fán rén jūn zhī zhì, mò dà yú hé yīn yáng èr. yīn yáng zhě, yǐ tiān wèi běn. tiān xīn shùn zé yīn yáng hé, tiān xīn nì zé yīn yáng guāi. tiān yǐ mín wèi xīn, mín ān lè zé tiān xīn shùn sān, mín chóu kǔ zé tiān xīn nì. mín yǐ jūn wèi tǒng, jūn zhèng shàn zé mín hé zhì, jūn zhèng è zé mín yuān luàn. jūn yǐ xù mín wèi běn sì, chén zhōng liáng zé jūn zhèng shàn, chén jiān wǎng zé jūn zhèng è. yǐ xuǎn wèi běn wǔ, xuǎn jǔ shí zé zhōng xián jìn, xuǎn xū wěi zé xié dǎng gòng. xuǎn yǐ fǎ lìng wèi běn, fǎ lìng zhèng zé xuǎn jǔ shí, fǎ lìng zhà zé xuǎn xū wěi. fǎ yǐ jūn wèi zhǔ, jūn xìn fǎ zé fǎ shùn xíng, jūn qī fǎ zé fǎ wěi qì. jūn chén fǎ lìng zhī gōng, bì xiào yú mín. gù jūn chén fǎ lìng shàn zé mín ān lè, mín ān lè zé tiān xīn wèi liù, tiān xīn wèi zé yīn yáng hé, yīn yáng hé zé wǔ gǔ fēng, wǔ gǔ fēng ér mín méi shòu qī, mín méi shòu zé xìng yú yì, xìng yú yì ér wú jiān xíng, wú jiān xíng zé shì píng, ér guó jiā níng shè jì ān, ér jūn zūn róng yǐ bā. shì gù tiān xīn yīn yáng jūn chén mín máng shàn è xiāng fǔ zhì ér dài xiāng zhēng yě jiǔ.
凡人君之治，莫大於和陰陽〔二〕。陰陽者，以天為本。天心順則陰陽和，天心逆則陰陽乖。天以民為心，民安樂則天心順〔三〕，民愁苦則天心逆。民以君為統，君政善則民和治，君政惡則民冤亂。君以恤民為本〔四〕，臣忠良則君政善，臣奸枉則君政惡。以選為本〔五〕，選舉實則忠賢進，選虛偽則邪黨貢。選以法令為本，法令正則選舉實，法令詐則選虛偽。法以君為主，君信法則法順行，君欺法則法委棄。君臣法令之功，必效於民。故君臣法令善則民安樂，民安樂則天心慰〔六〕，天心慰則陰陽和，陰陽和則五穀豐，五穀豐而民眉壽〔七〕，民眉壽則興於義，興於義而無奸行，無奸行則世平，而國家寧、社稷安，而君尊榮矣〔八〕。是故天心陰陽、君臣、民氓、善惡相輔至而代相征也〔九〕。

yī duó àn: huái nán zǐ yuán dào xùn gāo zhù: yuán, běn yě. hàn shū xuē xuān chuán: yuán xīn dìng zuì, shī gǔ zhù: yuán wèi xún qí běn yě. xún yuán wèi yuán, gù tàn běn yì wèi zhī běn. cǐ piān lùn zhèng zhī běn, tí yuē běn zhèng, yóu lǚ shì chūn qiū jiū shēng zhī běn, ér mìng qí piān wèi běn shēng yě.
〔一〕○鐸按：淮南子原道訓高註：「原，本也。」漢書薛宣傳：「原心定罪」，師古註：「原謂尋其本也。」尋原為「原」，故探本亦謂之「本」。此篇論政之本，題曰本政，猶呂氏春秋究生之本，而命其篇為本生也。

èr hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: tiān dào zhī dà zhě zài yīn yáng. wèi xiāng chuán yún: yīn yáng zhě, wáng shì zhī běn, qún shēng zhī mìng, zì gǔ xián shèng, wèi yǒu bù yáo zhě yě. yòu yún: yuàn bì xià xuǎn míng jīng tōng zhī yīn yáng zhě sì rén, gè zhǔ yī shí. shí zhì míng yán suǒ zhí, yǐ hé yīn yáng. yuán dì jì chū yuán sān nián zhào yuē: gài wén ān mín zhī dào, běn yáo yīn yáng. chéng dì jì yáng shuò èr nián zhào yuē: xī zài dì yáo, lì xī hé zhī guān, mìng yǐ sì shí zhī shì, lìng bù shī qí xù. gù shū yún: lí mín yú fān shí yōng, míng yǐ yīn yáng wèi běn yě.
〔二〕漢書董仲舒傳云：「天道之大者在陰陽。」魏相傳云：「陰陽者，王事之本，群生之命，自古賢聖，未有不繇者也。」又云：「願陛下選明經通知陰陽者四人，各主一時。時至明言所職，以和陰陽。」元帝紀初元三年詔曰：「蓋聞安民之道，本繇陰陽。」成帝紀陽朔二年詔曰：『昔在帝堯，立羲、和之官，命以四時之事，令不失其序。故書云：「黎民於蕃時雍」，明以陰陽為本也。』

sān hàn shū bào xuān chuán yún: tiān rén tóng xīn, rén xīn yuè, zé tiān yì jiě yǐ.
〔三〕漢書鮑宣傳云：「天人同心，人心悅，則天意解矣。」

sì xù mín èr zì yí wù, àn wén yì dāng yún dé chén, fāng yǔ xià hé.
〔四〕「恤民」二字疑誤，按文義當雲「得臣」，方與下合。

