ dà yǎng.
楊泉《物理論》曰:天者,旋也,均也,積陽純剛,其體迴旋,群生之所大仰。
yòu yuē: rú jiā lì hún tiān, yǐ zhuī tiān xíng, cóng chē lún yān. zhōu bì lì gài tiān, yán tiān qì xún biān ér xíng, cóng mó shí yān. dòu jí, tiān zhī zhōng yě. yán tiān zhě, bì nǐ zhī rén, gù zì qí yǐ xià rén zhī yīn yě, zì jí yǐ běi tiān zhī yīn yě. suǒ yǐ lì tiān dì zhě, shuǐ yě chéng tiān dì zhě, qì yě. shuǐ tǔ zhī qì shēng ér wèi tiān. tiān zhě, jūn yě. fū dì yǒu xíng ér tiān wú tǐ, pì rú huǒ yān, yān zài shàng, huī zài xià yě. hún tiān shuō tiān, yán tiān rú chē lún ér zhuǎn, rì yuè dàn cóng shàng guò, yè cóng xià guò, gù dé chū mǎo rù yǒu. huò yǐ dòu jí nán zhī, gù zuò gài tiān, yán tiān zuǒ zhuǎn, rì yuè yòu xíng, jiē yuán biān wèi dào. jiù hún tiān zhī shuō, zé dòu jí bù zhèng ruò yòng gài tiān, zé rì yuè chū rù bù dìng. fū tiān, yuán qì yě, hào rán ér yǐ, wú tā wù yān.
又曰:儒家立渾天,以追天形,從車輪焉。周髀立蓋天,言天氣循邊而行,從磨石焉。斗極,天之中也。言天者,必擬之人,故自臍以下人之陰也,自極以北天之陰也。所以立天地者,水也;成天地者,氣也。水土之氣升而為天。天者,君也。夫地有形而天無體,譬如火焉,煙在上,灰在下也。渾天說天,言天如車輪而轉,日月旦從上過,夜從下過,故得出卯入酉。或以斗極難之,故作蓋天,言天左轉,日月右行,皆緣邊為道。就渾天之說,則斗極不正;若用蓋天,則日月出入不定。夫天,元氣也,皓然而已,無他物焉。
yáo xìn xīn tiān lùn yuē: ruò shǐ tiān guǒ dì, rú luǎn hán jī, dì hé suǒ yǐ lì ér zì ān gù? ruò yǒu sì wéi zhù shí, zé tiān zhī yùn zhuǎn jiāng yǐ xiāng hài. shǐ wú sì wéi, yīn shuǐ shì yǐ fú, zé fēi lì xìng yě. ruò tiān jīng dì xíng yú shuǐ zhōng, zé rì yuè xīng chén zhī xíng, jiāng bù dé qí xìng. shì yǐ yǒu liǎng dì zhī shuō, xià dì zé shàng dì zhī gēn yě, tiān xíng hū liǎng dì zhī jiān yǐ. jīn dì xíng lì yú xià, tiān xiàng yùn hū shàng, pì rú rén yí yí lín xiōng, ér xiàng bù fù bèi, jìn qǔ zhū shēn, gù zhī tiān tǐ nán dī rù dì, běi zé gāo yě. dōng zhì jí dī, tiān yùn jìn nán, gù rì qù rén yuǎn, dòu qù rén jìn. běi qì zhì, gù bīng hán yě. xià zhì jí qǐ, tiān yùn jìn běi, gù dòu qù rén yuǎn, rì qù rén jìn. nán tiān qì zhì, gù zhēng rè yě. jí zhī gāo shí, rì suǒ xíng dì zhōng qiǎn, gù yè duǎn tiān qù dì gāo, gù zhòu zhǎng. jí zhī dī shí, rì suǒ xíng dì zhōng shēn, gù yè zhǎng tiān qù dì xià, gù zhòu duǎn. rán zé tiān xíng hán yī yú hún, xià yī yú gài yě.
