strong mǎ rén strong
馬人
mǎ rén yī yuē mǎ liú. yú yì qī yún, shòu líng àn nán yǒu mǎ wén yuān yí bīng, jiā duì tóng zhù ér jū, xī xìng mǎ, hào yuē mǎ liú. fán èr bǎi yú hù, zì xiāng hūn yīn. zhāng bó yún, xiàng lín xiàn zài jiāo zhǐ nán, mǎ yuán suǒ zhí liǎng tóng zhù yǐ biǎo hàn jiè chù yě. yuán běi hái, liú shí yú hù yú tóng zhù suǒ, zhì suí yǒu sān bǎi yú hù, xī xìng mǎ. tǔ rén yǐ wèi liú yù, hào yuē mǎ liú rén. tóng zhù xún méi, mǎ liú rén cháng shí qí chù, cháng zì chēng dà hàn zi sūn yún. qí dì yǒu jué dé wén yuān suǒ zhì tóng gǔ, rú zuò dūn ér kōng qí xià. liǎng rén yú zhī, yǒu shēng rú pí gǔ. mǎ liú rén cháng kòu jī yǐ xiǎng qí zǔ. zǔ jí wén yuān yě. yǒu yǒng zhě yún: tóng gǔ chén mái tóng zhù fēi, mǎ liú yóu zhe hàn shí yī. tóng chuán zài hé pǔ, xiāng chuán mǎ yuán zhù tóng chuán wǔ, yǐ qí sì wǎng zhēng lín yì, liú yī yú cǐ. tiān yīn yǔ, fú chū hú miàn. qiáo pǔ zhě cháng dé jiàn zhī, yīn míng hú yuē tóng chuán hú. xī rén shī: tóng chuán gèn bēn liú. yòu yún: mào xiǎn chù tóng chuán. shì yě.
馬人一曰馬留。俞益期雲，壽泠岸南有馬文淵遺兵，家對銅柱而居，悉姓馬，號曰馬留。凡二百餘戶，自相婚姻。張勃雲，像林縣在交趾南，馬援所植兩銅柱以表漢界處也。援北還，留十餘戶於銅柱所，至隨有三百餘戶，悉姓馬。土人以為流寓，號曰馬流人。銅柱尋沒，馬流人常識其處，嘗自稱大漢子孫雲。其地有掘得文淵所制銅鼓，如坐墩而空其下。兩人舁之，有聲如鼙鼓。馬流人常扣擊以享其祖。祖即文淵也。有詠者云：「銅鼓沉埋銅柱非，馬留猶着漢時衣。」銅船在合浦，相傳馬援鑄銅船五，以其四往征林邑，留一於此。天陰雨，浮出湖面。樵浦者常得見之，因名湖曰銅船湖。昔人詩：「銅船亘奔流。」又云：「冒險觸銅船。」是也。
mǎ rén jīn yǐ líng luò, ér qīn zhōu zhī dòng zhǎng jiē huáng xìng. qí zǔ yuē huáng wàn dìng zhě, qīng zhōu rén, chū cóng mǎ yuán zhēng jiāo zhǐ yǒu gōng, liú shǒu biān jìng. hòu zi sūn fēn shǒu qī dòng, zhì sòng jiē wèi zhǎng guān sī. yuán shí yǐ tiē làng dòng zhǎng huáng shì huá yǒu tǎo zéi gōng, cì jīn pái yìn xìn. hóng wǔ chū nián shōu zhī, réng wèi dòng zhǎng. qí zài shí xiū dòng zhě, zǔ yuē tā chún wàng, yì mǎ yuán zhàn shì. yǒng lè chū, shí luó dòng zhǎng yǐ shì bèi gé yí, chún wàng sūn guì chéng shǒu zhī. qí rú xī bó shì sī lǐn jiàn shān gǔ sēn wǔ dòng, yì jiē yǐ xìng huáng zhě wèi zhǎng. gài jiē wàn dìng hòu yì, mǎ liú zhī rén yě. rán huáng shì fán shèng ér mǎ shì shuāi yǐ.
馬人今已零落，而欽州之峒長皆黃姓。其祖曰黃萬定者，青州人，初從馬援征交趾有功，留守邊境。後子孫分守七峒，至宋皆為長官司。元時以貼浪峒長黃世華有討賊功，賜金牌印信。洪武初年收之，仍為峒長。其在時休峒者，祖曰褟純旺，亦馬援戰士。永樂初，時羅峒長以事被革移，純旺孫貴成守之。其如昔、博是、澌凜、鑒山、古森五峒，亦皆以姓黃者為長。蓋皆萬定後裔，馬留之人也。然黃氏繁盛而馬氏衰矣。
strong hēi rén strong
黑人
lín yì jì: yǒu dān ěr mín, yǐ hēi wèi měi. lí sāo suǒ wèi yuán guó, jí jīn dān zhōu yě. qí dì zài dà hǎi zhōng, mín ruò yú biē. yú biē xìng shǔ huǒ ér xǐ hēi, shuǐ zhī xiàng hēi, dān ěr mín yì shuǐ zhī zú, gù shàng hēi yě. rán dān zhōu jīn biàn huá fēng, jué wú huǎn jiān lòu jiá ěr chuān zhuì wèi shì zhī zhuàng, dú xiān luó mǎn lá jiā zhū fān yǐ yào cuì miàn wèi hēi, yóu yǔ gǔ dān ěr sú tóng. jù shì duō mǎi hēi rén yǐ shǒu hù, hào yuē guǐ nú, yī yuē hēi xiǎo sī. qí hēi rú mò, chún hóng chǐ bái, fà juǎn ér huáng, shēng hǎi wài zhū shān zhōng. shí shēng wù, bǔ dé shí yǔ huǒ shí sì zhī, lèi rì dòng xiè, wèi zhī huàn cháng. cǐ huò bìng sǐ, huò bù sǐ, jí kě jiǔ chù. néng xiǎo rén yán, ér zì bù néng yán. jué yǒu lì, fù shù bǎi jīn. xìng chún, bù táo xǐ, shì yù bù tōng, yì wèi zhī yě rén.
《林邑記》：有儋耳民，以黑為美。《離騷》所謂元國，即今儋州也。其地在大海中，民若魚鱉。魚鱉性屬火而喜黑，水之象黑，儋耳民亦水之族，故尚黑也。然儋州今變華風，絕無緩肩鏤頰耳穿縋為飾之狀，獨暹羅、滿剌伽諸番以藥淬面為黑，猶與古儋耳俗同。巨室多買黑人以守戶，號曰鬼奴，一曰黑小廝。其黑如墨，唇紅齒白，髮捲而黃，生海外諸山中。食生物，捕得時與火食飼之，累日洞泄，謂之換腸。此或病死，或不死，即可久畜。能曉人言，而自不能言。絕有力，負數百斤。性淳，不逃徙，嗜欲不通，亦謂之野人。
strong yáo rén strong
徭人
wàn lì chū, liǎng guǎng kòu zhī jù zhě yuē luó páng yáo. yáo měi chū jié rén, xié dān zhú sān gān, zhì yǐ tóng yóu, shè jiāng zé biān hé wèi fá, suǒ xiàng qīng jí, hào wèi wǔ huā zéi. qí shē yǒu jiǔ xīng yán, yī shí qiào shēn èr chǐ xǔ, yáo zhé chuī zhī yǐ hào zhòng. yòu yǒu shí, qí dǐ kōng dòng, zhuàng zhī yuān yuān zuò gǔ shēng, yáo yì yǐ wèi hào. qí yáo yuē: zhuàng shí gǔ, wàn jiā wèi wǒ lǔ chuī shí jiǎo, wǒ bīng qí zǎi bō. ér luó páng shuǐ kǒu yǒu sǒng shí, zhuàng ruò dōu móu, gāo bǎi rèn. yáo měi yè gé jiāng hū shí jiāng jūn, shí yīng zé chū jié wú huàn, bù yīng zé fǒu. jiāng jūn chén lín yǐ cǐ shí wèi zéi xiǎng shào, yāo shén, shāo yí shí, dǐng yǒu xiān xuè jìn liú, qí guài suì jué. gài guǐ wù zhī suǒ píng yān.
萬曆初，兩廣寇之劇者曰羅旁徭。徭每出劫人，挾單竹三竿，炙以桐油，涉江則編合為筏，所向輕疾，號為五花賊。其畬有九星岩，一石竅深二尺許，徭輒吹之以號眾。又有石，其底空洞，撞之淵淵作鼓聲，徭亦以為號。其謠曰：撞石鼓，萬家為我虜；吹石角，我兵齊宰剝。而羅旁水口有竦石，狀若兜鍪，高百仞。徭每夜隔江呼石將軍，石應則出劫無患，不應則否。將軍陳璘以此石為賊響哨，妖甚，燒夷石，頂有鮮血進流，其怪遂絕。蓋鬼物之所憑焉。
yáo gù duō yāo shù, yòu suǒ jū shēn shān, cóng qìng luàn shí, yì yǐ zǒu xiǎn. qí yáo yuē: guān yǒu wàn bīng, wǒ yǒu wàn shān bīng lái wǒ qù, bīng qù wǒ hái. qí dà gàn tiān mǎ zhū shān yóu xiǎn jùn. chén lín cháng yǐ mǎ bù néng ān rén bù néng jiǎ wèi lǜ, dà zhēng shí qín bīng èr shí wàn, bù fèn shí dào, fán liǎng yú yuè nǎi dàng píng, fù qí cháo xué bā shí yú, zhǎn huò shù qiān wàn. jīn dōng xī shān shàng yǒu yún lǎn yún yáng zhū zhǒng rén, lǜ duǎn xiǎo qiāo jié, shàng xià rú náo jué. dài sān duǎn dāo, chí tiě lì mù nǔ, nǔ zhǎng èr chǐ, zhòng bǎi jīn tóu zuò shuāng cáo dīng yǐ qiáo tóng kǎi tiě yào jiàn zhǎng jǐn chǐ xǔ. wú shì shè liè wèi shēng, yǒu shì zé míng xiǎo dāng jǔ zhòng fēng qǐ, yǐ shā rén wèi xì lè. suī shè yǒu yáo guān láng mù yǐ zhǔ zhī, rán báo shuì qīng yáo, shì yǐ jī mí ér yǐ.