wǔ yǐ xuǎn shàng tuō èr zì.
〔五〕「以選」上脫二字。

liù wèi jiù zuò, jù chéng běn gǎi, xià tóng. àn, sú zǒng zì, jiàn guǎng yùn yī dǒng.
〔六〕「慰」舊作「●」，據程本改，下同。按●，俗總字，見廣韻一董。

qī shī qī yuè máo chuán yún: méi shòu, háo méi yě. duó àn: ér yóu zé yě, hù wén ěr. xià ér wú jiān xíng tóng.
〔七〕詩七月毛傳云：「眉壽，豪眉也。」○鐸按：「而」猶「則」也，互文耳。下「而無奸行」同。

bā hàn shū wèi xiāng chuán yún: jūn dòng jìng yǐ dào, fèng shùn yīn yáng, zé rì yuè guāng míng, fēng yǔ shí jié, hán shǔ diào hé. sān zhě dé xù, zé zāi hài bù shēng, wǔ gǔ shú, sī má suì, cǎo mù mào, niǎo shòu fān, mín bù yāo jí, yī shí yǒu yú. ruò shì zé jūn zūn mín shuō, shàng xià wáng yuàn, zhèng jiào bù wéi, lǐ ràng kě xìng. àn xiāng suǒ yún, dà zhǐ běn yú dǒng zhòng shū. zhāng tāng hòu ān shì chuán: xiāng shàng fēng shì yún: cháo tíng zūn róng, tiān xià xiāng fēng.
〔八〕漢書魏相傳云：「君動靜以道，奉順陰陽，則日月光明，風雨時節，寒暑調和。三者得敘，則災害不生，五穀熟，絲麻遂，草木茂，鳥獸蕃，民不夭疾，衣食有餘。若是則君尊民說，上下亡怨，政教不違，禮讓可興。」按相所云，大恉本於董仲舒。張湯後安世傳：『相上封事云：「朝廷尊榮，天下鄉風。」』

jiǔ duó àn: shuō wén: dài, gèng yě. zhēng, zhào yě. yáng máng zhēng, táng dēng hé yùn. sī mǎ xiàng rú fēng chán wén huáng yǔ shēng zhēng chéng xié, shì qí lì.
〔九〕○鐸按：說文：「代，更也。征，召也。」陽、氓、征，唐、登合韻。司馬相如封禪文煌與升、烝、乘協，是其例。

fū tiān zhě guó zhī jī yě yī, jūn zhě mín zhī tǒng yě, chén zhě zhì zhī cái yě. gōng yù shàn qí shì, bì xiān lì qí qì èr. shì gù jiāng zhì tài píng zhě, bì xiān diào yīn yáng diào yīn yáng zhě, bì xiān shùn tiān xīn shùn tiān xīn zhě, bì xiān ān qí rén ān qí rén zhě sān, bì xiān shěn zé qí rén. shì gù guó jiā cún wáng zhī běn, zhì luàn zhī jī, zài yú míng xuǎn ér yǐ yǐ sì. shèng rén zhī zhī, gù yǐ wèi chù zhì zhī shǒu. shū yuē: ěr ān bǎi xìng, hé zé fēi rén wǔ? cǐ xiān wáng zhì tài píng ér fā sòng shēng yě liù.
夫天者國之基也〔一〕，君者民之統也，臣者治之材也。工欲善其事，必先利其器〔二〕。是故將致太平者，必先調陰陽；調陰陽者，必先順天心；順天心者，必先安其人；安其人者〔三〕，必先審擇其人。是故國家存亡之本，治亂之機，在於明選而已矣〔四〕。聖人知之，故以為黜陟之首。書曰：「爾安百姓，何擇非人〔五〕？」此先王致太平而發頌聲也〔六〕。

yì tiān dāng zuò mín. shù shè piān yún: zhēn liáng shàn mín, wéi guó zhī jī. jiù biān piān yún: guó yǐ mín wèi jī. jiē qí zhèng yě. hàn shū gǔ yǒng chuán yún: wáng zhě yǐ mín wèi jī.
〔一〕「天」當作「民」。述赦篇云：「貞良善民，惟國之基。」救邊篇云：「國以民為基。」皆其證也。漢書谷永傳云：「王者以民為基。」

èr hàn shū méi fú chuán yún: shì zhě guó zhī zhòng qì, dé shì zé zhòng, shī shì zé qīng. gù jué lù shù bó zhě, tiān xià zhī dǐ shí, gāo zǔ suǒ yǐ lì shì mó dùn yě. kǒng zǐ yuē: gōng yù shàn qí shì, bì xiān lì qí qì. yán shī gǔ zhù: lùn yǔ zài kǒng zǐ zhī yán yě. gōng yǐ yù guó zhèng, lì qì yù xián cái. wáng bāo chuán shèng zhǔ dé xián chén sòng yún: fū xián zhě guó jiā zhī qì yòng yě. suǒ rèn xián zé qū shě shěng ér gōng shī pǔ, qì yòng lì zé yòng lì shǎo ér jiù xiào zhòng. gù gōng rén zhī yòng dùn qì yě, láo jīn kǔ gǔ, zhōng rì kū kū. jí zhì qiǎo yě zhù gàn jiāng zhī pǔ, qīng shuǐ cuì qí fēng, yuè dǐ hān qí è, shuǐ duàn jiāo lóng, lù tuán xī gé, hū ruò huì fàn huà tú. rú cǐ zé shǐ lí lóu dū shéng, gōng shū xuē mò, suī chóng tái wǔ zēng, yán mào bǎi zhàng ér bù hùn zhě, gōng yòng xiāng de yě. cǐ wén dà zhǐ běn yú bǐ. zhì yào zài huán tán xīn lùn yì yún: cái néng dé xíng zhě, zhì guó zhī qì yě.
〔二〕漢書梅福傳云：『士者國之重器，得士則重，失士則輕。故爵祿束帛者，天下之砥石，高祖所以厲世摩鈍也。孔子曰：「工欲善其事，必先利其器。」』顏師古註：「論語載孔子之言也。工以喻國政，利器喻賢才。」王褒傳聖主得賢臣頌云：「夫賢者國家之器用也。所任賢則趨舍省而功施普，器用利則用力少而就效眾。故工人之用鈍器也，勞筋苦骨，終日矻矻。及至巧冶鑄干將之朴，清水焠其鋒，越砥歛其咢，水斷蛟龍，陸剸犀革，忽若彗泛畫塗。如此則使離婁督繩，公輸削墨，雖崇台五增，延袤百丈而不溷者，工用相得也。」此文大恉本於彼。治要載桓譚新論亦云：「材能德行者，治國之器也。」

