tài gǔ zhī shí èr, zhēng lí chū zài sān, wèi yǒu shàng xià, ér zì shùn xù, tiān wèi shì yān, jūn wèi shè yān. hòu shāo jiǎo qián sì, huò xiāng líng nüè wǔ, qīn yú bù zhǐ liù, wèi méng jù hài qī. yú shì tiān mìng shèng rén shǐ sī mù zhī, shǐ bù shī xìng bā, sì hǎi méng lì jiǔ, mò bù bèi dé yī, qiān gòng fèng dài, wèi zhī tiān zǐ yī yī.
太古之時〔二〕，烝黎初載〔三〕，未有上下，而自順序，天未事焉，君未設焉。後稍矯虔〔四〕，或相陵虐〔五〕，侵漁不止〔六〕，為萌巨害〔七〕。於是天命聖人使司牧之，使不失性〔八〕，四海蒙利〔九〕，莫不被德〔一０〕，僉共奉戴，謂之天子〔一一〕。

yī duó àn: mèng zǐ wàn zhāng xià piān: zhōu shì bān jué lù yě, rú zhī hé? zhào zhù: bān, liè yě. xùn běn fāng yán. zhèng xuán sān lǐ mù lù yún: míng yuē wáng zhì zhě, yǐ qí jì xiān wáng bān jué shòu lù jì sì yǎng lǎo zhī fǎ dù. jīn zhōu lǐ dì guān sī lù què qí zhí, ér mèng zǐ dá běi gōng qí wèn, yǐ wèi qí xiáng bù kě dé wén, jí hàn xiào wén shí, shǐ mìng bó shì zhū shēng cǎi jí chuán jì yǐ wèi wáng zhì. cǐ piān shuō bān lù běn zhī. rán wáng zhì yǔ mèng zǐ yǒu bù hé zhě, zé yǐ qí shū hòu chū, ér zhū rú yòu fù yǒu sǔn yì yě. zì dāng yǐ mèng zǐ wèi zhèng.
〔一〕○鐸按：孟子萬章下篇：「周室班爵祿也，如之何？」趙註：「班，列也。」訓本方言。鄭玄三禮目錄云：「名曰王制者，以其記先王班爵授祿祭祀養老之法度。」今周禮地官司祿闕其職，而孟子答北宮錡問，已謂其詳不可得聞，及漢孝文時，始命博士諸生採集傳記以為王制。此篇說班祿本之。然王制與孟子有不合者，則以其書後出，而諸儒又復有損益也。自當以孟子為正。

èr lǐ jì jiāo tè shēng zhèng zhù: táng yú yǐ shàng yuē tài gǔ.
〔二〕禮記郊特牲鄭註：「唐、虞以上曰太古。」

sān hàn shū sī mǎ xiàng rú chuán yún: jué wù lí zhēng, yán shī gǔ zhù: lí zhēng, zhòng shù yě. zhēng lí yǔ lí zhēng tóng. cài zhōng láng jí chén liú tài shǒu hú gōng bēi míng yì yún: yōu yōu zhēng lí. yì wén lèi jù shí yī yǐn cǐ wén zhēng zuò zhào. zhào lí jiàn shàng piān. shī dà míng yún: wén wáng chū zài, máo chuán: zài, shí. àn cǐ wén chū zài , jí ěr yǎ shì gǔ chū zāi, bìng qǔ shǐ yì. zài zāi gǔ zì tōng.
〔三〕漢書司馬相如傳云：「覺寤黎烝」，顏師古註：「黎烝，眾庶也。」「烝黎」與「黎烝」同。蔡中郎集陳留太守胡公碑銘亦云：「悠悠蒸黎。」藝文類聚十一引此文「烝」作「兆」。「兆黎」見上篇。詩大明云：「文王初載」，毛傳：「載，識。」按此文「初載」 ，即爾雅釋詁「初、哉」，並取始義。載、哉古字通。

sì shū lǚ xíng yún: duó rǎng jiǎo qián. hòu shāo lèi jù zuò mò hòu.
〔四〕書呂刑云：「奪攘矯虔。」「後稍」類聚作「末後」。

wǔ xiāng shí bā nián zuǒ chuán yún: líng nüè shén zhǔ, dù zhù: shén zhǔ, mín yě.
〔五〕襄十八年左傳云：「陵虐神主」，杜註：「神主，民也。」

liù hàn shū xuān dì jì shén jué sān nián zhào yuē: qīn yú bǎi xìng, yán shī gǔ zhù: yú zhě, ruò yán yú liè yě.
〔六〕漢書宣帝紀神爵三年詔曰：「侵漁百姓」，顏師古註：「漁者，若言漁獵也。」

qī lǚ shì chūn qiū gāo yì piān gāo yòu zhù: méng, mín yě. àn méng wèi méng zhī jiè, shuō wén yún: mín, zhòng méng yě. máng, mín yě. dú ruò máng. xīn shū dà zhèng xià piān yún: mín zhī wèi yán yě, míng yě. méng zhī wèi yán yě, máng yě. hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng shū yún: mín méng hé yǐ quàn miǎn, yán shī gǔ zhù: méng yǔ méng tóng. chén shèng xiàng jiè chuán zàn yún: méng lì zhī rén, rú chún yuē: méng, gǔ wén méng zì. méng, mín yě.
〔七〕呂氏春秋高義篇高誘註：「萌，民也。」按「萌」為「甿」之借，說文云：「民，眾萌也。氓，民也。讀若盲。」新書大政下篇云：「民之為言也，暝也。萌之為言也，盲也。」漢書楚元王傳劉向疏云：「民萌何以勸勉」，顏師古註：『「萌」與「甿」同。』陳勝項借傳贊云：「甿隸之人」，如淳曰：「甿，古文萌字。萌，民也。」

bā xiāng shí sì nián zuǒ chuán: shī kuàng yuē: tiān shēng mín ér lì zhī jūn, shǐ sī mù zhī, wù shǐ shī xìng. shǐ bù lèi jù zuò wù lìng.
〔八〕襄十四年左傳：『師曠曰：「天生民而立之君，使司牧之，勿使失性。」』「使不」類聚作「勿令」。

jiǔ hàn shū shí huò zhì yún: bǎi xìng méng lì.
〔九〕漢書食貨志云：「百姓蒙利。」

yī mò bù lèi jù zuò cǎo mù. àn huái nán zǐ fàn lùn xùn yún: qín shòu cǎo mù, mò bù bèi qí zé.
〔一０〕「莫不」類聚作「草木」。按淮南子泛論訓云：「禽獸草木，莫不被其澤。」

yī yī qiān gòng lèi jù zuò gōng jiǎn, wù. shuō wén yún: jiǎn, gǒng yě. gǒng, liǎn shǒu yě. èr zì lián wén, qiān gòng jí jiǎn gǒng shěng wén. xiāng niàn wǔ nián zuǒ chuán: zi chǎn yún: fèng dài lì gōng. dù zhù: fèng dài yóu fèng shì. wén shí bā nián chuán yún: tóng xīn dài shùn, yǐ wèi tiān zǐ. xīn shū wēi bù xìn piān yún: gǔ zhī zhèng yì, dōng xī nán běi, gǒu zhōu chē zhī suǒ dá, rén jī zhī suǒ zhì, mò bù lǜ fú, ér hòu yún tiān zǐ. àn guǎn zǐ jūn chén xià piān yún: gǔ zhě wèi yǒu jūn chén shàng xià zhī bié, wèi yǒu fū fù fēi pǐ zhī hé, shòu chù qún jū, yǐ lì xiāng zhēng. yú shì zhì zhě zhà yú, qiáng zhě líng ruò, lǎo yòu gū dú, bù dé qí suǒ. gù zhì zhě jiǎ zhòng lì yǐ jìn qiáng nüè, ér bào rén zhǐ, wèi mín xìng lì chú hài, zhèng mín zhī dé, ér mín shī zhī. cǐ wén yì yǔ bǐ tóng. duó àn: shuō wén: qiān, jiē yě. lǐ jì nèi zé zhù: gòng yóu jiē yě. qiān gòng fèng dài, yán sì hǎi zhī mín jiē fèng dài zhī yě. jiān yǐ wèi jiǎn gǒng, fēi.
〔一一〕「僉共」類聚作「恭儉」，誤。說文云：「撿，拱也。拱，斂手也。」二字連文，「僉共」即「撿拱」省文。襄廿五年左傳：『子產云：「奉戴厲公。」』杜註：『「奉戴」猶「奉事」。』文十八年傳云：「同心戴舜，以為天子。」新書威不信篇云：「古之正義，東西南北，苟舟車之所達，人跡之所至，莫不率服，而後雲天子。」按管子君臣下篇云：「古者未有君臣上下之別，未有夫婦妃匹之合，獸處群居，以力相征。於是智者詐愚，強者凌弱，老幼孤獨，不得其所。故智者假眾力以禁強虐，而暴人止，為民興利除害，正民之德，而民師之。」此文意與彼同。○鐸按：說文：「僉，皆也。」禮記內則註：『「共」猶「皆」也。』僉共奉戴，言四海之民皆奉戴之也。箋以為「撿拱」，非。