徭故多妖術，又所居深山，叢箐亂石，易以走險。其謠曰：「官有萬兵，我有萬山；兵來我去，兵去我還。」其大紺、天馬諸山尤險峻。陳璘嘗以馬不能鞍、人不能甲為慮，大征時勤兵二十萬，部分十道，凡兩逾月乃蕩平，覆其巢穴八十餘，斬獲數千萬。今東西山尚有雲欖、雲洋諸種人，率短小蹺捷，上下如猱玃。帶三短刀，持鐵力木弩，弩長二尺，重百斤頭作雙槽釘以憔銅鍇鐵藥箭長僅尺許。無事射獵為生，有事則鳴小鐺舉眾蜂起，以殺人為戲樂。雖設有徭官狼目以主之，然薄稅輕徭，示以羈縻而已。
yáo láng yǐ yǔ yīn xiāng bié, yáo zhǔ ér láng kè. láng shāo xún. chū, dà zhēng luó páng, diào guǎng xī láng bīng wèi qián. xiào. jīn jū shān yǐ xī zhě, yǒu èr bǎi yú dīng, qí hòu yì yě. zhū yáo lǜ pán xìng, yǒu sān zhǒng: yuē gāo shān yuē huā dù yuē píng dì, píng dì zhě liáng. suì qī yuè shí sì bài nián, yǐ pán gǔ wèi shǐ zǔ, pán hù wèi dà zōng. qí fēi pán xìng zhě, chū běn hàn rén, yǐ bì fù yì qián cuàn qí zhōng, xí yǔ xìng chéng, suì wèi zhēn yáo. yuán chāng zuò yún: luó páng zhī dì, tǔ zhù zhī mín duō zhì hàn, lì rù yáo wèi xióng zhǎng kè jí zhī mín duō wén qiǎo, lì chū yáo wèi yǔ, duó zī gù zhǎng niè zhī méi yě. zé bèi zhū yáo dāng zì qí mín shǐ. luó páng yáo qí shāo xún, tīng yuē shù, yǔ qí mín wú yì, cóng bù rù chéng. yǒu jiàn guān zhǎng zhě, hái yǔ qí lèi, wèi bù wèi zhōng jiān zuò zhě, dàn wèi zuǒ yòu jī máo guān, wèi zào lì yě. fù rén jiē zhe hēi jū, jū jiǎo yǐ bái fěn huì huà, zuò huā huì shuǐ bō wén. tóng zé yǐ hóng róng cì xiù. yáo zhēn ér tóng yín. yáo zhī fù nǚ bù kě fàn, tóng fù nǚ wú rén yǔ xiá, zé qí fū bì nù ér qù zhī. yáo yù qǔ fù, rù shān jiàn qiáo cǎi nǚ zhé duó qí shān dài yǐ guī. dù yǐ zhī shān dài zhǎng duǎn xiāng děng, nǎi wǎng xún qiú qí nǚ, fù zhī. nǚ fù mǔ nǎi wǎng xù jiā, shǐ chéng qīn. fǒu zé nǚ réng chù zi, bù gǎn fàn yě. xī níng dōng ān zhū shēng yáo yì rán. huò zhě wèi yáo rén yǐ shí yuè jì dōu bèi dài wáng, nán nǚ lián jū ér wǔ, wèi zhī tà yáo. xiāng yuè, zé nán téng yuè tiào yǒng, bèi nǚ ér qù. cǐ xī yuè zhī yáo sú yě. yòu wèi tóng rén dāng qǔ rì, qí nǚ jí hái mǔ jiā, yǔ lín nǚ zuò chù, jiān yǔ qí fū yě hé, jì yǒu shēn, nǎi qián gào qí fū zuò lán yǐ dài, shēng zǐ hòu shǐ chēng wèi fù. fù yuē dīng fù, nán zé yuē tóng dīng. guān yuē dòng guān. dòng guān zhī jiā hūn yīn, yǐ háo chǐ xiāng shàng. xù lái jiù qīn, nǚ jiā yú wǔ lǐ wài yǐ xiāng cǎo huā zhī jié wèi lú, hào yuē rù liáo. gǔ lè dǎo nán nǚ rù liáo, shèng bīng wèi bèi. xiǎo yǒu yán zé xiào bīng xiāng áo. chéng qīn hòu, fù zhī bì yìng shāo wǔ yì, jí shǒu rèn zhī. néng shā bì yìng duō zhě, qī nǎi wèi dàn. bàn nián, shǐ yǔ xù guī, shèng bīng chén lè, mǎ shàng fēi qiāng zǒu qiú, míng náo jiǎo jì, míng yuē chū liáo wǔ. xù guī zé zhǐ. sān shí lǐ wài qiǎn yáo mào chí lán yíng zhī, tuō fù zhōng yī mù zhù lán zhōng, mìng yuē shōu hún. gài yù qí qī jì wèi ér wú tā niàn yě. yáo mào zhě, wū yě. dōng yuè yǒu yáo ér wú chá, wú gù xiáng yán yáo ér lüè yán tóng.
徭狼以語音相別，徭主而狼客。狼稍馴。初，大征羅旁，調廣西狼兵為前。肖。今居山以西者，有二百餘丁，其後裔也。諸徭率盤姓，有三種：曰高山、曰花肚、曰平地，平地者良。歲七月十四拜年，以盤古為始祖，盤瓠為大宗。其非盤姓者，初本漢人，以避賦役潛竄其中，習與性成，遂為真徭。袁昌祚云：羅旁之地，土著之民多質悍，利入徭為雄長；客藉之民多文巧，利出徭為圉，奪茲固長櫱之媒也。則備諸徭當自齊民始。羅旁徭其稍馴，聽約束，與齊民無異，從不入城。有見官長者，還語其類，謂不畏中間坐者，但畏左右雞毛官，謂皂隸也。婦人皆着黑裾，裾腳以白粉繪畫，作花卉水波紋。僮則以紅絨刺繡。徭貞而僮淫。徭之婦女不可犯，僮婦女無人與狎，則其夫必怒而去之。徭欲娶婦，入山見樵採女輒奪其衫帶以歸。度已之衫帶長短相等，乃往尋求其女，負之。女父母乃往婿家，使成親。否則女仍處子，不敢犯也。西寧、東安諸生徭亦然。或者謂徭人以十月祭都貝大王，男女連裾而舞，謂之「蹋徭」。相悅，則男騰躍跳踴，背女而去。此西粵之徭俗也。又謂僮人當娶日，其女即還母家，與鄰女作處，間與其夫野合，既有身，乃潛告其夫作欄以待，生子後始稱為婦。婦曰丁婦，男則曰僮丁。官曰峒官。峒官之家婚姻，以豪侈相尚。婿來就親，女家於五里外以香草花枝結為廬，號曰入寮。鼓樂導男女入寮，盛兵為備。小有言則嘯兵相鏖。成親後，婦之婢媵稍忤意，即手刃之。能殺婢媵多者，妻乃畏憚。半年，始與婿歸，盛兵陳樂，馬上飛槍走球，鳴鐃角伎，名曰「出寮舞」。婿歸則止。三十里外遣「瑤眊」持籃迎之，脫婦中（衤目）貯籃中，命曰「收魂」。蓋欲其妻悸畏而無他念也。「瑤眊」者，巫也。東粵有徭而無猹，吾故詳言徭而略言僮。
qǔ jiāng yáo wéi pán xìng bā shí yú hù wèi zhēn yáo, qí bié xìng zhào féng dèng táng jiǔ shí yú hù, jiē wěi yáo. qí nán zǐ chuān ěr, shì yín huán, yī yǎn cǎi xiù huā biān, shǒu guǒ huā pà, yāo dāo guà nǔ xià, xiǎn zú. nǚ rén wú kù, xì zhòng qún, jiē xiù huā biān. qí dài bǎn zhě yuē bǎn yáo, yǐ yóu là jiāo fā guǒ yú bǎn shàng, guāng shǎn shì qīng tíng yǔ, yuè zhěng yī cì. yè yǐ gāo wù guǐ shǒu ér wò, xià yì xiǎn zú. hūn yīn bù biàn tóng xìng, shí duō yě shòu. yǐ gāo liáng niàng jiǔ, qī yuè wàng rì, sì qí xiān zǔ gǒu tóu wáng, yǐ xiǎo nán nǚ chuān huā shān gē wǔ wèi yòu. xìng yì gōng qiǎo, huò zhì qì yǐ yì yán mǐ. yǒu shān guān yuē shù zhī, hào yáo zǒng, suì shí yī yè xiàn lìng. qí wú bǎn dǔ mín yáo gēng shān zhě, huā má ér bù fù, gēng mǔ zhě biān hù yǔ shù mín tóng. nǚ zǐ shì ěr huán, fù zé píng zhī.