sān èr rén zì dāng zuò mín. duó àn: cǐ gài hòu rén bì táng huì gǎi.
〔三〕二「人」字當作「民」。○鐸按：此蓋後人避唐諱改。

sì hàn shū jīng fáng chuán yún: rèn xián bì zhì, rèn bù xiào bì luàn, bì rán zhī dào yě.
〔四〕漢書京房傳云：「任賢必治，任不肖必亂，必然之道也。」

wǔ lǚ xíng. duó àn: yuán wén yǐn jiàn sī xián piān xiān wáng wèi guān zé rén zhù.
〔五〕呂刑。○鐸按：原文引見思賢篇「先王為官擇人」注。

liù zhèng shì shī pǔ yún: zhōu sòng zhě, zhōu shì chéng gōng zhì tài píng dé qià zhī shī. hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: yù yǐ chéng tài píng, zhì yǎ sòng. lùn héng xū sòng piān yún: tiān xià tài píng sòng shēng zuò.
〔六〕鄭氏詩譜云：「周頌者，周室成功致太平德洽之詩。」漢書楚元王傳劉向封事云：「欲以成太平，致雅、頌。」論衡須頌篇云：「天下太平頌聲作。」

fǒu tài xiāo xī, yīn yáng bù bìng yī, guān qí suǒ jù, ér xìng shuāi zhī duān kě jiàn yě èr. jì? gāo yáo jù ér zhì yōng xī sān, huáng fù jué jǔ jù ér zhì zāi yì sì. fū shàn è zhī xiàng, qiān lǐ hé fú, bǎi shì lèi jī, xìng xiāng jìn ér xí xiāng yuǎn wǔ. shì gù xián yú zài xīn, bù zài guì jiàn xìn qī zài xìng, bù zài qīn shū. èr shì suǒ yǐ gòng wáng tiān xià zhě, chéng xiàng yù shǐ yě liù. gāo zǔ suǒ yǐ gòng qǔ tiān xià zhě, zēng sì gǒu tú yě lí shān zhī tú, jù yě zhī dào, jiē wèi míng jiāng qī. yóu cǐ guān zhī, gǒu dé qí rén, bù huàn pín jiàn gǒu dé qí cái, bù xián míng jī bā.
否泰消息，陰陽不並〔一〕，觀其所聚，而興衰之端可見也〔二〕。稷、?、皋陶聚而致雍熙〔三〕，皇父、蹶、踽聚而致災異〔四〕。夫善惡之象，千里合符，百世累跡，性相近而習相遠〔五〕。是故賢愚在心，不在貴賤；信欺在性，不在親疏。二世所以共亡天下者，丞相、御史也〔六〕。高祖所以共取天下者，繒肆、狗屠也；驪山之徒，鉅野之盜，皆為名將〔七〕。由此觀之，苟得其人，不患貧賤；苟得其材，不嫌名跡〔八〕。

yī liú xiàng fēng shì yún: chán xié jìn zé zhòng xián tuì, qún wǎng shèng zé zhèng shì xiāo, gù yì yǒu fǒu tài. xiǎo rén dào zhǎng, jūn zǐ dào xiāo. jūn zǐ dào xiāo, zé zhèng rì luàn, gù wèi fǒu. fǒu zhě, bì ér luàn yě. jūn zǐ dào zhǎng, xiǎo rén dào xiāo. xiǎo rén dào xiāo, zé zhèng rì zhì, gù wèi tài. tài zhě, tōng ér zhì yě.
〔一〕劉向封事云：「讒邪進則眾賢退，群枉盛則正士消，故易有否、泰。小人道長，君子道消。君子道消，則政日亂，故為否。否者，閉而亂也。君子道長，小人道消。小人道消，則政日治，故為泰。泰者，通而治也。」