gù tiān zhī lì jūn, fēi sī cǐ rén yě, yǐ yì mín, gài yǐ zhū bào chú hài lì lí yuán yě yī. shì yǐ rén móu guǐ móu, néng zhě chù zhī èr. shī yún: huáng yǐ shàng dì! lín xià yǐ sān hè. jiān guān sì fāng, qiú mín zhī mò sì. wéi cǐ èr guó, qí zhèng bù huò. wéi cǐ wǔ sì guó, yuán jiū yuán dù. shàng dì zhǐ zhī liù, zēng qí shì è qī. nǎi juàn bā xī gù, cǐ wéi yǔ dù jiǔ. gài cǐ yán yě, yán xià yīn èr guó zhī zhèng bù dé, nǎi yòng shē kuā kuò dà yī, shàng dì zēng zhī, gèng qiú mín zhī mò shèng rén yī yī, yǔ tiān xià sì guó jiū dù ér shǐ jū zhī yě.
故天之立君，非私此人也，以役民，蓋以誅暴除害利黎元也〔一〕。是以人謀鬼謀，能者處之〔二〕。詩云：「皇矣上帝！臨下以〔三〕赫。監觀四方，求民之瘼〔四〕。惟此二國，其政不獲。惟此〔五〕四國，爰究爰度。上帝指之〔六〕，憎其式惡〔七〕。乃睠〔八〕西顧，此惟與度〔九〕。」蓋此言也，言夏、殷二國之政不得，乃用奢夸廓大〔一○〕，上帝憎之，更求民之瘼聖人〔一一〕，與天下四國究度而使居之也。

yī xún zǐ dà lüè piān yún: tiān zhī shēng mín, fēi wèi jūn yě. tiān zhī lì jūn, yǐ wèi mín yě. huái nán zǐ bīng lüè xùn yún: suǒ wèi lì jūn zhě, yǐ jìn bào tǎo luàn yě. yòu yún: míng wáng zhī yòng bīng yě, wèi tiān xià chú hài, ér yǔ wàn mín gòng xiǎng qí lì. hàn shū yán ān chuán yún: xìng lì chú hài, zhū bào jìn xié. xiāo wàng zhī hòu yù chuán yún: qí yú wèi mín chú hài ān yuán yuán ér yǐ. gǔ yǒng chuán yún: tiān xià lí yuán, xián ān jiā lè yè. àn yán ān chuán yún: yuán yuán lí mín. lí yuán jí yuán yuán lí mín yě. shǐ jì wén dì jì suǒ yǐn yǐn yáo chá yún: gǔ zhě wèi rén yún shàn rén yě, yīn shàn wèi yuán, gù yún lí yuán. qí yán yuán yuán zhě, fēi yī rén yě. duó àn: yǐ yì mín yí dāng zài lì jūn xià.
〔一〕荀子大略篇云：「天之生民，非為君也。天之立君，以為民也。」淮南子兵略訓云：「所為立君者，以禁暴討亂也。」又云：「明王之用兵也，為天下除害，而與萬民共享其利。」漢書嚴安傳云：「興利除害，誅暴禁邪。」蕭望之後育傳云：「其於為民除害安元元而已。」谷永傳云：「天下黎元，咸安家樂業。」按嚴安傳云：「元元黎民。」「黎元」即「元元黎民」也。史記文帝紀索隱引姚察云：『古者謂人云「善人」也，因「善」為「元」，故云「黎元」。其言「元元」者，非一人也。』○鐸按：「以役民」疑當在「立君」下。

èr zhù jiàn sī xián piān.
〔二〕注見思賢篇。

sān yǐ jīn shī zuò yǒu. lǐ fù sūn shī jīng yì wén shì yún: huán qī nián zuǒ chuán yǒu xìn yǒu yì sì jù, lùn héng jié shù jiē yǐn zuò yǐ, yì bìng tōng. duó àn: yǒu, zhù cí, zuò yǐ gài shēng zhī wù. huò wèi yǒu yóu yǐ, fēi.
〔三〕「以」今詩作「有」。○李富孫詩經異文釋云：『桓七年左傳「有信有義」四句，論衡詰術皆引作「以」，義並通。』○鐸按：有，助詞，作「以」蓋聲之誤。或謂「有」猶「以」，非。

sì mò jīn shī zuò mò. cài zhōng láng jí hé xī dèng hòu shì yì yún: cān tú kǎo biǎo, qiú rén zhī mò. shǔ zhì mǎ chāo chuán yún: jiān dǒng wàn lǐ, qiú mín zhī mò. jìn shū wǔ dì jì yún: huáng tiān jiàn xià, qiú rén zhī mò. hòu hàn shū xún lì chuán xù: guǎng qiú mín mò. gài běn sān jiā shī. cǐ wén dāng běn zuò mò, hòu rén huò jù máo shī gǎi zhī. sūn shì yù yún: wén xuǎn qí ān lù zhāo wáng bēi wén yún: lǜ shēn qiú mò, lǐ shàn zhù yún: shī: qiú mín zhī mò. bān gù hàn shū yǐn shī ér wèi cǐ mò, ěr yǎ yuē: mò, bìng yě. jīn hàn shū xù chuán yì zuò mò, yán shī gǔ xùn mò wèi dìng, yǔ máo zhèng tóng, sòng shū fú ruì zhì yǐn hàn shū zuò mò. duó àn: mǎ ruì chén yì wèi kuāng miù zhèng sú bù zhī mín mò, yì běn sān jiā shī. mò gài jīn máo bìng zì. chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí wǔ yún: wáng fú yòng lǔ shī, yǐn shī dāng tóng cài yōng zuò mò zì, xià wén gèng qiú mín zhī mò, kě zhèng yě.
〔四〕「瘼」今詩作「莫」。蔡中郎集和熹鄧後諡議云：「參圖考表，求人之瘼。」蜀志馬超傳云：「兼董萬里，求民之瘼。」晉書武帝紀云：「皇天鑒下，求人之瘼。」後漢書循吏傳序：「廣求民瘼。」蓋本三家詩。此文當本作「瘼」，後人或據毛詩改之。孫侍御云：『文選齊安陸昭王碑文云：「慮深求瘼」，李善注云：「詩：求民之莫。班固漢書引詩而為此瘼，爾雅曰：瘼，病也。」今漢書敘傳亦作「莫」，顏師古訓「莫」為「定」，與毛、鄭同，宋書符瑞志引漢書作「瘼」。』○鐸按：馬瑞辰亦謂匡謬正俗「不知民瘼」，義本三家詩。「瘼」蓋今「毛病」字。陳喬樅魯詩遺說考十五云：『王符用魯詩，引詩當同蔡邕作「瘼」字，下文「更求民之瘼」，可證也。』

wǔ cǐ jīn zuò bǐ. wén sì nián zuǒ chuán yǐn shī bǐ cǐ èr zì hù yì. chén qiáo cōng shī jīng sì jiā yì wén kǎo yún: qián fū lùn yǐn shī shàng xià jiē zuò wéi cǐ, yí yuán běn shàng jù zuò wéi bǐ, yǔ zuǒ chuán tóng, hòu rén yī máo gǎi bǐ zuò cǐ ěr. mǎ ruì chén yuē: bǐ cǐ gài suí yán zhī, fēi yǒu yì yì. duó àn: cǐ zì zhòng fù wú lǐ, huò dāng yī zuǒ chuán.
〔五〕「此」今作「彼」。○文四年左傳引詩彼、此二字互易。陳喬樅詩經四家異文考云：『潛夫論引詩上下皆作「惟此」，疑原本上句作「惟彼」，與左傳同，後人依毛改「彼」作「此」耳。』馬瑞辰曰：「彼、此蓋隨言之，非有異義。」○鐸按：「此」字重複無理，或當依左傳。