曲江徭惟盤姓八十餘戶為真徭，其別姓趙、馮、鄧、唐九十餘戶，皆偽徭。其男子穿耳，飾銀環，衣眼彩繡花邊，首裹花帕，腰刀掛弩下，跣足。女人無褲，系重裙，皆繡花邊。其戴版者曰板徭，以油蠟膠發裹於板上，光閃似蜻蜓羽，月整一次。夜以高物庋首而臥，下亦跣足。婚姻不辨同姓，食多野獸。以膏梁釀酒，七月望日，祀其先祖狗頭王，以小男女穿花衫歌舞為侑。性亦工巧，或制器以易鹽米。有山官約束之，號「徭總」，歲時一謁縣令。其無板睹民徭耕山者，花麻而不賦，耕畝者編戶與庶民同。女子飾耳環，婦則屏之。
lián shān yǒu bā pái yáo, xìng zuì guǎng hàn. qí tún wēi yǒu ròu wěi, jiǎo pí hòu cùn xǔ, fēi xíng lín bì, zì hào yáo gōng. ér hū lián rén wèi bǎi xìng, zì chēng yáo dīng yuē bā bǎi sù, yán qí duō yě. chēng guān zhǎng zé yuē cháo tíng, yuè sòng jié zhuàng. zhì xiàn tíng bù guì, nà liáng zé yǐ wěi xiàn zhī lǐ zhǎng. lǐ zhǎng lì qí cái wù, yǔ jiāo hǎo. shǎo fú, zé bái rèn xiāng jiā yǐ. yǒu yáo mù bā rén sī yuē shù. suì zhòng dōng shí liù rì, zhū yáo zhì miào wèi huì làng, xī xuán suǒ yǒu jīn bó yī shì xiāng kuā yào. yáo mù shì qí nán nǚ kě hūn qǔ zhě, xī qiǎn rù miào, nán nǚ fēn cáo dì zuò, chàng gē dá dàn, yǐ yín cí xiāng hè. nán dāng yì bù dé jiù nǚ zuò, nǚ dāng yì zé jiù nán zuò. jì jiù nán zuò, méi shì nǎi jiāng nán nǚ yī dài dù liàng zhǎng duǎn, xiāng ruò yǐ, zé shǐ zhī xié nǚ hái jiā. yuè sān rì, nǚ zhī fù mǔ nǎi sòng shēng jiǔ, shǐ chéng qīn.
連山有八排徭，性最獷悍。其臀微有肉尾，腳皮厚寸許，飛行林壁，自號徭公。而呼連人為百姓，自稱徭丁曰「八百粟」，言其多也。稱官長則曰朝廷，月送結狀。至縣庭不跪，納糧則以委縣之里長。里長利其財物，與交好。少拂，則白刃相加矣。有徭目八人司約束。歲仲冬十六日，諸徭至廟為會閬，悉懸所有金帛衣飾相誇耀。徭目視其男女可婚娶者，悉遣入廟，男女分曹地坐，唱歌達旦，以淫辭相和。男當意不得就女坐，女當意則就男坐。既就男坐，媒氏乃將男女衣帶度量長短，相若矣，則使之挾女還家。越三日，女之父母乃送牲酒，使成親。
fán nǚ yǐ zì, dǐng yī fāng bǎn, zhǎng chǐ yú, qí zhuàng rú shàn, yǐ fā píng chán qí shàng, xié fù huā pà, jiāo yǐ là gāo, zhuì yǐ liú lí zhū, shì yuē bǎn yáo. wèi zì zé dài yī jiàn gān, fā fēn shù liǔ, zuǒ yòu pán jié jiàn shàng, yì fù xiù pà, zì zhī mài gǎn mào dài. chū rù cóng qìng, shǒu pín cè ér bù ài, shì yuē jiàn yáo. qí lǐng xiù, jiē lài wǔ sè huā róng chuí líng qián shù chuàn, yī yòng bù, huò qīng huò hóng, duī huā dié cǎo, míng yáo jǐn. nǚ chū jià, chuí yī xiù dài, yǐ zǔ bǐ gāo xīn shì nǚ, chū pèi pán hù, zhe dú lì yī, yǐ náng shèng pán hù zhī zú yǔ hé, gù zhì jīn réng qí zhì yún. hòu hàn shū yán pán hù zhū zi zhī jī mù pí, rǎn yǐ cǎo shí, hǎo wǔ sè yī fú, zhì cái jiē yǒu wěi xíng. yú bǎo yán: chì bì héng qún, pán hù zǐ sūn shì yě. pán hù máo wǔ cǎi, gù jīn yáo yāng tú yī fú bān lán. qí xìng xiōng hàn hǎo dòu, yī chéng tóng kě dí guān jūn shù rén. yòu shàn shè fú, bái zhòu nì lín mǎng zhōng, yǐ tàn tú miàn, hēi yī hēi kù, wèi shān xiāo mù mèi zhī zhuàng. jiàn shāng lǚ zé bèi fā ér chū, jiàn zhě jīng zǒu, qì cái wù, hū yuē jīng fū shè wǒ nǎi yǐ. jīng fū zhě, yáo zhī qú shuài yě. zì guāng kǒu zhì lián zhōu sì bǎi yú lǐ, jìng lù jiān xiǎn, shāng lǚ bù gǎn lù xíng, xíng bì cóng shuǐ. guān jūn yǔ jiāo tōng wèi dào. ér yáo guān suì rù qí zū shuì qiān jīn, zòng róng fú wèn. sì fāng wáng mìng zhě, yòu wèi zhī tōng xíng náng tuó, huò wèi xiàng dǎo, fēn shòu lǔ huò. qí cháo kū yǔ lián shān xiāng duì, jǐn gé yī shuǐ. guān bīng zhì, jǐn shì ér qù, tuì zé jī wǒ. duò guī liáng qiāng cóng báo zhōng, bù kě zōng jī. jù dí zé bǐ ǒu ér qián, zhí qiāng zhě qián què bù cháng yǐ wèi nǔ, zhí nǔ zhě kǒu xián dāo ér shǒu shè rén, shǐ jǐn zé dāo qiāng jù fèn. dù xiǎn zé zhěng liè yǐ xíng. dùn qù bì yǒu fú nǔ. wǎng shí cháng qín wǔ shěng zhī bīng zhēng zhī. dé qìng yǒu tán yáo shān tán wēng shān, jiē shú yáo suǒ jū. yáo yuē tán yáo, yáo zhī zhǎng yuē tán wēng yě. yòu yǒu tán mǎ shān, yáo mǎ zhī suǒ shēng, gù yuē tán mǎ. yòu, yáo rén duō yǐ qí rén wèi mǎ. mǎ duō lì, shàn zǒu, shū hū bǎi lǐ. gù xiàn zhī ér yǐ wèi míng. qí yuē līn rén zhě, yáo zhī bié zhǒng. līn yóu shī suǒ wèi lú lìng lìng yě. náo rén zhě, jiù jū wén chāng dōng běi bǎi lǐ dōng náo shān. qí rén rú yuán, gù yún niǔ. shī: zāo wǒ hū náo zhī jiān. zhù wèi náo, shān míng. fēi yě. náo, quǎn lèi yě. náo rén yī zuò jū rén, zhuāng shēng suǒ wèi jū gōng yě. yǔ līn rén jiē gāo jì diāo tí, zhuàng ruò xīng fèi, sǎn jū lín mǎng, jī shí xiàng lì. zhuāng shēng fù yù zhāo sān mù sì zhī yán, dài wèi shì yě.
凡女已字，頂一方板，長尺余，其狀如扇，以發平纏其上，斜覆花帕，膠以蠟膏，綴以琉璃珠，是曰板徭。未字則戴一箭竿，發分數綹，左右盤結箭上，亦覆繡帕，自織麥稈帽戴。出入叢箐，首頻側而不礙，是曰箭徭。其領袖，皆賴五色花絨垂鈴錢數串，衣用布，或青或紅，堆花迭草，名「徭錦」。女初嫁，垂一繡袋，以祖妣高辛氏女，初配盤瓠，着獨力衣，以囊盛盤瓠之足與合，故至今仍其制雲。《後漢書》言盤瓠諸子織績木皮，染以草實，好五色衣服，制裁皆有尾形。於寶言：「赤髀橫裙，盤瓠子孫」是也。盤瓠毛五采，故今徭姎徒衣服斑斕。其性兇悍好鬥，一成童可敵官軍數人。又善設伏，白晝匿林莽中，以炭塗面，黑衣黑褲，為山魈木魅之狀。見商旅則被發而出，見者驚走，棄財物，呼曰「精夫赦我」乃已。「精夫」者，徭之渠帥也。自洸口至連州四百餘里，徑路艱險，商旅不敢陸行，行必從水。官軍與交通為盜。而徭官歲入其租稅千金，縱容弗問。四方亡命者，又為之通行囊橐，或為嚮導，分受鹵獲。其巢窟與連山相對，僅隔一水。官兵至，盡室而去，退則擊我。惰歸踉蹌叢薄中，不可蹤跡。拒敵則比耦而前，執槍者前卻不常以衛弩，執弩者口銜刀而手射人，矢盡則刀槍俱奮。度險則整列以行。遁去必有伏弩。往時常勤五省之兵征之。德慶有榃徭山、榃翁山，皆熟徭所居。徭曰榃徭，徭之長曰榃翁也。又有榃馬山，徭馬之所生，故曰榃馬。又，徭人多以其人為馬。馬多力，善走，倏忽百里。故羨之而以為名。其曰拎人者，徭之別種。拎猶《詩》所謂「盧令令」也。峱人者，舊居文昌東北百里東峱山。其人如猿，故云狃。《詩》：「遭我乎峱之間。」注謂「峱，山名」。非也。峱，犬類也。峱人一作狙人，莊生所謂狙公也。與拎人皆高髻雕題，狀若猩狒，散居林莽，飢拾橡栗。莊生《賦芋》「朝三暮四」之言，殆謂是也。
strong lí rén strong
黎人
lí mǔ shān, gāo dà ér xiǎn, zhōng yǒu wǔ zhǐ qī zhǐ zhī fēng. shēng lí shòu jū qí zhōng, shú lí huán zhī. shú lí néng hàn yǔ, cháng rù zhōu xiàn mào yì, mù zé míng jiǎo jié duì ér guī. shēng lí sù bù zhì chéng, rén xī dé jiàn.
