1 lù chéng wèn: zhǔ yī zhī gōng, rú dú shū, zé yī xīn zài dú shū shàng. jiē kè, zé yī xīn zài jiē kè shàng. kě yǐ wèi zhǔ yī hū? xiān shēng yuē: hào sè zé yī xīn zài hào sè shàng. hǎo huò zé yī xīn zài hǎo huò shàng. kě yǐ wèi zhǔ yī hū? shì suǒ wèi zhú wù. fēi zhǔ yī yě. zhǔ yī shì zhuān zhǔ yī gè tiān lǐ.
〔1〕陸澄問:「主一之功,如讀書,則一心在讀書上。接客,則一心在接客上。可以為主一乎」?先生曰:「好色則一心在好色上。好貨則一心在好貨上。可以為主一乎?是所謂逐物。非主一也。主一是專主一個天理」。
2 wèn lì zhì. xiān shēng yuē: zhǐ niàn niàn yào cún tiān lǐ, jí shì lì zhì. néng bù wàng hū cǐ, jiǔ zé zì rán xīn zhōng níng jù. yóu dào jiā suǒ wèi jié shèng tāi yě. cǐ tiān lǐ zhī niàn cháng cún. xún zhì yú měi dà shèng shén, yì zhǐ cóng cǐ yī niàn cún yǎng kuò chōng qù ěr.
〔2〕問立志。先生曰:「只念念要存天理,即是立志。能不忘乎此,久則自然心中凝聚。猶道家所謂結聖胎也。此天理之念常存。馴至於美大聖神,亦只從此一念存養擴充去耳」。
3 rì jiān gōng fū jué fēn rǎo, zé jìng zuò. jué lǎn kàn shū, zé qiě kàn shū. shì yì yīn bìng ér yào.
〔3〕日間工夫覺紛擾,則靜坐。覺懶看書,則且看書。是亦因病而藥。
4 chù péng yǒu, wù xiāng xià, zé dé yì. xiāng shàng zé sǔn.
〔4〕處朋友,務相下,則得益。相上則損。
5 mèng yuán yǒu zì shì hǎo míng zhī bìng. xiān shēng lǚ zé zhī. yī rì, jǐng zé fāng yǐ. yī yǒu zì chén rì lái gōng fū qǐng zhèng. yuán cóng bàng yuē: cǐ fāng shì xún zhe yuán jiù shí jiā dāng. xiān shēng yuē ěr bìng yòu fā. yuán sè biàn. yì nǐ yù yǒu suǒ biàn. xiān shēng yuē: ěr bìng yòu fā. yīn yù zhī yuē: cǐ shì rǔ yī shēng dà bìng gēn. pì rú fāng zhàng dì nèi, zhǒng cǐ yī dà shù. yǔ lù zhī zī, tǔ mài zhī lì, zhǐ zī yǎng dé zhè gè dà gēn. sì bàng zòng yào zhǒng xiē jiā gǔ, shàng miàn bèi cǐ shù yè zhē fù, xià miàn bèi cǐ shù gēn pán jié, rú hé shēng zhǎng dé chéng? xū yòng fá qù cǐ shù, xiān gēn wù liú, fāng kě zhǒng zhí jiā zhǒng. bù rán, rèn rǔ gēng yún péi yōng, zhǐ shì zī yǎng dé cǐ gēn.
〔5〕孟源有自是好名之病。先生屢責之。一日,警責方已。一友自陳日來工夫請正。源從傍曰:「此方是尋着源舊時家當」。先生曰「爾病又發」。源色變。議擬欲有所辨。先生曰:「爾病又發」。因喻之曰:「此是汝一生大病根。譬如方丈地內,種此一大樹。雨露之滋,土脈之力,只滋養得這個大根。四傍縱要種些嘉穀,上面被此樹葉遮覆,下面被此樹根盤結,如何生長得成?須用伐去此樹,纖根勿留,方可種植嘉種。不然,任汝耕耘培壅,只是滋養得此根」。
6 wèn: hòu shì zhù shù zhī duō, kǒng yì yǒu luàn zhèng xué. xiān shēng yuē: rén xīn tiān lǐ hún rán. shèng xián bǐ zhī shū, rú xiě zhēn chuán shén. bù guò shì rén yǐ xíng zhuàng dà lüè, shǐ zhī yīn cǐ ér tǎo qiú qí zhēn ěr. qí jīng shén yì qì, yán xiào dòng zhǐ, gù yǒu suǒ bù néng chuán yě. hòu shì zhù shù, shì yòu jiāng shèng rén suǒ huà, mó fǎng téng xiě, ér wàng zì fēn xī jiā zēng, yǐ chěng qí jì. qí shī zhēn yù yuǎn yǐ.
〔6〕問:「後世著述之多,恐亦有亂正學」。先生曰:「人心天理渾然。聖賢筆之書,如寫真傳神。不過示人以形狀大略,使之因此而討求其真耳。其精神意氣,言笑動止,固有所不能傳也。後世著述,是又將聖人所畫,摹仿謄寫,而妄自分析加增,以逞其技。其失真愈遠矣」。
7 wèn: shèng rén yīng biàn bù qióng, mò yì shì yù xiān jiǎng qiú fǒu? xiān shēng yuē: rú hé jiǎng qiú dé xǔ duō? shèng rén zhī xīn rú míng jìng. zhǐ shì yī gè míng, zé suí gǎn ér yīng, wú wù bù zhào. wèi yǒu yǐ wǎng zhī xíng shàng zài, wèi zhào zhī xíng xiān jù zhě. ruò hòu shì suǒ jiǎng, què shì rú cǐ. shì yǐ yǔ shèng rén zhī xué dà bèi. zhōu gōng zhì lǐ zuò lè, yǐ wén tiān xià. jiē shèng rén suǒ néng wèi. yáo shùn hé bù jǐn wèi zhī, ér dài yú zhōu gōng? kǒng zǐ shān shù liù jīng, yǐ zhào wàn shì, yì shèng rén suǒ néng wèi. zhōu gōng hé bù xiān wèi zhī, ér yǒu dài yú kǒng zǐ? shì zhī shèng rén yù cǐ shí, fāng yǒu cǐ shì. zhǐ pà jìng bù míng. bù pà wù lái bù néng zhào. jiǎng qiú shì biàn, yì shì zhào shí shì. rán xué zhě què xū xiān yǒu gè míng de gōng fū. xué zhě wéi huàn cǐ xīn zhī wèi néng míng, bù huàn shì biàn zhī bù néng jǐn. yuē, rán zé suǒ wèi chōng mò wú zhèn, ér wàn xiàng sēn rán yǐ jù zhě, qí yán hé rú? yuē, shì shuō běn zì hào. zhǐ bù shàn kàn, yì biàn yǒu bìng tòng.
〔7〕問:「聖人應變不窮,莫亦是預先講求否」?先生曰:「如何講求得許多?聖人之心如明鏡。只是一個明,則隨感而應,無物不照。未有已往之形尚在,未照之形先具者。若後世所講,卻是如此。是以與聖人之學大背。周公制禮作樂,以文天下。皆聖人所能為。堯舜何不盡為之,而待於周公?孔子刪述六經,以詔萬世,亦聖人所能為。周公何不先為之,而有待於孔子?是知聖人遇此時,方有此事。只怕鏡不明。不怕物來不能照。講求事變,亦是照時事。然學者卻須先有個明的工夫。學者惟患此心之未能明,不患事變之不能盡」。曰,「然則所謂『沖漠無朕,而萬象森然已具』者,其言何如」?曰,「是說本自好。只不善看,亦便有病痛」。
8 yì lǐ wú dìng zài, wú qióng jǐn. wú yǔ zi yán, bù kě yǐ shǎo yǒu suǒ de, ér suì wèi zhǐ cǐ yě. zài yán zhī shí nián, èr shí nián, wǔ shí nián, wèi yǒu zhǐ yě. tā rì yòu yuē: shèng rú yáo shùn. rán yáo shùn zhī shàng, shàn wú jǐn. è rú jié zhòu. rán jié zhòu zhī xià, è wú jǐn. shǐ jié zhòu wèi sǐ, è níng zhǐ cǐ hū? shǐ shàn yǒu jǐn shí, wén wáng hé yǐ wàng dào ér wèi zhī jiàn?
〔8〕「義理無定在,無窮盡。吾與子言,不可以少有所得,而遂謂止此也。再言之十年,二十年,五十年,未有止也」。他日又曰:「聖如堯舜。然堯舜之上,善無盡。惡如桀紂。然桀紂之下,惡無盡。使桀紂未死,惡寧止此乎?使善有盡時,文王何以望道而未之見」?
9 wèn: jìng shí yì jué yì sī hǎo. cái yù shì, biàn bù tóng. rú hé? xiān shēng yuē: shì tú zhī yǎng jìng, ér bù yòng kè jǐ gōng fū yě. rú cǐ lín shì biàn yào qīng dào. rén xū zài shì shàng mó, fāng lì dé zhù, fāng néng jìng yì dìng, dòng yì dìng.
〔9〕問:「靜時亦覺意思好。才遇事,便不同。如何」?先生曰:「是徒知養靜,而不用克己工夫也。如此臨事便要傾倒。人須在事上磨,方立得住,方能靜亦定,動亦定」。
10 wèn shàng dá gōng fū. xiān shēng yuē: hòu rú jiào rén, cái shè jīng wēi, biàn wèi shàng dá, wèi dāng xué, qiě shuō xià xué. shì fēn xià xué shàng dá wèi èr yě. fū mù kě dé jiàn, ěr kě dé wén, kǒu kě dé yán, xīn kě dé sī zhě, jiē xià xué yě. mù bù kě dé jiàn, ěr bù kě dé wén, kǒu bù kě dé yán, xīn bù kě dé sī zhě, shàng dá yě. rú mù zhī zāi péi guàn gài, shì xià xué yě. zhì yú rì yè zhī suǒ xī, tiáo dá chàng mào, nǎi shì shàng dá. rén ān néng yù qí lì zāi? gù fán kě yòng gōng, kě gào yǔ zhě, jiē xià xué. shàng dá zhī zài xià xué lǐ. fán shèng rén suǒ shuō, suī jí jīng wēi, jù shì xià xué. xué zhě zhǐ cóng xià xué lǐ yòng gōng, zì rán shàng dá qù. bù bì bié xún gè shàng dá de gōng fū.