èr yì cuì tuàn yuē: guān qí suǒ jù, ér tiān dì wàn wù zhī qíng kě jiàn yǐ.
〔二〕易萃彖曰：「觀其所聚，而天地萬物之情可見矣。」

sān? jí qì zì. hòu hàn shū fāng shù chuán dì wǔ lún lìng bān gù wèi wén jiàn xiè yí wú yuē: chén wén yáo dēng jì qì, zhèng lóng tài píng shùn yòng gāo yáo, zhèng zhì yōng xī. duó àn: chéng běn? zuò yǔ, é. jì? yì jiàn sān shì piān.
〔三〕「?」即「契」字。後漢書方術傳第五倫令班固為文薦謝夷吾曰：「臣聞堯登稷、契，政隆太平；舜用皋陶，政致雍熙。」○鐸按：程本「?」作「禹」，訛。「稷?」亦見三式篇。

sì shī shí yuè zhī jiāo. jǔ jīn shī zuò yǔ. duó àn: jué yǔ jiē zhōu yōu wáng chén. yǔ jí yùn yǐn shī zuò, hàn shū gǔ jīn rén biǎo zuò yǔ. cǐ zuò jǔ, gài yǔ jué zì xiāng lián ér wù wèi zú páng.
〔四〕詩十月之交。「踽」今詩作「楀」。○鐸按：蹶、楀皆周幽王臣。「楀」集韻引詩作「■」，漢書古今人表作「萭」。此作「踽」，蓋與「蹶」字相連而誤為足旁。

wǔ lùn yǔ.
〔五〕論語。

liù jiàn shǐ jì qín shǐ huáng jì. duó àn: yǐ yóu yǔ yě, xià jù tóng.
〔六〕見史記秦始皇紀。○鐸按：「以」猶「與」也，下句同。

qī guàn yīng fán kuài qíng bù péng yuè yě. bìng jiàn shǐ jì.
〔七〕灌嬰、樊噲、黥布、彭越也。並見史記。

bā hàn shū yóu xiá chuán xù yún: zhòng shù lè qí míng jī, jì ér mù zhī.
〔八〕漢書遊俠傳序云：「眾庶樂其名跡，覬而慕之。」

yuǎn jī hàn yuán yǐ lái yī, jiāo guì zhī chén, měi shòu zuì zhū èr, dǎng yǔ zài wèi, sān bìng fú gū zhě sì, cháng shí èr sān. yóu cǐ guān zhī, guì chǒng zhī chén, wèi cháng bù bō shòu sī rén jìn jiān dǎng yě wǔ. shì gù wáng mǎng yǔ hàn gōng qīng mù shǒu duó hàn, guāng wǔ yǔ hàn zhī yí mín qì shì gòng zhū. rú guì rén bì xián ér zhōng liù, jiàn rén bì yú ér qī, zé hé yǐ ruò shì?
遠跡漢元以來〔一〕，驕貴之臣，每受罪誅〔二〕，黨與在位，〔三〕幷伏辜者〔四〕，常十二三。由此觀之，貴寵之臣，未嘗不播授私人進奸黨也〔五〕。是故王莽與漢公卿牧守奪漢，光武與漢之遺民棄士共誅。如貴人必賢而忠〔六〕，賤人必愚而欺，則何以若是？

yī hàn shū jiǎ yì chuán yún: qiè jī qián shì, yán shī gǔ zhù: xún qián shì zhī zōng jī. jī yǔ jī tóng. hàn yuán, wèi hàn yuán nián. hàn shū píng dì jì yuán shǐ wǔ nián zhào yuē: hàn yuán zhì jīn. lǜ lì zhì yún: huáng dì diào lǜ lì, hàn yuán yǐ lái yòng zhī.
〔一〕漢書賈誼傳云：「竊跡前事」，顏師古註：「尋前事之蹤跡。」「跡」與「跡」同。漢元，謂漢元年。漢書平帝紀元始五年詔曰：「漢元至今。」律曆志云：「黃帝調律歷，漢元以來用之。」

èr hàn shū wáng jiā chuán yún: wǎng zhě, chǒng chén dèng tōng hán yān jiāo guì shī dù, yì yù wú yàn, xiǎo rén bù shèng qíng yù, zú xiàn zuì gū.
〔二〕漢書王嘉傳云：「往者，寵臣鄧通、韓嫣驕貴失度，逸豫無厭，小人不勝情慾，卒陷罪辜。」

sān guǎn zǐ bā guān piān yún: qǐng yè dé yú shàng, zé dǎng yǔ chéng yú xià.
〔三〕管子八觀篇云：「請謁得於上，則黨與成於下。」

sì shī yǔ wú zhèng yún: jì fú qí gū.
〔四〕詩雨無正云：「既伏其辜。」

wǔ guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: qún chén yǐ xū yù jìn qí dǎng. hòu hàn shū zhòng zhǎng tǒng chuán chāng yán fǎ jiè piān yún: quán yí wài qī zhī jiā, chǒng bèi jìn xí zhī, qīn qí dǎng lèi, yòng qí sī rén, nèi chōng jīng shī, wài bù liè jùn.
〔五〕管子明法解云：「群臣以虛譽進其黨。」後漢書仲長統傳昌言法誡篇云：「權移外戚之家，寵被近習之■，親其黨類，用其私人，內充京師，外布列郡。」

liù lǚ shì chūn qiū zhòng jǐ piān yún: rén zhǔ guì rén, gāo yòu zhù: guì rén, wèi gōng qīng dài fū yě.
〔六〕呂氏春秋重己篇云：「人主、貴人」，高誘註：「貴人，謂公卿大夫也。」