黎母山，高大而險，中有五指、七指之峰。生黎獸居其中，熟黎環之。熟黎能漢語，常入州縣貿易，暮則鳴角結隊而歸。生黎素不至城，人希得見。
suì rén zǐ, hū yǒu shēng lí èr shí yú xiàn wù shàng guān. qí shū lí rén xiàng huà sì zì, yǐ bīn láng mù gān xuán zhī. yī rén fù jié huā chén yī kuài, dà rú chē lún. wài sè bái, nèi yǒu hēi huā wén. yī rén bào yóu sù yī shù, zhǎng qī bā chǐ. èr rén yú yī hēi zhū xióng, èr rén yú yī huáng lù, mào jiē chǒu hēi, péng xiǎn, duǎn yī jí yāo, yǐ sān jiǎo bù yǎn xià tǐ, guān zhě yǐ wèi guǐ wù yě. dāng é zuò jì, jì yǒu jīn yín bǎ, huò niú gǔ zān. qí zòng chā zhě, shēng lí yě. héng chā zhě shú lí, yǐ cǐ wèi bié.
歲壬子，忽有生黎二十餘獻物上官。旗書「黎人向化」四字，以檳榔木竿懸之。一人負結花沉一塊，大如車輪。外色白，內有黑花紋。一人抱油速一樹，長七八尺。二人舁一黑豬熊，二人舁一黃鹿，貌皆丑黑，蓬跣，短衣及腰，以三角布掩下體，觀者以為鬼物也。當額作髻，髻有金銀鈀，或牛骨簪。其縱插者，生黎也。橫插者熟黎，以此為別。
fù nǚ lǜ zhe lí tǒng, yǐ bù quán fú shàng yǔ xià jǐn lián, zì xiàng zhì jìng bù jiē xù, sì wéi hé fèng, yǐ wǔ sè róng huā cì qí shàng. qún chǎ zuò shù bǎi xì zhé, yòng bù zhì shí yú zhàng. zhǎng bù néng xíng, zé jié qí bàn yú yāo jiān, lěi lěi rú dài zhòng wù. chuí jì dà chāi, chāi shàng jiā tóng huán, ěr zhuì chuí jiān, miàn niè huā huì chóng é zhī shǔ, hào xiù miàn nǚ.
婦女率着黎桶，以布全幅上與下緊連，自項至脛不接續，四圍合縫，以五色絨花刺其上。裙衩作數百細折，用布至十餘丈。長不能行，則結其半於腰間，累累如帶重物。椎髻大釵，釵上加銅環，耳墜垂肩，面涅花卉蟲蛾之屬，號繡面女。
qí xiù miàn fēi yǐ wèi měi, fán lí nǚ jiāng yù zì rén, gè liàng jǐ yán chī ér zé pèi, xīn gè yuè fú. nán shǐ wèi nǚ wén miàn, yī rú qí zǔ suǒ cì zhī shì, háo bù gǎn é, zì wèi sǐ hòu kǒng zǔ zōng bù shí yě. yòu, xiān shòu pìn zé xiù shǒu, lín jià xiān yī xī nǎi xiù miàn. qí huā yàng jiē nán jiā suǒ yǔ, yǐ wèi jì hào, shǐ zhī bù dé zài jià. gǔ suǒ wèi diāo tí zhě, cǐ yě. tí, é yě. diāo, xiù yě. yǐ zhēn bǐ qīng dān niè zhī, yǒu huā huì chóng yú zhī shǔ, huò duō huò shǎo. ér shì yǐ wèi lí nǚ yǐ xiù miàn wèi jué sè, yòu yǐ duō xiù wèi guì, liáng jiā zhī nǚ fāng xiù, bì yìng bù dé xiù, jiē fēi yě.
其繡面非以為美，凡黎女將欲字人，各諒己妍媸而擇配，心各悅服。男始為女紋面，一如其祖所刺之式，毫不敢訛，自謂死後恐祖宗不識也。又，先受聘則繡手，臨嫁先一夕乃繡面。其花樣皆男家所與，以為記號，使之不得再嫁。古所謂雕題者，此也。題，額也。雕，繡也。以針筆青丹涅之，有花卉蟲魚之屬，或多或少。而世以為黎女以繡面為絕色，又以多繡為貴，良家之女方繡，婢媵不得繡，皆非也。
lí fù nǚ jiē zhí qī biǎn dān, shàng xiě lí gē shù xíng, zì rú chóng shū, bù kě shí. nán zǐ gōng bù lí shǒu, yǐ téng wèi zhī. téng shēng chéng rú gōng, liǎng duān yǒu shāo, kě guà xián, xián yì yǐ téng. jiàn zú yǐ zhú, wú yǔ, dàn sān yā wèi líng jiǎo, dào gōu rù ròu, bì bù néng chū. bèi shè zhě yǐ shēn jiù zhú lín xià, qū chuí zhú wěi, xì jiàn gān yú qí shàng, yǐ duō rén àn dìng bèi shè zhě, shǐ shēn bù dòng, xú fàng zhú wěi, zú jí chū, rán jīn gǔ jù yǐ sǎn suì, fū yǐ yào sàn, jǐn bù sǐ ér yǐ.
黎婦女皆執漆扁擔，上寫黎歌數行，字如蟲書，不可識。男子弓不離手，以藤為之。藤生成如弓，兩端有弰，可掛弦，弦亦以藤。箭鏃以竹，無羽，但三丫為菱角，倒鈎入肉，必不能出。被射者以身就竹林下，屈垂竹尾，系箭筸於其上，以多人按定被射者，使身不動，徐放竹尾，鏃即出，然筋骨俱已散碎，敷以藥散，僅不死而已。
shēng lí zuì xiōng hàn, qí gōng zhòng èr bǎi yú jīn, gē yǐ biāo dāo, jiǎ yǐ jiǎo, kuī yǐ xiāng mù pí. shú lí gōng zé yǐ zá mù, ruò dān gān zhuàng. zōng zhú wèi xián, jīn zhú wèi jiàn gàn ér bù shèn zhí, tiě zú fēng ruì yǒu shuāng gōu, yī xiǎo shéng xì zhī, lín shè shǐ zhí jiàn duān, yù měng shòu, yī fā jí jí. shòu yì ér shéng bàn yú shù, nǎi jiù huò yān. fán yù mǎi chén xiāng zhě, shǐ shú lí tǔ shě wèi dǎo, zhì shēng lí dòng, dàn sàn yǔ zhǐ huā jīn shèng jí chú tóu zhǎng yī chǐ zhě jiàn zú sān jiǎo zhě, huò róng xiàn zhēn bù děng wù, shēng lí zé xǐ. měi dòng zhì jiǔ xiǎng kè, dāng kè shè niú zhōng fù, jí yǐ niú pí wèi guō, shú ér jiàn kè. rén gè zhì yī wǎn, kè qián mǎn zhuó jiāo jiǔ, kè néng yǐn zé yī yī cháng zhī, fǒu zé jìng wù cháng yě. rú huò cháng huò bù cháng, bǐ zé yǐ wèi yǒu suǒ qīng zhòng, suī jǐn yǔ kè chén xiāng, bì yào yú ài lù ér shā kè, qí xiōng bào ruò cǐ. shēng lí yǐ shú lí gōu yǐn, cháng chū dào jié, nán fù jǐn shì yǐ xíng, qiāo jié rú fēi, guān bīng bù néng zhuī zhú. wéi fù nǚ yǐ lí yī yǒng tài zhǎng, xíng shāo huǎn, wǎng wǎng bèi qín, nǎi shāo qū fú.
生黎最兇悍，其弓重二百餘斤，戈以標刀，甲以角，盔以香木皮。熟黎弓則以雜木，若擔竿狀。棕竹為弦，筋竹為箭干而不甚直，鐵鏃鋒銳有雙鈎，一小繩系之，臨射始直箭端，遇猛獸，一發即及。獸逸而繩絆於樹，乃就獲焉。凡欲買沉香者，使熟黎土舍為導，至生黎峒，但散與紙花金勝及鋤頭長一尺者、箭鏃三角者，或絨線、針布等物，生黎則喜。每峒置酒餉客，當客射牛中腹，即以牛皮為鍋，熟而薦客。人各置一碗，客前滿酌椒酒，客能飲則一一嘗之，否則竟勿嘗也。如或嘗或不嘗，彼則以為有所輕重，雖盡與客沉香，必要於隘路而殺客，其凶暴若此。生黎以熟黎勾引，嘗出盜劫，男婦盡室以行，蹺捷如飛，官兵不能追逐。惟婦女以黎（衤甬）太長，行稍緩，往往被擒，乃稍屈伏。
qí bié zhǒng yǒu shēng qí zhě, yóu guǎng hàn, suī shēng lí yì zhé wèi zhī. dà dǐ wǔ zhǐ shān zhōng duō shēng lí, xiǎo wǔ zhǐ shān zhōng duō shēng qí. qí, suí suǒ wèi bāo yě. lí, hàn suǒ wèi lǐ yě. lǐ yì yuē lǐ. hàn shū yuē jiǔ zhēn mán lǐ, yòu yuē guī hàn lǐ jūn, shì yě.