〔10〕問上達工夫。先生曰:「後儒教人,才涉精微,便謂上達,未當學,且說下學。是分下學上達為二也。夫目可得見,耳可得聞,口可得言,心可得思者,皆下學也。目不可得見,耳不可得聞,口不可得言,心不可得思者,上達也。如木之栽培灌溉,是下學也。至於日夜之所息,條達暢茂,乃是上達。人安能預其力哉?故凡可用功,可告語者,皆下學。上達只在下學裡。凡聖人所說,雖極精微,俱是下學。學者只從下學裡用功,自然上達去。不必別尋個上達的工夫」。
11 wèn: wéi jīng wéi yī, shì rú hé yòng gōng? xiān shēng yuē: wéi yī shì wéi jīng zhǔ yì, wéi jīng shì wéi yī gōng fū. fēi wéi jīng zhī wài fù yǒu wéi yī yě. jīng zì cóng mǐ. gū yǐ mǐ pì zhī. yào de cǐ mǐ chún rán jié bái, biàn shì wéi yī yì. rán fēi jiā chōng bǒ shāi jiǎn wéi jīng zhī gōng, zé bù néng chún rán jié bái yě. chōng bǒ shāi jiǎn, shì wéi jīng zhī gōng. rán yì bù guò yào cǐ mǐ dào chún rán jié bái ér yǐ. bó xué, shěn wèn, shèn sī, míng biàn, dǔ xíng zhě, jiē suǒ yǐ wèi wéi jīng ér qiú wéi yī yě. tā rú bó wén zhě jí yuē lǐ zhī gōng. gé wù zhì zhī zhě jí chéng yì zhī gōng. dào wèn xué jí zūn dé xìng zhī gōng. míng shàn jí chéng shēn zhī gōng, wú èr shuō yě.
〔11〕問:「惟精惟一,是如何用功」?先生曰:「惟一是惟精主意,惟精是惟一功夫。非惟精之外復有惟一也。『精』字從『米』。姑以米譬之。要得此米純然潔白,便是惟一意。然非加舂簸篩揀惟精之工,則不能純然潔白也。舂簸篩揀,是惟精之功。然亦不過要此米到純然潔白而已。博學,審問,慎思,明辨,篤行者,皆所以為惟精而求惟一也。他如博文者即約禮之功。格物致知者即誠意之功。道問學即尊德性之功。明善即誠身之功,無二說也」。
12 zhī zhě xíng zhī shǐ. xíng zhě zhī zhī chéng. shèng xué zhǐ yī gè gōng fū. zhī xíng bù kě fēn zuò liǎng shì.
〔12〕知者行之始。行者知之成。聖學只一個功夫。知行不可分作兩事。
13 qī diāo kāi yuē: wú sī zhī wèi néng xìn. fū zǐ shuō zhī. zǐ lù shǐ zi gāo wèi fèi zǎi. zǐ yuē: zéi fū rén zhī zǐ. céng diǎn yán zhì, fū zǐ xǔ zhī. shèng rén zhī yì kě jiàn yǐ.
〔13〕漆雕開曰:「吾斯之未能信」。夫子說之。子路使子羔為費宰。子曰:「賊夫人之子」。曾點言志,夫子許之。聖人之意可見矣。
14 wèn: níng jìng cún xīn shí, kě wèi wèi fā zhī zhōng fǒu? xiān shēng yuē: jīn rén cún xīn, zhǐ dìng dé qì. dāng qí níng jìng shí, yì zhǐ shì qì níng jìng. bù kě yǐ wèi wèi fā zhī zhōng. yuē: wèi biàn shì zhōng. mò yì shì qiú zhōng gōng fū?
〔14〕問:「寧靜存心時,可為未發之中否」?先生曰:「今人存心,只定得氣。當其寧靜時,亦只是氣寧靜。不可以為未發之中」。曰:「未便是中。莫亦是求中功夫」?
yuē: zhǐ yào qù rén yù, cún tiān lǐ, fāng shì gōng fū. jìng shí niàn niàn qù rén yù, cún tiān lǐ. dòng shí niàn niàn qù rén yù, cún tiān lǐ. bù guǎn níng jìng bù níng jìng. ruò kào nà níng jìng, bù wéi jiàn yǒu xǐ jìng yàn dòng zhī bì. zhōng jiān xǔ duō bìng tòng, zhǐ shì qián fú zài. zhōng bù néng jué qù, yù shì yī jiù zī zhǎng. yǐ xún lǐ wèi zhǔ, hé cháng bù níng jìng? yǐ níng jìng wèi zhǔ, wèi bì néng xún lǐ.
曰:「只要去人慾,存天理,方是功夫。靜時念念去人慾,存天理。動時念念去人慾,存天理。不管寧靜不寧靜。若靠那寧靜,不惟漸有喜靜厭動之弊。中間許多病痛,只是潛伏在。終不能絕去,遇事依舊滋長。以循理為主,何嘗不寧靜?以寧靜為主,未必能循理」。
15 wèn: kǒng mén yán zhì, yóu qiú rèn zhèng shì. gōng xī chì rèn lǐ lè. duō shǎo shí yòng? jí céng xī shuō lái, què shì shuǎ de shì. shèng rén què xǔ tā, shì yì hé rú? yuē: sān zi shì yǒu yì bì. yǒu yì bì, biàn piān zhe yī biān. néng cǐ wèi bì néng bǐ. céng diǎn zhè yì sī què wú yì bì. biàn shì sù qí wèi ér xíng, bù yuàn hū qí wài. sù yí dí, xíng hū yí dí. sù huàn nán, xíng hū huàn nán. wú rù ér bù zì dé yǐ. sān zi suǒ wèi rǔ qì yě. céng diǎn biàn yǒu bù qì yì. rán sān zi zhī cái, gè zhuō rán chéng zhāng. fēi ruò shì zhī kōng yán wú shí zhě. gù fū zǐ yì jiē xǔ zhī.
〔15〕問:「孔門言志,由、求任政事。公西赤任禮樂。多少實用?及曾皙說來,卻似耍的事。聖人卻許他,是意何如」?曰:「三子是有意必。有意必,便偏着一邊。能此未必能彼。曾點這意思卻無意必。便是『素其位而行,不願乎其外。素夷狄,行乎夷狄。素患難,行乎患難。無入而不自得矣』。三子所謂『汝器也』。曾點便有不器意。然三子之才,各卓然成章。非若世之空言無實者。故夫子亦皆許之」。
16 wèn: zhī shí bù zhǎng jìn rú hé? xiān shēng yuē: wèi xué xū yǒu běn yuán. xū cóng běn yuán shàng yòng lì. jiàn jiàn yíng kē ér jìn. xiān jiā shuō yīng ér, yì shàn pì. yīng ér zài mǔ fù shí, zhǐ shì chún qì. yǒu hé zhī shí? chū tāi hòu, fāng shǐ néng tí. jì ér hòu néng xiào. yòu jì ér hòu néng rèn shí qí fù mǔ xiōng dì. yòu jì ér hòu néng lì, néng xíng, néng chí, néng fù. zú nǎi tiān xià zhī shì, wú bù kě néng. jiē shì jīng qì rì zú, zé jīn lì rì qiáng, cōng míng rì kāi. bú shì chū tāi rì biàn jiǎng qiú tuī xún dé lái. gù xū yǒu gè běn yuán. shèng rén dào wèi tiān dì, yù wàn wù, yě zhǐ cóng xǐ nù āi lè wèi fā zhī zhōng shàng yǎng lái. hòu rú bù míng gé wù zhī shuō. jiàn shèng rén wú bù zhī, wú bù néng. biàn yù yú chū xià shǒu shí jiǎng qiú dé jǐn. qǐ yǒu cǐ lǐ. yòu yuē: lì zhì yòng gōng, rú zhǒng shù rán. fāng qí gēn yá, yóu wèi yǒu gàn. jí qí yǒu gàn, shàng wèi yǒu zhī. zhī ér hòu yè. yè ér hòu huā shí. chū zhǒng gēn shí, zhǐ guǎn zāi péi guàn gài. wù zuò zhī xiǎng. wù zuò yè xiǎng. wù zuò huā xiǎng. wù zuò shí xiǎng. xuán xiǎng hé yì? dàn bù wàng zāi péi zhī gōng, pà méi yǒu zhī yè huā guǒ?
〔16〕問:「知識不長進如何」?先生曰:「為學須有本原。須從本原上用力。漸漸盈科而進。仙家說嬰兒,亦善譬。嬰兒在母腹時,只是純氣。有何知識?出胎後,方始能啼。既而後能笑。又既而後能認識其父母兄弟。又既而後能立,能行,能持,能負。卒乃天下之事,無不可能。皆是精氣日足,則筋力日強,聰明日開。不是出胎日便講求推尋得來。故須有個本原。聖人到「位天地,育萬物」,也只從喜怒哀樂未發之中上養來。後儒不明格物之說。見聖人無不知,無不能。便欲於初下手時講求得盡。豈有此理」。又曰:「立志用功,如種樹然。方其根芽,猶未有干。及其有干,尚未有枝。枝而後葉。葉而後花實。初種根時,只管栽培灌溉。勿作枝想。勿作葉想。勿作花想。勿作實想。懸想何益?但不忘栽培之功,怕沒有枝葉花果」?
17 wèn: kàn shū bù néng míng rú hé? xiān shēng yuē: cǐ zhǐ shì zài wén yì shàng chuān qiú, gù bù míng. rú cǐ, yòu bù rú wèi jiù shí xué wèn. tā dào kàn de duō, jiě dé qù. zhǐ shì tā wèi xué suī jí jiě dé míng xiǎo, yì zhōng shēn wú dé. xū yú xīn tǐ shàng yòng gōng. fán míng bù dé, xíng bù qù, xū fǎn zài zì xīn shàng tǐ dāng. jí kě tōng. gài sì shū wǔ jīng, bù guò shuō zhè xīn tǐ. zhè xīn tǐ jí suǒ wèi dào xīn. tǐ míng jí shì dào míng. gèng wú èr. cǐ shì wèi xué tóu nǎo chù.