zì chéng dì yǐ jiàng, zhì yú mǎng, gōng qīng liè hóu, xià qì lìng wèi yī, dà xiǎo zhī guān, qiě shí wàn rén, jiē zì hàn suǒ wèi xián míng zhōng zhèng guì chǒng zhī chén yě. mǎng zhī cuàn wèi, wéi ān zhòng hóu liú chóng dōng jùn tài shǒu dí yì sī shì jūn zhī lǐ, yì yǒng fèn fā èr, yù zhū mǎng. gōng suī bù chéng, zhì jié kě jì sān. fū yǐ shí wàn zhī jì, qí néng fèng bào ēn sì, èr rén ér yǐ. yóu cǐ guān zhī, shuāi shì qún chén chéng shǎo xián yě, qí guān yì dà zhě zuì yì zhòng, wèi yì gāo zhě zuì yì shēn ěr wǔ. gù yuē: zhì shì zhī dé, shuāi shì zhī è, cháng yǔ jué wèi zì xiāng fù yě.
自成帝以降，至於莽，公卿列侯，下訖令尉〔一〕，大小之官，且十萬人，皆自漢所謂賢明忠正貴寵之臣也。莽之篡位，惟安眾侯劉崇、東郡太守翟義思事君之禮，義勇奮發〔二〕，欲誅莽。功雖不成，志節可紀〔三〕。夫以十萬之計，其能奉報恩〔四〕，二人而已。由此觀之，衰世群臣誠少賢也，其官益大者罪益重，位益高者罪益深爾〔五〕。故曰：治世之德，衰世之惡，常與爵位自相副也。

yī xù hàn shū bǎi guān zhì yún: xiàn wàn hù yǐ shàng wèi lìng, bù mǎn wèi zhǎng. wèi dà xiàn èr rén, xiǎo xiàn yī rén.
〔一〕續漢書百官志云：「縣萬戶以上為令，不滿為長。尉大縣二人，小縣一人。」

èr hàn shū chén tāng chuán yún: cè lǜ bì yì, yì yǒng fèn fā.
〔二〕漢書陳湯傳云：「策慮愊億，義勇奮發。」

sān hàn shū yuán hòu chuán yún: mǎng wèi shè huáng dì, gǎi yuán chēng zhì, zōng shì ān zhòng hóu liú chóng jí dōng jùn tài shǒu dí yì děng è zhī, gèng jǔ bīng yù zhū mǎng. yì jiàn dí fāng jìn chuán. duó àn: liú chóng yǔ xiāng zhāng shào móu zhū mǎng, yǔ zài mǎng chuán.
〔三〕漢書元後傳云：「莽為攝皇帝，改元稱制，宗室安眾侯劉崇及東郡太守翟義等惡之，更舉兵欲誅莽。」義見翟方進傳。○鐸按：劉崇與相張紹謀誅莽，語在莽傳。

sì fèng xià tuō yī zì. àn jiù biān piān yún: fán mín zhī suǒ yǐ fèng shì shàng zhě, huái yì ēn yě. cǐ dāng yún fèng shàng bào ēn. duó àn: shào běn yì bǔ guó zì.
〔四〕「奉」下脫一字。按救邊篇云：「凡民之所以奉事上者，懷義恩也。」此當雲「奉上報恩」。○鐸按：邵本臆補「國」字。

wǔ yán tiě lùn bāo xián piān yún: qí wèi mí gāo ér zuì mí zhòng, lù zī hòu ér zuì zī duō.
〔五〕鹽鐵論褒賢篇云：「其位彌高而罪彌重，祿滋厚而罪滋多。」

kǒng zǐ yuē: guó yǒu dào, pín qiě jiàn yān, chǐ yě guó wú dào, fù qiě guì yān, chǐ yě yī. shī shāng jiǎo jiǎo bái jū, zài bǐ kōng gǔ èr, qiǎo yán rú liú, bǐ gōng chù xiū sān. gài yán shuāi shì zhī shì, zhì mí jié zhě shēn mí jiàn, nìng mí qiǎo zhě guān mí zūn yě. fāng yǐ lèi jù, wù yǐ qún fēn sì, tóng míng xiāng jiàn, tóng tīng xiāng wén, wéi shèng zhī shèng, wéi xián zhī xián wǔ.
孔子曰：「國有道，貧且賤焉，恥也；國無道，富且貴焉，恥也〔一〕。」詩傷「皎皎白駒，在彼空谷」〔二〕，「巧言如流，俾躬處休〔三〕。」蓋言衰世之士，志彌潔者身彌賤，佞彌巧者官彌尊也。方以類聚，物以群分〔四〕，同明相見，同聽相聞，惟聖知聖，惟賢知賢〔五〕。

yī lùn yǔ guó jù zuò bāng, cǐ bì gāo zǔ huì. liè nǚ chuán liǔ xià huì qī chuán yì zuò guó.
〔一〕論語「國」俱作「邦」，此避高祖諱。列女傳柳下惠妻傳亦作「國」。

èr bái jū.
〔二〕白駒。

sān yǔ wú zhèng.
〔三〕雨無正。

sì yì xì cí shàng chuán.
〔四〕易繫辭上傳。

wǔ fēn wén xián yùn. hán shī wài chuán wǔ yún: tóng míng xiāng jiàn, tóng yīn xiāng wén, tóng zhì xiāng cóng, fēi xián zhě mò néng yòng xián. hàn shū yuán hòu chuán: chéng dì wèi wáng zhāng yuē: wéi xián zhī xián, jūn shì wèi zhèn qiú kě yǐ zì fǔ zhě. wèi zhì dù xí chuán: xí yuē: fū wéi xián zhī xián, wéi shèng zhī shèng. gài běn cǐ.
〔五〕分、聞、賢韻。韓詩外傳五云：「同明相見，同音相聞，同志相從，非賢者莫能用賢。」漢書元後傳：『成帝謂王章曰：「惟賢知賢，君試為朕求可以自輔者。」』魏志杜襲傳：『襲曰：「夫惟賢知賢，惟聖知聖。」』蓋本此。