姚信《昕天論》曰:若使天裹地,如卵含雞,地何所倚立而自安固?若有四維柱石,則天之運轉將以相害。使無四維,因水勢以浮,則非立性也。若天經地行於水中,則日月星辰之行,將不得其性。是以有兩地之說,下地則上地之根也,天行乎兩地之間矣。今地形立於下,天象運乎上,譬如人頤移臨胸,而項不覆背,近取諸身,故知天體南低入地,北則高也。冬至極低,天運近南,故日去人遠,斗去人近。北氣至,故冰寒也。夏至極起,天運近北,故斗去人遠,日去人近。南天氣至,故蒸熱也。極之高時,日所行地中淺,故夜短;天去地高,故晝長。極之低時,日所行地中深,故夜長;天去地下,故晝短。然則天行寒依於渾,夏依於蓋也。
chǔ cí tiān wèn yuē: yuán zé jiǔ zhòng, shú yíng dù zhī? yán tiān yuán jiǔ zhòng, shuí dù zhī zhī. wéi zī hé gōng, shú chū zuò zhī? yán cǐ tiān jiǔ zhòng, shuí gōng shǐ zhī. guǎn wéi yān xì, tiān jí yān jiā? guǎn, zhuǎn gāng yě. yán tiān yè zhuǎn xǐ, níng yǒu wéi gāng xì qí jì, jí ān suǒ jiā hū yě. bā zhù hé dāng, dōng nán hé kuī? yán tiān yǒu bā shān wèi zhù jiē hé zhí, dōng nán bù zú, shuí néng quē yě.
《楚辭·天問》曰:圓則九重,孰營度之?(言天圓九重,誰度知之。)惟茲何功,孰初作之?(言此天九重,誰功始之。)管維焉系,天極焉加?(管,轉綱也。言天夜轉徙,寧有維綱系其際,極安所加乎也。)八柱何當,東南何虧?(言天有八山為柱皆何直,東南不足,誰能缺也。)
gǔ lè fǔ shī yuē: tiān shàng hé suǒ yǒu, lì lì zhǒng bái yú.
《古樂府詩》曰:天上何所有,歷歷種白榆。
hún yí
○渾儀
shuō wén yuē: hún zhě, zhì yí qì yě.
《說文》曰:渾者,制儀器也。
shū yuē: zhēng yuè shàng rì, shòu zhōng yú wén zǔ. zài xuán jī yù héng, yǐ qí qī zhèng. fàn níng zhù yuē: xuán wèi héng, jī zhě zhuǎn yě, héng zhě píng yě, ruò jīn hún tiān yǐ. wáng zhě suǒ yǐ zhèng tiān wén zhī qì.
《書》曰:正月上日,受終於文祖。在璇璣玉衡,以齊七政。(范寧注曰:璇為衡,璣者轉也,衡者平也,若今渾天矣。王者所以正天文之器。)
shàng shū kǎo líng yào yuē: guān yù yí zhī xuán, hūn míng zhǔ shí. yǐ yù wèi hún yí, gù yuē yù yí yě.
《尚書考靈耀》曰:觀玉儀之旋,昏明主時。(以玉為渾儀,故曰玉儀也。)
wén yào gōu yuē: gāo xīn shòu mìng, zhòng lí shuō tiān wén, táng yáo jí wèi, xī hé lì hún yí.
《文耀鈎》曰:高辛受命,重黎說天文,唐堯即位,羲和立渾儀。
xiào jīng yuán shén qì yuē: hòu tōu rèn wēi, zhé qí yù dòu, shī qí jīn chuí. hòu, jūn yě. tōu, dú gǒu zì zhuān yě. yù dòu, běi dǒu yǐ yù wèi zhī, tōu hún yí yě. jīn chuí yǐ yù guó zhī zhòng bǎo yě.
《孝經援神契》曰:後偷任威,折其玉斗,失其金椎。(後,君也。偷,獨苟自專也。玉斗,北斗以玉為之,偷渾儀也。金椎以喻國之重寶也。)
liú shì lì zhèng wèn yuē: shuō yún, zhuān xū zào hún yí, huáng dì wèi gài tiān, jiē yǐ tiān xiàng gài yě.
