sòng zǐ yuē: tiān shēng wǔ gǔ yǐ yù mín, měi zài qí zhōng, yǒu huáng cháng zhī yì yān. dào yǐ kāng wèi jiǎ, mài yǐ lt mài fū gt wèi yī, sù liáng shǔ jì máo yǔ yǐn rán. bō jīng ér zé cuì, qí dào níng zhōng mì yě. yǐn shí ér zhī wèi zhě, shí bù yàn jīng. chǔ jiù zhī lì, wàn mín yǐ jì, gài qǔ zhū xiǎo guò. wèi cǐ zhě qǐ fēi rén mào ér tiān zhě zāi?
宋子曰:天生五谷以育民,美在其中,有黄裳之意焉。稻以糠为甲,麦以<麦夫>为衣,粟、粱、黍、稷毛羽隐然。播精而择粹,其道宁终秘也。饮食而知味者,食不厌精。杵臼之利,万民以济,盖取诸《小过》。为此者岂非人貌而天者哉?
gōng dào jī hé yà hé fēng chē shuǐ duì shí niǎn jiù duì shāi jiē jù tú
○攻稻(击禾 轧禾 风车 水碓 石碾 臼 碓 筛 皆具图)
fán dào yì huò zhī hòu, lí gǎo qǔ lì. shù gǎo yú shǒu ér jī qǔ zhě bàn, jù gǎo yú chǎng ér yè niú gǔn shí yǐ qǔ zhě bàn. fán shù shǒu ér jī zhě, shòu jī zhī wù huò yòng mù tǒng, huò yòng shí bǎn. shōu huò zhī shí yǔ duō jì shǎo, tián dào jiāo shī, bù kě dēng chǎng zhě, yǐ mù tǒng jiù tián jī qǔ. qíng jì dào gàn, zé yòng shí bǎn shén biàn yě.
凡稻刈获之后,离稿取粒。束稿于手而击取者半,聚稿于场而曳牛滚石以取者半。凡束手而击者,受击之物或用木桶,或用石板。收获之时雨多霁少,田稻交湿,不可登场者,以木桶就田击取。晴霁稻干,则用石板甚便也。
fán fú niú yè shí gǔn yā chǎng zhōng, shì rén shǒu jī qǔ zhě lì shěng sān bèi. dàn zuò zhǒng zhī gǔ, kǒng mó qù ké jiān, jiǎn xiāo shēng jī. gù nán fāng duō zhǒng zhī jiā, chǎng hé duō jí niú lì, ér lái nián zuò zhǒng zhě zé níng xiàng shí bǎn jī qǔ yě.
凡服牛曳石滚压场中,视人手击取者力省三倍。但作种之谷,恐磨去壳尖,减削生机。故南方多种之家,场禾多藉牛力,而来年作种者则宁向石板击取也。
fán dào zuì jiā zhě jiǔ ráng yī bǐ, tǎng fēng yǔ bù shí, yún zǐ shī jié, zé liù ráng sì bǐ zhě róng yǒu zhī. fán qù bǐ, nán fāng jǐn yòng fēng chē shàn qù běi fāng dào shǎo, yòng yáng fǎ, jí yǐ yáng mài shǔ zhě yáng dào, gài bù ruò fēng chē zhī biàn yě.
凡稻最佳者九穰一秕,倘风雨不时,耘耔失节,则六穰四秕者容有之。凡去秕,南方尽用风车扇去;北方稻少,用扬法,即以扬麦、黍者扬稻,盖不若风车之便也。
fán dào qù ké yòng lóng, qù mó yòng chōng yòng niǎn. rán shuǐ duì zhǔ chōng, zé jiān bìng lóng gōng. zào gàn zhī gǔ rù niǎn yì shěng lóng yě. fán lóng yǒu èr zhǒng: yī yòng mù wèi zhī, jié mù chǐ xǔ, zhì duō yòng sōng. zhuó hé chéng dà mó xíng, liǎng shàn jiē záo zòng xié chǐ, xià hé zhí chuān guàn shàng hé, kōng zhōng shòu gǔ. mù lóng gōng mǐ èr qiān yú shí, qí shēn nǎi jǐn. fán mù lóng, gǔ bù shèn zào zhě rù lóng yì bù suì, gù rù gòng jūn guó cáo chǔ qiān wàn, jiē chū cǐ zhōng yě.