其別種有生岐者，尤獷悍，雖生黎亦輒畏之。大抵五指山中多生黎，小五指山中多生岐。岐，隋所謂包也。黎，漢所謂俚也。俚亦曰里。《漢書》曰九真蠻里，又曰歸漢里君，是也。
shú qí shāo xún shàn, qí cháo jū huǒ zhǒng zhě, wèi gàn jiǎo qí, yǔ shú lí tóng sú. niú shēng bàn shú zhě cì zhī. jì lí qiáng yǔ fán yī qiān èr bǎi yú lǐ, jué zhǎng bǔ duǎn, kě sì bǎi yǒu qí. shān shì pán xuán yíng rán, lí jǔ zhǒng jǐn luò jū qí wài, qí jū qí zhōng. èr sān shí lǐ jiān zhé yǒu yī dòng. dòng yǒu shí shù cūn, tǔ wò yān chóu, yǔ zài wài mín xiāng wú yì. dì céng fēng dié xiàn, lín zhú cóng shēn, shuǐ dú shān lán, fēn yì sì sāi, wài rén bù néng héng rù. gù zhū liáo dé yǐ fù gù wèi huàn.
熟岐稍馴善，其巢居火種者，為干腳岐，與熟黎同俗。牛生半熟者次之。計黎強圉凡一千二百餘里，絕長補短，可四百有奇。山勢盤旋贏然，黎舉種盡落居其外，岐居其中。二三十裡間輒有一峒。峒有十數村，土沃煙稠，與在外民鄉無異。第層峰迭獻，林竹叢深，水毒山嵐，氛翳四塞，外人不能恆入。故諸獠得以負固為患。
lí yǒu èr zhǒng, wǔ zhǐ shān qián jū zhě wèi shú lí, shān hòu wèi shēng lí. shú lí yì yǒu èr zhǒng, yǔ shēng lí jìn zhě wèi sān chà lí, yǔ mín jìn zhě sì chà lí, zhēng yáo shāo shāo jiā yān. shú lí zhě, shēng lí zhī láng yǒu, ér liáng zhǎng yòu shú lí zhī máo zéi. fán shēng lí chǔn dòng, jiē shú lí wèi zhī tiāo xìn. ér shú lí zhī jiān qī, yòu liáng zhǎng zhī kē qiú suǒ jī yě. liáng zhǎng zhě, ruò jīn zhī lǐ zhǎng. qí yì lí rén rú zāng huò, lí rén zhí chēng zhī wèi guān, ér liáng zhǎng dāng guān yì hū lí rén wèi bǎi xìng. fán zhēng yáo rèn qí kē suàn, jǐn rù sī náng. jié zhī zé yuē: cǐ shēng lí yě, jī zhī kǒng biàn. qí jiān qī ruò shì.
黎有二種，五指山前居者為熟黎，山後為生黎。熟黎亦有二種，與生黎近者為三差黎，與民近者四差黎，征徭稍稍加焉。熟黎者，生黎之稂莠，而糧長又熟黎之蟊賊。凡生黎蠢動，皆熟黎為之挑釁。而熟黎之奸欺，又糧長之苛求所激也。糧長者，若今之里長。其役黎人如臧獲，黎人直稱之為官，而糧長當官亦呼黎人為百姓。凡征徭任其科算，盡入私囊。詰之則曰：「此生黎也，激之恐變。」其奸欺若是。
guān huò yì lí cūn zhēng liáng, suǒ zhì yí yī yī cháng qí jiǔ zhuàn. lí rén xǐ guān gōng píng, nǎi xiāng jiè sù wán guó kè. rú yí qí yī, jí chēn huì yīn xié gōng shǐ fú lín jiān, xiōng qí shuǐ cǎo zhī xìng yǐ. fù zhōu xiàn, luǒ ér é jì zhí shù yī xióng jī wěi, héng chā gǔ zān, sī zé qí guān miǎn yě. guān bì huān rán xiào yǔ, shòu qí suǒ xiàn, shǎng yǐ yín pái hóng bù. bǐ xīn rán chí guī, gōng zhī xiāng huǒ wèi yí ài. huò bǐ qí luǒ chéng, shǐ zhuó yī jiàn, bǐ dì xiāng chuán yǔ, jiàn zhě suì xī, ér nà liáng yì dài.
官或詣黎村征糧，所至宜一一嘗其酒饌。黎人喜官公平，乃相戒速完國課。如遺其一，即瞋恚陰挾弓矢伏林間，凶其水草之性矣。赴州縣，裸而額髻直豎一雄雞尾，橫插骨簪，斯則其冠冕也。官必歡然笑語，受其所獻，賞以銀牌、紅布。彼欣然持歸，供之香火為遺愛。或鄙其裸裎，使着衣見，彼遞相傳語，見者遂希，而納糧亦怠。
lí duō fú wáng èr xìng, fēi cǐ èr xìng wèi zhǎng, lí zé bù fú. yù lì zhǎng, zé xì yī niú shè zhī, shǐ guàn niú fù ér chū, zé dé lì. lí zhǎng bù yǐ wén zì yào yuē, yǒu suǒ jiè dài, yǐ shéng zuò yī jié wèi zuǒ quàn. huò bù néng cháng, suī bǎi shí nián zi ruò sūn jiē kě zhí shéng jié ér wèn zhī, fù zhě zi sūn mò gǎn wěi. lì néng cháng, cháng zhī fǒu zé wèi zhī fú yì. mào yì shān tián yì rú shì. lí sǐ wú zi, zé hé cūn gòng huàn qí fù. yù zài shì, zé yǐ qíng gào lí zhǎng, náng qí yī bó zé kě pèi zhě tóu yú dì, nán zǐ yǔn zé shí qí náng, fù nǎi dǎo guī sù suǒ, xié xié shēng láo wǎng hūn yān. fù mǔ sǐ, liǎn suǒ yí cái bó huì lí zhǎng yǔ zhòng yì zhī. yǐ wèi fù mǔ ēn shēn, wǒ wú yǐ bào, bù gǎn xiǎng qí yí zī, ér páng rén yì bù gǎn qiè qǔ, jù qí guǐ néng suì rén yún. měi káng fù zhū wù, wéi yǐ yī jiān, dēng gāo zhì xiǎn, bù gēng yí, yuē zǔ zōng xiāng yán rú shì, bù gǎn gèng yě. qí yú xiào yòu yǒu rú cǐ. lí shàn zhòu guǐ néng zuò suì. huò yǔ kè shāng dǐ wǔ, jí zhòu qí yǐ wáng fù mǔ. yú shí, qí rén shēn rú huǒ chì, tóu fù jiāo tòng. zhī qí gù wù bào qí guò, dì yuē: huò zuì tǔ shén, qǐng wèi guī xiè. mì jiǔ pú yǔ zhī jì yú dì, nán nán qí cí. jì bì, fū fù fēn ér dàn zhī, bìng rén jué rán qǐ yǐ. qí huò tǔ shāng yǔ mào yì qī yǐ yàn wù, zé chū fú lù páng, zhí tú rén yǐ guī, jí qí chuí chǔ, bǐ shòu zhě tōng xìn yú jiā, sòng qí rén, cháng yǐ yuán wù, shǐ shì zhī. rú qí rén bù kě dé, sòng qí tóng lǚ. wén guān qiǎn shú lí chí dié xiǎo zhī, suī bù shí zì, dǔ yìn wén ér yì shì qiǎn yān.
黎多符王二姓，非此二姓為長，黎則不服。欲立長，則系一牛射之，矢貫牛腹而出，則得立。黎長不以文字要約，有所借貸，以繩作一結為左券。或不能償，雖百十年子若孫皆可執繩結而問之，負者子孫莫敢諉。力能償，償之；否則為之服役。貿易山田亦如是。黎死無子，則合村共豢其婦。欲再適，則以情告黎長，囊其衣帛擇可配者投於地，男子允則拾其囊，婦乃導歸宿所，攜挾牲牢往婚焉。父母死，斂所遺財帛會黎長與眾瘞之。以為父母恩深，我無以報，不敢享其遺貲，而旁人亦不敢竊取，懼其鬼能祟人云。每扛負諸物，惟以一肩，登高陟險，不更移，曰祖宗相沿如是，不敢更也。其愚孝又有如此。黎善咒鬼能作祟。或與客商牴牾，即咒其已亡父母。逾時，其人身如火熾，頭腹交痛。知其故勿暴其過，第曰：獲罪土神，請為皈謝。覓酒脯與之祭於地，喃喃其詞。祭畢，夫婦分而啖之，病人蹶然起矣。其或土商與貿易欺以贗物，則出伏路旁，執途人以歸，極其棰楚，俾受者通信於家，訟其人，償以原物，始釋之。如其人不可得，訟其同侶。聞官遣熟黎持牒曉之，雖不識字，睹印文而亦釋遣焉。
qí sú zuì zhòng fù chóu, míng suàn tóu zhài. rán bù wèi yǎn xí jì. xiān qī chuí niú huì zhòng, qǔ zhú jiàn sān rèn qí gàn, shì ér jì zhī. qiǎn rén jì cǐ shǐ gào chóu, cí yuē: mǒu rì mǒu shí xiāng bào, xìng lì rèn duàn máo yǐ dài. chóu zhě móu yú tóng lǐ, yì chuí niú shì zhòng, rú qī yuē, liǎng zhèn xiāng dāng, cǐ yī shǐ lái, bǐ yī shǐ wǎng, bì bì qí yī ér hòu yǐ. huò qū zài cǐ, qū zhě zhī qī yú zhèn qián héng guò hū yuē: wú fū zhī zǔ fù fù rǔ, wù bì wú fū, níng bì wǒ kě yě. qí zhí zhě qī jí hū qí fū yuē: bǐ qī xián liáng rú shì, kě jiě dòu. yì jí shì yān. rú yǐ bào yǐ. ruò lì wēi bù néng dí, zé lǜ tóng lǐ bì zhī. bào zhě zhì, jiàn wú rén xiāng kàng, jí fén qí máo bì, yuē: shì jù wǒ yě, kě yǐ xuě wú xiān rén chǐ yǐ. kǎi hái bù zài chū.