《劉氏歷·正問》曰:說雲,顓頊造渾儀,黃帝為蓋天,皆以天象蓋也。
hún tiān yí yuē: tiān rú jī zi, dì wèi zhōng huáng, jū qí tiān nèi. tiān dà dì xiǎo, biǎo lǐ yǒu shuǐ, tiān dì gè chéng qì ér lì, zài shuǐ ér fú, rì yuè xīng chén rào dì xià, gù èr shí bā xiù bàn jiàn yǐn, tiān zhuǎn rú chē gǔ zhī yùn.
《渾天儀》曰:天如雞子,地為中黃,居其天內。天大地小,表里有水,天地各乘氣而立,載水而浮,日月星辰繞地下,故二十八宿半見隱,天轉如車轂之運。
wáng fān hún tiān shuō yuē: hún tiān zhī zuò, yóu lái shàng yǐ. kǎo zhī yú tiān, xìn ér yǒu zhèng. jiù shuō tiān dì zhī tǐ, zhuàng rú niǎo luǎn, tiān bāo dì wài, yóu ké zhī guǒ huáng yě. zhōu huí rú dàn wán, gù yuē hún tiān, yán qí xíng tǐ hún hún rú yě. zhōu tiān sān bǎi liù shí wǔ dù wǔ bǎi bā shí jiǔ fēn dù zhī bǎi sì shí wǔ, dōng xī nán běi, zhǎn zhuǎn zhōu guī, bàn fù dì shàng, bàn zài dì xià, gù èr shí bā xiù bàn jiàn bàn yǐn. yǐ yí zhǔn zhī, qí jiàn cháng yī bǎi bā shí èr dù yǒu qí, shì yǐ zhī qí bàn fù dì shàng bàn zài dì xià yě. huáng chì èr dào xiāng yǔ jiāo cuò, qí jiān xiāng qù èr shí qī dù. yǐ liǎng yí zhǔn zhī, jù sān bǎi liù shí wǔ dù. yǒu chì dào jiàn zhě, cháng bǎi bā shí èr dù bàn qiáng. yòu nán běi kǎo zhī, tiān jiàn zhě yì yī bǎi bā shí èr dù bàn qiáng. shì zhī tiān zhī tǐ yuán rú dàn wán. běi chū dì sān shí liù dù, shì zhī nán jí rù dì yì sān shí liù dù, ér liǎng jí xiāng qù bǎi bā shí èr dù bàn qiáng yě.
王蕃《渾天說》曰:渾天之作,由來尚矣。考之於天,信而有證。舊說天地之體,狀如鳥卵,天包地外,猶殼之裹黃也。周回如彈丸,故曰渾天,言其形體渾渾如也。周天三百六十五度五百八十九分度之百四十五,東西南北,展轉周規,半覆地上,半在地下,故二十八宿半見半隱。以儀准之,其見常一百八十二度有奇,是以知其半覆地上、半在地下也。黃赤二道相與交錯,其間相去二十七度。以兩儀准之,俱三百六十五度。有赤道見者,常百八十二度半強。又南北考之,天見者亦一百八十二度半強。是知天之體圓如彈丸。北出地三十六度,是知南極入地亦三十六度,而兩極相去百八十二度半強也。
yú xǐ ān tiān lùn yuē: tài shǐ lìng chén jì zhòu, yǐ xiān xián zhì mù wèi yí, míng yuē hún tiān.
