fū yán jìng nèi yǒu shí yóu, jiù shuō gāo nú xiàn chū zhī shuǐ, jí cǐ yě. shēng yú shuǐ jì, shā shí yǔ quán shuǐ xiàng zá, wǎng wǎng ér chū, tǔ rén yǐ zhì wěi zhòu zhī, yòng cǎi rù fǒu zhōng. pō shì chún qī, rán zhī rú má, dàn yān shén nóng, suǒ zhān wò mù jiē hēi. yú yí qí yān kě yòng, shì sǎo qí méi yǐ wèi mò, hēi guāng rú qī, sōng mò bù jí yě, suì dà wèi zhī, qí shí wén wèi yán chuān shí yè zhě shì yě. cǐ wù hòu bì dà xíng yú shì, zì yú shǐ wèi zhī. gài shí yóu zhì duō, shēng yú dì zhōng wú qióng, bù ruò sōng mù yǒu shí ér jié. jīn qí lǔ jiān sōng lín jǐn yǐ, jiàn zhì tài xíng jīng xī jiāng nán, sōng shān dà bàn jiē tóng yǐ. zào méi rén gài zhī shí yān zhī lì yě. shí tàn yān yì dà, mò rén yī. yú xì wèi yán zhōu shī yún: èr láng shān xià xuě fēn fēn, xuán zhuō qióng lú xué sāi rén. huà jǐn sù yī dōng wèi lǎo, shí yān duō shì luò yáng chén.
鄜、延境內有石油，舊說「高奴縣出脂水」，即此也。生於水際，沙石與泉水相雜，惘惘而出，土人以雉尾甃之，用采入缶中。頗似淳漆，然之如麻，但煙甚濃，所沾幄幕皆黑。余疑其煙可用，試掃其煤以為墨，黑光如漆，松墨不及也，遂大為之，其識文為「延川石液」者是也。此物後必大行於世，自余始為之。蓋石油至多，生於地中無窮，不若松木有時而竭。今齊、魯間松林盡矣，漸至太行、京西、江南，松山大半皆童矣。造煤人蓋知石煙之利也。石炭煙亦大，墨人衣。余戲為《延州詩》云：「二郎山下雪紛紛，旋卓穹廬學塞人。化盡素衣冬未老，石煙多似洛陽塵。」
xī níng zhōng, chū xíng yū tián fǎ. lùn zhě yǐ wèi shǐ jì suǒ zài: jīng shuǐ yī hú, qí ní shù dòu, qiě fèn qiě gài, zhǎng wǒ hé shǔ. suǒ wèi fèn, jí yū yě. yú chū shǐ zhì sù zhōu, dé yī shí bēi, nǎi táng rén záo liù zhì mén, fā biàn shuǐ yǐ yū xià zé, mín huò qí lì, kè shí yǐ sòng cì shǐ zhī gōng. zé yū tián zhī fǎ, qí lái gài jiǔ yǐ.
熙寧中，初行淤田法。論者以謂《史記》所載：「涇水一斛，其泥數斗，且糞且溉，長我禾黍。」所謂「糞」，即「淤」也。余出使至宿州，得一石碑，乃唐人鑿六陟門，發汴水以淤下澤，民獲其利，刻石以頌刺史之功。則淤田之法，其來蓋久矣。
běi fāng yǒu bái yàn, shì yàn ér xiǎo, sè bái, qiū shēn zé lái. bái yàn zhì zé shuāng jiàng, hé běi rén wèi zhī shuāng xìn. dù fǔ shī yún: gù guó shuāng qián bái yàn lái. jí cǐ yě.
北方有白雁，似雁而小，色白，秋深則來。白雁至則霜降，河北人謂之「霜信」。杜甫詩云：「故國霜前白雁來。」即此也。
jiāo liáo zhī xiǎo ér lǜ sè zhě, běi rén wèi zhī qín, jí shī suǒ wèi qín shǒu é méi zhě yě, qǔ qí dǐng shēn qiě fāng yě. yòu mǐn rén wèi dà yíng wèi hú qín, yì qín zhī lèi yě.
