yǔ yuē: rén wéi jiù, qì wéi xīn èr. kūn dì shì shū, péng yǒu shì qīn sān. cǐ jiāo jì zhī lǐ, rén zhī qíng yě. jīn zé bù rán, duō sī yuǎn ér wàng jìn sì, bèi gù ér xiàng xīn wǔ huò lì zài ér yì shū, huò zhōng lù ér xiāng juān, wù xiān shèng zhī diǎn jiè liù, fù jiǔ yào zhī shì yán qī. sī hé gù zāi? tuì ér shěng zhī bā, yì kě zhī yě. shì yǒu cháng qù, lǐ yǒu gù rán. fù guì zé rén zhēng fù zhī, cǐ shì zhī cháng qù yě pín jiàn zé rén jiǔ zhēng qù zhī, cǐ lǐ zhī gù rán yě yī.
語曰：「人惟舊，器惟新〔二〕。昆弟世疏，朋友世親〔三〕。」此交際之理，人之情也。今則不然，多思遠而忘近〔四〕，背故而向新〔五〕；或歷載而益疏，或中路而相捐，悟先聖之典戒〔六〕，負久要之誓言〔七〕。斯何故哉？退而省之〔八〕，亦可知也。勢有常趣，理有固然。富貴則人爭附之，此勢之常趣也；貧賤則人〔九〕爭去之，此理之固然也〔一０〕。

yī duó àn: mèng zǐ wàn zhāng xià piān: gǎn wèn jiāo jì hé xīn yě? zhào zhù: jì, jiē yě. cǐ piān lùn péng yǒu jiāo jiē zhī dào, yóu guì jiǔ yào, pín jiàn bù gǎi. nǎi hàn shì zé yǒu jìng qū fù guì, zhēng qù pín jiàn, jiāo lì xiāng qīn, jiāo hài xiāng shū zhě yǐ. sú báo ruò cǐ, gù jié xìn lì jǔ sì nán sān huàn ér fēi zhī. qí tóng shí zhēn shì yǒu zhū mù zhe chóng hòu lùn jué jiāo lùn èr piān, yǔ cǐ wén dà zhǐ mí jìn. qí lüè jiàn hòu hàn shū běn chuán jí zhāng huái zhù suǒ yǐn, bìng kě cān guān.
〔一〕○鐸按：孟子萬章下篇：「敢問交際何心也？」趙註：「際，接也。」此篇論朋友交接之道，尤貴久要，貧賤不改。乃漢世則有競趨富貴，爭去貧賤，交利相親，交害相疏者矣。俗薄若此，故節信歷舉四難、三患而非之。其同時貞士有朱穆着崇厚論、絕交論二篇，與此文大旨彌近。其略見後漢書本傳及章懷注所引，並可參觀。

èr shū pán gēng yún: rén wéi qiú jiù, qì fēi qiú jiù wéi xīn. xī píng shí jīng zuò rén wéi jiù. duó àn: cǐ běn jīn wén shàng shū.
〔二〕書盤庚云：「人惟求舊，器非求舊惟新。」熹平石經作「人維舊」。○鐸按：此本今文尚書。

sān xīn qīn yùn. xiāng niàn liù nián zuǒ chuán yún: wǔ jǔ bēn zhèng, jiāng suì bēn jìn. shēng zi jiāng rú jìn, yù zhī yú zhèng jiāo, bān jīng xiāng yǔ shí ér yán fù gù. dù zhù: bù jīng zuò dì, gòng yì guī chǔ shì. péng yǒu shì qīn gài běn cǐ.
〔三〕新、親韻。襄廿六年左傳云：「伍舉奔鄭，將遂奔晉。聲子將如晉，遇之於鄭郊，班荊相與食而言復故。」杜註：「布荊坐地，共議歸楚事。」「朋友世親」蓋本此。

sì guǐ gǔ zi nèi qián piān yún: rì jìn qián ér bù yù, yáo wén shēng ér xiāng sī.
〔四〕鬼谷子內揵篇云：「日進前而不御，遙聞聲而相思。」

wǔ liè nǚ chuán jìn zhào shuāi qī yún: hǎo xīn ér mān gù, wú ēn. yù lǎn sì bǎi jiǔ shí wǔ yǐn dōng guān hàn jì yún: chén zhōng shàng shū chēng, yǔ yuē: yíng xīn qiān lǐ, sòng gù bù chū mén.
〔五〕列女傳晉趙衰妻云：「好新而嫚故，無恩。」御覽四百九十五引東觀漢記云：『陳忠上疏稱，語曰：「迎新千里，送故不出門。」』