凡稻去壳用砻,去膜用舂、用碾。然水碓主舂,则兼并砻功。燥干之谷入碾亦省砻也。凡砻有二种:一用木为之,截木尺许,(质多用松。)斫合成大磨形,两扇皆凿纵斜齿,下合植┺穿贯上合,空中受谷。木砻攻米二千余石,其身乃尽。凡木砻,谷不甚燥者入砻亦不碎,故入贡军国漕储千万,皆出此中也。
yī tǔ lóng xī zhú kuāng wéi chéng quān, shí jié jìng huáng tǔ yú nèi, shàng xià liǎng miàn gè qiàn zhú chǐ. shàng hé kōng shòu gǔ, qí liàng bèi yú mù lóng. gǔ shāo zī shī zhě rù qí zhōng jí suì duàn. tǔ lóng gōng mǐ èr bǎi shí, qí shēn nǎi xiǔ. fán mù lóng bì yòng jiàn fū, tǔ lóng jí càn fù ruò zi kě shèng qí rèn. shù mín yōng sūn jiē chū cǐ zhōng yě.
一土砻析竹匡围成圈,实洁净黄土于内,上下两面各嵌竹齿。上合ド空受谷,其量倍于木砻。谷稍滋湿者入其中即碎断。土砻攻米二百石,其身乃朽。凡木砻必用健夫,土砻即孱妇弱子可胜其任。庶民饔飧皆出此中也。
fán jì lóng, zé fēng shàn yǐ qù kāng bǐ, qīng rù shāi zhōng tuán zhuǎn. gǔ wèi pōu pò zhě fú chū shāi miàn, chóng fù rù lóng. fán shāi dà zhě wéi wǔ chǐ, xiǎo zhě bàn zhī. dà zhě qí zhōng xīn yǎn lóng ér qǐ, jiàn fū lì yòng. xiǎo zhě xián gāo èr cùn, qí zhōng píng wā, fù zi suǒ xū yě. fán dào mǐ jì shāi zhī hòu, rù jiù ér chōng, jiù yì liǎng zhǒng. bā kǒu yǐ shàng zhī jiā kū dì cáng shí jiù qí shàng, jiù liàng dà zhě róng wǔ dǒu, xiǎo zhě bàn zhī. héng mù chuān chā duì tóu, duì zuǐ yě tiě wèi zhī, yòng cù zǐ hé shàng. zú tà qí mò ér chōng zhī. bù jí zé cū, tài guò zé fěn, jīng liáng cóng cǐ chū yān. chén chuī wú duō zhě, duàn mù wèi shǒu chǔ, qí jiù huò mù huò shí yǐ shòu chōng yě. jì chōng yǐ hòu, pí mó chéng fěn, míng yuē xì kāng, yǐ gōng quǎn shǐ zhī huàn. huāng qiàn zhī suì, rén yì kě shí yě. xì kāng suí fēng shàn bō yáng fēn qù, zé mó chén jìng jìn ér cuì jīng jiàn yǐ.
凡既砻,则风扇以去糠秕,倾入筛中团转。谷未剖破者浮出筛面,重复入砻。凡筛大者围五尺,小者半之。大者其中心偃隆而起,健夫利用。小者弦高二寸,其中平洼,妇子所需也。凡稻米既筛之后,入臼而舂,臼亦两种。八口以上之家堀地藏石臼其上,臼量大者容五斗,小者半之。横木穿插碓头,(碓嘴冶铁为之,用醋滓合上。)足踏其末而舂之。不及则粗,太过则粉,精粮从此出焉。晨炊无多者,断木为手杵,其臼或木或石以受舂也。既舂以后,皮膜成粉,名曰细糠,以供犬豕之豢。荒歉之岁,人亦可食也。细糠随风扇播扬分去,则膜尘净尽而粹精见矣。
fán shuǐ duì, shān guó zhī rén jū hé bīn zhě zhī suǒ wéi yě. gōng dào zhī fǎ shěng rén lì shí bèi, rén lè wèi zhī. yǐn shuǐ chéng gōng, jí tǒng chē guàn tián tóng yī zhì dù yě. shè jiù duō guǎ bù yī. zhí liú shuǐ shǎo ér dì zhǎi zhě, huò liǎng sān jiù. liú shuǐ hóng ér dì shì kuān zhě, jí bìng liè shí jiù wú yōu yě.