蟭蟟之小而綠色者，北人謂之螓，即《詩》所謂「螓首蛾眉」者也，取其頂深且方也。又閩人謂大蠅為胡螓，亦螓之類也。
yú fèng shǐ hé běi, biān tài xíng ér běi, shān yá zhī jiān, wǎng wǎng xián luó bàng ké jí shí zǐ rú niǎo luǎn zhě, héng gèn shí bì rú dài. cǐ nǎi xī zhī hǎi bīn, jīn dōng jù hǎi yǐ jìn qiān lǐ. suǒ wèi dà lù zhě, jiē zhuó ní suǒ yān ěr. yáo jí gǔn yú yǔ shān, jiù shuō zài dōng hǎi zhōng, jīn nǎi zài píng lù. fán dà hé zhāng shuǐ hū tuó zhuō shuǐ sāng gān zhī lèi, xī shì zhuó liú. jīn guān shǎn yǐ xī, shuǐ xíng dì zhōng, bù jiǎn bǎi yú chǐ, qí ní suì dōng liú, jiē wèi dà lù zhī tǔ, cǐ lǐ bì rán.
余奉使河北，邊太行而北，山崖之間，往往銜螺蚌殼及石子如鳥卵者，橫亘石壁如帶。此乃昔之海濱，今東距海已近千里。所謂大陸者，皆濁泥所湮耳。堯殛鯀於羽山，舊說在東海中，今乃在平陸。凡大河、漳水、滹沱、涿水、桑乾之類，悉是濁流。今關、陝以西，水行地中，不減百餘尺，其泥歳東流，皆為大陸之土，此理必然。
wēn zhōu yàn dàng shān, tiān xià qí xiù, rán zì gǔ tú dié, wèi cháng yǒu yán zhě. xiáng fú zhōng, yīn zào yù qīng gōng, fá shān qǔ cái, fāng yǒu rén jiàn zhī, cǐ shí shàng wèi yǒu míng. àn xī yù shū, ā luó hàn nuò jǔ luó jū zhèn dàn dōng nán dà hǎi jì yàn dàng shān fú róng fēng lóng jiǎo. táng sēng guàn xiū wèi nuò jǔ luó zàn, yǒu yàn dàng jīng xíng yún mò mò, lóng jiǎo yàn zuò yǔ méng méng zhī jù. cǐ shān nán yǒu fú róng fēng, fēng xià fú róng yì, qián kàn dà hǎi, rán wèi zhī yàn dàng lóng jiǎo suǒ zài. hòu yīn fá mù, shǐ jiàn cǐ shān. shān dǐng yǒu dà chí. xiāng chuán yǐ wèi yàn dàng. xià yǒu èr tán shuǐ, yǐ wèi lóng jiǎo. yòu yǐ jīng xíng xiá yàn zuò fēng, jiē hòu rén yǐ guàn xiū shī míng zhī yě. xiè líng yùn wèi yǒng jiā shǒu, fán yǒng jiā shān shuǐ, yóu lì dài biàn, dú bù yán cǐ shān, gài dāng shí wèi yǒu yàn dàng zhī míng.
溫州雁盪山，天下奇秀，然自古圖牒，未嘗有言者。祥符中，因造玉清宮，伐山取材，方有人見之，此時尚未有名。按西域書，阿羅漢諾矩羅居震旦東南大海際雁盪山芙蓉峰龍湫。唐僧貫休為《諾矩羅贊》，有「雁盪經行雲漠漠，龍湫宴坐雨濛濛」之句。此山南有芙蓉峰，峰下芙蓉驛，前瞰大海，然未知雁盪、龍湫所在。後因伐木，始見此山。山頂有大池。相傳以為雁盪。下有二潭水，以為龍湫。又以經行峽、宴坐峰，皆後人以貫休詩名之也。謝靈運為永嘉守，凡永嘉山水，遊歷殆遍，獨不言此山，蓋當時未有雁盪之名。
yú guān yàn dàng zhū fēng, jiē qiào bá yín guài, shàng sǒng qiān chǐ, qióng yá jù gǔ, bù lèi tā shān. jiē bāo zài zhū gǔ zhōng, zì lǐng wài wàng zhī, dōu wú suǒ jiàn zhì gǔ zhōng, zé sēn rán qiān xiāo. yuán qí lǐ, dāng shì wèi gǔ zhōng dà shuǐ chōng jī, shā tǔ jǐn qù, wéi jù shí kuī rán tǐng lì ěr. rú dà xiǎo lóng jiǎo shuǐ lián chū yuè gǔ zhī lèi, jiē shì shuǐ záo yīn cáo qù shēng. zhī xué, zì xià wàng zhī, zé gāo yán qiào bì cóng shàng guān zhī, shì yǔ dì píng, yǐ zhì zhū fēng zhī dǐng, yì dī yú shān dǐng zhī dì miàn. shì jiān gōu hè zhōng shuǐ záo zhī chù, jiē yǒu zhí tǔ kān yán, yì cǐ lèi ěr. jīn chéng gāo xiá xī dà jiàn zhōng, lì tǔ dòng jí bǎi chǐ, jiǒng rán sǒng lì, yì yàn dàng jù tǐ ér wēi zhě, dàn cǐ tǔ bǐ shí ěr. jì fēi tǐng chū dì shàng, zé wèi shēn gǔ lín mǎng suǒ bì, gù gǔ rén wèi jiàn, líng yùn suǒ bù zhì, lǐ bù zú guài yě.