liù zhǐ jīn zuò qí. àn shī zhēng yuè: yǒu huáng shàng dì, yī shuí yún zēng. zhèng jiān yún: yù tiān zhǐ hài qí suǒ zēng ér yǐ. suǒ yòng shī yǔ cǐ tóng. duó àn: zhǐ qí tóng cóng zhǐ shēng, gù dé tōng yòng. mǎ ruì chén yuē: yù piān: qí, nù hē yě. guǎng yǎ shì yán: zhǐ, chì yě. zhǐ chì yì nù zé zhī yì. hú chéng gǒng máo shī hòu jiān yún: qí yí jí zhǐ zhī jiè zì. měi fú huàn rén zhǐ, gāo míng bī shén è, shì zhǐ yǒu è yì.
〔六〕「指」今作「耆」。按詩正月：「有皇上帝，伊誰雲憎。」鄭箋云：「欲天指害其所憎而已。」所用詩與此同。○鐸按：指、耆同從旨聲，故得通用。馬瑞辰曰：『玉篇：「耆，怒訶也。」廣雅釋言：「指，斥也。」「指斥」亦怒責之義。』胡承珙毛詩後箋云：『「耆」疑即「指」之借字。「美服患人指，高明逼神惡」，是「指」有惡義。』

qī è jīn zuò kuò. duó àn: chén qiáo cōng yún: è zì nǎi kuò zhī wù, xià wén yún: nǎi yòng shē kuā kuò rén, shàng dì zēng zhī, shì qián fū lùn yǐn shī wén běn zuò shì kuò yě. zōu hàn xūn dú shū ǒu shí juǎn sān shuō lüè tóng.
〔七〕「惡」今作「廓」。○鐸按：陳喬樅云：『「惡」字乃「廓」之誤，下文云：「乃用奢夸廓人，上帝憎之」，是潛夫論引詩文本作「式廓」也。』鄒漢勛讀書偶識卷三說略同。

bā juàn jīn zuò juàn, shì wén yún: běn yòu zuò juàn. duó àn: juàn juàn tóng zì. chū xué jì yī běi táng shū chāo sì wén xuǎn zhǎng yáng fù zhù tóu tuó sì bēi zhù yǐn shī bìng zuò juàn.
〔八〕「睠」今作「眷」，釋文云：『本又作「睠」。』○鐸按：眷、睠同字。初學記一、北堂書鈔四、文選長楊賦注、頭陀寺碑注引詩並作「睠」。

jiǔ dù jīn zuò zhái. lùn héng chū bǐng piān yì zuò dù. hàn shū wéi xuán chéng chuán zhù chén zàn yuē: àn gǔ wén zhái dù tóng. zāng lín jīng yì zá jì yún: gǔ wén shàng shū zhái zì, liǎng hàn rén suǒ yǐn jiē zuò dù. rán yǐ zhái wèi dù zhě, jīn wén xíng shēng zhī wù. máo shī wèi gǔ wén, fán zhái jū zì jiē zuò zhái, dù móu zì jiē zuò dù. duó àn: cǐ yǐn shī zhèng shì jīn wén, gù zhái zuò dù.
〔九〕「度」今作「宅」。論衡初稟篇亦作「度」。漢書韋玄成傳注臣瓚曰：「按古文宅、度同。」○臧琳經義雜記云：『古文尚書「宅」字，兩漢人所引皆作「度」。然以「宅」為「度」者，今文形聲之誤。毛詩為古文，凡「宅居」字皆作「宅」，「度謀」字皆作「度」。』○鐸按：此引詩正是今文，故「宅」作「度」。

yī duó àn: chéng běn zuò shē kuā kuò rén. zōu hàn xūn yún: shē kuā zhě wèi kuò rén. jīn shì sú shàng yǒu kuò rén zhī yǔ, qí yóu lái jiǔ yǐ. qián fū suǒ jǔ, dài sān jiā shī shuō yě. duó àn: shē kuā kuò, yóu qián tàn piān yōu yǐn qiú rén, jiē yǐ sān tóng yì cí wèi dìng yǔ. kuò rén jí kuò rén, xīn fāng yán shì yán: jīn wèi rén shē tài wèi kuò chuò, kuò rén wèi kuò chuò zhī rén yě. shū zǐ cǐ jiě suī yì chuàng, rán hé zhī cí lì yǔ yì jiē hé, zì bù dé yǐ bèi yú yǎ xùn ér qì zhī.
〔一０〕○鐸按：程本作「奢夸廓人」。○鄒漢勛云：『奢夸者為廓人。今世俗尚有「廓人」之語，其由來久矣。潛夫所舉，殆三家詩說也。』○鐸按：「奢夸廓」，猶潛嘆篇「幽隱囚人」，皆以三同義詞為定語。「廓人」即「闊人」，新方言釋言：「今謂人奢泰為闊綽」，「闊人」謂闊綽之人也。叔子此解雖臆創，然核之辭例語義皆合，自不得以悖於雅訓而棄之。

yī yī duó àn: zōu shì dú gèng qiú mín zhī mò shèng rén qī zì wèi jù, yún: yǔ bù shùn, dài shì gèng qiú zhī mín mò zhī shèng rén, dào duó ér rú cǐ.
〔一一〕○鐸按：鄒氏讀「更求民之瘼聖人」七字為句，云：『語不順，殆是「更求知民瘼之聖人」，倒奪而如此。』

qián zhé liáng rén yī, jí èr wú jì jí yě sān, nǎi wéi dù fǎ xiàng, sì míng zhe lǐ zhì wǔ, wèi yōu liù xiàn yì, xiàn zhī wú qióng qī. gù chuán yuē: zhì lǐ, shàng wù bù guò shí èr, tiān zhī dào yě bā. shì yǐ xiān shèng jí tián yǒu zhì, jiǔ gōng shén yǒu dù yī, fèng jǐ yǒu jié yī yī, lǐ xián yǒu shù, shàng xià dà xiǎo, guì jiàn qīn shū, jiē yǒu děng wēi, jiē jí shuāi shā yī èr, gè zú lù qí jué wèi yī sān, gōng sī dá qí děng jí, lǐ xíng dé yì yī sì.
前哲良人〔一〕，疾□□〔二〕無紀極也〔三〕，乃惟度法象，〔四〕明着禮秩〔五〕，為優〔六〕憲藝，縣之無窮〔七〕。故傳曰：「制禮，上物不過十二，天之道也〔八〕。」是以先聖籍田有制，〔九〕供神有度〔一○〕，奉己有節〔一一〕，禮賢有數，上下大小，貴賤親疏，皆有等威，階級衰殺〔一二〕，各足祿其爵位〔一三〕，公私達其等級，禮行德義〔一四〕。

yī zhé jiù zuò zhāo. chéng bā nián zuǒ chuán yún: lài qián zhé yǐ miǎn yě. shī huáng niǎo yún: jiān wǒ liáng rén.
〔一〕「哲」舊作「招」。成八年左傳云：「賴前哲以免也。」詩黃鳥云：「殲我良人。」

èr kōng gé chéng běn zuò shē kuā kuò sān zì. duó àn: cǐ chéng shàng wén shē kuā kuò rén, yán qián zhé jí qí wú jì jí, gù wèi zhī zhì fǎ xiū xiàn, wén yì shén míng, chéng běn shì yě.
〔二〕空格程本作「奢夸廓」三字。○鐸按：此承上文「奢夸廓人」，言前哲疾其無紀極，故為之製法修憲，文義甚明，程本是也。

sān wén shí bā nián zuǒ chuán yún: jù liǎn jī shí, bù zhī jì jí.
〔三〕文十八年左傳云：「聚斂積實，不知紀極。」

sì zhōu lǐ tài zǎi: xiàn zhì xiàng zhī fǎ yú xiàng wèi, shǐ wàn mín guān zhì xiàng. duó àn: cǐ yán qǔ fǎ yú tiān, fēi xuán fǎ yú xiàng wèi zhī wèi.
〔四〕周禮太宰：「縣治象之法於象魏，使萬民觀治象。」○鐸按：此言取法於天，非懸法於象魏之謂。

wǔ zhuāng bā nián zuǒ chuán yún: yī fú lǐ zhì rú shì. duó àn: zhì yǔ tóng, shuō wén:, jué zhī cì dì yě.
〔五〕莊八年左傳云：「衣服禮秩如適。」○鐸按：「秩」與「■」同，說文：「■，爵之次弟也。」