jīn dāng tú zhī rén yī, jì bù néng zhāo liàn xián bǐ èr, rán yòu què yú guì rén zhī fēng zhǐ sān, xié yǐ quán shì zhī shǔ tuō sì, qǐng yè tián mén wǔ, lǐ zhì fú còu liù, pò yú mù qián zhī jí, zé qiě xiān zhī qī. cǐ zhèng shì zhī suǒ dú bì, ér qún xié zhī suǒ dǎng jìn yě.
今當塗之人〔一〕，既不能昭練賢鄙〔二〕，然又卻於貴人之風指〔三〕，脅以權勢之屬託〔四〕，請謁闐門〔五〕，禮贄輻輳〔六〕，迫於目前之急，則且先之〔七〕。此正士之所獨蔽，而群邪之所党進也。

yī duó àn: dāng tú zhù jiàn míng àn piān.
〔一〕○鐸按：「當塗」注見明闇篇。

èr duó àn: wén xuǎn yuè fù zhù yǐn pí cāng: liàn, zé yě. ěr yǎ shì gǔ: jiǎn, zé yě. liàn jí jiǎn zhī jiè.
〔二〕○鐸按：文選月賦注引埤蒼：「練，擇也。」爾雅釋詁：「柬，擇也。」「練」即「柬」之借。

sān què dāng wèi jié, jié yǔ xià xié zì tóng yì. lǐ jì rú xíng yún: jié zhī yǐ zhòng, zhèng zhù: jié, jié xié yě. jié yì zuò. jié què zì xíng xiāng jìn, zhuāng zi tián zǐ fāng piān: dào rén bù dé, shì wén: yuán jiā běn zuò què. wù zhèng lèi cǐ. fēng zhǐ yǒu èr yì. hàn shū hé wǔ chuán yún: dà sī kōng zhēn fēng chéng mǎng fēng zhǐ, yán shī gǔ zhù: fēng, wèi fēng cǎi yě. zhǐ, yì yě. wáng mǎng chuán yún: mǎng sè lì ér yán zhī, yù yǒu suǒ wèi, wēi jiàn fēng cǎi, dǎng yǔ chéng qí zhǐ yì ér xiǎn zòu zhī. fēng, dú rú zì. kǒng guāng chuán yún: mǎng suǒ yù bó jī, zhé wèi cǎo, yǐ tài hòu zhǐ fēng guāng, lìng shàng zhī. yán zhù chuán yún: nǎi lìng yán zhù yù yì, fēng zhǐ yú nán yuè. yán shì bìng dú fēng wèi fěng. hòu hàn shū huàn zhě chuán yún: cài lún shòu dòu hòu fēng zhǐ, wū xiàn ān dì zǔ mǔ sòng guì rén. zhāng dì zi qīng hé xiào wáng chuán yún: shǐ xiǎo huáng mén cài lún kǎo shí zhī, jiē chéng fěng zhǐ, fù zhì qí shì. xī qiāng chuán yún: wáng mǎng fǔ zhèng, yù yào wēi dé, yǐ huái yuǎn wèi míng, nǎi lìng yì fěng zhǐ zhū qiāng, shǐ gòng xiàn xī hǎi zhī dì. jiē yòng fěng běn zì, cǐ fēng zhǐ dāng dú rú zì.
〔三〕「卻」當為「劫」，「劫」與下「脅」字同義。禮記儒行云：「劫之以眾」，鄭註：「劫，劫脅也。」「劫」亦作「■」。劫、■、卻字形相近，莊子田子方篇：「盜人不得■」，釋文：『元嘉本作「卻」。』誤正類此。「風指」有二義。漢書何武傳云：「大司空甄豐承莽風指」，顏師古註：「風，謂風采也。指，意也。」王莽傳云：「莽色厲而言之，欲有所為，微見風采，黨與承其指意而顯奏之。」風，讀如字。孔光傳云：「莽所欲搏擊，輒為草，以太后指風光，令上之。」嚴助傳云：「乃令嚴助諭意，風指於南越。」顏氏並讀「風」為「諷」。後漢書宦者傳云：「蔡倫受竇後風旨，誣陷安帝祖母宋貴人。」章帝子清河孝王傳云：「使小黃門蔡倫考實之，皆承諷旨，傅致其事。」西羌傳云：「王莽輔政，欲耀威德，以懷遠為名，乃令譯諷旨諸羌，使共獻西海之地。」皆用「諷」本字，此「風旨」當讀如字。