余觀雁盪諸峰，皆峭拔崯怪，上聳千尺，窮崖巨谷，不類他山。皆包在諸谷中，自嶺外望之，都無所見；至谷中，則森然千霄。原其理，當是為谷中大水衝激，沙土盡去，唯巨石巋然挺立耳。如大小龍湫、水簾、初月谷之類，皆是水鑿音漕去聲。之穴，自下望之，則高岩峭壁；從上觀之，適與地平，以至諸峰之頂，亦低於山頂之地面。世間溝壑中水鑿之處，皆有植土龕岩，亦此類耳。今成皋、峽西大澗中，立土動及百尺，迥然聳立，亦雁盪具體而微者，但此土彼石耳。既非挺出地上，則為深谷林莽所蔽，故古人未見，靈運所不至，理不足怪也。
nèi zhū sī shě wū, wéi mì gé zuì hóng zhuàng. gé xià qióng lóng gāo chǎng, xiāng chuán wèi zhī mù tiān.
內諸司舍屋，唯秘閣最宏壯。閣下穹隆高敞，相傳謂之「木天」。
fāng jiā yǐ cí shí mó zhēn fēng, zé néng zhǐ nán, rán cháng wēi piān dōng, bù quán nán yě, shuǐ fú duō dàng yáo. zhǐ zhǎo jí wǎn chún shàng jiē kě wèi zhī, yùn zhuǎn yóu sù, dàn jiān huá yì zhuì, bù ruò lǚ xuán wèi zuì shàn. qí fǎ qǔ xīn kuàng zhōng dú jiǎn lǚ, yǐ jiè zǐ xǔ là, zhuì yú zhēn yāo, wú fēng chù xuán zhī, zé zhēn cháng zhǐ nán. qí zhōng yǒu mó ér zhǐ běi zhě. yú jiā zhǐ nán běi zhě jiē yǒu zhī. cí shí zhī zhǐ nán, yóu bǎi zhī zhǐ xī, mò kě yuán qí lǐ.
方家以磁石磨針鋒，則能指南，然常微偏東，不全南也，水浮多盪搖。指爪及碗唇上皆可為之，運轉尤速，但堅滑易墜，不若縷懸為最善。其法取新纊中獨繭縷，以芥子許蠟，綴於針腰，無風處懸之，則針常指南。其中有磨而指北者。余家指南、北者皆有之。磁石之指南，猶柏之指西，莫可原其理。
suì shǒu huà zhōng kuí yú mén, bù yòu qǐ zì hé shí. huáng yòu zhōng, jīn líng fā yī zhǒng, yǒu shí zhì, nǎi sòng zōng què mǔ zhèng fū rén. zōng què yǒu mèi míng zhōng dào, zé zhī zhōng kuí zhī shè yì yuǎn.
歳首畫鍾馗於門，不右起自何時。皇祐中，金陵發一冢，有石志，乃宋宗愨母鄭夫人。宗愨有妹名鍾道，則知鍾馗之設亦遠。
chá yá, gǔ rén wèi zhī què shé mài kē, yán qí zhì nèn yě. jīn chá zhī měi zhě, qí zhì sù liáng, ér suǒ zhí zhī mù yòu měi, zé xīn yá yī fā, biàn zhǎng cùn yú, qí xì rú zhēn. wéi yá zhǎng wèi shàng pǐn, yǐ qí zhì gàn tǔ lì jiē yǒu yú gù yě. rú què shé mài kē zhě, jí xià cái ěr, nǎi běi rén bù shí, wù wèi pǐn tí. yú shān jū yǒu chá lùn, cháng chá shī yún: shuí bǎ nèn xiāng míng què shé? dìng zhī běi kè shì céng cháng. bù zhī líng cǎo tiān rán yì, yī yè fēng chuī yī cùn zhǎng.