liù yōu yí xiū.
〔六〕「優」疑「修」。

qī wén liù nián zuǒ chuán yún: chén zhī yì jí, dù zhù: yì, zhǔn yě. hàn shū xiāo wàng zhī chuán yún: zuò xiàn chuí fǎ, wèi wú qióng zhī guī. duó àn: ěr yǎ shì gǔ: xiàn, fǎ yě. xiàn yì yóu fǎ zé.
〔七〕文六年左傳云：「陳之藝極」，杜註：「藝，准也。」漢書蕭望之傳云：「作憲垂法，為無窮之規。」○鐸按：爾雅釋詁：「憲，法也。」「憲藝」猶「法則」。

bā āi qī nián zuǒ chuán, tiān zhī dào zuò tiān zhī dà shù. duó àn: guǎng yǎ shì yán: shù, shù yě. wú yǔ: dào jiāng bù xíng, wéi zhù: dào, shù yě. shì shù dào tóng yì, cǐ yǐn yǐ yì yì zhī.
〔八〕哀七年左傳，「天之道」作「天之大數」。○鐸按：廣雅釋言：「數，術也。」吳語：「道將不行」，韋註：「道，術也。」是數、道同義，此引以意易之。

jiǔ lǐ jì jì yì yún: tiān zǐ wèi jiè qiān mǔ, zhū hóu wèi jiè bǎi mǔ.
〔九〕禮記祭義云：「天子為借千畝，諸侯為借百畝。」

yī zhōu yǔ: xiāng wáng yuē: xī wǒ xiān wáng zhī yǒu tiān xià yě, guī fāng qiān lǐ yǐ wèi diān fú, yǐ gōng shàng dì shān chuān bǎi shén zhī sì. zhāo qī nián zuǒ chuán yún: shàng suǒ yǐ gòng shén yě.
〔一０〕周語：『襄王曰：「昔我先王之有天下也，規方千里以為甸服，以供上帝山川百神之祀。」』昭七年左傳云：「上所以共神也。」

yī yī máo shī yuān yāng xù yún: sī gǔ míng wáng, jiāo yú wàn wù yǒu dào, zì fèng yǎng yǒu jié yān.
〔一一〕毛詩鴛鴦序云：「思古明王，交於萬物有道，自奉養有節焉。」

yī èr xuān shí èr nián zuǒ chuán yún: jūn zǐ xiǎo rén, wù yǒu fú zhāng, guì yǒu cháng zūn, jiàn yǒu děng wēi. dù zhù: wēi yí yǒu děng chà. huán èr nián chuán yún: jiē yǒu děng cuī, dù zhù: shuāi, shā yě. lǐ jì yuè lìng yún: yǐ wèi qí zhāng, yǐ bié guì jiàn děng jí zhī dù.
〔一二〕宣十二年左傳云：「君子小人，物有服章，貴有常尊，賤有等威。」杜註：「威儀有等差。」桓二年傳云：「皆有等衰」，杜註：「衰，殺也。」禮記月令云：「以為旗章，以別貴賤等級之度。」

yī sān lù dāng zuò bǎo, shèn wēi piān yì wù bǎo wèi lù. xiào jīng yún: bǎo qí lù wèi.
〔一三〕「祿」當作「保」，慎微篇亦誤「保」為「祿」。孝經云：「保其祿位。」

yī sì wén yǒu tuō wù. chéng èr nián zuǒ chuán yún: qì yǐ cáng lǐ, lǐ yǐ xíng yì. dù zhù: chē fú suǒ yǐ biǎo zūn bēi, zūn bēi yǒu lǐ, gè dé qí yí. cǐ wén dà yì gài yǔ chuán tóng.
〔一四〕文有脫誤。成二年左傳云：「器以藏禮，禮以行義。」杜註：「車服所以表尊卑，尊卑有禮，各得其宜。」此文大意蓋與傳同。

dāng cǐ zhī shí yě, jiǔ zhōu zhī nèi, hé sān qiān lǐ, ěr bā bǎi guó yī. qí bān lù yě, yǐ shàng nóng wèi zhèng, shǐ yú shù rén zài guān zhě, lù zú yǐ dài gēng, gài shí jiǔ rén. zhū hóu xià shì yì rán. zhōng shì bèi xià shì, shí shí bā rén. shàng shì bèi zhōng shì, shí sān shí liù rén. dài fū bèi zhī, shí qī shí èr rén. xiǎo guó zhī qīng, èr yú dài fū. cì guó zhī qīng, sān yú dài fū. dà guó zhī qīng, sì yú dài fū, shí èr bǎi bā shí bā rén. jūn gè shén qí qīng. tiān zǐ sān gōng èr cǎi shì gōng hóu, gài fāng bǎi lǐ. qīng cǎi shì bó, fāng qī shí lǐ. dài fū shì zǐ nán, fāng wǔ shí lǐ. yuán shì shì fù yōng, fāng sān shí lǐ sān. gōng chéng zhě fēng sì. shì gù guān zhèng zhuān gōng, bù lǜ sī jiā wǔ zǐ dì shì xué, bù gàn liù cái lì, bì mén zì shǒu qī, bù yǔ mín jiāo zhēng, ér wú jī hán zhī dào bā, ér bù xiàn jiǔ chén yǎng yōu ér bù ài yī, lì ài guān ér bù tān yī yī, mín ān jìng ér qiáng lì yī èr, cǐ zé tài píng zhī jī lì yǐ yī sān. nǎi wéi shèn gòng xuǎn, míng bì chù zhì, guān dé qí rén, rén rèn qí zhí qīn ruò hào tiān, jìng shòu mín shí yī sì, tóng wǒ fù zi, yè bǐ nán mǔ yī wǔ shàng wù jié lǐ, zhèng shēn shì xià, xià yuè qí zhèng, gè lè jié jǐ fèng dài qí shàng yī liù. shì yǐ tiān dì jiāo tài, yī qī yīn yáng hé píng yī bā, mín wú jiān nì yī jiǔ, jī héng bù qīng èr, dé qì liú bù ér sòng shēng zuò yě èr yī.
當此之時也，九州之內，合三千里，爾八百國〔一〕。其班祿也，以上農為正，始於庶人在官者，祿足以代耕，蓋食九人。諸侯下士亦然。中士倍下士，食十八人。上士倍中士，食三十六人。大夫倍之，食七十二人。小國之卿，二於大夫。次國之卿，三於大夫。大國之卿，四於大夫，食二百八十八人。君各什其卿。天子三公〔二〕采視公侯，蓋方百里。卿采視伯，方七十里。大夫視子男，方五十里。元士視附庸，方三十里〔三〕。功成者封〔四〕。是故官政專公，不慮私家〔五〕；子弟事學，不干〔六〕財利，閉門自守〔七〕，不與民交爭，而無饑寒之道〔八〕，而不陷〔九〕；臣養優而不隘〔一０〕，吏愛官而不貪〔一一〕，民安靜而強力〔一二〕，此則太平之基立矣〔一三〕。乃惟慎貢選，明必黜陟，官得其人，人任其職；欽若昊天，敬授民時〔一四〕，同我婦子，饁彼南畝〔一五〕；上務節禮，正身示下，下悅其政，各樂竭己奉戴其上〔一六〕。是以天地交泰，〔一七〕陰陽和平〔一八〕，民無奸匿〔一九〕，機衡不傾〔二０〕，德氣流布而頌聲作也〔二一〕。

yī lǐ jì wáng zhì yún: fán sì hǎi zhī nèi jiǔ zhōu, zhōu fāng qiān lǐ. yòu yún: fán sì hǎi zhī nèi, duàn zhǎng bǔ duǎn, fāng sān qiān lǐ. yòu yún: fán jiǔ zhōu qiān qī bǎi qī shí sān guó. hàn shū jiǎ shān chuán yún: xī zhě zhōu gài qiān bā bǎi guó, yǐ jiǔ zhōu zhī mín, yǎng qiān bā bǎi guó zhī jūn. dì lǐ zhì yún: zhōu jué wǔ děng, ér tǔ sān děng, gōng hóu bǎi lǐ, bó qī shí lǐ, zǐ nán wǔ shí lǐ, bù mǎn wèi fù yōng, gài qiān bā bǎi guó. cǐ yǒu tuō wù. duó àn: ěr yí dāng zuò qiān. qiān yǔ cǎo shū xíng jìn, qiān wù wèi, hòu rén yòu gǎi wèi ěr yě.
〔一〕禮記王制云：「凡四海之內九州，州方千里。」又云：「凡四海之內，斷長補短，方三千里。」又云：「凡九州千七百七十三國。」漢書賈山傳云：「昔者周蓋千八百國，以九州之民，養千八百國之君。」地理志云：「周爵五等，而土三等，公侯百里，伯七十里，子男五十里，不滿為附庸，蓋千八百國。」此有脫誤。○鐸按：「爾」疑當作「千」。「千」與「■」草書形近，「千」誤為「■」，後人又改為「爾」也。