liù wù dāng zuò wǔ. shuō wén yún: wǔ, nì yě.
〔六〕「悟」當作「牾」。說文云：「牾，逆也。」

qī lùn yǔ yún: jiǔ yāo bù wàng píng shēng zhī yán. shū tāng shì yún: ěr bù cóng shì yán. zhào cè yún: guǎ rén yǔ zi yǒu shì yán yǐ. xīn juān yán yùn.
〔七〕論語云：「久要不忘平生之言。」書湯誓云：「爾不從誓言。」趙策云：「寡人與子有誓言矣。」新、捐、言韻。

bā lùn yǔ yún: tuì ér shěng qí sī.
〔八〕論語云：「退而省其私。」

jiǔ rén zì jiù tuō, jù yì lín bǔ. yù lǎn bā bǎi sà liù tóng.
〔九〕「人」字舊脫，據意林補。御覽八百卅六同。

yī qí cè: tán shí zǐ yuē: lǐ zhī gù rán zhě, fù guì zé jiù zhī, pín jiàn zé qù zhī. fēng sú tōng qióng tōng piān zuò fù guì zé rén zhēng guī zhī, pín jiàn zé rén zhēng qù zhī, cǐ wù zhī bì zhì, ér lǐ zhī gù rán yě. duó àn: hòu hàn shū zhū mù chuán lùn zhāng huái zhù yǐn cài yōng zhèng jiāo lùn yún: dǎi fū zhōu dé shǐ shuāi, sòng shēng jì qǐn, fá mù yǒu niǎo míng zhī cì, gǔ fēng yǒu qì yǔ zhī yuàn. zì cǐ yǐ jiàng, mí yǐ líng chí, huò què qí shǐ zhōng, huò qiáng qí bǐ zhōu. shì yǐ jìn shēn huàn qí rán, ér lùn zhě zhūn zhūn rú yě. jí qiǎn báo ér xié èr zhě yǒu zhī, è péng dǎng ér jué jiāo yóu zhě yǒu zhī. qí lùn jiāo yě, yuē: fù guì zé rén zhēng qù zhī, pín jiàn zé rén zhēng qù zhī. suǒ wèi jìn shēn jí qiǎn báo, jué jiāo yóu, jí zhǐ jié xìn jí zhū mù děng rén yě.
〔一０〕齊策：『譚拾子曰：「理之固然者，富貴則就之，貧賤則去之。」』風俗通窮通篇作「富貴則人爭歸之，貧賤則人爭去之，此物之必至，而理之固然也。」○鐸按：後漢書朱穆傳論章懷注引蔡邕正交論云：『逮夫周德始衰，頌聲既寢，伐木有鳥鳴之刺，谷風有棄予之怨。自此以降，彌以陵遲，或闕其始終，或強其比周。是以搢紳患其然，而論者諄諄如也。疾淺薄而攜貳者有之，惡朋黨而絕交遊者有之。其論交也，曰：「富貴則人爭趣之，貧賤則人爭去之。」』所謂搢紳疾淺薄，絕交遊，即指節信及朱穆等人也。

fū yǔ fù guì jiāo zhě, shàng yǒu chēng jǔ zhī yòng yī, xià yǒu huò cái zhī yì. yǔ pín jiàn jiāo zhě, dà yǒu zhèn èr dài zhī fèi, xiǎo yǒu jiǎ jiè zhī sǔn. jīn shǐ guān rén sān suī jiān jié zhí zhī è sì, gǒu jié sì ér guò shì wǔ, shì yóu yǐ wèi liù róng ér guī yān, kuàng qí shí yǒu yì zhě hū? shǐ chù zi qī suī bāo yán mǐn zhī xián bā, gǒu bèi hè ér zào mén jiǔ, rén yóu yǐ wèi rǔ ér yī kǒng qí fù lái, kuàng qí shí yǒu sǔn zhě hū?
夫與富貴交者，上有稱舉之用〔一〕，下有貨財之益。與貧賤交者，大有賑〔二〕貸之費，小有假借之損。今使官人〔三〕雖兼桀、跖之惡〔四〕，苟結駟而過士〔五〕，士猶以為〔六〕榮而歸焉，況其實有益者乎？使處子〔七〕雖苞顏、閔之賢〔八〕，苟被褐而造門〔九〕，人猶以為辱而〔一０〕恐其復來，況其實有損者乎？