〔17〕問:「看書不能明如何」?先生曰:「此只是在文義上穿求,故不明。如此,又不如為舊時學問。他到看得多,解得去。只是他為學雖極解得明曉,亦終身無得。須於心體上用功。凡明不得,行不去,須反在自心上體當。即可通。蓋四書五經,不過說這心體。這心體即所謂道心。體明即是道明。更無二。此是為學頭腦處」。
18 xū líng bù mèi, zhòng lǐ ér wàn shì chū. xīn wài wú lǐ. xīn wài wú shì.
〔18〕「虛靈不眛,眾理而萬事出」。心外無理。心外無事。
19 huò wèn: huì ān xiān shēng yuē: rén zhī suǒ yǐ wèi xué zhě, xīn yǔ lǐ ér yǐ. cǐ yǔ rú hé? yuē: xīn jí xìng, xìng jí lǐ. xià yī yǔ zì, kǒng wèi miǎn wèi èr. cǐ zài xué zhě shàn guān zhī.
〔19〕或問:「晦庵先生曰:『人之所以為學者,心與理而已』。此語如何」?曰:「心即性,性即理。下一『與』字,恐未免為二。此在學者善觀之」。
20 huò yuē: rén jiē yǒu shì xīn. xīn jí lǐ. hé yǐ yǒu wèi shàn yǒu wèi bù shàn? xiān shēng yuē: è rén zhī xīn shī qí běn tǐ.
〔20〕或曰:「人皆有是心。心即理。何以有為善有為不善」?先生曰:「惡人之心失其本體」。
21 wèn: xī zhī yǒu yǐ jí qí jīng ér bù luàn, rán hòu hé zhī yǒu yǐ jǐn qí dà ér wú yú. cǐ yán rú hé? xiān shēng yuē: kǒng yì wèi jǐn. cǐ lǐ qǐ róng fēn xī? yòu hé xū còu hé dé? shèng rén shuō jīng yī, zì shì jǐn.
〔21〕問:「『析之有以極其精而不亂,然後合之有以盡其大而無餘』。此言如何」?先生曰:「恐亦未盡。此理豈容分析?又何須湊合得?聖人說精一,自是盡」。
22 xǐng chá shì yǒu shì shí cún yǎng, cún yǎng shì wú shì shí xǐng chá.
〔22〕省察是有事時存養,存養是無事時省察。
23 chéng cháng wèn xiàng shān zài rén qíng shì biàn shàng zuò gōng fu zhī shuō. xiān shēng yuē: chú le rén qíng shì biàn, zé wú shì yǐ. xǐ nù āi lè fēi rén qíng hū? zì shì tīng yán dòng yǐ zhì fù guì pín jiàn huàn nán sǐ shēng, jiē shì biàn yě. shì biàn yì zhī zài rén qíng lǐ. qí yào zhī zài zhì zhōng hé. zhì zhōng hé zhī zài jǐn dú.
〔23〕澄嘗問象山在人情事變上做工夫之說。先生曰:「除了人情事變,則無事矣。喜怒哀樂非人情乎?自視聽言動以至富貴貧賤患難死生,皆事變也。事變亦只在人情里。其要只在致中和。致中和只在謹獨」。
24 chéng wèn: rén yì lǐ zhì zhī míng, yīn yǐ fā ér yǒu. yuē: rán. tā rì chéng yuē: cè yǐn xiū è cí ràng shì fēi, shì xìng zhī biǎo dé xié? yuē: rén yì lǐ zhì yě shì biǎo dé. xìng yī ér yǐ. zì qí xíng tǐ yě, wèi zhī tiān. zhǔ zǎi yě, wèi zhī dì. liú xíng yě, wèi zhī mìng. fù yú rén yě, wèi zhī xìng. zhǔ yú shēn yě, wèi zhī xīn. xīn zhī fā yě, yù fù biàn wèi zhī xiào, yù jūn biàn wèi zhī zhōng. zì cǐ yǐ wǎng, míng zhì yú wú qióng, zhǐ yī xìng ér yǐ. yóu rén yī ér yǐ. duì fù wèi zhī zǐ, duì zi wèi zhī fù. zì cǐ yǐ wǎng, zhì yú wú qióng, zhǐ yī rén ér yǐ. rén zhǐ yào zài xìng shàng yòng gōng. kàn de yī xìng zì fēn míng, jí wàn lǐ càn rán.
〔24〕澄問:「仁義禮智之名,因已發而有」。曰:「然」。他日澄曰:「惻隱羞惡辭讓是非,是性之表德邪」?曰:「仁義禮智也是表德。性一而已。自其形體也,謂之天。主宰也,謂之帝。流行也,謂之命。賦於人也,謂之性。主於身也,謂之心。心之發也,遇父便謂之孝,遇君便謂之忠。自此以往,名至於無窮,只一性而已。猶人一而已。對父謂之子,對子謂之父。自此以往,至於無窮,只一人而已。人只要在性上用功。看得一性字分明,即萬理燦然」。
25 yī rì lùn wèi xué gōng fū. xiān shēng yuē: jiào rén wèi xué bù kě zhí yī piān. chū xué shí xīn yuán yì mǎ, shuān fù bù dìng. qí suǒ sī lǜ duō shì rén yù yī biān. gù qiě jiào zhī jìng zuò xī sī lǜ. jiǔ zhī, qí qí xīn yì shāo dìng. zhǐ xuán kōng jìng shǒu, rú gǎo mù sǐ huī, yì wú yòng. xū jiào tā xǐng chá kè zhì. xǐng chá kè zhì zhī gōng, zé wú shí ér kě jiān. rú qù dào zéi, xū yǒu gè sǎo chú kuò qīng zhī yì. wú shì shí, jiāng hào sè hǎo huò hǎo míng děng sī, zhú yī zhuī jiū sōu xún chū lái. dìng yào bá qù bìng gēn, yǒng bù fù qǐ, fāng shǐ wèi kuài. cháng rú māo zhī bǔ shǔ. yī yǎn kàn zhe, yī ěr tīng zhe. cái yǒu yī niàn méng dòng, jí yǔ kè qù. zhǎn dīng jié tiě, bù kě gū róng yǔ tā fāng biàn. bù kě wō cáng. bù kě fàng tā chū lù. fāng shì zhēn shí yòng gōng. fāng néng sǎo chú kuò qīng. dào de wú sī kě kè, zì yǒu duān gǒng shí zài. suī yuē hé sī hé lǜ, fēi chū xué shí shì. chū xué bì xū sī xǐng chá kè zhì. jí shì sī chéng. zhǐ sī yī gè tiān lǐ. dào de tiān lǐ chún quán, biàn shì hé sī hé lǜ yǐ.
〔25〕一日論為學工夫。先生曰:「教人為學不可執一偏。初學時心猿意馬,拴縛不定。其所思慮多是人慾一邊。故且教之靜坐息思慮。久之,俟其心意稍定。只懸空靜守,如槁木死灰,亦無用。須教他省察克治。省察克治之功,則無時而可間。如去盜賊,須有個掃除廓清之意。無事時,將好色好貨好名等私,逐一追究搜尋出來。定要拔去病根,永不復起,方始為快。常如貓之捕鼠。一眼看着,一耳聽着。才有一念萌動,即與克去。斬釘截鐵,不可姑容與他方便。不可窩藏。不可放他出路。方是真實用功。方能掃除廓清。到得無私可克,自有端拱時在。雖曰『何思何慮』,非初學時事。初學必須思省察克治。即是思誠。只思一個天理。到得天理純全,便是何思何慮矣」。
26 chéng wèn: yǒu rén yè pà guǐ zhě nài hé? xiān shēng yuē: zhǐ shì píng rì bù néng jí yì ér xīn yǒu suǒ qiàn, gù pà. ruò sù xíng hé yú shén míng, hé pà zhī yǒu? zi shēn yuē: zhèng zhí zhī guǐ bù xū pà. kǒng xié guǐ bù guǎn rén shàn è, gù wèi miǎn pà. xiān shēng yuē: qǐ yǒu xié guǐ néng mí zhèng rén hū? zhī cǐ yī pà jí shì xīn xié. gù yǒu mí zhī zhě. fēi guǐ mí yě, xīn zì mí ěr. rú rén hào sè, jí shì sè guǐ mí. hǎo huò, jí shì huò guǐ mí. nù suǒ bù dāng nù, shì nù guǐ mí. jù suǒ bù dāng jù, shì jù guǐ mí yě.
〔26〕澄問:「有人夜怕鬼者奈何」?先生曰:「只是平日不能集義而心有所慊,故怕。若素行合於神明,何怕之有」?子莘曰:「正直之鬼不須怕。恐邪鬼不管人善惡,故未免怕」。先生曰:「豈有邪鬼能迷正人乎?只此一怕即是心邪。故有迷之者。非鬼迷也,心自迷耳。如人好色,即是色鬼迷。好貨,即是貨鬼迷。怒所不當怒,是怒鬼迷。懼所不當懼,是懼鬼迷也」。
27 dìng zhě xīn zhī běn tǐ. tiān lǐ yě. dòng jìng suǒ yù zhī shí yě.
〔27〕定者心之本體。天理也。動靜所遇之時也。
28 chéng wèn xué yōng tóng yì. xiān shēng yuē: zi sī kuò dà xué yī shū zhī yì wèi zhōng yōng shǒu zhāng.