sì hàn shū zōu yáng chuán yún: xié yú wèi shì zhī guì. gài kuān ráo chuán yún: shàng wú xǔ shǐ zhī shǔ, xià wú jīn zhāng zhī tuō, yán shī gǔ zhù: xǔ shì shǐ shì yǒu wài shǔ zhī ēn, jīn shì zhāng shì zì tuō zài yú jìn xiá yě. shǔ, dú rú běn zì. àn shǔ tuō tóng yì, yán shuō fēi yě. yǐn wēng guī chuán yún: zhēng bài dōng hǎi tài shǒu, guò cí tíng wèi yú dìng guó. dìng guó jiā zài dōng hǎi, yù shǔ tuō yì zi liǎng rén. nìng xìng chún yú zhǎng chuán yún: fèng qiě zhōng, yǐ zhǎng shǔ tuō tài hòu jí dì. wài qī chuán: xiào wǔ lǐ fū rén bìng dǔ. shàng yuē: fū rén bìng shén, dài jiāng bù qǐ, yī jiàn wǒ, shǔ tuō wáng jí xiōng dì. hòu hàn shū dòu róng chuán yún: nián lǎo, zi sūn zòng dàn duō bù fǎ, suì jiāo tōng qīng báo, shǔ tuō jùn xiàn, gàn luàn zhèng shì. mǎ yuán hòu yán chuán yún: diǎn jùn sì nián, zuò yǔ zōng zhèng liú yì shào fǔ dīng hóng děng gèng xiāng shǔ tuō, zhēng bài tài zhōng dài fū. dí pú chuán yún: quán guì gòng wū pú jí shàng shū lìng gāo táng zhī děng jiāo tōng shǔ tuō. yáng zhèn chuán yún: wài jiāo shǔ tuō, rǎo luàn tiān xià. yòu yún: shǔ tuō zhōu jùn, qīng dòng dà chén. bái hǔ tōng sān gāng liù jì piān lùn péng yǒu yún: shēng bù shǔ, sǐ bù tuō. fēn hé yán zhī, qí yì yī yě.
〔四〕漢書鄒陽傳云：「脅於位勢之貴。」蓋寬饒傳云：「上無許、史之屬，下無金、張之託」，顏師古註：「許氏、史氏有外屬之恩，金氏、張氏自托在於近狎也。屬，讀如本字。」按屬、托同義，顏說非也。尹翁歸傳云：「征拜東海太守，過辭廷尉於定國。定國家在東海，欲屬託邑子兩人。」佞幸淳于長傳云：「鳳且終，以長屬託太后及帝。」外戚傳：『孝武李夫人病篤。上曰：「夫人病甚，殆將不起，一見我，屬託王及兄弟。」』後漢書竇融傳云：「年老，子孫縱誕多不法，遂交通輕薄，屬託郡縣，干亂政事。」馬援後嚴傳云：「典郡四年，坐與宗正劉軼、少府丁鴻等更相屬託，征拜太中大夫。」翟酺傳云：「權貴共誣酺及尚書令高堂芝等交通屬託。」楊震傳云：「外交屬託，擾亂天下。」又云：「屬託州郡，傾動大臣。」白虎通三綱六紀篇論朋友云：「生不屬，死不託。」分合言之，其義一也。

wǔ hán fēi zi bā jiān piān yún: yǒu zuǒ yòu zhī jiāo zhě, qǐng yè yǐ wèi zhòng. hàn shū shēn tú jiā chuán yún: mén bù shòu sī yè. shǐ jì jí zhèng liè chuán zàn yún: shǐ dí gōng wèi tíng wèi, bīn kè tián mén, hàn shū zuò tián, yán shī gǔ zhù yún: tián, mǎn yě. duó àn: zhū jùn shēng yún: tián zì běn xùn dāng yǔ tián lüè tóng.
〔五〕韓非子八奸篇云：「有左右之交者，請謁以為重。」漢書申屠嘉傳云：「門不受私謁。」史記汲鄭列傳贊云：「始翟公為廷尉，賓客闐門」，漢書作「填」，顏師古注云：「填，滿也。」○鐸按：朱駿聲云：『「闐」字本訓當與「填」略同。』

liù shuō wén yún: gǔ, fú suǒ còu yě. còu còu gǔ jīn zì. hòu hàn shū láng yǐ chuán yún: jīn xuǎn jǔ jiē guī sān sī, fēi yǒu zhōu zhào zhī cái, ér dāng zé zhé zhī zhòng, měi yǒu xuǎn yòng, zhé cān zhī yuàn shǔ, gōng fǔ mén xiàng, bīn kè tián jí, sòng qù yíng lái, cái huò wú yǐ. qí dāng xuǎn zhě, jìng xiāng jiàn yè, gè qiǎn zǐ dì, chōng sè dào lù. kāi zhǎng jiān mén, xìng zhì fú wěi, fēi suǒ wèi lǜ yóu jiù zhāng yě. duó àn: míng àn piān: tiān xià fú còu. còu, sú gǎi páng zì.
〔六〕說文云：「轂，輻所湊也。」湊、輳古今字。後漢書郎顗傳云：「今選舉皆歸三司，非有周、召之才，而當則哲之重，每有選用，輒參之掾屬，公府門巷，賓客填集，送去迎來，財貨無已。其當選者，競相薦謁，各遣子弟，充塞道路。開長奸門，興致浮偽，非所謂率由舊章也。」○鐸按：明闇篇：「天下輻湊。」輳，俗改旁字。

qī lǐ jì dà chuán yún: shèng rén nán miàn ér tīng tiān xià, suǒ qiě xiān zhě wǔ, zhèng zhù: qiě xiān, yán wèi huáng yú shì.
〔七〕禮記大傳云：「聖人南面而聽天下，所且先者五」，鄭註：「且先，言未遑餘事。」

zhōu gōng zhī wèi zǎi fǔ yě, yǐ qiān xià shì, gù néng dé zhēn xián yī. qí xī zhī wèi dài fū yě, jǔ chóu jiàn zi, gù néng dé zhèng rén èr. jīn shì de wèi zhī tú, yī nǚ mèi zhī chǒng yǐ jiāo shì sān, jiè kàng lóng zhī shì yǐ líng xián sì, ér yù shǐ zhì yì zhī shì, pú fú qū gōng yǐ shì jǐ, huǐ yán chǎn yú yǐ qiú qīn, rán hòu nǎi bǎo chí zhī wǔ, zé zhēn shì cǎi wēi dòng něi, fú sǐ yán xué zhī zhōng ér yǐ ěr, qǐ yǒu kěn jiàn qí què ér jiāo qí rén zhě zāi liù?
周公之為宰輔也，以謙下士，故能得真賢〔一〕。祁奚之為大夫也，舉讎薦子，故能得正人〔二〕。今世得位之徒，依女妹之寵以驕士〔三〕，借亢龍之勢以陵賢〔四〕，而欲使志義之士，匍匐曲躬以事己，毀顏諂諛以求親，然後乃保持之〔五〕，則貞士採薇凍餒，伏死岩穴之中而已爾，豈有肯踐其闕而交其人者哉〔六〕？