虞喜《安天論》曰:太史令陳季胄,以先賢制木為儀,名曰渾天。
yòu yuē: yán tiān tǐ zhě sān jiā, hún gài zhī shù jù cún, ér xuān yè zhī fǎ jué miè, yǒu yì xù zhī ér wèi huáng yě. jìn jiàn yáo yuán dào zào xīn tiān lùn, yòu dǔ zú zǔ hé jiān lì qióng tiān lùn, bǐ yì duō xián. xǐ yǐ wèi tiān gāo wú qióng, dì shēn bù cè, dì jū bēi jìng zhī tǐ, zé tiān yǒu cháng ān zhī xiàng. xíng xiāng fù mào, wú fāng yuán zhī yì. hún gài zhī jiā yī yì lì shuō, yún tiān yùn wú qióng, huò wèi hún rán bāo dì, huò wèi hún rán ér gài. yú wèi ruò bì tiān guǒ dì, shì luǎn zhōng huáng, zé dì shì tiān zhōng yī wù, shèng rén hé bié wèi míng ér pèi tiān hū? gǔ zhī yí yǔ" rì yuè xíng yú fēi gǔ", wèi zài dì zhōng yě. bù wén liè xīng fù liú yú dì, yòu fēi gǔ yī dào, hé yǐ róng cǐ? qiě gǔ yǒu shuǐ tǐ, rì wèi huǒ jīng, bīng tàn bù gòng qì, dé wú shāng rì zhī míng hū? cǐ gài tiān suǒ yǐ wèi chén nán yě. huò nán yuē: zhōu lǐ yǒu fāng yuán zhī qiū jì tiān dì, zé zhī qián kūn yǒu fāng yuán tǐ yě. dá yuē: jiāo jì dà bào tiān, ér zhǔ rì pèi. rì yuè xíng yuán, yuán qiū shì zhī, fēi tiān tǐ yě. jì fāng zhě, bié zhī yú tiān, zūn bēi yì wèi, hé zú guài zāi! zhōu bì zhī shù duō shì gài tiān, gài tiān suī yǔ hún yì, ér xīng chén yǒu cháng shù. jīn chén shì jiàn bì shàng guān zhōu, yīn yán zhōu hún. zhōu bì xuān yè, huò rén xìng míng, yóu xīng jiā yǒu gān shí yě. gài tiān zhī tǐ zhuǎn sì fāng, dì bēi bù dòng, tiān zhōu qí shàng, gù yún zhōu bì. xuān, míng yě yè, yōu zhī shù, qí shù jiān zhī, gù yún xuān yè.
又曰:言天體者三家,渾、蓋之術具存,而宣夜之法絕滅,有意續之而未遑也。近見姚元道造《昕天論》,又睹族祖河間立《穹天論》,鄙意多嫌。喜以為天高無窮,地深不測,地居卑靜之體,則天有常安之象。形相覆冒,無方圓之義。渾、蓋之家依《易》立說,雲天運無窮,或謂渾然包地,或謂渾然而蓋。愚謂若必天裹地,似卵中黃,則地是天中一物,聖人何別為名而配天乎?古之遺語"日月行於飛谷",謂在地中也。不聞列星複流於地,又飛谷一道,何以容此?且谷有水體,日為火精,冰炭不共器,得無傷日之明乎?此蓋天所以為臣難也。或難曰:《周禮》有方圓之丘祭天地,則知乾坤有方圓體也。答曰:郊祭大報天,而主日配。日月形圓,圓丘似之,非天體也。祭方者,別之於天,尊卑異位,何足怪哉!周髀之術多是蓋天,蓋天雖與渾異,而星辰有常數。今陳氏見髀上觀周,因言周渾。周髀、宣夜,或人姓名,猶星家有甘石也。蓋天之體轉四方,地卑不動,天周其上,故云周髀。宣,明也;夜,幽之數,其術兼之,故云宣夜。
hè dào yǎng hún tiān jì yuē: xī jì tiān tǐ zhě yǒu sān: hún yí mò zhī qí shǐ, shū yǐ qí qī zhèng, gài hún tǐ yě. èr yuē xuān yè, xià yīn zhī fǎ yě. sān yuē zhōu bì, dāng zhōu bì zhī suǒ zào, fēi zhōu jiā shù yě. jìn shì fù yǒu sì shù: yī yuē fāng tiān, xìng yú wáng chōng èr yuē xuān tiān, qǐ yú yáo xìn sān yuē qióng tiān, yóu yú yú xǐ. jiē yǐ yì duàn fú shuō, bù zú guān yě. wéi hún tiān zhī shì, zhèng yàn bù yí.