〔28〕澄問學庸同異。先生曰:「子思括大學一書之義為中庸首章」。
29 wèn: kǒng zǐ zhèng míng. xiān rú shuō shàng gào tiān zǐ, xià gào fāng bó. fèi zhé lì yǐng. cǐ yì rú hé? xiān shēng yuē: kǒng nán rú cǐ. qǐ yǒu yī rén zhì jìng jǐn lǐ, dài wǒ ér wèi zhèng, wǒ jiù xiān qù fèi tā, qǐ rén qíng tiān lǐ? kǒng zǐ jì kěn yǔ zhé wèi zhèng, bì yǐ shì tā néng qīng xīn wěi guó ér tīng. shèng rén shèng dé zhì chéng, bì yǐ gǎn huà wèi zhé. shǐ zhī wú fù zhī bù kě yǐ wèi rén. bì jiāng tòng kū bēn zǒu, wǎng yíng qí fù. fù zǐ zhī ài běn yú tiān xìng. zhé néng huǐ tòng zhēn qiè rú cǐ, kuǎi kuì qǐ bù gǎn dòng dǐ yù? kuǎi kuì jì hái, zhé nǎi zhì guó shī lù. kuì yǐ jiàn huà yú zi, yòu yǒu fū zǐ zhì chéng diào hé qí jiān, dāng yì jué bù kěn shòu. réng yǐ mìng zhé. qún chén bǎi xìng yòu bì yù de zhé wèi jūn. zhé nǎi zì bào qí zuì è. qǐng yú tiān zǐ, gào yú fāng bó zhū hóu. ér bì yù zhì guó yú fù. kuì yǔ qún chén bǎi xìng, yì jiē biǎo zhé huǐ wù rén xiào zhī měi, qǐng yú tiān zǐ, gào yú fāng bó zhū hóu. bì yù de zhé ér wèi zhī jūn. yú shì jí mìng yú zhé. shǐ zhī fù jūn wèi guó. zhé bù dé yǐ, nǎi rú hòu shì shàng huáng gù shì. lǜ qún chén bǎi xìng zūn kuì wèi tài gōng. bèi wù zhì yǎng. ér shǐ tuì fù qí wèi yān. zé jūn jūn chén chén fù fù zǐ zi, míng zhèng yán shùn. yī jǔ ér kě wèi zhèng yú tiān xià yǐ. kǒng zǐ zhèng míng huò shì rú cǐ.
〔29〕問:「孔子正名。先儒說上告天子,下告方伯。廢輒立郢。此意如何」?先生曰:「恐難如此。豈有一人致敬盡禮,待我而為政,我就先去廢他,豈人情天理?孔子既肯與輒為政,必已是他能傾心委國而聽。聖人盛德至誠,必已感化衛輒。使知無父之不可以為人。必將痛哭奔走,往迎其父。父子之愛本於天性。輒能悔痛真切如此,蒯聵豈不感動底豫?蒯聵既還,輒乃致國詩戮。聵已見化於子,又有夫子至誠調和其間,當亦決不肯受。仍以命輒。群臣百姓又必欲得輒為君。輒乃自暴其罪惡。請於天子,告於方伯諸侯。而必欲致國於父。聵與群臣百姓,亦皆表輒悔悟仁孝之美,請於天子,告於方伯諸侯。必欲得輒而為之君。於是集命於輒。使之復君衛國。輒不得已,乃如後世上皇故事。率群臣百姓尊聵為太公。備物致養。而始退復其位焉。則君君臣臣父父子子,名正言順。一舉而可為政於天下矣。孔子正名或是如此」。
30 chéng zài hóng lú sì cāng jū. hū jiā xìn zhì, yán ér bìng wēi. chéng xīn shén yōu mèn bù néng kān. xiān shēng yuē: cǐ shí zhèng yí yòng gōng. ruò cǐ shí fàng guò, xián shí jiǎng xué hé yòng? rén zhèng yào zài cǐ shí mó liàn. fù zhī ài zi, zì shì zhì qíng. rán tiān lǐ yì zì yǒu gè zhōng hé chù. guò jí shì sī yì. rén yú cǐ chù duō rèn zuò tiān lǐ dāng yōu, zé yī xiàng yōu kǔ, bù zhī jǐ shì yǒu suǒ yōu huàn, bù dé qí zhèng. dà dǐ qī qíng suǒ gǎn, duō zhǐ shì guò, shǎo bù jí zhě. cái guò biàn fēi xīn zhī běn tǐ. bì xū diào tíng shì zhōng shǐ dé. jiù rú fù mǔ zhī sàng. rén zǐ qǐ bù yù yī kū biàn sǐ, fāng kuài yú xīn? rán què yuē huǐ bù miè xìng. fēi shèng rén qiáng zhì zhī yě. tiān lǐ běn tǐ, zì yǒu fèn xiàn. bù kě guò yě. rén dàn yào shí dé xīn tǐ, zì rán zēng jiǎn fēn háo bù dé.
〔30〕澄在鴻臚寺倉居。忽家信至,言兒病危。澄心甚憂悶不能堪。先生曰:「此時正宜用功。若此時放過,閒時講學何用?人正要在此時磨鍊。父之愛子,自是至情。然天理亦自有個中和處。過即是私意。人於此處多認做天理當憂,則一向憂苦,不知己是『有所憂患,不得其正』。大抵七情所感,多只是過,少不及者。才過便非心之本體。必須調停適中始得。就如父母之喪。人子豈不欲一哭便死,方快於心?然卻曰『毀不滅性』。非聖人強制之也。天理本體,自有分限。不可過也。人但要識得心體,自然增減分毫不得」。
31 bù kě wèi wèi fā zhī zhōng cháng rén jù yǒu. gài tǐ yòng yī yuán. yǒu shì tǐ, jí yǒu shì yòng. yǒu wèi fā zhī zhōng, jí yǒu fā ér jiē zhōng jié zhī hé. jīn rén wèi néng yǒu fā ér jiē zhōng jié zhī hé. xū zhī shì tā wèi fā zhī zhōng yì wèi néng quán dé.
〔31〕不可謂「未發之中」常人俱有。蓋體用一源。有是體,即有是用。有未發之中,即有發而皆中節之和。今人未能有發而皆中節之和。須知是他未發之中亦未能全得。
32 yì zhī cí shì chū jiǔ qián lóng wù yòng liù zì. yì zhī xiàng shì chū huà. yì zhī biàn shì zhí qí huà. yì zhī zhàn shì yòng qí cí.
〔32〕易之辭是「初九潛龍勿用」六字。易之象是初畫。易之變是值其畫。易之占是用其辭。
33 yè qì shì jiù cháng rén shuō. xué zhě néng yòng gōng, zé rì jiān yǒu shì wú shì, jiē shì cǐ qì xī jù fā shēng chù. shèng rén zé bù xiāo shuō yè qì.
〔33〕夜氣是就常人說。學者能用功,則日間有事無事,皆是此氣翕聚發生處。聖人則不消說夜氣。
34 chéng wèn cāo cún shě wáng zhāng. yuē: chū rù wú shí, mò zhī qí xiāng. cǐ suī jiù cháng rén xīn shuō. xué zhě yì xū shì zhī dé xīn zhī běn tǐ, yì yuán shì rú cǐ. zé cāo cún gōng fū, shǐ méi bìng tòng. bù kě biàn wèi chū wèi wáng rù wèi cún. ruò lùn běn tǐ, yuán shì wú chū wú rù de. ruò lùn chū rù, zé qí sī lǜ yùn yòng shì chū. rán zhǔ zǎi cháng zhāo zhāo zài cǐ, hé chū zhī yǒu? jì wú suǒ chū, hé rù zhī yǒu? chéng zǐ suǒ wèi qiāng zǐ, yì zhǐ shì tiān lǐ ér yǐ. suī zhōng rì yīng chóu, ér bù chū tiān lǐ, jí shì zài qiāng zǐ lǐ. ruò chū tiān lǐ, sī wèi zhī fàng, sī wèi zhī wáng. yòu yuē chū rù yì zhǐ shì dòng jìng. dòng jìng wú duān. qǐ yǒu xiāng xié?
〔34〕澄問操存舍亡章。曰:「『出入無時,莫知其鄉』。此雖就常人心說。學者亦須是知得心之本體,亦元是如此。則操存功夫,始沒病痛。不可便謂出為亡入為存。若論本體,元是無出無入的。若論出入,則其思慮運用是出。然主宰常昭昭在此,何出之有?既無所出,何入之有?程子所謂腔子,亦只是天理而已。雖終日應酬,而不出天理,即是在腔子裡。若出天理,斯謂之放,斯謂之亡」。又曰「出入亦只是動靜。動靜無端。豈有鄉邪」?
35 wáng jiā xiù wèn: fú yǐ chū lí shēng sǐ yòu rén rù dào. xiān yǐ zhǎng shēng jiǔ shì yòu rén rù dào. qí xīn yì bú shì yào rén zuò bù hǎo. jiū qí jí zhì, yì shì jiàn dé shèng rén shàng yī jié. rán fēi rén dào zhèng lù. rú jīn shì zhě, yǒu yóu kē, yǒu yóu gòng, yǒu yóu chuán fèng yì bān zuò dào dà guān. bì jìng fēi rù shì zhèng lù, jūn zǐ bù yóu yě. xiān fó dào jí chù, yǔ rú zhě lüè tóng. dàn yǒu le shàng yī jié, yí le xià yī jié. zhōng bù shì shèng rén zhī quán. rán qí shàng yī jié tóng zhě, bù kě wū yě. hòu shì rú zhě yòu zhǐ de shèng rén xià yī jié. fēn liè shī zhēn. liú ér wèi jì sòng, cí zhāng, gōng lì, xùn gǔ. yì zú bù miǎn wèi yì duān. shì sì jiā zhě, zhōng shēn láo kǔ yú shēn xīn wú fēn háo yì. shì bǐ xiān fó zhī tú, qīng xīn guǎ yù, chāo rán yú shì lèi zhī wài zhě, fǎn ruò yǒu suǒ bù jí yǐ. jīn xué zhě bù bì xiān pái xiān fó. qiě dāng dǔ zhì wèi shèng rén zhī xué. shèng rén zhī xué míng, zé xiān fó zì mǐn. bù rán, zé cǐ zhī suǒ xué, kǒng bǐ huò yǒu bù xiè. ér fǎn yù qí fǔ jiù, bù yì nán hū? bǐ jiàn rú cǐ. xiān shēng yǐ wèi hé rú? xiān shēng yuē: suǒ lùn dà lüè yì shì. dàn wèi shàng yī jié, xià yī jié, yì shì rén jiàn piān liǎo rú cǐ. ruò lùn shèng rén dà zhōng zhì zhèng zhī dào, chè shàng chè xià. zhǐ shì yī guàn. gèng yǒu shèn shàng yī jié, xià yī jié? yī yīn yī yáng zhī wèi dào dàn rén zhě jiàn zhī biàn wèi zhī rén. zhī zhě jiàn zhī biàn wèi zhī zhì. bǎi xìng yòu rì yòng ér bù zhī. gù jūn zǐ zhī dào xiān yǐ. rén zhì qǐ kě bù wèi zhī dào? dàn jiàn dé piān le, biàn yǒu bì bìng.