èr gōng xià jiù yǎn hóu zì.
〔二〕「公」下舊衍「侯」字。

sān běn wáng zhì.
〔三〕本王制。

sì bái hǔ tōng kǎo chù piān yún: yǐ dé fēng zhě, bì shì zhī wèi fù yōng, sān nián yǒu gōng, yīn ér fēng zhī wǔ shí lǐ. yuán shì yǒu gōng zhě, yì wèi fù yōng, shì qí wèi. dài fū yǒu gōng chéng, fēng wǔ shí lǐ. qīng gōng chéng, fēng qī shí lǐ. gōng gōng chéng, fēng bǎi lǐ.
〔四〕白虎通考黜篇云：「以德封者，必試之為附庸，三年有功，因而封之五十里。元士有功者，亦為附庸，世其位。大夫有功成，封五十里。卿功成，封七十里。公功成，封百里。」

wǔ hàn shū jiǎ yì chuán yún: guó ěr wàng jiā, gōng ěr wàng sī. bào xuān chuán yún: zhì dàn zài yíng sī jiā.
〔五〕漢書賈誼傳云：「國耳忘家，公耳忘私。」鮑宣傳云：「志但在營私家。」

liù gàn jiù zuò yú, hé běn gǎi yǔ, bìng wù. gàn wù wèi yú, yòu zhuǎn wù wèi yú yě.
〔六〕「干」舊作「於」，何本改「與」，並誤。「干」誤為「於」，又轉誤為「於」也。

qī hàn shū wáng mǎng chuán yún: bì mén zì shǒu, yòu zuò lín wǔ zhù qián xié tóng, jiān lì yīn yǐ chóu mín.
〔七〕漢書王莽傳云：「閉門自守，又坐鄰伍鑄錢挾銅，奸吏因以愁民。」

bā hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: shòu lù zhī jiā, shí lù ér yǐ, bù yǔ mín zhēng yè, rán hòu lì kě jūn bù, ér mín kě jiā zú.
〔八〕漢書董仲舒傳云：「受祿之家，食祿而已，不與民爭業，然後利可均布，而民可家足。」

jiǔ ér shàng tuō sān zì.
〔九〕「而」上脫三字。

yī hàn shū wéi xián hòu xuán chéng chuán: xuán chéng yǒu rén shì láng zhāng shàng shū yún: yí yōu yǎng xuán chéng. lǐ jì lǐ qì yún: jūn zǐ yǐ wèi ài yǐ, zhèng zhù: ài yóu xiá lòu yě.
〔一０〕漢書韋賢后玄成傳：『玄成友人侍郎章上疏云：「宜優養玄成。」』禮記禮器云：「君子以為隘矣」，鄭註：『「隘」猶「狹陋」也。』

yī yī shǐ jì píng zhǔn shū yún: shǒu lǘ yán zhě shí liáng ròu, wèi lì zhě zhǎng zi sūn, jū guān zhě yǐ wèi xìng hào, gù rén rén zì ài ér chóng fàn fǎ.
〔一一〕史記平準書云：「守閭閻者食粱肉，為吏者長子孫，居官者以為姓號，故人人自愛而重犯法。」

yī èr hàn shū chéng dì jì yáng shuò sì nián zhào yuē: xiān dì shào nóng, báo qí zū shuì, chǒng qí qiáng lì, lìng yǔ xiào dì tóng kē.
〔一二〕漢書成帝紀陽朔四年詔曰：「先帝劭農，薄其租稅，寵其強力，令與孝弟同科。」

yī sān máo shī nán shān yǒu tái xù yún: lì tài píng zhī jī.
〔一三〕毛詩南山有台序云：「立太平之基。」

yī sì shū yáo diǎn.
〔一四〕書堯典。

yī wǔ shī qī yuè.
〔一五〕詩七月。

yī liù máo shī jí rì xù yún: néng shèn wēi jiē xià, wú bù zì jǐn yǐ fèng qí shàng yān.
〔一六〕毛詩吉日序云：「能慎微接下，無不自盡以奉其上焉。」

yī qī yì tài tuàn yuē: tiān dì jiāo ér wàn wù tōng.
〔一七〕易泰彖曰：「天地交而萬物通。」

yī bā huái nán zǐ fàn lùn xùn yún: yīn yáng hé píng, fēng yǔ shí jié.
〔一八〕淮南子泛論訓云：「陰陽和平，風雨時節。」

yī jiǔ nì dú wèi tè. lǔ yǔ yún: xià wú jiān tè, wéi zhāo zhù: tè, è yě.
〔一九〕「匿」讀為「慝」。魯語云：「下無奸慝」，韋昭註：「慝，惡也。」

èr shū yáo diǎn yún: zài xuán jī yù héng. shǐ jì tiān guān shū yún: běi dǒu qī xīng, suǒ wèi xuán jī yù héng, yǐ qí qī zhèng. hàn shū yáng xióng chuán yún: yù héng zhèng ér tài jiē píng.
〔二０〕書堯典云：「在璇機玉衡。」史記天官書云：「北斗七星，所謂旋機玉衡，以齊七政。」漢書揚雄傳云：「玉衡正而泰階平。」

èr yī xuān shí yī nián gōng yáng chuán yún: shén yī xíng ér sòng shēng zuò.
〔二一〕宣十一年公羊傳云：「什一行而頌聲作。」

qí hòu hū yǎng xián ér lù míng sī yī, bèi zōng zú ér cǎi fán yuàn èr, lǚ mǔ shuì ér shuò shǔ zuò sān, fù liǎn zhòng ér tán gào tōng sì, bān lù pō ér qīng fǔ cì wǔ, xíng rén dìng ér mián mán fěng liù, gù suì hào luàn shuāi ruò.
其後忽養賢而鹿鳴思〔一〕，背宗族而采蘩怨〔二〕，履畝稅而碩鼠作〔三〕，賦斂重而譚告通〔四〕，班祿頗而傾甫刺〔五〕，行人定而綿蠻諷〔六〕，故遂耗亂衰弱。

yī cǐ hòu suǒ shù shī yì, jiē yǔ máo chuán yì, gài běn sān jiā zhī shuō. duó àn: shǐ jì shí èr zhū hóu nián biǎo xù: rén yì líng chí, lù míng cì yān. wén xuǎn jī kāng qín fù lǐ shàn zhù yǐn cài yōng qín cāo: lù míng zhě, zhōu dà chén zhī suǒ zuò yě. wáng dào shuāi, dà chén zhī xián zhě yōu yǐn, gù dàn xián fěng jiàn. yù lǎn wǔ bǎi qī shí bā yǐn tóng. chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo yún: jiē běn lǔ shī zhī shuō.
〔一〕此後所述詩義，皆與毛傳異，蓋本三家之說。○鐸按：史記十二諸侯年表序：「仁義陵遲，鹿鳴刺焉。」文選嵇康琴賦李善注引蔡邕琴操：「鹿鳴者，周大臣之所作也。王道衰，大臣知賢者幽隱，故彈弦諷諫。」御覽五百七十八引同。陳喬樅魯詩遺說考云：「皆本魯詩之說。」