其俗最重複仇，名「算頭債」。然不為掩襲計。先期椎牛會眾，取竹箭三刃其干，誓而祭之。遣人繼此矢告仇，辭曰：「某日某時相報，幸利刃鍛矛以待。」仇者謀於同里，亦椎牛誓眾，如期約，兩陣相當，此一矢來，彼一矢往，必斃其一而後已。或曲在此，曲者之妻於陣前橫過呼曰：「吾夫之祖父負汝，勿斃吾夫，寧斃我可也。」其直者妻即呼其夫曰：「彼妻賢良如是，可解斗。」亦即釋焉。如已報矣。若力微不能敵，則率同里避之。報者至，見無人相抗，即焚其茅蓽，曰：「是懼我也，可以雪吾先人恥矣。」凱還不再出。
strong shē rén strong
畬人
chéng hǎi shān zhōng yǒu shē hù, nán nǚ jiē chuí xiǎn, chí xié qiāng nǔ, suì nà pí zhāng, bù gōng fù. yǒu shē guān zhě, lǐng qí zú. shē cháo jū yě. qí yǒu zhǎng yǒu dīng yǒu shān guān zhě, shāo shū shān fù. fù yǐ dāo wèi zhǔn zhě yuē yáo. yáo suǒ zhǐ yuē wēi yuē dòng yì yuē shē. hǎi fēng zhī dì, yǒu yuē luó shē, yuē hú lú shē, yuē dà xī shē. xìng níng yǒu dà xìn shē, guī shàn yǒu yáo shē. qí rén gēng wú lí chú, lǜ yǐ dāo zhì tǔ, zhǒng wǔ gǔ, yuē dāo gēng fán lín mù, shǐ huī rù tǔ, tǔ nuǎn ér shé gǔ sǐ, yǐ wèi féi, yuē huǒ nòu. shì wèi shē mán zhī lèi. zhì suǒ chēng fá shān ér yú, ruò cǎo ér bō, yī shān gǔ cǎi liè, bù guān bù jù zhě shì yě. cháo zhōu yǒu shān shē. qí zhǒng èr: yuē píng zōng, yuē qí zōng, yì jiē yáo zú. yǒu mò yáo hào bái yī shān zǐ, sǎn jū xī gǔ. zhì shēng bù shǔ guān, bù shǔ dòng shǒu, jiē wèi shàn yáo. qí yuē dòu lǎo yǔ pán lán léi sān dà xìng zhě, pō jié ào nán xún. lè chāng yǒu wěi yáo, duō jū jiǔ fēng sī zhū shān. qí shǐ yě kǔ yú zhū qiú, yǐ qí tián chǎn zhì kè hù, cuàn shēn yáo zhōng, guī miǎn dàn xī, jiǔ zhī xìng qíng xiāng xí, suì wèi zhēn yáo. xiāng shuài pò fàn tiáo yào, zì xíng gōng jié, wèi dì fū zhī hài, jí shàn yáo yì qiě wèi zhī. yáo huò zuò yáo. hàn shū jiāng dū wáng jiàn qiǎn rén tōng yuè yáo wáng shì yě. yuè dōng duō yáo ér wú tóng, tóng wéi yuè xī duō yǒu zhī. zì lì pǔ zhì píng nán, tóng yǔ mín zá jū bù kě biàn, dà dǐ wū jū zhě mín, lán jū zhě tóng. lán jià mù wèi zhī, shàng yǐ qī rén, xià yǐ qī qún chù, míng lán fáng, yì yuē gāo lán, yuē má lán zi. láng rén zé bù rán, zì lì pǔ zhì píng nán duō tóng rén, zì xún yáng zhì guì xiàn duō láng rén. yuè dōng wéi luó dìng dōng ān xī níng yǒu láng rén. gài cóng yuè xī diào zhì zhēng shù luó páng zhě, zú fán shù wàn, měi rén suì nà dāo shuì sān qián yú suǒ guǎn zhōu xiàn, wèi zhī shǒu chéng chí, sǎ sǎo guān yá, gōng gěi xīn tàn, xìng pō xún wèi fǎ.
澄海山中有畬戶，男女皆椎跣，持挾槍弩，歲納皮張，不供賦。有畬官者，領其族。畬巢居也。其有長、有丁、有山官者，稍輸山賦。賦以刀為準者曰徭。徭所止曰危曰峒亦曰畬。海豐之地，有曰羅畬，曰葫蘆畬，曰大溪畬。興寧有大信畬，歸善有窯畬。其人耕無犁鋤，率以刀治土，種五穀，曰刀耕；燔林木，使灰入土，土暖而蛇蠱死，以為肥，曰火耨。是為畬蠻之類。《志》所稱伐山而臾，爇草而播，依山谷採獵，不冠不屨者是也。潮州有山畬。其種二：曰平鬃，曰崎鬃，亦皆徭族。有莫徭號白衣山子，散居溪谷。治生不屬官，不屬峒首，皆為善徭。其曰斗老與盤、籃、雷三大姓者，頗桀驁難馴。樂昌有偽徭，多居九峰司諸山。其始也苦於誅求，以其田產質客戶，竄身徭中，規免旦夕，久之性情相習，遂為真徭。相率破犯條要，恣行攻劫，為地夫之害，即善徭亦且畏之。徭或作繇。《漢書》「江都王建遣人通越繇王」是也。越東多徭而無僮，僮惟粵西多有之。自荔浦至平南，僮與民雜居不可辯，大抵屋居者民，欄居者僮。欄架木為之，上以棲人，下以棲群畜，名「欄房」，亦曰「高欄」，曰「麻欄子」。狼人則不然，自荔浦至平南多僮人，自潯陽至貴縣多狼人。粵東惟羅定、東安、西寧有狼人。蓋從粵西調至征戍羅旁者，族凡數萬，每人歲納刀稅三錢於所管州縣，為之守城池，灑掃官衙，供給薪炭，性頗馴畏法。
strong fēng rén strong
瘋人
yuè zhōng duō fēng rén, xiān chéng zhī shì, duō yǒu shēng fēng nán nǚ xíng qǐ dào páng. huì qì suǒ chù, huò xiǎo yí yú dào lù jiān, zuì néng rǎn rén chéng fēng. gāo léi jiān, shèng xià fēng tāo zhēng dú, lán zhàng suǒ chéng, qí rén mín shēng fēng yóu duō, zhì yǐ wèi zǔ chuāng, fú zhī guài. dāng lú fù nǚ, jiē xì yī huā xiù náng, duō zhù guǒ wù, qiān rén xià mǎ xiàn zhī, wú lùn lǎo shào, gū rén lǜ chēng zhī wèi tóng nián, yǔ zhī xié xiào. yǒu wèi wǔ lán hào zi zhě yún: chuí chuí yāo xià xiù náng zhǎng, zhōng yǒu bīn mén huā zuì xiāng. yī xiào xíng rén qí xià qí, yīn qín zǐ xiè yǔ qióng jiāng. gài wèi cǐ yě. shì zhōng fēng jí zhě shí ér wǔ liù. qí fēng chū fā, wèi chū yán miàn. yǐ zhú zhào zhī, pí nèi zhě hóng rú qiàn, shì zé mài fēng zhě yǐ. fán nán fēng bù néng mài yú nǚ, nǚ fēng zé kě mài yú nán, yī mài ér fēng chóng jí qù, nǚ fù wú jí. zì yáng chūn zhì hǎi kāng, liù qī bǎi lǐ bǎn qiáo máo diàn zhī jiān, shù qián yāo yě, jiē kě bù wèi, sú suǒ wèi guò lài zhě yě. fēng wèi dà lài, suī yáo shī rè suǒ shēng, yì chuán rǎn zhī yǒu zì. gù fán shēng fēng, zé qí jiā yǐ xiǎo zhōu chù zhī. duō bèi yī liáng, shǐ zhī fú yóu hǎi shàng, huò shǐ bié jū yú kōng kuàng zhī suǒ, wú yǔ rén jìn. huò wèi fēng rén suǒ zhuō ér qù, yǐ hòu lù yí zhī nǎi miǎn. guǎng zhōu chéng běi jiù yǒu fā fēng yuán. suì jiǔ tuí huǐ. yǒu sī zhě tǎng fù mǎi tián zhú shì, jǐn shōu shēng fēng nán nǚ ér yǎng zhī, shǐ fēng rén shǒu lǐng wèi zhǔ, wú shǐ yī rén lán chū, zé qí huàn jiàn chú yǐ.