賀道養《渾天記》曰:昔記天體者有三:渾儀莫知其始,《書》以齊七政,蓋渾體也。二曰宣夜,夏殷之法也。三曰周髀,當周髀之所造,非周家術也。近世復有四術:一曰方天,興於王充;二曰軒天,起於姚信;三曰穹天,由於虞喜。皆以抑斷浮說,不足觀也。惟渾天之事,證驗不疑。
jìn yáng qiū yuē: wú yǒu gé dào, zì sī zhēn, gǎi zuò hún tiān, shǐ dì jū zhōng, yǐ jī zhuǎn zhī, tiān zhuǎn ér dì zhǐ. dào, gǔ dào zì.
《晉陽秋》曰:吳有葛道,字思真,改作渾天,使地居中,以機轉之,天轉而地止。(道,古道字。)
yì xī qǐ jū zhù yuē: shí sì nián, xiāng guó biǎo yuē:" jiān zhě píng zhǎng ān, huò zhāng héng suǒ zuò hún yí tǔ guī, lì dài bǎo qì, jǐn qiǎn fèng sòng, guī zhī tiān fǔ."
《義熙起居注》曰:十四年,相國表曰:"間者平長安,獲張衡所作渾儀、土圭,歷代寶器,謹遣奉送,歸之天府。"
liáng shū yuē: táo hóng jǐng cháng zào hún tiān xiàng, gāo sān chǐ xǔ, dì jū zhōng yāng, tiān zhuǎn ér dì bù dòng, yǐ jī dòng zhī, xī yǔ tiān xiàng huì.
《梁書》曰:陶弘景嘗造渾天象,高三尺許,地居中央,天轉而地不動,以機動之,悉與天相會。
yòu yuē: yú sēng dàn, huì jī yú yáo rén, yǐ zuǒ shì jiào shòu, tīng zhě yì shù bǎi rén, gāi tōng yì lì, dāng shì mò jí. xiān shì, rú zhě lùn tiān, hù zhí hún gài èr yì, lùn gài bù hé hún, lùn hún bù hé gài. cuī líng ēn lì yì, yǐ hún gài wèi yī yān.
又曰:虞僧誕,會稽餘姚人,以《左氏》教授,聽者亦數百人,該通義例,當世莫及。先是,儒者論天,互執渾、蓋二義,論蓋不合渾,論渾不合蓋。崔靈恩立義,以渾、蓋為一焉。
suí shū yuē: gěng xún jiàn qí gù rén gāo zhì bǎo yǐ xuán xiàng zhí tài shǐ, xún cóng zhī, shòu tiān wén suàn shù. xún chuàng yì zào hún tiān yí, bù jiǎ rén lì, yǐ shuǐ zhuǎn zhī, shī yú àn shì zhōng, wài hòu tiān shí, hé rú fú qì.
《隋書》曰:耿詢見其故人高智寶以玄象直太史,詢從之,受天文算術。詢創意造渾天儀,不假人力,以水轉之,施於暗室中,外候天時,合如符契。
táng shū yuē: jiāng jūn lǐ shǒu zhōng zòu sān diàn shàng suǒ ān zhì hún tiān yí, tóng dǐng shàng jīn liú. shì jù yǔ mén.
《唐書》曰:將軍李守忠奏三殿上所安置渾天儀,銅鼎上津流。(事具雨門。)
dǒng zhuō bié chuán yuē: zhuō yě zhù hòu wàng xuán jī yí.
《董卓別傳》曰:卓冶鑄候望璇機儀。
yì bù qí jiù chuán yuē: hàn wǔ dì shí, luò xià hóng míng xiǎo tiān wén, yú dì zhōng zhuǎn hún tiān, dìng shí jié.
《益部耆舊傳》曰:漢武帝時,洛下閎明曉天文,於地中轉渾天,定時節。
fēng tǔ jì yuē: xuán héng, jí jīn hún yí. yún gǔ zhě yǐ yù wèi zhī, zhuǎn yùn zhě wèi jī, chí zhèng zhě wèi héng. yī shuō yǐ liáng yù wèi guǎn, zhōng yǒu guāng, gài qǔ míng yǐ zhù yuǎn chá.