凡水碓,山国之人居河滨者之所为也。攻稻之法省人力十倍,人乐为之。引水成功,即筒车灌田同一制度也。设臼多寡不一。值流水少而地窄者,或两三臼。流水洪而地室宽者,即并列十臼无忧也。
jiāng nán xìn jùn shuǐ duì zhī fǎ qiǎo jué. gài shuǐ duì suǒ chóu zhě, mái jiù zhī dì bēi zé hóng lǎo wéi huàn, gāo zé chéng liú bù jí. xìn jùn zào fǎ jí yǐ yī zhōu wèi dì, jué zhuāng wéi zhī. zhù tǔ zhōu zhōng, xiàn jiù yú qí shàng, zhōng liú wēi yàn shí liáng, ér duì yǐ zào chéng, bù fán mù yōng pō zhī lì yě. yòu yǒu yī jǔ ér sān yòng zhě, jī shuǐ zhuàn lún tóu, yī jié zhuàn mò chéng miàn, èr jié yùn duì chéng mǐ, sān jié yǐn shuǐ guàn yú dào tián, cǐ xīn jì wú yí zhě zhī suǒ wéi yě. fán hé bīn shuǐ duì zhī guó, yǒu lǎo sǐ bú jiàn lóng zhě, qù kāng qù mó jiē yǐ jiù xiāng zhōng shǐ, wéi fēng shāi zhī fǎ zé wú bù tóng yě.
江南信郡水碓之法巧绝。盖水碓所愁者,埋臼之地卑则洪潦为患,高则承流不及。信郡造法即以一舟为地,橛桩维之。筑土舟中,陷臼于其上,中流微堰石梁,而碓已造成,不烦木壅坡之力也。又有一举而三用者,激水转轮头,一节转磨成面,二节运碓成米,三节引水灌于稻田,此心计无遗者之所为也。凡河滨水碓之国,有老死不见砻者,去糠去膜皆以臼相终始,惟风筛之法则无不同也。
fán qì shí wèi zhī, chéng jí zhuàn lún jiē yòng shí. niú dú mǎ jū wéi rén suǒ shǐ, gài yī niú zhī lì rì kě dé wǔ rén. dàn rù qí zhōng zhě, bì jí zào zhī gǔ, shāo rùn zé suì duàn yě.
凡砌石为之,承藉、转轮皆用石。牛犊、马驹惟人所使,盖一牛之力日可得五人。但入其中者,必极燥之谷,稍润则碎断也。
gōng mài mó luó jù tú
○攻麦 ( 磨 罗 具图)
fán xiǎo mài qí zhì wèi miàn. gài jīng zhī zhì zhě, dào zhōng zài chōng zhī mǐ cuì zhī zhì zhě, mài zhōng zhòng luó zhī miàn yě.
凡小麦其质为面。盖精之至者,稻中再舂之米;粹之至者,麦中重罗之面也。
xiǎo mài shōu huò shí, shù gǎo jī qǔ rú jī dào fǎ. qí qù bǐ fǎ běi tǔ yòng, gài fēng shàn liú chuán wèi biàn lǜ tǔ yě. fán bù zài yǔ xià, bì dài fēng zhì ér hòu wèi zhī. fēng bù zhì, yǔ bù shōu, jiē bù kě wèi yě.
小麦收获时,束稿击取如击稻法。其去秕法北土用,盖风扇流传未遍率土也。凡不在宇下,必待风至而后为之。风不至,雨不收,皆不可为也。
fán xiǎo mài jì zhī hòu, yǐ shuǐ táo xǐ chén gòu jìng jìn, yòu fù shài gān, rán hòu rù mó. fán xiǎo mài yǒu zǐ huáng èr zhǒng, zǐ shèng yú huáng. fán jiā zhě měi shí dé miàn yī bǎi èr shí jīn, liè zhě sǔn sān fēn zhī yī yě.