yī jǔ jiù zuò yù, jù yì lín yù lǎn gǎi. shǐ jì qín shǐ huáng jì: zhào gāo yuē: gāo sù xiǎo jiàn, xìng chēng jǔ lìng zài shàng wèi. hàn shū zhū yún chuán: wàng xiāng chēng jǔ. gài kuān ráo chuán: wèi tài zhōng dài fū, shǐ xíng fēng sú, duō suǒ chēng jǔ biǎn chù. xiāo wàng zhī chuán: gōng xiǎn zòu wàng zhī kān gēng shēng péng dǎng xiāng chēng jǔ. hé wǔ chuán: yǒu sī hé zòu wǔ gōng sūn lù hù xiāng chēng jǔ. chǔ cí jiǔ biàn: shì léi tóng ér xuàn yào xī, wáng yì zhù: sú rén qún dǎng xiāng chēng jǔ yě. jiē qí zhèng.
〔一〕「舉」舊作「譽」，據意林、御覽改。史記秦始皇紀：『趙高曰：「高素小賤，幸稱舉令在上位。」』漢書朱雲傳：「妄相稱舉。」蓋寬饒傳：「為太中大夫，使行風俗，多所稱舉貶黜。」蕭望之傳：「恭、顯奏望之、堪、更生朋黨相稱舉。」何武傳：「有司劾奏武、公孫祿互相稱舉。」楚辭九辨：「世雷同而炫曜兮」，王逸註：「俗人群黨相稱舉也。」皆其證。

èr zhèn dāng zuò zhèn.
〔二〕「賑」當作「振」。

sān āi sān nián zuǒ chuán yún: guān rén sù gěi. àn guān rén xún zǐ lǚ jiàn, qiáng guó piān: shì dài fū yì jué, guān rén yì zhì. yáng jìng zhù: guān rén, qún lì yě. zhèng lùn piān: shì dài fū yǐ wèi dào, guān rén yǐ wèi shǒu. yáng zhù: guān rén, shǒu zhí shì zhī guān yě. cǐ zé yǐ wèi jū guān zhě zhī tōng chēng yǐ. duó àn: guān rén yì jiàn xià wén. qián dà xīn héng yán lù juǎn sān yún: dù tián dù shī bó yì wèi guān rén nǎi suí táng jiān yǔ, bù zhī hàn rén yǐ yǒu cǐ yǔ.
〔三〕哀三年左傳云：「官人肅給。」按「官人」荀子屢見，強國篇：「士大夫益爵，官人益秩。」楊倞註：「官人，群吏也。」正論篇：「士大夫以為道，官人以為守。」楊註：「官人，守職事之官也。」此則以為居官者之通稱矣。○鐸按：「官人」亦見下文。錢大昕恆言錄卷三云：『杜田杜詩博議謂「官人」乃隋、唐間語，不知漢人已有此語。』

sì jié zhí jiàn shèn wēi piān zhù.
〔四〕「桀跖」見慎微篇注。

wǔ shǐ jì zhòng ní dì zǐ chuán yún: zi gòng xiāng wèi, ér jié sì lián qí, pái lí huò, rù qióng yán, guò xiè yuán xiàn.
〔五〕史記仲尼弟子傳云：「子貢相衛，而結駟連騎，排藜藿，入窮閻，過謝原憲。」

liù wèi zì jù yì lín bǔ.
〔六〕「為」字據意林補。

qī chù zi jí chù shì. hòu hàn shū yì mín chuán xù yún: chù zi gěng jiè, xiū yǔ qīng xiàng děng liè. wén xuǎn shù bǔ wáng shī bái huá piān: táng táng chù zi, lǐ shàn zhù yún: chù zi, chù shì yě.
〔七〕「處子」即「處士」。後漢書逸民傳序云：「處子耿介，羞與卿相等列。」文選束■補亡詩白華篇：「堂堂處子」，李善注云：「處子，處士也。」

bā hàn shū rú lín chuán gǔ yǒng shū yún: guān nèi hóu zhèng kuān zhōng yǒu yán zi zhī měi zhì, bāo shāng yǎn zhī wén xué. bāo yǔ bāo tōng.
〔八〕漢書儒林傳谷永疏云：「關內侯鄭寬中有顏子之美質，包商、偃之文學。」「包」與「苞」通。

jiǔ lǎo zi yún: shèng rén bèi hè huái yù. shuō wén yún: hè, cū yī.
〔九〕老子云：「聖人被褐懷玉。」說文云：「褐，粗衣。」

yī rǔ ér jiù kōng, jù chéng běn.
〔一０〕「辱而」舊空，據程本。

gù fù guì yì dé yí, pín jiàn nán dé shì yī. hǎo fú wèi zhī shē jiàn, è yī wèi zhī kùn è èr, xú xíng wèi zhī jī něi, jí xíng wèi zhī táo zé sān, bù hòu wèi zhī jù màn sì, shù lái wèi zhī qiú shí wǔ, kōng zào yǐ wèi wú yì liù, fèng zhì yǐ wèi yù dài qī, gōng qiān yǐ wèi bù xiào, kàng yáng yǐ wèi bù dé bā. cǐ chù zi zhī jī báo jiǔ, pín jiàn zhī kǔ kù yě yī.
故富貴易得宜，貧賤難得適〔一〕。好服謂之奢僭，惡衣謂之困厄〔二〕，徐行謂之飢餒，疾行謂之逃責〔三〕，不候謂之倨慢〔四〕，數來謂之求食〔五〕，空造以為無意〔六〕，奉贄以為欲貸〔七〕，恭謙以為不肖，抗揚以為不德〔八〕。此處子之羈薄〔九〕，貧賤之苦酷也〔一０〕。