èr duó àn: mǎ ruì chén yuē: cǎi fán dāng wèi cǎi píng zhī é. gài sān jiā shī huò yīn shī yǒu zōng shì yǒu xià yī yǔ, suì yǐ wèi bèi zōng zú ér zuò yě. chén qiáo cōng yún: qián fū lùn yǐ lù míng wèi yuàn shī, yǔ sī mǎ qiān shǐ jì nián biǎo cài yōng qín cāo gāo yòu huái nán zhù quán yán xùn bìng hé, yòu yǐ xíng wěi wèi yǒng gōng liú shī, yì yǔ liú xiàng liè nǚ chuán jìn gōng gōng qī chuán hé, shì qí yòng lǔ shī zhī míng zhèng. rán zé cǐ yǐ cǎi fán wèi yuàn shī zhě, dāng yì jù lǔ shuō yě.
〔二〕○鐸按：馬瑞辰曰：『「采蘩」當為「采苹」之訛。蓋三家詩或因詩有「宗室牖下」一語，遂以為背宗族而作也。』陳喬樅云：「潛夫論以鹿鳴為怨詩，與司馬遷史記年表、蔡邕琴操、高誘淮南注（詮言訓）幷合，又以行葦為詠公劉詩，亦與劉向列女傳（晉弓工妻傳）合，是其用魯詩之明證。然則此以采蘩為怨詩者，當亦據魯說也。」

sān yán tiě lùn qǔ xià piān yún: zhōu zhī mò tú, dé huì sāi ér shì yù zhòng, jūn shē chǐ ér shàng qiú duō, mín kùn yú xià, dài yú gōng hū duó àn: gōng hū dāng zuò shàng gōng, zhāng dūn rén shuō, shì yǐ yǒu lǚ mǔ zhī shuì, shuò shǔ zhī shī zuò yě. duó àn: wèi fēng shuò shǔ xù yún: cì zhòng liǎn yě. chén huàn yuē: sān jiā yǔ máo xù cì zhòng liǎn hé. gù guǎng qí yuē: gōng yáng xuān shí wǔ nián chuán yún: shuì mǔ zhě hé? lǚ mǔ ér shuì yě. yòu yún: shén yī xíng ér sòng shēng zuò yǐ. zhèng wèi shuò shǔ shī ér yán. sān jiā shī gōng yáng jiē jīn wén, yí qí shuō zhī xiāng jìn. chén qiáo cōng yún: huán kuān yòng qí shī, rán zé cǐ shī lǔ qí shuō tóng yǐ. pí xī ruì shī fú táng bǐ jì yī yún: shuò shǔ shī shì wèi fēng. wèi miè yú chūn qiū chū, qǐ shì shí yǐ yǒu lǚ mǔ zhī shuì hū? jù chūn qiū jīng chuán zé shǐ yú xuān gōng, huò lǔ shì shí chū yòng zhī ěr.
〔三〕鹽鐵論取下篇云：「周之末塗，德惠塞而嗜欲眾，君奢侈而上求多，民困於下，怠於公乎（鐸按：「公乎」當作「上公」，張敦仁說），是以有履畝之稅，碩鼠之詩作也。」○鐸按：魏風碩鼠序云：「刺重斂也。」陳奐曰：「三家與毛序刺重斂合。」顧廣圻曰：『公羊宣十五年傳云：「稅畝者何？履畝而稅也。」又云：「什一行而頌聲作矣。」正為碩鼠詩而言。三家詩、公羊皆今文，宜其說之相近。』陳喬樅云：「桓寬用齊詩，然則此詩魯、齊說同矣。」皮錫瑞師伏堂筆記一云：「碩鼠詩是魏風。魏滅於春秋初，豈是時已有履畝之稅乎？據春秋經、傳則始於宣公，或魯是時初用之耳。」

sì jiù tuō ér zì, tán zuò yì. àn máo shī dà dōng xù yún: dōng guó kùn yú yì ér shāng yú cái, tán dài fū zuò shì shī yǐ gào bìng.
〔四〕舊脫「而」字，「譚」作「譯」。按毛詩大東序云：「東國困於役而傷於財，譚大夫作是詩以告病。」

wǔ gù mào cái guǎng qí yún: qīng dāng zuò qí. lì shì gāo yáng lìng yáng zhe bēi: qí fǔ bān jué. qí fǔ jí máo shī qí fù, qí qīng zì xíng xiāng jìn ér wù. jì péi àn: zhì shì xìng piān yǐ dān qīng gōng wèi qí gōng, wù zhèng lèi cǐ. cì jiù yì wù zuò lài. zhì yào zài lù jǐng diǎn yǔ wèi zhōu bāo shēn bó, jí fǔ zhe sòng, qí fù shī zhí, shī rén zuò cì, guān rén fēng jué, bù kě bù shèn. shuō yǔ cǐ hé. àn máo chuán: qí fù, sī mǎ yě. zhèng jiān shēn zhī yún: sī mǎ zhǎng lù shì, gù sī shì shǔ yān. qí shuō gài cǎi zhī sān jiā. lì shì fán yáng lìng yáng jūn bēi yún: mín sī yí ài, bēn gào yú wáng, qí bù shěn zhēn, mò kěn wèi yáng. qí yì wèi qí fǔ. ān píng xiāng sūn gēn bēi yòu yún: qí fǔ kǎo jī.
〔五〕顧茂才廣圻云：『「傾」當作「頎」。隸釋高陽令楊着碑：「頎甫班爵。」頎甫即毛詩祈父，頎、傾字形相近而誤。』繼培按：志氏姓篇以單傾公為頎公，誤正類此。「刺」舊亦誤作「賴」。治要載陸景典語謂「周褒申伯，吉甫着誦，祈父失職，詩人作刺，官人封爵，不可不慎。」說與此合。按毛傳：「圻父，司馬也。」鄭箋申之云：「司馬掌祿士，故司士屬焉。」其說蓋采之三家。隸釋繁陽令楊君碑云：「民思遺愛，奔告於王，頎不審真，莫肯慰揚。」頎亦謂頎甫。安平相孫根碑又云：「圻甫考績。」

liù gù mào cái yún: dìng dāng zuò fá. jì péi àn: shàng shū dà chuán yún: xíng ér wú zī wèi zhī fá. lǚ shì chūn qiū jì chūn jì: zhèn fá jué, gāo yòu zhù: xíng ér wú zī yuē fá. shì xíng rén dé yán fá yǐ. huò yún: dìng dāng wèi zhī wù, shuō wén yún:, pín bìng yě. dìng zì xíng yì xiāng jìn. duó àn: xī sān shí nián zuǒ chuán: xíng lǐ zhī wǎng lái, gòng qí fá kùn. xíng lǐ jí xíng rén zhī guān, shì xíng rén yán fá zhī zhèng. shī mián mán jiān: gǔ zhě qīng dài fū chū xíng, shì wèi mò jiè. shì zhī lù báo, huò kùn fá yú zī cái, zé dāng zhōu shàn zhī. yǔ cǐ shuō hé, bìng běn sān jiā. huò shuō wèi yǔn. shào běn zuò cù, wú kǎi shēng shī yì huì tōng zuò bìng, jiē yì gǎi. chén qiáo cōng yí wèi zì zhī é, yì fēi.
〔六〕顧茂才云：『「定」當作「乏」。』繼培按：尚書大傳云：「行而無資謂之乏。」呂氏春秋季春紀：「振乏絕」，高誘註：「行而無資曰乏。」是行人得言乏矣。或云：「定」當為「●」之誤，說文云：「●，貧病也。」●、定字形亦相近。○鐸按：僖三十年左傳：「行李之往來，共其乏困。」「行李」即行人之官，是行人言乏之證。詩綿蠻箋：「古者卿大夫出行，士為末介。士之祿薄，或睏乏於資財，則當賙贍之。」與此說合，並本三家。或說未允。邵本作「蹙」，吳闓生詩義會通作「病」，皆臆改。陳喬樅疑「畏」字之訛，亦非。

jí zhōu shì wēi ér wǔ bó zuò, liù guó bì ér bào qín xìng, bèi yì lǐ ér shàng wēi lì, miè diǎn lǐ ér xíng tān dāo yī, zhòng fù liǎn yǐ hòu jǐ, qiáng chén xià yǐ ruò zhī èr, wén dé bù huò fēng jué sān, liè hóu bù huò sì. shì yǐ xián zhě bù néng xíng lǐ yǐ cóng dào wǔ, pǐn chén bù néng wú wǎng yǐ cóng lì liù. jūn yòu zhòu shè yǐ zòng zéi qī, mín wú chǐ ér duō dào qiè.
及周室微而五伯作，六國弊而暴秦興，背義理而尚威力，滅典禮而行貪叨〔一〕，重賦斂以厚己，強臣下以弱枝〔二〕，文德不獲封爵〔三〕，列侯不獲〔四〕。是以賢者不能行禮以從道〔五〕，品臣不能無枉以從利〔六〕。君又驟赦以縱賊〔七〕，民無恥而多盜竊。

yī hán shī wài chuán wǔ yún: zì zhōu shì huài yǐ lái, wáng dào fèi ér bù qǐ, lǐ yì jué ér bù jì. qín zhī shí, fēi lǐ yì, qì shī shū, lüè gǔ xī, dà miè shèng dào, zhuān wèi gǒu wàng, yǐ tān lì wèi sú, yǐ gào liè wèi huà, ér tiān xià dà luàn. yàn cè: tài zǐ dān yuē: jīn qín yǒu tān tāo zhī xīn, ér yù bù kě zú yě. shuō wén yún: tāo, tān yě. chóng wén zuò dāo. àn kǎo jī piān zuò tān tāo.
〔一〕韓詩外傳五云：「自周室壞以來，王道廢而不起，禮義絕而不繼。秦之時，非禮義，棄詩、書，略古昔，大滅聖道，專為苟妄，以貪利為俗，以告獵為化，而天下大亂。」燕策：『太子丹曰：「今秦有貪饕之心，而欲不可足也。」』說文云：「饕，貪也。」重文作「叨」。按考績篇作「貪饕」。