粵中多瘋人，仙城之市，多有生瘋男女行乞道旁。穢氣所觸，或小遺於道路間，最能染人成瘋。高雷間，盛夏風濤蒸毒，嵐瘴所乘，其人民生瘋尤多，至以為祖瘡，弗之怪。當壚婦女，皆系一花繡囊，多貯果物，牽人下馬獻之，無論老少，估人率稱之為同年，與之諧笑。有為五藍號子者云：「垂垂腰下繡囊長，中有檳門花最香。一笑行人齊下騎，殷勤紫蟹與瓊漿。」蓋謂此也。是中瘋疾者十而五六。其瘋初發，未出顏面。以燭照之，皮內赭紅如茜，是則賣瘋者矣。凡男瘋不能賣於女，女瘋則可賣於男，一賣而瘋蟲即去，女復無疾。自陽春至海康，六七百里板橋茅店之間，數錢妖冶，皆可怖畏，俗所謂過癩者也。瘋為大癩，雖繇濕熱所生，亦傳染之有自。故凡生瘋，則其家以小舟處之。多備衣糧，使之浮游海上，或使別居於空曠之所，毋與人近。或為瘋人所捉而去，以厚賂遺之乃免。廣州城北舊有發瘋園。歲久頹毀。有司者倘復買田築室，盡收生瘋男女而養之，使瘋人首領為主，毋使一人闌出，則其患漸除矣。
strong dàn jiā strong
蛋家
dàn jiā běn jīng ní zhī zú, qí xìng shì shā. bǐ qí dà chōng xiǎo biàn, chū méi jiāng hǎi shàng. shuǐ dào duō qí, ér gǔ péng zhī fēn hé bù cè, yòu yǔ shuǐ lù zhū xiōng qú xiāng wèi lián jié, gù duō dàn jiā zéi yún.
蛋家本鯨鯢之族，其性嗜殺。彼其大艟小艑，出沒江海上。水道多岐，而罟朋之分合不測，又與水陸諸凶渠相為連結，故多蛋家賊雲。
strong zhū fān strong
諸番
zhū fān zhī zài guǎng dōng zhě, yuē pó lì yuē gǔ má lá yuē láng yá xiū yuē zhàn chéng yuē zhēn là yuē guā wa yuē xiān luó yuē mǎn cì jiā yuē dà ní yuē pú gān yuē tóu hé yuē jiā luó xī yuē céng tán yuē chì tǔ. qí zhí ān nán zhě, yuē lín yì yuē pán pán yuē sān fú qí yuē jí lán dān yuē dùn xùn yuē zhōu méi yuē bó ní yuē dū pó yuē fú nán yuē péng hēng yuē pí qiān yuē tiān fāng yuē xī lán shān yuē xī yáng gǔ lǐ yuē bǎng gé cì yuē sū mén dá lá yuē gǔ lǐ bān zú, shì jiē nán hǎi zhōng dà xiǎo dǎo yí, jiàn yú míng zǔ xùn huì diǎn zhě yě. qí bù kě kǎo zhě, yǒu niǎn luó lán dùn tián lí qí mén dú yòu dá luó yuè fú shì hē líng gè luó gē gǔ luó pó lù shī zi mó yì fú lǎng jī zhū guó, zé wèi cháng rù gòng, mào qiān yǒu wú zhě yě.
諸番之在廣東者，曰婆利、曰古麻剌、曰狼牙修、曰占城、曰真臘、曰瓜哇、曰暹羅、曰滿刺加、曰大泥、曰蒲甘、曰投和、曰加羅希、曰層檀、曰赤土。其直安南者，曰林邑、曰盤盤、曰三佛齊、曰急蘭丹、曰頓遜、曰洲湄、曰浡泥、曰闍婆、曰扶南、曰彭亨、曰毗騫、曰天方、曰錫蘭山、曰西洋古里、曰榜葛刺、曰蘇門答剌、曰古里班卒，是皆南海中大小島夷，見於《明祖訓》、《會典》者也。其不可考者，有輦、羅蘭、頓田、離其、門毒、右笪、羅越、佛逝、訶陵、個羅、哥谷羅、婆露、獅子、摩逸、佛朗機諸國，則未嘗入貢，懋遷有無者也。
ān nán, běn hàn jiāo chǐ dì. hóng wǔ chū cháo gòng, qí wù yǒu jīn yín qì mǐn xūn yī xiāng jiàng zhēn xiāng chén xiāng sù xiāng mù xiāng hēi xiàn xiāng bái juàn xī jiǎo xiàng yá zhǐ shàn. zhàn chéng, běn gǔ yuè shang shì jiè. hóng wǔ èr nián, qí zhǔ ā dá ā shǒu qiǎn qí chén hǔ dōu mán lái cháo gòng, qí wù yǒu xiàng xī xiàng yá xī jiǎo kǒng què kǒng què líng lóng nǎo jú pí mǒ shēn xiāng xūn yī xiāng jīn yín xiāng qí nán xiāng tǔ jiàng xiāng tán xiāng bǎi xiāng shāo suì xiāng huā téng xiāng wū mù sū mù huā lí mù wú màn fān shā hóng yìn huā bù yóu hóng mián bù bái mián bù wū mián bù yuán bì huā bù huā hóng biān màn zá sè màn fān huā shǒu jīn pà dōu luó mián bèi xǐ bái bù ní. xiān luó zài zhàn chéng nán. hóng wǔ sì nián, qí wáng cān liè zhāo pí yá qiǎn shǐ nài sī lǐ chái lá shí xī tì děng lái cháo gòng, jìn jīn yè biǎo, qí wù yǒu xiàng xiàng yá xī jiǎo kǒng què wěi cuì máo liù zú guī guī tǒng bǎo shí shān hú jīn jiè zhǐ tóng gǔ piàn nǎo mǐ nǎo mǐ jiǎn nǎo nǎo yóu nǎo zǐ tán xiāng sù xiāng ān xī xiāng huáng shú xiāng jiàng zhēn xiāng luó hú xiāng rǔ xiāng shù xiāng mù xiāng wū xiāng dīng xiāng dīng pí ā wèi qiáng wēi shuǐ wǎn shí zǐ gěng téng jié téng huáng liú huáng méi yào wū diē ní ròu dòu kòu hú jiāo huá bō sū mù wū mù dà fēng zi bì bù yóu hóng bù bái chán tóu bù hóng sā hā bù hóng dì jiǎo jié zhì bù hóng dù huā tóu bù hóng biān bái àn huā bù xì qí zǐ huā bù zhī rén xiàng huā wén dǎ bù xī yáng bù zhī huā hóng sī dǎ bù jiǎn róng sī zá sè hóng huā bèi miàn zhī zá sī zhú bù hóng huā sī shǒu jīn zhī rén xiàng zá sè hóng wén sī màn. zhēn là běn fú nán shǔ guó. hóng wǔ liù nián, qí wáng hū ér nà qiǎn shǐ nài yì jí láng děng lái gòng, qí wù yǒu xiàng xiàng yá xī jiǎo kǒng què líng sū mù hú jiāo huáng là wū mù huáng huā mù tǔ jiàng xiāng bǎo shí. guā wa běn gǔ dū pó guó. hóng wǔ sān nián, qí wáng xī lǐ bā dá lá qiǎn shǐ bā de zhàn bì děng lái cháo gòng, qí wù yǒu hú jiāo bì bá huáng là wū diē ní jīn gāng zi sū mù wū mù fān hóng tǔ qiáng wēi lù qí nán xiāng tán xiāng má téng xiāng sù xiāng jiàng xiāng mù xiāng rǔ xiāng huáng shú xiāng ān xī xiāng wū xiāng bì bō jiā lóng nǎo xuè jié ròu dòu kòu bái dòu kòu téng jié ā wèi lú huì méi yào dà fēng zi dīng pí fān mù biē zi mèn chóng yào wǎn shí bǎo shí zhēn zhū xī xī yáng tiě tiě qiāng zhé tiě dāo tóng gǔ bì bù yóu hóng bù kǒng què huǒ jī yīng wǔ dài mào kǒng què wěi cuì hè dǐng xī jiǎo xiàng yá guī tǒng. mǎn lá lì kǒu zài zhàn chéng nán. yǒng lè sān nián, qí wáng xī lá bā ér sù lá qiǎn shǐ fèng jīn yè biǎo lái cháo gòng, qí wù yǒu fān xiǎo sī xī jiǎo xiàng yá zhū mǔ ké dài mào hè dǐng yīng wǔ hēi xióng hēi yuán bái jǐ suǒ fú jīn mǔ hè dǐng jīn xiāng jiè zhǐ sā hā lá bái bì bù jiāng huáng bù sā dōu xì bù xī yáng bù huā màn piàn nǎo zhī zi huā qiáng wēi lù chén xiāng rǔ xiāng huáng sù xiāng jīn yín xiāng jiàng zhēn xiāng zǐ tán xiāng dīng xiāng dīng pí wáng páng hú jiāo xuè jié wū diē ní ròu dòu kòu méi shí zǐ ā wèi kē qiān piàn nǎo ròu guǒ mǎ nǎo zhū zhú bù sū hé yóu wū mù sū mù dà fēng zi fān xī fān yán. sān fú qí běn nán mán bié zhǒng, zài zhàn chéng nán. hóng wǔ sì nián, qí wáng hā lá zhá bā lá bo qiǎn shǐ yù de lì mǎ hǎn yì lǐ má sī fèng jīn zì biǎo lái cháo gòng, qí wù yǒu hēi xióng bái tǎ huǒ jī kǒng què wǔ sè yīng wǔ zhū xiāng dōu luó jǐn bèi bì bù guī tǒng hú jiāo ròu dòu kòu fān yóu zǐ mǐ nǎo. bó ní běn dū pó shǔ guó. hóng wǔ sì nián, qí wáng mǎ mó shā qiǎn shǐ yì sī má yì cháo gòng, qí wù yǒu zhēn zhū bǎo shí jīn jiè zhǐ jīn tāo huán jīn yín bā bǎo qì lóng nǎo niú nǎo méi huā nǎo jiàng xiāng chén xiāng sù xiāng tán xiāng dīng xiāng ròu dòu kòu huáng là dài mào guī tǒng luǒ ké hè xióng pí xī jiǎo kǒng què dào guà niǎo wǔ sè yīng mǔ niǎo hēi xiǎo sī. xī lán shān. zhèng tǒng shí nián, qí wáng qiǎn shǐ yé bǎ lá mó de hēi yǎ děng lái cháo gòng, qí wù yǒu bǎo shí shān hú shuǐ jīng jīn jiè zhǐ sā hā lá xiàng rǔ xiāng mù xiāng shù xiāng tǔ tán xiāng méi yào xī yáng xì bù téng jié lú huì liú huáng wū mù hú jiāo wǎn shí. sū mén dá lá. yǒng lè sān nián, qí wáng suǒ dān hǎn nán ā bì zhèn qiǎn shǐ a lǐ lái cháo gòng. qí wù yǒu mǎ xī niú lóng xián sā hā lá suō yǎn mù xiāng dīng xiāng jiàng zhēn xiāng chén sù xiāng hú jiāo sū mù xī shuǐ jīng mǎ nǎo bǎo shí shí qīng huí huí qīng liú huáng fān dāo gōng. dà ní chēng lì xiān luó, zhù gòng guó. qí lái mào yì, yǒu hú jiāo rǔ xiāng xuè jié méi yào piàn nǎo bì bō wū diē ní tǔ tán huáng tán xiāng jiàng xiāng chén xiāng chén sù xiāng dīng xiāng pí wū mù sū mù téng huáng mù shí zi guī tǒng xiàng yá fān niú jiǎo dài mào zhū ké bǎo shí dǎ má xī yáng bù zhú bù jiāo zhāng xí huī tǒng. niàn lán dān, zhèng dé sì nián lái mào yì, yǒu hú jiāo wū mù dīng pí. yǐ shàng fán èr shí guó, jiē cháng lái wǎng guǎng dōng zhě.