yī de yí yì lín zuò wèi kè, yù lǎn kè zuò jiāo. àn yí shì yì tóng, lǚ shì chūn qiū shì wēi piān gāo yòu zhù: shì, yí yě. hòu hàn shū féng yǎn chuán yún: fù guì yì wèi shàn, pín jiàn nán wèi gōng.
〔一〕「得宜」意林作「為客」，御覽「客」作「交」。按宜、適義同，呂氏春秋適威篇高誘註：「適，宜也。」後漢書馮衍傳云：「富貴易為善，貧賤難為工。」

èr lùn yǔ yún: shì zhì yú dào, ér chǐ è yī.
〔二〕論語云：「士志於道，而恥惡衣。」

sān mèng zǐ yún: xú xíng hòu zhǎng zhě wèi zhī dì, jí xíng xiān zhǎng zhě wèi zhī bù dì. hàn shū zhū hóu wáng biǎo xù yún: yǒu táo zé zhī tái.
〔三〕孟子云：「徐行後長者謂之弟，疾行先長者謂之不弟。」漢書諸侯王表序云：「有逃責之台。」

sì màn yì lín zuò áo. hòu, wèi jìn yè. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: zhǔ fù yǎn hòu zhòng shū.
〔四〕「慢」意林作「敖」。候，謂進謁。漢書董仲舒傳云：「主父偃候仲舒。」

wǔ mèng zǐ yún: qí zhì jiāng yǐ qiú shí yě.
〔五〕孟子云：「其志將以求食也。」

liù jiàn xià huò cái jù zhù.
〔六〕見下「貨財」句注。

qī bái hǔ tōng wén zhì piān yún: sī xiāng jiàn yì yǒu zhì hé? suǒ yǐ xiāng zūn jìng zhǎng hé mù yě.
〔七〕白虎通文質篇云：「私相見亦有贄何？所以相尊敬長和睦也。」

bā dé jiù zuò dé, jù yì lín gǎi.
〔八〕「德」舊作「得」，據意林改。

jiǔ báo, dú wèi fù. shì míng shì yán yǔ yún: fù, báo yě shǐ xiāng báo zhe yě.
〔九〕薄，讀為「縛」。釋名釋言語云：「縛，薄也；使相薄着也。」

yī shì è zé shí dài dé kù yùn.
〔一０〕適、厄、責、食、貸、德、酷韻。

fū chù bēi xià zhī wèi, huái běi mén zhī yīn yōu, nèi jiàn zhé yú qī zǐ yī, wài méng jī yú shì fū èr. jiā huì bù cóng lǐ sān, jiàn yù bù dǎi zhòng sì, huò cái bù zú yǐ hé hǎo wǔ, lì shì bù zú yǐ zhàng jí liù. huān xīn jiǔ jiāo qī, qíng hǎo kuàng ér bù jiē, zé rén wú gù zì fèi shū yǐ. jiàn shū zé jiàn zhě yú zì xián ér rì yǐn, guì rén yú wù dǎng ér wàng zhī bā. fū yǐ yú shū zhī jiàn, fú yú xià liú jiǔ, ér wàng rì wàng zhī guì, cǐ gǔ fēng suǒ wèi nèi cuī shāng yī, ér jiè tuī suǒ yǐ fù shēn shān yě yī yī.
夫處卑下之位，懷北門之殷憂，內見謫於妻子〔一〕，外蒙譏於士夫〔二〕。嘉會不從禮〔三〕，餞御不逮眾〔四〕，貨財不足以合好〔五〕，力勢不足以杖急〔六〕。歡忻久交〔七〕，情好曠而不接，則人無故自廢疏矣。漸疏則賤者逾自嫌而日引，貴人逾務黨而忘之〔八〕。夫以逾疏之賤，伏於下流〔九〕，而望日忘之貴，此谷風所為內摧傷〔一０〕，而介推所以赴深山也〔一一〕。

yī shī běi mén yún: yōu xīn yīn yīn. yòu yún: shì rén jiāo biàn wǒ. zhé yǔ tóng.
〔一〕詩北門云：「憂心殷殷。」又云：「室人交遍■我。」「謫」與「■」同。