〔35〕王嘉秀問:「佛以出離生死誘人入道。仙以長生久視誘人入道。其心亦不是要人做不好。究其極至,亦是見得聖人上一截。然非人道正路。如今仕者,有由科,有由貢,有由傳奉一般做到大官。畢竟非入仕正路,君子不由也。仙佛到極處,與儒者略同。但有了上一截,遺了下一截。終不似聖人之全。然其上一截同者,不可誣也。後世儒者又只得聖人下一截。分裂失真。流而為記誦,詞章,功利,訓詁。亦卒不免為異端。是四家者,終身勞苦於身心無分毫益。視彼仙佛之徒,清心寡欲,超然於世累之外者,反若有所不及矣。今學者不必先排仙佛。且當篤志為聖人之學。聖人之學明,則仙佛自泯。不然,則此之所學,恐彼或有不屑。而反欲其俯就,不亦難乎?鄙見如此。先生以為何如」?先生曰:「所論大略亦是。但謂上一截,下一截,亦是人見偏了如此。若論聖人大中至正之道,徹上徹下。只是一貫。更有甚上一截,下一截?『「一陰一陽之謂道但仁者見之便謂之仁。知者見之便謂之智。百姓又日用而不知。故君子之道鮮矣』。仁智豈可不謂之道?但見得偏了,便有弊病」。
36 shī gù shì yì. guī yì shì yì.
〔36〕蓍固是易。龜亦是易。
37 wèn: kǒng zǐ wèi wǔ wáng wèi jǐn shàn, kǒng yì yǒu bù mǎn yì. xiān shēng yuē: zài wǔ wáng zì hé rú cǐ. yuē: shǐ wén wáng wèi méi, bì jìng rú hé? yuē: wén wáng zài shí, tiān xià sān fēn yǐ yǒu qí èr. ruò dào wǔ wáng fá shāng zhī shí, wén wáng ruò zài, huò zhě bù zhì xìng bīng. bì rán zhè yī fēn yì lái guī le wén wáng. zhǐ shàn chù zhòu, shǐ bù dé zòng è ér yǐ.
〔37〕問:「孔子謂武王未盡善,恐亦有不滿意」。先生曰:「在武王自合如此」。曰:「使文王未沒,畢竟如何」?曰:「文王在時,天下三分已有其二。若到武王伐商之時,文王若在,或者不致興兵。必然這一分亦來歸了文王。只善處紂,使不得縱惡而已」。
38 wèn: mèng yú yán zhí zhōng wú quán yóu zhí yī. xiān shēng yuē: zhōng zhǐ yǒu tiān lǐ, zhǐ shì yì. suí shí biàn yì, rú hé zhí dé? xū shì yīn shí zhì yí. nán yù xiān dìng yī gè guī jǔ zài. rú hòu shì rú zhě yào jiāng dào lǐ yī yī shuō dé wú xià lòu. lì dìng gè gé shì. cǐ zhèng shì zhí yī.
〔38〕問:「孟於言『執中無權猶執一』」。先生曰:「中只有天理,只是易。隨時變易,如何執得?須是因時制宜。難預先定一個規矩在。如後世儒者要將道理一一說得無罅漏。立定個格式。此正是執一」。
39 táng xǔ wèn: lì zhì shì cháng cún gè shàn niàn yào wèi shàn qù è fǒu? yuē: shàn niàn cún shí, jí shì tiān lǐ. cǐ niàn jí gèng sī hé shàn? cǐ niàn fēi è, gèng qù hé è? cǐ niàn rú shù zhī gēn yá. lì zhì zhě zhǎng lì cǐ shàn niàn ér yǐ. cóng xīn suǒ yù bù yú jǔ, zhǐ shì zhì dào shú chù.
〔39〕唐詡問:「立志是常存個善念要為善去惡否」?曰:「善念存時,即是天理。此念即更思何善?此念非惡,更去何惡?此念如樹之根芽。立志者長立此善念而已。『從心所欲不踰矩』,只是志到熟處」。
40 jīng shén, dào dé, yán dòng, dà shuài shōu liǎn wèi zhǔ. fā sàn shì bù dé yǐ. tiān dì rén wù jiē rán.
〔40〕精神,道德,言動,大率收斂為主。發散是不得已。天地人物皆然。
41 wèn: wén zhōng zǐ shì rú hé rén? xiān shēng yuē: wén zhōng zǐ shù jǐ jù tǐ ér wēi. xī qí zǎo sǐ. wèn: rú hé què yǒu xù jīng zhī fēi? yuē: xù jīng yì wèi kě jǐn fēi. qǐng wèn. liáng jiǔ, yuē: gèng jué liáng gōng xīn dú kǔ.
〔41〕問:「文中子是如何人」?先生曰:「文中子庶幾『具體而微』。惜其早死」。問:「如何卻有續經之非」?曰:「續經亦未可盡非」。請問。良久,曰:「更覺『良工心獨苦』」。
42 xǔ lǔ zhāi wèi rú zhě yǐ. zhì shēng wèi xiān zhī shuō yì wù rén.
〔42〕許魯齋謂儒者以。治生為先之說亦誤人。
43 wèn xiān jiā yuán qì, yuán shén, yuán jīng. xiān shēng yuē: zhǐ shì yī jiàn. liú xíng wèi qì. níng jù wèi jīng. miào yòng wèi shén.
〔43〕問仙家元氣,元神,元精。先生曰:「只是一件。流行為氣。凝聚為精。妙用為神」。
44 xǐ nù āi lè, běn tǐ zì shì zhōng hé de. cái zì jiā kàn xiē yì sī, biàn guò bù jí, biàn shì sī.
〔44〕喜怒哀樂,本體自是中和的。才自家看些意思,便過不及,便是私。
45 wèn: kū zé bù gē. xiān shēng yuē: shèng rén xīn tǐ zì rán rú cǐ.
〔45〕問:「哭則不歌」。先生曰:「聖人心體自然如此」。
46 kè jǐ xū yào sǎo chú kuò qīng, yī háo bù cún fāng shì. yǒu yī háo zài, zé zhòng è xiāng yǐn ér lái.
〔46〕克己須要掃除廓清,一毫不存方是。有一毫在,則眾惡相引而來。
47 wèn lǜ lǚ xīn shū, xiān shēng yuē: xué zhě dāng wù wèi jí. suàn de cǐ shù shú, yì kǒng wèi yǒu yòng. bì xū xīn zhōng xiān jù lǐ lè zhī běn fāng kě. qiě rú qí shū shuō, dōng yòng guǎn yǐ hòu qì. rán zhì dōng zhì nà yī kè shí, guǎn huī zhī fēi, huò yǒu xiān hòu xū yú zhī jiān. yān zhī nà guǎn zhèng zhí dōng zhì zhī kè? xū zì xīn zhōng xiān xiǎo dé dōng zhì zhī kè shǐ dé. cǐ biàn yǒu bù tōng chù. xué zhě xū xiān cóng lǐ lè běn yuán shàng yòng gōng.
〔47〕問律呂新書,先生曰:「學者當務為急。算得此數熟,亦恐未有用。必須心中先具禮樂之本方可。且如其書說,冬用管以候氣。然至冬至那一刻時,管灰之飛,或有先後須臾之間。焉知那管正值冬至之刻?須自心中先曉得冬至之刻始得。此便有不通處。學者須先從禮樂本原上用功」。
48 yuē rén yún, xīn yóu jìng yě. shèng rén xīn rú míng jìng. cháng rén xīn rú hūn jìng. jìn shì gé wù zhī shuō, rú yǐ jìng zhào wù, zhào shàng yòng gōng. bù zhī jìng shàng hūn zài, hé néng zhào? xiān shēng zhī gé wù, rú mó jìng ér shǐ zhī míng. mó shàng yòng gōng. míng liǎo hòu yì wèi cháng fèi zhào.
〔48〕曰仁雲,「心猶鏡也。聖人心如明鏡。常人心如昏鏡。近世格物之說,如以鏡照物,照上用功。不知鏡尚昏在,何能照?先生之格物,如磨鏡而使之明。磨上用功。明了後亦未嘗廢照」。
49 wèn dào zhī jīng cū. xiān shēng yuē: dào wú jīng cū. rén zhī suǒ jiàn yǒu jīng cū. rú zhè yī jiān fáng. rén chū jìn lái, zhǐ bèi yī gè dà guī mó rú cǐ. chù jiǔ biàn zhù bì zhī lèi, yī yī kàn de míng bái. zài jiǔ, rú zhù shàng yǒu xiē wén zǎo, xì xì dōu kàn chū lái. rán zhǐ shì yī jiān fáng.
〔49 〕問道之精粗。先生曰:「道無精粗。人之所見有精粗。如這一間房。人初進來,只貝一個大規模如此。處久便柱壁之類,一一看得明白。再久,如柱上有些文藻,細細都看出來。然只是一間房」。
50 xiān shēng yuē: zhū gōng jìn jiàn shí, shǎo yí wèn. hé yě? rén bù yòng lì, mò bù zì yǐ wèi jǐ zhī. wèi xué zhǐ xún ér xíng zhī shì yǐ. shū bù zhī sī yù rì shēng. rú dì shàng chén yī rì bù sǎo, biàn yòu yǒu yī céng. zhe shí yòng gōng, biàn jiàn dào wú zhōng qióng. yù tàn yù shēn. bì shǐ jīng bái wú yī háo bù chè fāng kě.
〔50〕先生曰:「諸公近見時,少疑問。何也?人不用力,莫不自以為己知。為學只循而行之是矣。殊不知私慾日生。如地上塵一日不掃,便又有一層。着實用功,便見道無終窮。愈探愈深。必使精白無一毫不徹方可」。
51 wèn: zhī zhì rán hòu kě yǐ yán chéng yì. jīn tiān lǐ rén yù zhī zhī wèi jǐn, rú hé yòng dé kè jǐ gōng fū? xiān shēng yuē: rén ruò zhēn shí qiè jǐ yòng gōng bù yǐ, zé yú cǐ xīn tiān lǐ zhī jīng wēi, rì jiàn yī rì. sī yù zhī xì wēi, yì rì jiàn yī rì. ruò bù yòng kè jǐ gōng fū, zhōng rì zhǐ shì shuō huà ér yǐ. tiān lǐ zhōng bù zì jiàn, sī yù yì zhōng bù zì jiàn. rú rén zǒu lù yì bān. zǒu dé yī duàn, fāng rèn dé yī duàn. zǒu dào qí lù chù, yǒu yí biàn wèn. wèn le yòu zǒu. fāng jiàn néng dào de yù dào zhī chù. jīn rén yú jǐ zhī zhī tiān lǐ bù kěn cún. jǐ zhī zhī rén yù bù kěn qù. qiě zhǐ guǎn chóu bù néng jǐn zhī. zhǐ guǎn xián jiǎng. hé yì zhī yǒu? qiě dài kè dé zì jǐ wú sī kě kè, fāng chóu bù néng jǐn zhī, yì wèi chí zài.