安南，本漢交恥地。洪武初朝貢，其物有金銀器皿、熏衣香、降真香、沉香、速香、木香、黑線香、白絹、犀角、象牙、紙扇。占城，本古越裳氏界。洪武二年，其主阿答阿首遣其臣虎都蠻來朝貢，其物有象、犀、象牙、犀角、孔雀、孔雀翎、龍腦、桔皮、抹身香、熏衣香、金銀香、奇南香、土降香、檀香、柏香、燒碎香、花藤香、烏木、蘇木、花梨木、蕪蔓、番紗、紅印花布、油紅綿布、白綿布、烏綿布、圓壁花布、花紅邊縵、雜色縵、番花手巾帕兜羅綿被、洗白布泥。暹羅在占城南。洪武四年，其王參烈昭毗牙遣使柰思俚儕剌識悉替等來朝貢，進金葉表，其物有象、象牙、犀角、孔雀尾、翠毛、六足龜龜筒、寶石、珊瑚、金戒指、銅鼓、片腦、米腦、（米柬）腦、腦油腦、紫檀香、速香、安息香、黃熟香、降真香、羅斛香、乳香、樹香、木香、烏香、丁香、丁皮、阿魏、薔薇水、琬石、紫梗、藤竭、藤黃、硫黃、沒藥、烏爹泥、肉豆蔻、胡椒、華撥、蘇木、烏木、大楓子、苾布、油紅布、白纏頭布、紅撒哈布、紅地絞節智布、紅杜花、頭布、紅邊白暗花布、細棋子花布、織人像花文打布、西洋布、織花紅絲打布、剪絨絲雜色紅花被面、織雜絲竹布、紅花絲手巾、織人像雜色紅文絲縵。真蠟本扶南屬國。洪武六年，其王忽兒那遣使奈亦吉郎等來貢，其物有象、象牙、犀角、孔雀翎、蘇木、胡椒、黃蠟、烏木、黃花木、土降香、寶石。瓜哇本古闍婆國。洪武三年，其王昔里八達剌遣使八的占必等來朝貢，其物有胡椒、蓽茇、黃蠟、烏爹泥、金剛子、蘇木、烏木、番紅土、薔薇露、奇南香、檀香、麻藤香、速香、降香、木香、乳香、黃熟香、安息香、烏香、蓽撥茄、龍腦、血竭、肉豆蔻、白豆蔻、藤竭、阿魏、蘆薈、沒藥、大楓子、丁皮、番木鱉子、悶蟲藥、碗石、寶石、珍珠、錫、西洋鐵、鐵槍、折鐵刀、銅鼓、苾布、油紅布、孔雀、火雞、鸚鵡、瑇瑁、孔雀尾翠、鶴頂、犀角、象牙、龜筒。滿剌力口在占城南。永樂三年，其王西剌八兒速剌遣使奉金葉表來朝貢，其物有番小廝、犀角、象牙、珠母殼、瑇瑁、鶴頂、鸚鵡、黑熊、黑猿、白麂、鎖袱、金母、鶴頂、金廂戒指、撒哈剌白苾布、薑黃布、撒都細布、西洋布花縵、片腦、梔子、花薔薇露、沉香、乳香、黃速香、金銀香、降真香、紫檀香、丁香、丁皮、（王旁）、胡椒、血竭、烏爹泥、肉豆蔻、沒石子、阿魏、窠鉛、片腦、肉果、瑪腦、珠、竹布、蘇合油、烏木、蘇木、大楓子、番錫、番鹽。三佛齊本南蠻別種，在占城南。洪武四年，其王哈剌札八剌卜遣使玉的力馬罕亦里麻思奉金字表來朝貢，其物有黑熊、白獺、火雞、孔雀、五色鸚鵡、諸香、兜羅錦被、苾布、龜筒、胡椒、肉豆蔻、番油子、米腦。浡泥本闍婆屬國。洪武四年，其王馬謨沙遣使亦思麻逸朝貢，其物有珍珠、寶石、金戒指、金絛環、金銀八寶器、龍腦、牛腦、梅花腦、降香、沉香、速香、檀香、丁香、肉豆蔻、黃蠟、瑇瑁、龜筒、蠃殼、鶴、熊皮、犀角、孔雀、倒掛鳥、五色鸚（母鳥）、黑小廝。錫蘭山。正統十年，其王遣使耶把剌謨的黑啞等來朝貢，其物有寶石、珊瑚、水晶、金戒指、撒哈剌象、乳香、木香、樹香、土檀香、沒藥、西洋細布、藤竭、蘆薈、硫黃、烏木、胡椒、碗石。蘇門答剌。永樂三年，其王鎖丹罕難阿必鎮遣使阿里來朝貢。其物有馬、犀牛、龍涎、撒哈剌梭眼、木香、丁香、降真香、沉速香、胡椒、蘇木、錫、水晶、瑪瑙、寶石、石青、回回青、硫黃、番刀、弓。大坭稱隸暹羅，助貢國。其來貿易，有胡椒、乳香、血竭、沒藥、片腦、蓽撥、烏爹泥、土檀、黃檀香、降香、沉香、沉粟香、丁香皮、烏木、蘇木、藤黃、木食子、龜筒、象牙、番牛角、瑇瑁、珠殼、寶石、打麻、西洋布、竹布、茭張席、灰筒。念蘭丹，正德四年來貿易，有胡椒、烏木、丁皮。已上凡二十國，皆嘗來往廣東者。
jiù lì, gòng bó sān sōu zhì yuè, shǐ zhě pěng jīn yè biǎo rù jīng cháo gòng, qí bó shì wù hái guó. cì nián, sān bó fù zhì, yíng chì, yòu shì wù hái guó. sān nián sān gòng, huò wǔ nián yī gòng, yī gòng zé qí bó lái wǎng sān dù, jiē yǐ ào mén wèi jīn shì. huáng wén yù yún, wǎng zhě fān bó tōng shí, gōng sī ráo gěi, qí mào yì jiù lì, yǒu sī zé qí liáng zhě, rú jià gěi zhī, cì zé zī mín mǎi mài. gù xiǎo mín chí yī èr qián zhī huò, jí dé wò jiāo, zhǎn zhuǎn jiāo yì, kě yǐ zì féi. guǎng dōng jiù chēng fù shù, liáng yǐ cǐ yún.
舊例，貢舶三艘至粵，使者捧金葉表入京朝貢，其舶市物還國。次年，三舶復至，迎敕，又市物還國。三年三貢，或五年一貢，一貢則其舶來往三度，皆以澳門為津市。黃文裕雲，往者番舶通時，公私饒給，其貿易舊例，有司擇其良者，如價給之，次則資民買賣。故小民持一二錢之貨，即得握椒，展轉交易，可以自肥。廣東舊稱富庶，良以此雲。