茶牙，古人謂之雀舌、麥顆，言其至嫩也。今茶之美者，其質素良，而所植之木又美，則新牙一發，便長寸余，其細如針。唯牙長為上品，以其質榦、土力皆有餘故也。如雀舌、麥顆者，極下材耳，乃北人不識，誤為品題。余山居有《茶論》，《嘗茶》詩云：「誰把嫩香名雀舌？定知北客示曾嘗。不知靈草天然異，一夜風吹一寸長。」
mǐn zhōng lì zhī, hé yǒu xiǎo rú dīng xiāng zhě, duō ròu ér gān. tǔ rén yì néng wèi zhī, qǔ lì zhī mù qù qí zōng gēn, réng huǒ fán lìng jiāo, fù zhǒng zhī, yǐ dà shí dǐ qí gēn, dàn lìng bàng gēn dé shēng, qí hé nǎi xiǎo, zhǒng zhī bù fù yá. zhèng rú liù chù qù shì, zé duō ròu ér bù fù yǒu zi ěr.
閩中荔枝，核有小如丁香者，多肉而甘。土人亦能為之，取荔枝木去其宗根，仍火燔令焦，復種之，以大石抵其根，但令傍根得生，其核乃小，種之不復牙。正如六畜去勢，則多肉而不復有子耳。
chù shì liú yì, yǐn jū wáng wū shān. cháng yú zhāi zhōng jiàn yī dà fēng, yú zhū wǎng, zhū bó zhī, wèi fēng suǒ shì zhuì dì. é qǐng, zhū gǔ fù yù liè, xú xíng rù cǎo. zhū niè yù gěng wēi pò, yǐ chuāng jiù niè chù mó zhī, liáng jiǔ fù jiàn xiāo, qīng zào rú gù. zì hòu rén yǒu wèi fēng shì zhě, ruá yù gěng fù zhī zé yù.
處士劉易，隱居王屋山。嘗於齋中見一大蜂，於蛛網，蛛搏之，為蜂所螫墜地。俄頃，蛛鼓腹欲烈，徐行入草。蛛齧芋梗微破，以瘡就齧處磨之，良久腹漸消，輕躁如故。自後人有為蜂螫者，挼芋梗傅之則愈。
zhāng zhōu jiè yǒu yī shuǐ, hào wū jiǎo xī, shè zhě zú jiē rú hēi. shù shí lǐ jiān, shuǐ jiē bù kě yǐn, yǐn zé bìng zhàng, xíng rén jiē zài shuǐ zì suí. méi lóng tú gōng yí huàn zhōu xiàn shí, yán dié zhì zhāng zhōu sù duō bìng, yù yōu zhàng lì wèi hài, zhì wū jiǎo xī, shǐ shù rén jiān hé zhī, yǐ wù méng shēn, kǒng wèi dú shuǐ suǒ zhān. jīng tì guò shén, qiáo xū jué shuò, hū zhuì shuǐ zhōng, zhì yú méi dǐng. nǎi chū zhī, jǔ tǐ hēi rú kūn lún, zì wèi bì sǐ. rán zì cǐ sù bìng jǐn chú, dùn jué kāng jiàn, wú fù xī zhī léi zhài. yòu bù zhī hé yě?
漳州界有一水，號烏腳溪，涉者足皆如黑。數十裡間，水皆不可飲，飲則病瘴，行人皆載水自隨。梅龍圖公儀宦州縣時，沿牒至漳州；素多病，預憂瘴癘為害，至烏腳溪，使數人肩荷之，以物蒙身，恐為毒水所沾。兢惕過甚，瞧盱矍鑠，忽墜水中，至於沒頂。乃出之，舉體黑如崑崙，自謂必死。然自此宿病盡除，頓覺康健，無復昔之羸瘵。又不知何也？