《風土記》曰:璇衡,即今渾儀。雲古者以玉為之,轉運者為機,持正者為衡。一說以良玉為管,中有光,蓋取明以助遠察。
zhāng héng hún tiān yí yuē: chì dào héng dài tiān zhī fù, qù jí jiǔ shí yī shí jiǔ fēn dù zhī wǔ huáng dào xié dài qí fù, chū chì dào biǎo lǐ gè èr shí sì dù. gù xià zhì qù jí liù shí qī dù ér qiáng, dōng zhì qù jí bǎi yī shí wǔ dù yì qiáng yě. rán zé huáng dào xié jié chì dào zhě, zé qiū fēn zhī qù jí yě. jīn cǐ chūn fēn qù jí jiǔ shí dù, qiū fēn qù jí jiǔ shí yí dù shǎo zhě, jiù xià zhì guǐ jǐng qù jí zhī fǎ yǐ wèi lǜ yě.
張衡《渾天儀》曰:赤道橫帶天之腹,去極九十一十九分度之五;黃道邪帶其腹,出赤道表里各二十四度。故夏至去極六十七度而強,冬至去極百一十五度亦強也。然則黃道邪截赤道者,則秋分之去極也。今此春分去極九十度,秋分去極九十一度少者,就夏至晷景去極之法以為率也。
wáng fān hún tiān shuō yuē: hún tiān zāo zhōu qín zhī luàn, shī tú duàn jué ér sàng qí wén, wéi hún yí cháng zài hòu tái, shì yǐ bù fèi, gù qí yáng què kě dé ér yán. zhì yú xiān wēi wěi qū, què ér bù chuán. cài yōng yǐ wèi jīng wēi shēn miào bǎi shì bù yì zhī dào.
王蕃《渾天說》曰:渾天遭周秦之亂,師徒斷絕而喪其文,惟渾儀常在候台,是以不廢,故其揚榷可得而言。至於纖微委曲,闕而不傳。蔡邕以為精微深妙、百世不易之道。
yáng zi fǎ yán yuē: huò wèn hún tiān, yuē:" là xià hóng yíng zhī, xiān yú wàng rén dù zhī, zhōng chéng xiàng zhī." qǐng wèn gài tiān, yuē:" gài zāi, gài zāi! wèi jǐ yě." lǐ guǐ zhù yuē: jǐ, jìn.
楊子《法言》曰:或問渾天,曰:"落下閎營之,鮮于望人度之,中丞象之。"請問蓋天,曰:"蓋哉,蓋哉!未幾也。"(李軌注曰:幾,近。)
huán zi xīn lùn yuē: yáng zi yún hǎo tiān wén, wèn zhī yú huáng mén zuò hún lǎo gōng, yuē:" wǒ shǎo néng zuò qí shì, dàn suí chǐ cùn fǎ dù, shū bù xiǎo dá qí yì, hòu shāo shāo yì yù, dào jīn qī shí nǎi fǔ shì zhī yǐ, yòu lǎo qiě sǐ yǐ. jīn wǒ ér zi ài xué zuò zhī, yì dāng fù nián rú wǒ nǎi xiǎo zhī jǐ. yòu qiě fù sǐ yān." qí yán kě bēi kě xiào yě.
桓子《新論》曰:楊子云好天文,問之於黃門作渾老工,曰:"我少能作其事,但隨尺寸法度,殊不曉達其意,後稍稍益愈,到今七十乃甫適知已,又老且死矣。今我兒子愛學作之,亦當復年如我乃曉知己。又且復死焉。"其言可悲可笑也。
yán yán zhī shàng lì hún tiān tóng yí biǎo yuē: chén xī fèng shǐ rù guān, zhí dà jūn xuán shī, hún yí zài lù, sì guān qí mì, jué dài yì bǎo.
顏延之上《立渾天銅儀表》曰:臣昔奉使入關,值大軍旋師,渾儀在路,肆觀奇秘,絕代異寶。
kè lòu
○刻漏
shuō wén yuē: lòu, yǐ tóng shèng shuǐ, kè jié, zhòu yè bǎi kè.