〔51〕問:「知至然後可以言誠意。今天理人慾知之未盡,如何用得克己工夫」?先生曰:「人若真實切己用功不已,則於此心天理之精微,日見一日。私慾之細微,亦日見一日。若不用克己工夫,終日只是說話而已。天理終不自見,私慾亦終不自見。如人走路一般。走得一段,方認得一段。走到歧路處,有疑便問。問了又走。方漸能到得欲到之處。今人於己知之天理不肯存。己知之人慾不肯去。且只管愁不能盡知。只管閒講。何益之有?且待克得自己無私可克,方愁不能盡知,亦未遲在」。
52 wèn: dào yī ér yǐ. gǔ rén lùn dào wǎng wǎng bù tóng. qiú zhī yì yǒu yào hū? xiān shēng yuē: dào wú fāng tǐ. bù kě zhí zhe. què jū zhì yú wén yì shàng qiú dào yuǎn yǐ. rú jīn rén zhǐ shuō tiān. qí shí hé cháng jiàn tiān? wèi rì yuè fēng léi jí tiān, bù kě. wèi rén wù cǎo mù bú shì tiān, yì bù kě. dào jí shì tiān. ruò shí dé shí, hé mò ér fēi dào? rén dàn gè yǐ qí yī yú zhī jiàn, rèn dìng yǐ wèi dào zhǐ rú cǐ, suǒ yǐ bù tóng. ruò jiě xiàng lǐ xún qiú, jiàn dé zì jǐ xīn tǐ, jí wú shí wú chù bú shì cǐ dào. gèn gǔ gèn jīn. wú zhōng wú shǐ. gèng yǒu shèn tóng yì? xīn jí dào. dào jí tiān. zhī xīn zé zhī dào zhī tiān. yòu yuē: zhū jūn yào shí jiàn cǐ dào, xū cóng zì jǐ xīn shàng tǐ rèn, bù jiǎ wài qiú shǐ dé.
〔52〕問:「道一而已。古人論道往往不同。求之亦有要乎」?先生曰:「道無方體。不可執着。卻拘滯於文義上求道遠矣。如今人只說天。其實何嘗見天?謂日月風雷即天,不可。謂人物草木不是天,亦不可。道即是天。若識得時,何莫而非道?人但各以其一隅之見,認定以為道止如此,所以不同。若解向里尋求,見得自己心體,即無時無處不是此道。亘古亘今。無終無始。更有甚同異?心即道。道即天。知心則知道知天」。又曰:「諸君要實見此道,須從自己心上體認,不假外求始得」。
53 wèn: míng wù dù shù. yì xū xiān jiǎng qiú fǒu? xiān shēng yuē: rén zhǐ yào chéng jiù zì jiā xīn tǐ, zé yòng zài qí zhōng. rú yǎng dé xīn tǐ guǒ yǒu wèi fā zhī zhōng, zì rán yǒu fā ér zhōng jié zhī hé. zì rán wú shī bù kě. jì wú shì xīn, suī yù xiān jiǎng dé shì shàng xǔ duō míng wù dù shù, yǔ jǐ yuán bù xiāng gān. zhǐ shì zhuāng zhuì lín shí, zì xíng bù qù. yì bú shì jiāng míng wù dù shù quán rán bù lǐ. zhǐ yào zhī suǒ xiān hòu, zé jìn dào. yòu yuē: rén yào suí cái chéng jiù, cái shì qí suǒ néng wèi. rú kuí zhī lè, jì zhī zhǒng. shì tā zī xìng hé xià biàn rú cǐ. chéng jiù zhī zhě, yì zhǐ shì yào tā xīn tǐ chún hū tiān lǐ. qí yùn yòng chù, jiē cóng tiān lǐ shàng fā lái, rán hòu wèi zhī cái. dào de chún hū tiān lǐ chù, yì néng bù qì. shǐ kuí jì yì yì ér wèi, dāng yì néng zhī. yòu yuē: rú sù fù guì, xíng hū fù guì. sù huàn nán, xíng hū huàn nán, jiē shì bù qì. cǐ wéi yǎng dé xīn tǐ zhèng zhě néng zhī.
〔53〕問:「名物度數。亦須先講求否」?先生曰:「人只要成就自家心體,則用在其中。如養得心體果有未發之中,自然有發而中節之和。自然無施不可。茍無是心,雖預先講得世上許多名物度數,與己原不相干。只是裝綴臨時,自行不去。亦不是將名物度數全然不理。只要『知所先後,則近道』」。又曰:「人要隨才成就,才是其所能為。如夔之樂,稷之種。是他資性合下便如此。成就之者,亦只是要他心體純乎天理。其運用處,皆從天理上發來,然後謂之才。到得純乎天理處,亦能不器。使夔稷易藝而為,當亦能之」。又曰:「如『素富貴,行乎富貴。素患難,行乎患難』,皆是不器。此惟養得心體正者能之」。
54 yǔ qí wèi shù qǐng wú yuán zhī táng shuǐ, bù ruò wèi shù chǐ yǒu yuán zhī jǐng shuǐ, shēng yì bù qióng. shí xiān shēng zài táng biān zuò. bàng yǒu jǐng, gù yǐ zhī yù xué yún.
〔54〕「與其為數頃無源之塘水,不若為數尺有源之井水,生意不窮」。時先生在塘邊坐。傍有井,故以之喻學雲。
55 wèn: shì dào rì jiàng. tài gǔ shí qì xiàng, rú hé fù jiàn dé? xiān shēng yuē yī rì biàn shì yī yuán. rén píng dàn shí qǐ zuò, wèi yǔ wù jiē. cǐ xīn qīng míng jǐng xiàng, biàn rú zài fú xī shí yóu yì bān.
〔55〕問:「世道日降。太古時氣象,如何復見得」?先生曰「一日便是一元。人平旦時起坐,未與物接。此心清明景象,便如在伏羲時游一般」。
56 wèn: xīn yào zhú wù. rú hé zé kě? xiān shēng yuē: rén jūn duān gǒng qīng mù, liù qīng fēn zhí, tiān xià nǎi zhì. xīn tǒng wǔ guān, yì yào rú cǐ. jīn yǎn yào shì shí, xīn biàn zhú zài sè shàng. ěr yào tīng shí, xīn biàn zhú zài shēng shàng. rú rén jūn yào xuǎn guān shí, biàn zì qù zuò zài lì bù. yào diào jūn shí, biàn zì qù zuò zài bīng bù. rú cǐ, qǐ wéi shī què jūn tǐ? liù qīng yì jiē bù dé qí zhí.
〔56〕問:「心要逐物。如何則可」?先生曰:「人君端拱清穆,六卿分職,天下乃治。心統五官,亦要如此。今眼要視時,心便逐在色上。耳要聽時,心便逐在聲上。如人君要選官時,便自去坐在吏部。要調軍時,便自去坐在兵部。如此,豈惟失卻君體?六卿亦皆不得其職」。
51 shàn niàn fā ér zhī zhī, ér chōng zhī. è niàn fā ér zhī zhī, ér è zhī. zhī yǔ chōng yǔ è zhě, zhì yě. tiān cōng míng yě. shèng rén zhǐ yǒu cǐ. xué zhě dāng cún cǐ.
〔51〕善念發而知之,而充之。惡念發而知之,而遏之。知與充與遏者,志也。天聰明也。聖人只有此。學者當存此。
58 chéng yuē: hào sè, hǎo lì, hǎo míng děng xīn, gù shì sī yù. rú xián sī zá lǜ, rú hé yì wèi zhī sī yù? xiān shēng yuē: bì jìng cóng hào sè, hǎo lì, hǎo míng děng gēn shàng qǐ. zì xún qí gēn biàn jiàn. rú rǔ xīn zhōng jué zhī shì wú yǒu zuò jié dào de sī lǜ. hé yě? yǐ rǔ yuán wú shì xīn yě. rǔ ruò yú huò sè míng lì děng xīn, yī qiè jiē rú bù zuò jié dào zhī xīn yì bān, dōu xiāo miè le. guāng guāng zhǐ shì xīn zhī běn tǐ. kàn yǒu shèn xián sī lǜ? cǐ biàn shì jì rán bù dòng. biàn shì wèi fā zhī zhōng. biàn shì kuò rán dà gōng. zì rán gǎn ér suì tōng. zì rán fā ér zhōng jié. zì rán wù lái shùn yīng.
〔58〕澄曰:「好色,好利,好名等心,固是私慾。如閒思雜慮,如何亦謂之私慾」?先生曰:「畢竟從好色,好利,好名等根上起。自尋其根便見。如汝心中決知是無有做劫盜的思慮。何也?以汝元無是心也。汝若於貨色名利等心,一切皆如不做劫盜之心一般,都消滅了。光光只是心之本體。看有甚閒思慮?此便是『寂然不動』。便是『未發之中』。便是『廓然大公』。自然『感而遂通』。自然『發而中節』。自然『物來順應』」。
59 wèn zhì zhì qì cì. xiān shēng rì, zhì zhī suǒ zhì, qì yì zhì yān zhī wèi. fēi jí zhì cì èr zhī wèi. chí qí zhì, zé yǎng qì zài qí zhōng. wú bào qí qì, zé yì chí qí zhì yǐ. mèng zǐ jiù gào zi zhī piān, gù rú cǐ jiā chí shuō.