èr chūn qiū fán lù méng huì yào piān yún: qiáng gàn ruò zhī, yǐ míng dà xiǎo zhī zhí.
〔二〕春秋繁露盟會要篇云：「強幹弱枝，以明大小之職。」

sān hàn shū gōng sūn hóng chuán fēng hóng zhào yún: gǔ zhě rèn xián yǐ xù wèi, liàng néng yǐ shòu guān, láo dà zhě jué lù hòu, dé shèng zhě huò jué zūn, gù wǔ gōng yǐ xiǎn zhòng, ér wén dé yǐ xíng bāo. àn sān shì piān yǐn sōng gāo zhēng mín shī ér shì zhī yún: shēn bó shān fǔ, wén dé zhì shēng píng, ér wáng fēng yǐ lè tǔ, cì yǐ shèng fú. wén dé huò fēng, gài sān jiā shī shuō yǒu zhī.
〔三〕漢書公孫弘傳封弘詔云：「古者任賢以序位，量能以授官，勞大者厥祿厚，德盛者獲爵尊，故武功以顯重，而文德以行褒。」按三式篇引崧高、烝民詩而釋之云：「申伯、山甫，文德致昇平，而王封以樂土，賜以盛服。」「文德獲封」，蓋三家詩說有之。

sì xià tuō èr zì, dāng shì bù huò zhì mín, jí sān shì piān suǒ yún liè hóu huò yǒu dé yí zǐ mín, ér dào bù dé shī yě.
〔四〕下脫二字，當是「不獲治民」，即三式篇所云「列侯或有德宜子民，而道不得施」也。

wǔ shī běi mén yún: zhōng jù qiě pín, máo chuán: jù zhě, wú lǐ yě. jiān yún: jūn yú jǐ lù hòu, zhōng bù zú yǐ wèi lǐ.
〔五〕詩北門云：「終寠且貧」，毛傳：「寠者，無禮也。」箋云：「君於己祿厚，終不足以為禮。」

liù pǐn chén yóu yán zhòng chén. tōng diǎn sà wǔ yǐn yīng shào hàn guān yí zài zhāng chǎng xiāo wàng zhī yán yuē: fū cāng lǐn shí ér zhī lǐ jié, yī shí zú ér zhī róng rǔ, jīn xiǎo lì fèng lǜ bù zú, cháng yǒu yōu fù mǔ qī zǐ zhī xīn, suī yù jié shēn wèi lián, qí shì bù néng. hòu hàn shū zhòng zhǎng tǒng chuán chāng yán sǔn yì piān yún: xuǎn yòng bì qǔ shàn shì. shàn shì fù zhě shǎo ér pín zhě duō, lù bù zú yǐ gōng yǎng, ān néng bù shǎo yíng sī mén hū? cuī shí zhèng lùn yún: jīn suǒ shǐ fēn wēi quán yù mín rén lǐ yù sòng gàn fù kù zhě, jiē qún chén zhī suǒ wèi, ér qí fèng lù shén báo, yǎng bù zú yǐ yǎng fù mǔ, fǔ bù zú yǐ huó qī zǐ. fù mǔ zhě, xìng suǒ ài yě qī zǐ zhě, xìng suǒ qīn yě. suǒ ài suǒ qīn, fāng jiāng dòng něi, suī mào rèn qiú lì, shàng yóu bù bì, kuàng kě lìng lín cái yù zhòng hū? shì suǒ wèi kě mǎ shǒu shuǐ, è quǎn hù ròu, yù qí bù qīn, yì bù jǐ yǐ.
〔六〕「品臣」猶言「眾臣」。通典卅五引應劭漢官儀載張敞、蕭望之言曰：「夫倉廩實而知禮節，衣食足而知榮辱，今小吏奉率不足，常有憂父母妻子之心，雖欲潔身為廉，其勢不能。」後漢書仲長統傳昌言損益篇云：「選用必取善士。善士富者少而貧者多，祿不足以供養，安能不少營私門乎？」崔實政論云：「今所使分威權御民人理獄訟干賦庫者，皆群臣之所為，而其奉祿甚薄，仰不足以養父母，俯不足以活妻子。父母者，性所愛也；妻子者，性所親也。所愛所親，方將凍餒，雖冒刃求利，尚猶不避，況可令臨財御眾乎？是所謂渴馬守水，餓犬護肉，欲其不侵，亦不幾矣。」

qī duó àn: zhòu shè jí shù shè. xuān sān nián zuǒ chuán: xuān zi zhòu jiàn, jiǎ kuí zhù: zhòu, jí yě. ěr yǎ shì gǔ: shù, jí yě. xiǎo ěr yǎ guǎng yán: zhòu, shù yě. èr zì gǔ yīn tóng bù, gù yì yì xiāng tōng.
〔七〕○鐸按：「驟赦」即「數赦」。宣三年左傳：「宣子驟諫」，賈逵註：「驟，疾也。」爾雅釋詁：「數，疾也。」小爾雅廣言：「驟，數也。」二字古音同部，故義亦相通。

hé zhě? xián qì jiā ér huà shàng fēng yī, huàn hài qiè ér pò jī hán èr, cǐ zāng hé sān suǒ yǐ bù néng jié qí dào zhě yě sì. shī yún: dà fēng yǒu suì, tān rén bài lèi. wǔ ěr zhī jiào yǐ, mín sī xiào yǐ liù. shì gù xiān wáng jiāng fā hào shī lìng qī, zhūn zhūn rú yě bā, wéi kǒng bù zhōng ér dào yú xié, gù zuò diǎn yǐ wèi mín jí jiǔ, shàng xià gòng zhī, wú yǒu sī qū yī, sān fǔ zhì fǎ yī yī, wèi wén shè bǐ yǒu zuì, yī èr yù huò wéi bǎo zhě yě yī sān.
何者？咸氣加而化上風〔一〕，患害切而迫饑寒〔二〕，此臧紇〔三〕所以不能詰其盜者也〔四〕。詩云：「大風有隧，貪人敗類。〔五〕」「爾之教矣，民斯效矣〔六〕。」是故先王將發號施令〔七〕，諄諄如也〔八〕，惟恐不中而道於邪，故作典以為民極〔九〕，上下共之，無有私曲〔一０〕，三府製法〔一一〕，未聞赦彼有罪，〔一二〕獄貨惟寶者也〔一三〕。

yī xián dāng zuò lì, lì qì yǔ xià hé qì xiāng duì. shuō yuàn guì dé piān yún: tiān zǐ hǎo lì zé zhū hóu tān, zhū hóu tān zé dài fū bǐ, dài fū bǐ zé shù rén dào. shàng zhī biàn xià, yóu fēng zhī mí cǎo yě.
〔一〕「咸」當作「戾」，「戾氣」與下「和氣」相對。說苑貴德篇云：「天子好利則諸侯貪，諸侯貪則大夫鄙，大夫鄙則庶人盜。上之變下，猶風之靡草也。」