èr shì fū wèi shì dài fū.
〔二〕「士夫」謂士大夫。

sān hàn shū jiǎ yì chuán yún: fù rén dà jiǎ, jiā huì zhào kè.
〔三〕漢書賈誼傳云：「富人大賈，嘉會召客。」

sì shī liù yuè yún yǐn yù zhū yǒu, máo chuán: yù, jìn yě. hàn shū cài yì chuán yún: yǐ míng jīng gěi shì dà jiāng jūn mò fǔ, jiā pín, cháng bù xíng, zī lǐ bù dǎi zhòng.
〔四〕詩六月雲「飲御諸友」，毛傳：「御，進也。」漢書蔡義傳云：「以明經給事大將軍莫府，家貧，常步行，資禮不逮眾。」

wǔ bái hǔ tōng wén zhì piān yún: péng yǒu zhī jì, wǔ cháng zhī dào, yǒu tōng cái zhī yì, zhèn qióng jiù jí zhī yì. zhōng xīn hǎo zhī, yù yǐn shí zhī, gù cái bì zhě, suǒ yǐ fù zhì yì yě. dìng shí nián zuǒ chuán yún: liǎng jūn hé hǎo.
〔五〕白虎通文質篇云：「朋友之際，五常之道，有通財之義，振窮救急之意。中心好之，欲飲食之，故財幣者，所以副至意也。」定十年左傳云：「兩君合好。」

liù hàn shū yuán àng chuán yún: yī dàn yǒu huǎn jí, níng zú shì hū? lǐ xún chuán yún jìn chén yǐ bù zú zhàng yǐ, yán shī gǔ zhù: zhàng, wèi yǐ rèn yě.
〔六〕漢書爰盎傳云：「一旦有緩急，寧足恃乎？」李尋傳雲「近臣已不足杖矣」，顏師古註：「杖，謂倚任也。」

qī hàn shū gāo hòu jì sì nián zhào yún: huān xīn jiāo tōng. huān xīn yǔ huān xīn tóng.
〔七〕漢書高后紀四年詔云：「驩欣交通。」「歡忻」與「驩欣」同。

bā hàn shū wài qī chuán: zi fū shàng chē, zhǔ fǔ qí bèi yuē: xíng yǐ! jí guì, yuàn wú xiāng wàng.
〔八〕漢書外戚傳：『子夫上車，主拊其背曰：「行矣！即貴，願無相忘。」』

jiǔ lùn yǔ yún: jūn zǐ è jū xià liú. hàn shū yáng chǎng chuán yáng yùn bào sūn huì zōng shū yún: xià liú zhī rén, zhòng huǐ suǒ guī.
〔九〕論語云：「君子惡居下流。」漢書楊敞傳楊惲報孫會宗書云：「下流之人，眾毀所歸。」

yī shī xiǎo yǎ.
〔一０〕詩小雅。

yī yī xī niàn sì nián zuǒ chuán. duó àn: yǐ jiàn è lì piān.
〔一一〕僖廿四年左傳。○鐸按：已見遏利篇。

fū jiāo lì xiāng qīn, jiāo hài xiāng shū. shì gù zhǎng shì ér fèi yī, bì wú yòng zhě yě. jiāo jiàn ér qīn, bì yǒu yì zhě yě. sú rén zhī xiāng yú yě èr, yǒu lì shēng qīn, jī qīn shēng ài, jī ài shēng shì, jī shì shēng xián, qíng gǒu xián zhī, zé bù zì jué xīn zhī qīn zhī, kǒu zhī yù zhī yě. sān wú lì shēng shū, jī shū shēng zēng, jī zēng shēng fēi, jī fēi shēng è, qíng gǒu è zhī, zé bù zì jué xīn zhī wài zhī, kǒu zhī huǐ zhī yě. shì gù fù guì suī xīn, qí shì rì qīn pín jiàn suī jiù, qí shì rì shū sì, cǐ chù zi suǒ yǐ bù néng yǔ guān rén jìng yě. shì zhǔ bù chá péng jiāo wǔ zhī suǒ shēng, ér gǒu xìn guì chén zhī yán, cǐ jié shì suǒ yǐ dú yǐn yì liù, ér jiān xióng suǒ yǐ dǎng fēi yáng yě qī.
夫交利相親，交害相疏。是故長誓而廢〔一〕，必無用者也。交漸而親，必有益者也。俗人之相於也〔二〕，有利生親，積親生愛，積愛生是，積是生賢，情苟賢之，則不自覺心之親之，口之譽之也。〔三〕無利生疏，積疏生憎，積憎生非，積非生惡，情苟惡之，則不自覺心之外之，口之毀之也。是故富貴雖新，其勢日親；貧賤雖舊，其勢日疏〔四〕，此處子所以不能與官人競也。世主不察朋交〔五〕之所生，而苟信貴臣之言，此絜士所以獨隱翳〔六〕，而奸雄所以黨飛揚也〔七〕。

yī zhǎng xià jiù yǒu jiù zì, yǎn. zhǎng shì jí shī kǎo pán yǒng shǐ, zhèng jiān yún: yǒng, zhǎng shǐ, shì.
〔一〕「長」下舊有「救」字，衍。「長誓」即詩考盤「永矢」，鄭箋云：「永，長；矢，誓。」