〔59〕問志至氣次。先生日,「『志之所至,氣亦至焉』之謂。非『極至次貳』之謂。『持其志』,則養氣在其中。『無暴其氣』,則亦持其志矣。孟子救告子之偏,故如此夾持說」。
60 wèn: xiān rú yuē: shèng rén zhī dào, bì jiàng ér zì bēi. xián rén zhī yán, zé yǐn ér zì gāo. rú hé? xiān shēng rì, bù rán. rú cǐ què nǎi wěi yě. shèng rén rú tiān. wú wǎng ér fēi tiān. sān guāng zhī shàng, tiān yě. jiǔ dì zhī xià, yì tiān yě. tiān hé cháng yǒu jiàng ér zì bēi? cǐ suǒ wèi dà ér huà zhī yě. xián rén rú shān yuè. shǒu qí gāo ér yǐ. rán bǎi rèn zhě bù néng yǐn ér wèi qiān rèn. qiān rèn zhě bù néng yǐn ér wèi wàn rèn. shì xián rén wèi cháng yǐn ér zì gāo yě. yǐn ér zì gāo, zé wěi yǐ.
〔60〕問:「先儒曰:『聖人之道,必降而自卑。賢人之言,則引而自高』。如何」?先生日,「不然。如此卻乃偽也。聖人如天。無往而非天。三光之上,天也。九地之下,亦天也。天何嘗有降而自卑?此所謂大而化之也。賢人如山嶽。守其高而已。然百仞者不能引而為千仞。千仞者不能引而為萬仞。是賢人未嘗引而自高也。引而自高,則偽矣」。
61 wèn: yī chuān wèi bù dāng yú xǐ nù āi lè wèi fā zhī qián qiú zhōng. yán píng què jiào xué zhě kàn wèi fā zhī qián qì xiàng. hé rú? xiān shēng rì, jiē shì yě. yī chuān kǒng rén yú wèi fā qián tǎo gè zhōng, bǎ zhōng zuò yī wù kàn. rú wú xiàng suǒ wèi rèn qì dìng shí zuò zhōng. gù lìng zhǐ yú hán yǎng xǐng chá shàng yòng gōng. yán píng kǒng rén wèi biàn yǒu xià shǒu chù, gù lìng rù shí shí kè kè qiú mò fā qián qì xiàng. shǐ rén zhèng mù ér shì wéi cǐ, qīng ěr ér tīng wéi cǐ. jí shì jiè shèn bù dǔ. kǒng jù bù wén de gōng fū. jiē gǔ rén bù dé yǐ yòu rén zhī yán yě.
〔61〕問:「伊川謂『不當於喜怒哀樂未發之前求中』。延平卻教學者看未發之前氣象。何如」?先生日,「皆是也。伊川恐人於未發前討個中,把中做一物看。如吾向所謂認氣定時做中。故令只於涵養省察上用功。延平恐人未便有下手處,故令入時時刻刻求末發前氣象。使人正目而視惟此,傾耳而聽惟此。即是『戒慎不睹。恐懼不聞』的工夫。皆古人不得已誘人之言也」。
62 chéng wèn: xǐ nù āi lè zhī zhōng hé. qí quán tǐ cháng rén gù bù néng yǒu. rú yī jiàn xiǎo shì dāng xǐ nù zhě, píng shí wú xǐ nù zhī xīn. zhì qí lín shí, yì néng zhōng jié. yì kě wèi zhī zhōng hé hū? xiān shēng yuē: zài yī shí zhī shì, gù yì kě wèi zhī zhōng hé. rán wèi kě wèi zhī dà běn dá dào. rén xìng jiē shàn. zhōng hé shì rén rén yuán yǒu de. qǐ kě wèi wú? dàn cháng rén zhī xīn jì yǒu suǒ hūn bì, zé qí běn tǐ suī yì shí shí fā jiàn, zhōng shì zàn míng zàn miè, fēi qí quán tǐ dà yòng yǐ. wú suǒ bù zhōng, rán hòu wèi zhī dà běn. wú suǒ bù hé, rán hòu wèi zhī dá dào. wéi tiān xià zhī zhì chéng, rán hòu néng lì tiān xià zhī dà běn. yuē: chéng yú zhōng zì zhī yì shàng wèi míng. yuē: cǐ xū zì xīn tǐ rèn chū lái. fēi yán yǔ suǒ néng yù. zhōng zhǐ shì tiān lǐ. yuē: hé zhě wèi tiān lǐ? yuē: qù de rén yù, biàn shí tiān lǐ. yuē: tiān lǐ hé yǐ wèi zhī zhōng? yuē: wú suǒ piān yǐ. yuē: wú suǒ piān yǐ, shì hé děng qì xiàng? yuē: rú míng jìng rán. quán tǐ yíng chè, lüè wú xiān chén rǎn zhe. yuē: piān yǐ shì yǒu suǒ rǎn zhe. rú zhe zài hào sè hǎo lì hǎo míng děng xiàng shàng, fāng jiàn dé piān yǐ. ruò wèi fā shí, měi sè míng lì jiē wèi xiāng zhe. hé yǐ biàn zhī qí yǒu suǒ piān yǐ? yuē: suī wèi xiāng zhe, rán píng rì hào sè hǎo lì hǎo míng zhī xīn, yuán wèi cháng wú. jì wèi cháng wú, jí wèi zhī yǒu. jì wèi zhī yǒu, zé yì bù kě wèi wú piān yǐ. pì zhī bìng nüè zhī rén, suī yǒu shí bù fā, ér bìng gēn yuán bù céng chú, zé yì bù dé wèi zhī wú bìng zhī rén yǐ. xū shì píng rì hào sè hǎo lì hǎo míng děng xiàng yī yīng sī xīn, sǎo chú dàng dí, wú fù xiān háo liú zhì. ér cǐ xīn quán tǐ kuò rán, chún shì tiān lǐ. fāng kě wèi zhī xǐ nù āi lè wèi fā zhī zhōng. fāng shì tiān xià zhī dà běn.
〔62〕澄問:「喜怒哀樂之中和。其全體常人固不能有。如一件小事當喜怒者,平時無喜怒之心。至其臨時,亦能中節。亦可謂之中和乎」?先生曰:「在一時之事,固亦可謂之中和。然未可謂之大本達道。人性皆善。中和是人人原有的。豈可謂無?但常人之心既有所昏蔽,則其本體雖亦時時發見,終是暫明暫滅,非其全體大用矣。無所不中,然後謂之大本。無所不和,然後謂之達道。惟天下之至誠,然後能立天下之大本」。曰:「澄於中字之義尚未明」。曰:「此須自心體認出來。非言語所能喻。中只是天理」。曰:「何者為天理」?曰:「去得人慾,便識天理」。曰:「天理何以謂之中」?曰:「無所偏倚」。曰:「無所偏倚,是何等氣象」?曰:「如明鏡然。全體瑩徹,略無纖塵染着」。曰:「偏倚是有所染着。如着在好色好利好名等項上,方見得偏倚。若未發時,美色名利皆未相着。何以便知其有所偏倚」?曰:「雖未相着,然平日好色好利好名之心,原未嘗無。既未嘗無,即謂之有。既謂之有,則亦不可謂無偏倚。譬之病瘧之人,雖有時不發,而病根原不曾除,則亦不得謂之無病之人矣。須是平日好色好利好名等項一應私心,掃除蕩滌,無復纖毫留滯。而此心全體廓然,純是天理。方可謂之喜怒哀樂未發之中。方是天下之大本」。
63 wèn: yán zi méi ér shèng xué wáng. cǐ yǔ bù néng wú yí. xiān shēng yuē jiàn shèng dào zhī quán zhě wéi yán zi. guān kuì rán yī tàn kě jiàn. qí wèi fū zǐ xún xún rán shàn yòu rén. bó wǒ yǐ wén, yuē wǒ yǐ lǐ. shì jiàn pò hòu rú cǐ shuō. bó wén yuē lǐ, rú hé shì shàn yòu rén. xué zhě xū sī zhī. dào zhī quán tǐ, shèng rén yì nán yǐ yǔ rén. xū shì xué zhě zì xiū zì wù. yán zi suī yù cóng zhī, mò yóu yě yǐ jí wén wáng wàng dào wèi jiàn yì. wàng dào wèi jiàn, nǎi shì zhēn jiàn. yán zi méi, ér shèng xué zhī zhèng pài, suì bù jǐn chuán yǐ.
〔63〕問:「『顏子沒而聖學亡』。此語不能無疑」。先生曰「見聖道之全者惟顏子。觀喟然一嘆可見。其謂『夫子循循然善誘人。博我以文,約我以禮』。是見破後如此說。博文約禮,如何是善誘人。學者須思之。道之全體,聖人亦難以語人。須是學者自修自悟。顏子『雖欲從之,末由也已』即文王望道未見意。望道未見,乃是真見。顏子沒,而聖學之正派,遂不盡傳矣」。
64 wèn: shēn zhī zhǔ wèi xīn, xīn zhī líng míng shì zhī. zhī zhī fā dòng shì yì. yì zhī suǒ kàn wèi wù. shì rú cǐ fǒu? xiān shēng yuē: yì shì.
〔64〕問:「身之主為心,心之靈明是知。知之發動是意。意之所看為物。是如此否」?先生曰:「亦是」。
65 zhǐ cún dé cǐ xīn cháng jiàn zài biàn shì xué. guò qù wèi lái shì, sī zhī hé yì? tú fàng xīn ěr.
〔65〕只存得此心常見在便是學。過去未來事,思之何益?徒放心耳。
66 yán yǔ wú xù, yì zú yǐ jiàn xīn zhī bù cún.
〔66〕言語無序,亦足以見心之不存。
67 shàng qiān wèn: mèng zǐ zhī bù dòng xīn yǔ gào zi yì. xiān shēng yuē: gào zi shì yìng bǎ zhuō zhe cǐ xīn, yào tā bù dòng. mèng zǐ què shì jí yì dào zì rán bù dòng. yòu yuē: xīn zhī běn tǐ yuán zì bù dòng. xīn zhī běn tǐ jí shì xìng. xìng jí shì lǐ. xìng yuán bù dòng. lǐ yuán bù dòng. jí yì shì fù qí xīn zhī běn tǐ.
〔67〕尚謙問:「孟子之不動心與告子異」。先生曰:「告子是硬把捉着此心,要他不動。孟子卻是集義到自然不動」。又曰:「心之本體原自不動。心之本體即是性。性即是理。性元不動。理元不動。集義是復其心之本體」。
68 wàn xiàng sēn rán shí yì chōng mò wú zhèn, chōng mò wú zhèn, jí wàn xiàng sēn rán. chōng mò wú zhèn zhě yī zhī fù. wàn xiàng sēn rán zhě jīng zhī mǔ. yī zhōng yǒu jīng. jīng zhōng yǒu yī.