èr hàn shū wèi xiāng chuán yún: jī hán zài shēn zé wáng lián chǐ, kòu zéi jiān guǐ suǒ yóu shēng yě.
〔二〕漢書魏相傳云：「饑寒在身則亡廉恥，寇賊奸軌所由生也。」

sān zāng hé jiù zuò miè jué.
〔三〕「臧紇」舊作「滅絕」。

sì xiāng niàn yī nián zuǒ chuán.
〔四〕襄廿一年左傳。

wǔ sāng róu. duó àn: è lì piān yì yǐn.
〔五〕桑柔。○鐸按：遏利篇亦引。

liù jiǎo gōng. jīn shī zuò xū xiào, bái hǔ tōng sān jiào piān yǐn shī zuò sī xiào. duó àn: chén qiáo cōng wèi zuò sī zhě lǔ shī.
〔六〕角弓。今詩作「胥效」，白虎通三教篇引詩作「斯效」。○鐸按：陳喬樅謂作「斯」者魯詩。

qī huái nán zǐ běn jīng xùn yún: fā hào shī lìng, tiān xià mò bù cóng fēng.
〔七〕淮南子本經訓云：「發號施令，天下莫不從風。」

bā shī yì yún: huì ěr zhūn zhūn. àn lǐ jì zhōng yōng: zhūn zhūn qí rén, zhèng zhù: zhūn zhūn dú rú huì ěr tún tún zhī tún. tún tún, kěn chéng mào yě. chūn qiū fán lòu xiàng shēng piān yún: kǒng zǐ wèi lǔ sī kòu, duàn yù tún tún, yǔ zhòng gòng zhī. shuō yuàn zhì gōng piān zuò dūn dūn. dūn dūn zhūn zhūn tún tún tún tún yì bìng tóng. duó àn: mèng zǐ wàn zhāng shàng piān yún: zhūn zhūn rán mìng zhī hū? zhūn zhūn rú jí zhūn zhūn rán. rú yóu rán yě. xùn jiàn jīng chuán shì cí juǎn qī.
〔八〕詩抑云：「誨爾諄諄。」按禮記中庸：「肫肫其仁」，鄭註：『「肫肫」讀如「誨爾忳忳」之「忳」。忳忳，懇誠貌也。』春秋繁露相生篇云：「孔子為魯司寇，斷獄屯屯，與眾共之。」說苑至公篇作「敦敦」。敦敦、諄諄、屯屯、忳忳義並同。○鐸按：孟子萬章上篇云：「諄諄然命之乎？」「諄諄如」即「諄諄然」。「如」猶「然」也。訓見經傳釋詞卷七。

jiǔ zhōu lǐ yún: tài zǎi zhǎng jiàn bāng zhī liù diǎn. yòu yún: shè guān fēn zhí, yǐ wèi mín jí.
〔九〕周禮云：「太宰掌建邦之六典。」又云：「設官分職，以為民極。」

yī guǎn zǐ wǔ fǔ piān yún: gōng fǎ xíng ér sī qū zhǐ.
〔一０〕管子五輔篇云：「公法行而私曲止。」

yī yī hòu hàn shū láng yǐ chuán yún: wěi rèn sān fǔ, zhāng huái zhù: sān gōng yě. àn tài wèi sī tú sī kōng jiē kāi fǔ, gù yuē: sān fǔ.
〔一一〕後漢書郎顗傳云：「委任三府」，章懷註：「三公也。」按太尉、司徒、司空皆開府，故曰：「三府」。

yī èr shī xiǎo biàn yún: shě bǐ yǒu zuì, shì wén: shě, yīn shě, yòu yīn shè. zhōu lǐ sī cì zhèng zhù: shè, shě yě.
〔一二〕詩小弁云：「舍彼有罪」，釋文：「舍，音舍，又音赦。」周禮司刺鄭註：「赦，舍也。」

yī sān shū lǚ xíng yún: yù huò fēi bǎo.
〔一三〕書呂刑云：「獄貨非寶。」

shì gù míng jūn lín zhòng, bì yǐ zhèng guǐ yī, jì wú yàn yǒu èr, wù jié lǐ ér hòu xià, fù dé ér chóng huà, shǐ jiē fù yú yǎng shēng sān ér jìng yú lián chǐ yě sì. shì yǐ guān zhǎng zhèng ér bǎi xìng huà, xié xīn chù ér jiān nì jué wǔ, rán hòu nǎi néng xié hé qì ér zhì tài píng yě liù. yì yuē: shèng rén yǎng xián yǐ jí wàn mín qī. wèi běn, jūn yǐ chén wèi jī, rán hòu gāo néng kě chóng yě bā mǎ féi, rán hòu yuǎn néng kě zhì yě jiǔ. rén jūn bù wù cǐ ér yù zhì tài píng, cǐ yóu báo zhǐ yī ér wàng gāo qiáng yī yī, jì jí ér zé yuǎn dào, qí bù kě de yě bì yǐ.
是故明君臨眾，必以正軌〔一〕，既無厭有〔二〕，務節禮而厚下，復德而崇化，使皆阜於養生〔三〕而競於廉恥也〔四〕。是以官長正而百姓化，邪心黜而奸匿絕〔五〕，然後乃能協和氣而致太平也〔六〕。易曰：「聖人養賢以及萬民〔七〕。」為本，君以臣為基，然後高能可崇也〔八〕；馬肥，然後遠能可致也〔九〕。人君不務此而欲致太平，此猶薄趾〔一０〕而望高牆〔一一〕，驥瘠而責遠道，其不可得也必矣。

yī yǐn wǔ nián zuǒ chuán yún: jiǎng shì yǐ dù guǐ liàng wèi zhī guǐ.
〔一〕隱五年左傳云：「講事以度軌量謂之軌。」

èr jù yǒu wù zì.
〔二〕句有誤字。

sān zhōu yǔ yún: suǒ yǐ fù cái yòng yī shí, wéi zhāo zhù: fù, hòu yě.
〔三〕周語云：「所以阜財用衣食」，韋昭註：「阜，厚也。」

sì guǎn zǐ mù mín piān yún: guó yǒu sì wéi: yī yuē lǐ, èr yuē yì, sān yuē lián, sì yuē chǐ. huái nán zǐ tài zú xùn yún: mín wú lián chǐ, bù kě zhì yě. fēi xiū lǐ yì, lián chǐ bù lì.
〔四〕管子牧民篇云：「國有四維：一曰禮，二曰義，三曰廉，四曰恥。」淮南子泰族訓云：「民無廉恥，不可治也。非修禮義，廉恥不立。」

wǔ nì dú wèi tè.
〔五〕「匿」讀為「慝」。

liù hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: hé qì zhì xiáng, guāi qì zhì yì. xiáng duō zhě qí guó ān, yì zhòng zhě qí guó wēi.
〔六〕漢書楚元王傳劉向封事云：「和氣致祥，乖氣致異。祥多者其國安，異眾者其國危。」

qī yí tuàn cí.
〔七〕頤彖辭。

bā wén yǒu tuō wù, dāng yún guó yǐ mín wèi běn, jūn yǐ chén wèi jī, jī hòu, rán hòu gāo néng kě chóng yě. yán tiě lùn wèi tōng piān yún: zhú chéng zhě xiān hòu qí jī ér hòu qiú qí gāo, chù mín zhě xiān hòu qí yè ér hòu qiú qí shàn. kǎo gōng jì yún: jiàng rén, qiáng hòu sān chǐ, chóng sān zhī. zhèng zhù: gāo hòu yǐ shì wèi lǜ, zú yǐ xiāng shèng. duó àn: néng yóu nǎi yě. xià tóng.
〔八〕文有脫誤，當雲「國以民為本，君以臣為基，基厚，然後高能可崇也」。鹽鐵論未通篇云：「築城者先厚其基而後求其高，畜民者先厚其業而後求其贍。」考工記云：「匠人，牆厚三尺，崇三之。」鄭註：「高厚以是為率，足以相勝。」○鐸按：「能」猶「乃」也。下同。

jiǔ shī yǒu bì máo chuán: bì, mǎ féi qiáng mào. mǎ féi qiáng zé néng shēng gāo jìn yuǎn, chén qiáng lì zé néng ān guó. zhèng jiān yún: cǐ yù xī gōng zhī yòng chén, bì xiān zhì qí lù shí, lù shí zú ér chén mò bù jǐn zhōng.
〔九〕詩有駜毛傳：「駜，馬肥強貌。馬肥強則能升高進遠，臣強力則能安國。」鄭箋云：「此喻僖公之用臣，必先致其祿食，祿食足而臣莫不盡忠。」

yī báo zhǐ èr zì dāng yǐ.
〔一０〕「薄趾」二字當乙。

yī yī huái nán zǐ tài zú xùn yún: bù yì qí hòu ér zhāng qí guǎng zhě huǐ, bù guǎng qí jī ér zēng qí gāo zhě fù.
〔一一〕淮南子泰族訓云：「不益其厚而張其廣者毀，不廣其基而增其高者覆。」