凡小麦既之后,以水淘洗尘垢净尽,又复晒干,然后入磨。凡小麦有紫、黄二种,紫胜于黄。凡佳者每石得面一百二十斤,劣者损三分之一也。
fán mó dà xiǎo wú dìng xíng, dà zhě yòng féi jiàn lì niú yè zhuǎn, qí niú yè mó shí yòng tóng ké yǎn móu, bù rán zé xuàn yūn. qí fù xì tǒng yǐ shèng yí, bù rán zé huì yě. cì zhě yòng lǘ mó, jīn liǎng shāo qīng. yòu cì xiǎo mó, zé zhǐ yòng rén tuī āi zhě.
凡磨大小无定形,大者用肥健力牛曳转,其牛曳磨时用桐壳掩眸,不然则眩晕。其腹系桶以盛遗,不然则秽也。次者用驴磨,斤两稍轻。又次小磨,则止用人推挨者。
fán lì niú yī rì gōng mài èr shí, lǘ bàn zhī. rén zé qiáng zhě gōng sān dòu, ruò zhě bàn zhī. ruò shuǐ mó zhī fǎ, qí xiáng yǐ zài gōng dào" shuǐ duì" zhōng, zhì dù xiāng tóng, qí biàn lì yòu sān bèi yú niú dú yě.
凡力牛一日攻麦二石,驴半之。人则强者攻三斗,弱者半之。若水磨之法,其详已载《攻稻》“水碓”中,制度相同,其便利又三倍于牛犊也。
fán niú mǎ yǔ shuǐ mó, jiē xuán dài mó shàng, shàng kuān xià zhǎi. zhù mài shù dòu yú zhōng, liū rù mó yǎn. rén lì suǒ āi zé bù bì yě.
凡牛、马与水磨,皆悬袋磨上,上宽下窄。贮麦数斗于中,溜入磨眼。人力所挨则不必也。
fán mó shí yǒu liǎng zhǒng, miàn pǐn yóu shí ér fēn. jiāng nán shǎo cuì bái shàng miàn zhě, yǐ shí huái shā zǐ, xiāng mó fā shāo, zé qí lt mài fū gt bìng pò, gù hēi cān huó miàn zhōng, wú cóng luó qù yě. jiāng běi shí xìng lěng nì, ér chǎn yú chí jùn zhī jiǔ huà shān zhě měi gèng shén. yǐ cǐ shí zhì mó, shí bù fā shāo, qí lt mài fū gt yā zhì biǎn bǐ zhī jí bù pò, zé hēi cī yī háo bù rù, ér miàn chéng zhì bái yě. fán jiāng nán mó èr shí rì jí duàn chǐ, jiāng běi zhě jīng bàn zǎi fāng duàn. nán mó pò lt mài fū gt dé miàn bǎi jīn, běi mó zhǐ de bā shí jīn, gù shàng miàn zhī zhí zēng shí zhī èr, rán miàn lt jué lì gt xiǎo fěn jiē cóng bǐ mó chū, zé héng shù yǐ zú, dé zhí gèng duō yān.
凡磨石有两种,面品由石而分。江南少粹白上面者,以石怀沙滓,相磨发烧,则其<麦夫>并破,故黑参和面中,无从罗去也。江北石性冷腻,而产于池郡之九华山者美更甚。以此石制磨,石不发烧,其<麦夫>压至扁秕之极不破,则黑疵一毫不入,而面成至白也。凡江南磨二十日即断齿,江北者经半载方断。南磨破<麦夫>得面百斤,北磨只得八十斤,故上面之值增十之二,然面<角力>、小粉皆从彼磨出,则衡数已足,得值更多焉。
fán mài jīng mó zhī hòu, jǐ fān rù luó, qín zhě bù yàn chóng fù. luó kuāng zhī dǐ yòng sī zhī luó dì juàn wèi zhī. hú sī suǒ zhī zhě, luó miàn qiān dàn bù sǔn, ruò tā fāng huáng sī suǒ wéi, jīng bǎi shí ér yǐ xiǔ yě. fán miàn jì chéng hòu, hán tiān kě jīng sān yuè, chūn xià bù chū èr shí rì zé yù huài. wèi shí shì kǒu, guì jí shí yě.