〔68〕萬象森然時亦沖漠無朕,沖漠無朕,即萬象森然。沖漠無朕者一之父。萬象森然者精之母。一中有精。精中有一。
69 xīn wài wú wù. rú wú xīn fā yī niàn xiào qīn, jí xiào qīn biàn shì wù.
〔69〕心外無物。如吾心發一念孝親,即孝親便是物。
78 xiān shēng yuē: jīn wèi wú suǒ wèi gé wù zhī xué zhě, shàng duō liú yú kǒu ěr. kuàng wèi kǒu ěr zhī xué zhě, néng fǎn yú cǐ hū? tiān lǐ rén yù, qí jīng wēi bì shí shí yòng lì xǐng chá kè zhì, fāng rì jiàn yǒu jiàn. rú jīn yī shuō huà zhī jiān, suī zhǐ jiǎng tiān lǐ. bù zhī xīn zhōng shū hū zhī jiān, yǐ yǒu duō shǎo sī yù. gài yǒu qiè fā ér bù zhī zhě. suī yòng lì chá zhī, shàng bù yì jiàn. kuàng tú kǒu jiǎng ér kě dé jǐn zhī hū? jīn zhǐ guǎn jiǎng tiān lǐ lái dùn fàng zhe bù xún, jiǎng rén yù lái dùn fàng zhe bù qù, qǐ gé wù zhì zhī zhī xué? hòu shì zhī xué, qí jí zhì, zhǐ zuò dé gè yì xí ér qǔ de gōng fū.
〔78〕先生曰:「今為吾所謂格物之學者,尚多流於口耳。況為口耳之學者,能反於此乎?天理人慾,其精微必時時用力省察克治,方日漸有見。如今一說話之間,雖只講天理。不知心中倏忽之間,已有多少私慾。蓋有竊發而不知者。雖用力察之,尚不易見。況徒口講而可得盡知乎?今只管講天理來頓放着不循,講人慾來頓放着不去,豈格物致知之學?後世之學,其極至,只做得個義襲而取的工夫」。
71 wèn: zhī zhǐ zhě, zhī zhì shàn zhī zài wú xīn, yuán bù zài wài yě, ér hòu zhì dìng. yuē: rán.
〔71〕問:「知止者,知至善只在吾心,元不在外也,而後志定」。曰:「然」。
72 wèn gé wù. xiān shēng yuē: gé zhě, zhèng yě. zhèng qí bù zhèng, yǐ guī yú zhèng yě.
〔72〕問格物。先生曰:「格者,正也。正其不正,以歸於正也」。
73 wèn: gé wù yú dòng chù yòng gōng fǒu? xiān shēng yuē: gé wù wú jiān dòng jìng. jìng yì wù yě. mèng zǐ wèi bì yǒu shì yān. shì dòng jìng jiē yǒu shì.
〔73〕問:「格物於動處用功否」?先生曰:「格物無間動靜。靜亦物也。孟子謂『必有事焉』。是動靜皆有事」。
74 gōng fū nán chù, quán zài gé wù zhì zhī shàng. cǐ jí chéng yì zhī shì. yì jì chéng, dà duàn xīn yì zì zhèng, shēn yì zì xiū. dàn zhèng xīn xiū shēn gōng fū, yì gè yǒu yòng lì chù. xiū shēn shì yǐ fā biān. zhèng xīn shì wèi fā biān. xīn zhèng zé zhōng. shēn xiū zé hé.
〔74〕工夫難處,全在格物致知上。此即誠意之事。意既誠,大段心亦自正,身亦自修。但正心修身工夫,亦各有用力處。修身是已發邊。正心是未發邊。心正則中。身修則和。
75 zì gé wù zhì zhī zhì píng tiān xià, zhǐ shì yī gè míng míng dé. suī qīn mín yì míng dé shì yě. míng dé shì cǐ xīn zhī dé, jí shì rén. rén zhě yǐ tiān dì wàn wù wèi yī tǐ. shǐ yǒu yī wù shī suǒ, biàn shì wú rén yǒu wèi jǐn chù.
〔75〕自格物致知至平天下,只是一個明明德。雖親民亦明德事也。明德是此心之德,即是仁。「仁者以天地萬物為一體」。使有一物失所,便是吾仁有未盡處。
76 zhǐ shuō míng míng dé ér bù shuō qīn mín, biàn shì lǎo fó.
〔76〕只說明明德而不說親民,便似老佛。
77 zhì shàn zhě xìng yě. xìng yuán wú yī háo zhī è, gù yuē zhì shàn. zhǐ zhī, shì fù qí běn rán ér yǐ.
〔77〕至善者性也。性元無一毫之惡,故曰至善。止之,是復其本然而已。
78 wèn: zhī zhì shàn jí wú xìng. wú xìng jù wú xīn. wú xīn nǎi zhì shàn suǒ zhǐ zhī dì. zé bù wèi xiàng shí zhī fēn rán wài qiú, ér zhì dìng yǐ, ér dìng zé bù rǎo, bù rǎo ér jìng. jìng ér bù wàng dòng zé ān. ān zé yī xīn yī yì zhī zài cǐ chù. qiān sī wàn xiǎng, wù qiú bì děi cǐ zhì shàn. shì néng lǜ ér dé yǐ. rú cǐ shuō shì fǒu? xiān shēng yuē: dà lüè yì shì.
〔78〕問:「知至善即吾性。吾性具吾心。吾心乃至善所止之地。則不為向時之紛然外求,而志定矣,而定則不擾,不擾而靜。靜而不妄動則安。安則一心一意只在此處。千思萬想,務求必得此至善。是能慮而得矣。如此說是否」?先生曰:「大略亦是」。
79 wèn: chéng zǐ yún: rén zhě yǐ tiān dì wàn wù wèi yī tǐ. hé mò shì jiān ài, fǎn bù dé wèi zhī rén? xiān shēng yuē: cǐ yì shén nán yán. xū shì zhū jūn zì tǐ rèn chū lái shǐ dé. rén shì zào huà shēng shēng bù xī zhī lǐ. suī mí màn zhōu biàn, wú chù bú shì. rán qí liú xíng fā shēng, yì zhǐ yǒu gè jiàn. suǒ yǐ shēng shēng bù xī. rú dōng zhì yī yáng shēng. bì zì yī yáng shēng, ér hòu jiàn jiàn zhì yú liù yáng, ruò wú yī yáng zhī shēng, qǐ yǒu liù yáng? yīn yì rán. wéi yǒu jiàn, suǒ yǐ biàn yǒu gè fā duān chù. wéi qí yǒu gè fā duān chù, suǒ yǐ shēng. wéi qí shēng, suǒ yǐ bù xī. pì zhī mù. qí shǐ chōu yá, biàn shì mù zhī shēng yì fā duān chù. chōu yá rán hòu fā gān. fā gān rán hòu shēng zhī shēng yè. rán hòu shì shēng shēng bù xī. ruò wú yá, hé yǐ yǒu gàn yǒu zhī yè? néng chōu yá, bì shì xià miàn yǒu gè gēn zài. yǒu gēn fāng shēng. wú gēn biàn sǐ. wú gēn hé cóng chōu yá? fù zǐ xiōng dì zhī ài, biàn shì rén xīn shēng yì fā duān chù. rú mù zhī chōu yá. zì cǐ ér rén mín, ér ài wù. biàn shì fā gān shēng zhī shēng yè. mò shì jiān ài wú chà děng. jiāng zì jiā fù zǐ xiōng dì yǔ tú rén yì bān kàn. biàn zì méi le fā duān chù. bù chōu yá, biàn zhī dé tā wú gēn. biàn bú shì shēng shēng bù xī. ān dé wèi zhī rén? xiào dì wèi rén zhī běn. què shì rén lǐ cóng lǐ miàn fā shēng chū lái.
〔79〕問:「程子云:『仁者以天地萬物為一體』。何墨氏兼愛,反不得謂之仁」?先生曰:「此亦甚難言。須是諸君自體認出來始得。仁是造化生生不息之理。雖瀰漫周遍,無處不是。然其流行發生,亦只有個漸。所以生生不息。如冬至一陽生。必自一陽生,而後漸漸至於六陽,若無一陽之生,豈有六陽?陰亦然。惟有漸,所以便有個發端處。惟其有個發端處,所以生。惟其生,所以不息。譬之木。其始抽芽,便是木之生意發端處。抽芽然後發乾。發乾然後生枝生葉。然後是生生不息。若無芽,何以有干有枝葉?能抽芽,必是下面有個根在。有根方生。無根便死。無根何從抽芽?父子兄弟之愛,便是人心生意發端處。如木之抽芽。自此而仁民,而愛物。便是發乾生枝生葉。墨氏兼愛無差等。將自家父子兄弟與途人一般看。便自沒了發端處。不抽芽,便知得他無根。便不是生生不息。安得謂之仁?孝弟為仁之本。卻是仁理從裡面發生出來」。
80 wèn: yán píng yún: dāng lǐ ér wú sī xīn. dāng lǐ yǔ wú sī xīn, rú hé fēn bié? xiān shēng yuē: xīn jí lǐ yě. wú sī xīn, jí shì dāng lǐ. wèi dāng lǐ, biàn shì sī xīn. ruò xī xīn yǔ lǐ yán zhī, kǒng yì wèi shàn. yòu wèn: shì shì yú shì jiān yī qiè qíng yù zhī sī, dōu bù rǎn zhe. shì wú sī xīn. dàn wài qì rén lún. què shì wèi dāng lǐ. yuē: yì zhǐ shì yī tǒng shì. dōu zhǐ shì chéng jiù tā yī gè sī jǐ de xīn.
〔80〕問:「延平云:『當理而無私心』。當理與無私心,如何分別」?先生曰:「心即理也。無私心,即是當理。未當理,便是私心。若析心與理言之,恐亦未善」。又問:「釋氏於世間一切情慾之私,都不染着。似無私心。但外棄人倫。卻是未當理」。曰:「亦只是一統事。都只是成就他一個私己的心」。