èr xiāng yú zhù jiàn shì nán piān.
〔二〕「相於」注見釋難篇。

sān shǐ jì yuán àng chuán yún: zhū jūn yù zhī, jiē bù róng kǒu.
〔三〕史記袁盎傳云：「諸君譽之，皆不容口。」

sì shū jiù zuò chú, jù zhū zi pǐn jié gǎi. yǐn wén zi dà dào piān yún: chù míng wèi, suī bù xiào, bù huàn wù bù qīn jǐ zài pín jiàn, bù huàn wù bù shū jǐ. qīn shū xì hū shì lì, bù xì hū bù xiào yǔ rén xián yě.
〔四〕「疏」舊作「除」，據諸子品節改。尹文子大道篇云：「處名位，雖不肖，不患物不親己；在貧賤，不患物不疏己。親疏系乎勢利，不系乎不肖與仁賢也。」

wǔ jiāo chéng běn zuò yǒu.
〔五〕「交」程本作「友」。

liù chǔ yǔ wéi zhāo zhù: yì, zhāng yě.
〔六〕楚語韋昭註：「翳，鄣也。」

qī sān lüè yún: jiān xióng xiāng chēng, zhāng bì zhǔ míng. huái nán zǐ jīng shén xùn yún: qù shě huá xīn, shǐ xíng fēi yáng. gāo yòu zhù: fēi yáng, bù cóng guǐ dù yě. dǎng dāng zuò cháng, cháng fēi yáng yǔ dú yǐn yì duì wén. chéng běn zuò dǎng néng chén, wù. duó àn: dǎng yǔ dú zhèng xiāng duì, běn zhèng piān: cǐ zhèng shì zhī suǒ dú bì, ér qún xié zhī suǒ dǎng jìn, qí lì yě. néng tài gǔ zì tōng. sù wèn fēng lùn: gù wèn qí zhěn, jí qí bìng néng. bìng néng jí bìng tài. tài chén jiàn xún zǐ chén dào piān. rán zé chéng běn zuò dǎng néng chén, gài bù wù. yòu xià wén: cǐ jiān xióng suǒ yǐ zhú dǎng jìn, ér chù zi suǒ yǐ yù yōng bì yě, yì yǔ cǐ tóng, yì zhī dǎng zì bù kě qīng gǎi yǐ.
〔七〕三略云：「奸雄相稱，彰蔽主明。」淮南子精神訓云：「趣舍滑心，使行飛揚。」高誘註：「飛揚，不從軌度也。」「黨」當作「常」，「常飛揚」與「獨隱翳」對文。程本作「黨能臣」，誤。○鐸按：「黨」與「獨」正相對，本政篇：「此正士之所獨蔽，而群邪之所党進」，其例也。能、態古字通。素問風論：「顧問其診，及其病能。」「病能」即「病態」。「態臣」見荀子臣道篇。然則程本作「黨能臣」，蓋不誤。又下文：「此奸雄所以逐党進，而處子所以愈擁蔽也」，義與此同，益知「黨」字不可輕改矣。

xī wèi qí zhī kè yī, liú yú wǔ ān zhǎng píng zhī lì, yí yú guān jūn èr lián pō sān dí gōng sì, zài yíng zài xū wǔ. fū yǐ sì jūn zhī xián, jiè jiù guì zhī sù ēn, kè yóu ruò cǐ, zé yòu kuàng hū shēng pín jiàn zhě zāi? wéi yǒu gǔ liè zhī fēng, zhì yì zhī shì, liù wèi bù rán ěr. ēn yǒu suǒ jié qī, zhōng shēn wú jiě xīn yǒu suǒ jīn, jiàn ér yì dǔ. shī yún: shū rén jūn zǐ, qí yí yī xī, xīn rú jié xī bā. gù suì hán rán hòu zhī sōng bǎi zhī hòu diāo, shì jiǔ ài rán hòu zhī qí rén zhī dǔ gù yě yī.
昔魏其之客〔一〕，流於武安；長平之吏，移於冠軍〔二〕；廉頗〔三〕、翟公〔四〕，載盈載虛〔五〕。夫以四君之賢，借舊貴之夙恩，客猶若此，則又況乎生貧賤者哉？惟有古烈之風，志義之士，〔六〕為不然爾。恩有所結〔七〕，終身無解；心有所矜，賤而益篤。詩云：「淑人君子，其儀一兮，心如結兮〔八〕。」故歲寒然後知松柏之後雕，世〔九〕隘然後知其人之篤固也〔一０〕。