《說文》曰:漏,以銅盛水,刻節,晝夜百刻。
zhōu lǐ xià guān: qiè hú shì: zhǎng qiè hú yǐ lìng jūn jǐng. wèi jūn chuān jǐng chéng, qiè hú xuán qí shàng, lìng jūn zhōng shì jiē wàng jiàn, zhī xià yǒu jǐng yě. hú suǒ yǐ shèng yǐn, gù yǐ hú biǎo jǐng yě. fán jūn shì, xuán hú yǐ xù jù tuò: fán sàng, xuán hú yǐ dài kū. jiē yǐ shuǐ huǒ shǒu zhī, fēn yǐ rì yè. zhèng sī nóng yuē: xuán hú yǐ wèi lòu yě. yǐ xù jù tuò, yǐ cì gèng jù xì tuò bèi shǒu yě. xuán wèi jī tuò, liǎng mù xiāng qiāo, xíng yè shí yě. sàng lǐ wèi dà liǎn dài kū, yǐ shuǐ shǒu hú zhě wèi wò lòu yě, yǐ huǒ shǒu hú zhě, yè zé shì kè shù yě. fēn yǐ rì yè zhě, yì zhòu yè lòu yě.
《周禮·夏官》:挈壺氏:掌挈壺以令軍井。(謂軍穿井成,挈壺懸其上,令軍中士皆望見,知下有井也。壺所以盛飲,故以壺表井也。)凡軍事,懸壺以序聚柝:凡喪,懸壺以代哭。皆以水火守之,分以日夜。(鄭司農曰:懸壺以為漏也。以序聚柝,以次更聚系柝備守也。玄謂擊柝,兩木相敲,行夜時也。喪禮未大斂代哭,以水守壺者為沃漏也,以火守壺者,夜則視刻數也。分以日夜者,異晝夜漏也。)
shī xù yuē: dōng fāng wèi míng, cì wú jié yě. cháo tíng xìng jū wú jié, hào lìng bù shí, qiè hú shì bù néng zhǎng qí zhí yān. qiè hú shì zhǎng kè lòu.
《詩序》曰:《東方未明》,刺無節也。朝廷興居無節,號令不時,挈壺氏不能掌其職焉。(挈壺氏掌刻漏。)
hàn shū yuē: dǒng xián wèi láng, chuán lòu bì xià, shàng jiàn yuè zhī.
《漢書》曰:董賢為郎,傳漏陛下,上見悅之。
yòu āi dì jì yuē: zhào dà shè tiān xià, yǐ jiàn píng èr nián gǎi wèi tài chū yuán nián, hào yuē" chén shèng liú tài píng huáng dì", wéi zhāo yuē: fū chén shèng liú zhī dé yě. kè lòu yǐ bǎi èr shí wèi dù. wéi zhāo yuē: jiù lòu zhòu yè gòng bǎi kè, jīn zēng qí èr shí yě.
又《哀帝紀》曰:詔大赦天下,以建平二年改為太初元年,號曰"陳聖劉太平皇帝",(韋昭曰:敷陳聖劉之德也。)刻漏以百二十為度。(韋昭曰:舊漏晝夜共百刻,今增其二十也。)
xù hàn shū lǜ lì zhì yuē: jiàn wǔ shí nián, zhào shī xíng lòu kè, yǐ rì zhǎng duǎn wèi shù lǜ, rì nán běi èr dù sì fēn ér zēng jiǎn yī kè yī qì. yǒng yuán shí nián, tài shǐ huò róng shàng yán guān lòu kè lǜ, jiǔ rì zēng jiǎn yī děng, bù yǔ tiān xiàng yīng, bù rú xià lì.
《續漢書·律曆志》曰:建武十年,詔施行漏刻,以日長短為數率,日南北二度四分而增減一刻一氣。永元十年,太史霍融上言官漏刻率,九日增減一等,不與天相應,不如夏曆。
dōng guān hàn jì yuē: fán yīng měi dāng zhí shì, cháng chén zhù chē dài lòu.
《東觀漢記》曰:樊英每當直事,常晨駐車待漏。
hàn zá shì yuē: gǔ yǐ dòng zhòng, zhēng yǐ zhǐ zhòng. yè lòu jǐn, gǔ míng zé qǐ zhòu lòu jǐn, zhēng míng zé xī.