凡麦经磨之后,几番入罗,勤者不厌重复。罗匡之底用丝织罗地绢为之。湖丝所织者,罗面千石不损,若他方黄丝所为,经百石而已朽也。凡面既成后,寒天可经三月,春夏不出二十日则郁坏。为食适口,贵及时也。
fán dà mài zé jiù chōng qù mó, chuī fàn ér shí, wèi fěn zhě shí wú yī yān. qiáo mài zé wēi jiā chōng chǔ qù yī, rán hòu huò chōng huò mó yǐ chéng fěn ér hòu shí zhī. gài cǐ lèi zhī shì xiǎo mài, jīng cū guì jiàn dà jìng tíng yě.
凡大麦则就舂去膜,炊饭而食,为粉者十无一焉。荞麦则微加舂杵去衣,然后或舂或磨以成粉而后食之。盖此类之视小麦,精粗贵贱大径庭也。
gōng shǔ jì sù liáng má shū xiǎo niǎn jiā jù tú
○攻黍稷粟粱麻菽 (小碾 枷 具图)
fán gōng zhì xiǎo mǐ, yáng dé qí shí, chōng dé qí jīng, mó dé qí cuì. fēng yáng chē shàn ér wài, bǒ fǎ shēng yān. qí fǎ miè zhī wèi yuán pán, pù mǐ qí zhōng, jǐ yún yáng bō. qīng zhě jū qián, bǒ qì dì xià zhòng zhě zài hòu, jiā shí cún yān. fán xiǎo mǐ chōng mó yáng bō zhì qì, yǐ xiáng dào mài zhī zhōng. wéi xiǎo niǎn yī zhì zài dào mài zhī wài. běi fāng gōng xiǎo mǐ zhě, jiā zhì shí dūn, zhōng gāo biān xià, biān yán bù kāi cáo. pù mǐ dūn shàng, fù zi liǎng rén xiāng xiàng, jiē shǒu ér niǎn zhī. qí niǎn shí tú zhǎng rú niú gǎn shí, ér liǎng tóu chā mù bǐng. mǐ duò biān shí suí shǒu yǐ xiǎo sǎo shàng. jiā yǒu cǐ jù, chǔ jiù jìng xuán yě.
凡攻治小米,扬得其实,舂得其精,磨得其粹。风扬、车扇而外,簸法生焉。其法篾织为圆盘,铺米其中,挤匀扬播。轻者居前,簸弃地下;重者在后,嘉实存焉。凡小米舂、磨、扬、播制器,已详《稻》、《麦》之中。唯小碾一制在《稻》、《麦》之外。北方攻小米者,家置石墩,中高边下,边沿不开槽。铺米墩上,妇子两人相向,接手而碾之。其碾石图长如牛赶石,而两头插木柄。米堕边时随手以小扫上。家有此具,杵臼竟悬也。
fán hú má yì huò, yú liè rì zhōng shài gān, shù wèi xiǎo bǎ, liǎng shǒu zhí bǎ xiāng jī. má lì zhàn luò, chéng jiè yǐ diàn xí yě. fán má shāi yǔ mǐ shāi xiǎo zhě tóng xíng, ér mù mì wǔ bèi. má cóng mù zhōng luò, yè cán jiǎo xiè jiē fú shāi shàng ér qì zhī.
凡胡麻刈获,于烈日中晒干,束为小把,两手执把相击。麻粒绽落,承藉以簟席也。凡麻筛与米筛小者同形,而目密五倍。麻从目中落,叶残角屑皆浮筛上而弃之。
fán dòu shū yì huò, shǎo zhě yòng jiā, duō ér shěng lì zhě réng pù chǎng, liè rì shài gān, niú yè shí gǎn ér yā luò zhī. fán dǎ dòu jiā, zhú mù gān wèi bǐng, qí duān zhuī yuán yǎn, shuān mù yī tiáo zhǎng sān chǐ xǔ, pù dòu yú chǎng, zhí bǐng ér jī zhī.
凡豆菽刈获,少者用枷,多而省力者仍铺场,烈日晒干,牛曳石赶而压落之。凡打豆枷,竹木竿为柄,其端锥圆眼,拴木一条长三尺许,铺豆于场,执柄而击之。
fán dòu jī zhī hòu, yòng fēng shàn yáng qù jiá yè, shāi yǐ jì zhī, jiā shí sǎ rán rù bǐng yǐ. shì gù chōng mó bù jí má, niǎn bù jí shū yě.
凡豆击之后,用风扇扬去荚叶,筛以继之,嘉实洒然入禀矣。是故舂磨不及麻,碾不及菽也。