yī jiù kōng, jù chéng běn.
〔一〕舊空，據程本。

èr fēng sú tōng qióng tōng piān yòng cǐ sì yǔ, shì jiàn shǐ jì wèi qí wǔ ān hóu chuán jí wèi jiāng jūn biāo qí chuán.
〔二〕風俗通窮通篇用此四語，事見史記魏其武安侯傳及衛將軍驃騎傳。

sān shǐ jì.
〔三〕史記。

sì shǐ jì jí àn zhèng dāng shí chuán lùn.
〔四〕史記汲黯鄭當時傳論。

wǔ wén xuǎn lù shì héng qí ōu xíng jí shěn xiū wén dōng jié hòu zhì chéng xiàng dì shī zhù: zài, bìng zuò zài. lùn héng jiǎng ruì piān yún: shǎo zhèng mǎo zài lǔ, yǔ kǒng zǐ bìng. kǒng zǐ zhī mén, sān yíng sān xū, wéi yán yuān bù qù.
〔五〕文選陸士衡齊謳行及沈休文冬節後至丞相第詩註：「載」，並作「再」。論衡講瑞篇云：「少正卯在魯，與孔子並。孔子之門，三盈三虛，惟顏淵不去。」

liù hàn shū jì bù luán bù tián shū chuán zàn yún: suī gǔ liè shì, hé yǐ jiā zāi! zhāng tāng chuán: tāng kè tián jiǎ suǒ, zé tāng xíng yì yǒu liè shì zhī fēng. gǔ liè jí wèi gǔ liè shì. wèi zhì bào xūn chuán shàng wén dì shū yì yún: bì xià rén shèng cè yǐn, yǒu tóng gǔ liè.
〔六〕漢書季布欒布田叔傳贊云：「雖古烈士，何以加哉！」張湯傳：「湯客田甲所，責湯行義有烈士之風。」「古烈」即謂古烈士。魏志鮑勛傳上文帝疏亦云：「陛下仁聖惻隱，有同古烈。」

qī hàn shū bǐng jí chuán yún: chéng qí rén ēn nèi jié yú xīn yě.
〔七〕漢書丙吉傳云：「誠其仁恩內結於心也。」

bā shī jiū.
〔八〕鳲鳩。

jiǔ shì jiù zuò yě.
〔九〕「世」舊作「也」。

yī lùn yǔ yún: suì hán rán hòu zhī sōng bǎi zhī hòu diāo yě. shì wén yún: diāo yī zì dāng zuò diāo. zhuāng zi ràng wáng piān: kǒng zǐ yuē: tiān hán jì zhì, shuāng xuě jì jiàng, wú shì yǐ zhī sōng bǎi zhī mào yě. chén cài zhī ài, yú wú qí xìng hū? ěr yǎ shì gǔ yún: dǔ, gù yě. duó àn: dǔ gù yǐ jiàn è lì piān.
〔一０〕論語云：「歲寒然後知松柏之後雕也。」釋文云：『「雕」依字當作「凋」。』莊子讓王篇：『孔子曰：「天寒既至，霜雪既降，吾是以知松柏之茂也。陳、蔡之隘，於吾其幸乎？」』爾雅釋詁云：「篤，固也。」○鐸按：「篤固」已見遏利篇。