《漢雜事》曰:鼓以動眾,鉦以止眾。夜漏盡,鼓鳴則起;晝漏盡,鉦鳴則息。
wú lù yuē: wú fàn, zì wén zé, shàn zhàn hòu, zhī fēng qì. guān yǔ jiāng jiàng sūn quán, wèn fàn, fàn qī rì zhōng, quán lì biǎo xià lòu yǐ dài zhī. jí zhōng bù zhì, quán wèn qí gù, fàn yuē:" wèi zhèng zhōng yě." qǐng zhī, yǒu fēng dòng wéi, fàn yuē:" yǔ zhì yǐ." sī xū, wài chēng wàn suì, chuán yán dé yǔ.
《吳錄》曰:吳范,字文則,善占候,知風氣。關羽將降孫權,問范,范期日中,權立表下漏以待之。及中不至,權問其故,范曰:"未正中也。"頃之,有風動帷,范曰:"羽至矣。"斯須,外稱萬歲,傳言得羽。
qí shū yuē: wǔ dì shí, gōng nèi shēn yǐn, bù wén duān mén gǔ lòu shēng. zhì zhōng yú jǐng yáng lóu, shàng yīng wǔ gǔ jí sān gǔ, gōng rén wén zhōng shēng, zǎo qǐ zhuāng shì.
《齊書》曰:武帝時,宮內深隱,不聞端門鼓漏聲。置鍾於景陽樓,上應五鼓及三鼓,宮人聞鐘聲,早起妝飾。
hòu wèi shū yuē: zì wèi chū dà jiāng xíng bīng, zhǎng sūn sōng jù sòng, wǔ xī jīn zhēng hé nán, dú gěi lòu kè.
《後魏書》曰:自魏初大將行兵,長孫嵩拒宋,武奚斤征河南,獨給漏刻。
suí shū yuē: gěng xún zuò mǎ shàng kè lòu, shì chēng qí miào. yáng dì jí wèi, jìn yī qì, dì shàn zhī.
《隋書》曰:耿詢作馬上刻漏,世稱其妙。煬帝即位,進欹器,帝善之。
dōng fāng shuò bié chuán yuē: wǔ dì cháng yǐn zhòu, yǐ bā yuè jiǔ yuè zhōng hé jià fāng shèng shú, yè lòu xià shuǐ shí kè, wēi xíng nǎi chū.
《東方朔別傳》曰:武帝常飲酎,以八月九月中禾稼方盛熟,夜漏下水十刻,微行乃出。
huán zi xīn lùn yuē: lòu kè zào shī hán wēn zhé yì dù, zhòu rì cān yǐ guǐ jǐng, mù yè cān yǐ xīng xiù, zé dé qí zhèng.
桓子《新論》曰:漏刻燥濕寒溫輒異度,晝日參以晷景,暮夜參以星宿,則得其正。
lù jī lòu fù yuē: jī xuán quán yǐ yuǎn shè, kuà fēi tú ér yáo jí fú yīn chóng yǐ chéng bō, tūn gēng liú qí rú yì.
陸機《漏賦》曰:激懸泉以遠射,跨飛途而遙集;伏陰蟲以承波,吞縆流其如挹。
wáng yì luò dōu fù yuē: qiè hú sī kè, lòu zūn xiè liú xiān sǒu bǐng chǐ, suí shuǐ chén fú.
王廙《洛都賦》曰:挈壺司刻,漏樽瀉流;仙叟秉尺,隨水沉浮。
sūn chuò lòu kè míng yuē: jìn qǔ zhū wù, yuǎn zàn zì rán, lèi tǒng sān jiē, jī shuǐ chéng yuān, qì mǎn zé yíng, chéng xū fù xià, líng qiú tǔ zhù, yīn chóng chéng xiè.
孫綽《漏刻銘》曰:近取諸物,遠贊自然,累筒三階,積水成淵,器滿則盈,承虛赴下,靈虬吐注,陰蟲承瀉。