yī yán tiě lùn cì fù piān yún: xī zhōu gōng zhī xiāng yě, qiān bēi ér bù lín, yǐ láo tiān xià zhī shì, shì yǐ jùn yì mǎn cháo, xián zhì chōng mén. shì xiáng shuō yuàn jìng shèn piān jí zūn xián piān. duó àn: yì jiàn xún zǐ yáo wèn piān shàng shū dà chuán hán shī wài chuán sān.
〔一〕鹽鐵論刺復篇云：「昔周公之相也，謙卑而不鄰，以勞天下之士，是以俊乂滿朝，賢智充門。」事詳說苑敬慎篇及尊賢篇。○鐸按：亦見荀子堯問篇、尚書大傳、韓詩外傳三。

èr xiāng sān nián zuǒ chuán. duó àn: yì jiàn jìn yǔ qī lǚ shì chūn qiū qù sī piān xīn xù zá shì yī.
〔二〕襄三年左傳。○鐸按：亦見晉語七、呂氏春秋去私篇、新序雜事一。

sān hán fēi zi guǐ shǐ piān yún: nǚ mèi sī yì zhī mén, bù dài cì ér huàn.
〔三〕韓非子詭使篇云：「女妹私義之門，不待次而宦。」

sì hòu hàn shū yún: yīn xìng, guāng liè huáng hòu mǔ dì yě. dì yù fēng zhī, xìng gù ràng. guì rén wèn qí gù. xìng yuē: guì rén bù dú shū jì yé? kàng lóng yǒu huǐ. fū wài qī jiā kǔ bù zhī qiān tuì, jià nǚ yù pèi hóu wáng, qǔ fù miàn nì gōng zhǔ, yú xīn shí bù ān yě. duó àn: yī jiān lì dāng yún hòu hàn shū yīn shí hòu xìng chuán.
〔四〕後漢書云：『陰興，光烈皇后母弟也。帝欲封之，興固讓。貴人問其故。興曰：「貴人不讀書記耶？亢龍有悔。夫外戚家苦不知謙退，嫁女欲配侯王，取婦眄睨公主，愚心實不安也。」』○鐸按：依箋例當雲「後漢書陰識後興傳。」

wǔ hàn shū yuán hòu chuán: wáng fèng yún: yù shǐ dài fū yīn jǐn chì, chén gǎn yǐ sǐ bǎo zhī. chǔ yuán wáng hòu xiàng chuán: shàng shù yù yòng xiàng wèi jiǔ qīng, zhé bù wèi wáng shì jū wèi zhě jí chéng xiàng yù shǐ suǒ chí, gù zhōng bù qiān. yán shī gǔ zhù: chí, wèi fú chí zuǒ zhù yě. xún zǐ jiě bì piān yún: bào shū níng qī xí péng rén zhì qiě bù bì, gù néng chí guǎn zhòng, ér míng lì fú lù yǔ guǎn zhòng qí. zhào gōng lǚ wàng rén zhī qiě bù bì, gù néng chí zhōu gōng, ér míng lì fú lù yǔ zhōu gōng qí. yáng jìng zhù: chí, fú yì yě. jìn shū shān tāo chuán yún: shí rén yù wēi péi xiù, tāo zhèng sè bǎo chí zhī. shí jiàn chuán yún: shí dà sī mǎ rǔ nán wáng liàng wèi tài fù yáng jùn suǒ yí, yǒu gào liàng yù jǔ bīng tǎo jùn, jiàn yǐ wèi bù rán, bǎo chí zhī.
〔五〕漢書元後傳：『王鳳云：「御史大夫音謹敕，臣敢以死保之。」』楚元王后向傳：「上數欲用向為九卿，輒不為王氏居位者及丞相、御史所持，故終不遷。」顏師古註：「持，謂扶持佐助也。」荀子解蔽篇云：「鮑叔、寧戚、隰朋仁智且不蔽，故能持管仲，而名利福祿與管仲齊。召公、呂望仁知且不蔽，故能持周公，而名利福祿與周公齊。」楊倞註：「持，扶翼也。」晉書山濤傳云：「時人慾危裴秀，濤正色保持之。」石鑒傳云：「時大司馬汝南王亮為太傅楊駿所疑，有告亮欲舉兵討駿，鑒以為不然，保持之。」

liù hàn shū zōu yáng chuán yún: jīn yù shǐ tiān xià liáo kuò zhī shì, lóng yú wēi zhòng zhī quán, xié yú wèi shì zhī guì, huí miàn wū xíng, yǐ shì chǎn yú zhī rén, ér qiú qīn jìn yú zuǒ yòu, zé shì yǒu fú sǐ kū xué yán sǒu zhī zhōng ěr, ān yǒu jǐn zhōng xìn ér qū què xià zhě zāi?
〔六〕漢書鄒陽傳云：「今欲使天下寥廓之士，籠於威重之權，脅於位勢之貴，回面污行，以事諂諛之人，而求親近於左右，則士有伏死堀穴岩藪之中耳，安有盡忠信而趨闕下者哉？」