hóu yíng yī yù ràng èr, chū shēn yǐ bào ēn sān zhuān zhū jīng kē sì, fèn mìng yǐ xiào yòng sì. gù sǐ kě wèi yě, chù zhī nán ěr liù. páng xūn diāo qī, yī dàn jiàn shōu, yì lì wèi yì bào, kuàng lèi jiù hū? gù zōu yáng chēng zhī yuē: jié zhī gǒu kě shǐ fèi yáo, zhí zhī kè kě shǐ cì yóu bā. qǐ xū yán zāi? sú shì qiǎn duǎn, jí yú mù qián, jiàn fù yǒu yì zé xiān zhì, gù wú yòng zé hòu bèi jiǔ. shì yǐ yù sù zhī tú yī, jìng tuī shàng ér bù xiá jiē xià, zhēng zhú qián ér bù huáng xù hòu yī yī. shì gù hán ān guó néng yí tián fén wǔ bǎi jīn yī èr, ér bù néng zhèn yī qióng yī sān dí fāng jìn chēng chún yú zhǎng, yī sì ér bù néng jiàn yī shì. fū ān guó fāng jìn, qián shì zhī zhōng liáng yě yī wǔ, ér yóu ruò cǐ, zé yòu kuàng hū mò tú zhī xià xiāng zāi yī liù? cǐ jiān xióng suǒ yǐ zhú dǎng jìn, ér chù zi suǒ yǐ yù yōng bì yě yī qī. fēi míng shèng zhī jūn, shú néng zhào chá yī bā?
侯嬴〔一〕、豫讓〔二〕，出身以報恩〔三〕；鱄諸、荊軻〔四〕，奮命以效用〔四〕。故死可為也，處之難爾〔六〕。龐勛、■貂〔七〕，一旦見收，亦立為義報，況累舊乎？故鄒陽稱之曰：「桀之狗可使吠堯，跖之客可使刺由〔八〕。」豈虛言哉？俗士淺短，急於目前，見赴有益則先至，顧無用則後背〔九〕。是以欲速之徒〔一０〕，競推上而不暇接下，爭逐前而不遑恤後〔一一〕。是故韓安國能遺田蚡五百金〔一二〕，而不能賑一窮〔一三〕；翟方進稱淳于長，〔一四〕而不能薦一士。夫安國、方進，前世之忠良也〔一五〕，而猶若此，則又況乎末塗之下相哉〔一六〕？此奸雄所以逐党進，而處子所以愈擁蔽也〔一七〕。非明聖之君，孰能照察〔一八〕？

yī shǐ jì xìn líng jūn chuán.
〔一〕史記信陵君傳。

èr shǐ jì cì kè chuán.
〔二〕史記刺客傳。

sān shǐ jì chūn shēn jūn chuán: yīng hóu yuē: xiē wèi rén chén, chū shēn yǐ xùn qí zhǔ. àn chū shēn yóu wú wáng bì chuán yún qì qū yě. duó àn: cǐ yǔ zàn xué piān chū shēn yì bié.
〔三〕史記春申君傳：『應侯曰：「歇為人臣，出身以殉其主。」』按「出身」猶吳王濞傳雲「棄軀」也。○鐸按：此與贊學篇「出身」義別。

sì bìng jiàn cì kè chuán.
〔四〕並見刺客傳。

wǔ hòu hàn shū bān chāo chuán chāo mò zhāo shàng shū yún: chāo zhī shǐ chū, zhì juān qū mìng, jì lì wēi gōng, yǐ zì chén xiào. zhāng hào hòu gāng chuán yún: fèn shēn chū mìng, sǎo guó jiā zhī nán. nán xiōng nú chuán yún: gěng bǐng yīn zì chén shòu ēn, fēn dāng chū mìng xiào yòng. dǒng zhuō chuán yún: zhǎng róng shí nián, shì zú dà xiǎo xiāng xiá mí jiǔ, liàn chén chù yǎng zhī ēn, wèi chén fèn yī dàn zhī mìng, qǐ jiāng zhī běi zhōu, xiào lì biān chuí. jiē fèn mìng xiào yòng zhī yì.
〔五〕後漢書班超傳超妺昭上書云：「超之始出，志捐軀命，冀立微功，以自陳效。」張皓後綱傳云：「奮身出命，掃國家之難。」南匈奴傳云：「耿秉因自陳受恩，分當出命效用。」董卓傳云：「掌戎十年，士卒大小相狎彌久，戀臣畜養之恩，為臣奮一旦之命，乞將之北州，效力邊垂。」皆「奮命效用」之意。

liù shǐ jì lián pō lìn xiàng rú chuán lùn yún: zhī sǐ bì yǒng. fēi sǐ zhě nán yě, chù sǐ zhě nán. àn hòu hàn shū zhū mù chuán lùn yún: zhì nǎi tián dòu wèi huò zhī yóu kè, lián pō dí gōng zhī mén bīn, jìn yóu shì hé, tuì yóu shuāi yì yòu zhuān zhū jīng qīng zhī gǎn jī, hóu shēng yù zi zhī tóu shēn, qíng wèi ēn sǐ, mìng yuán yì qīng. jiē yǐ lì hài yí xīn, huái dé chéng jié, fēi fū jiāo zhào zhī běn, wèi kě yǔ shī dé zhī yuán yě. yǔ běn cǐ.
〔六〕史記廉頗藺相如傳論云：「知死必勇。非死者難也，處死者難。」按後漢書朱穆傳論云：「至乃田、竇、衛、霍之遊客，廉頗、翟公之門賓，進由勢合，退由衰異；又專諸、荊卿之感激，侯生、豫子之投身，情為恩死，命緣義輕。皆以利害移心，懷德成節，非夫交照之本，未可語失得之原也。」語本此。

qī páng xūn wèi xiáng, yí shù xū zhī wù. shù xū jí shù tóu xū, jìn wén gōng shǒu cáng zhě yě. diāo jí sì rén pī, shǐ jì jìn shì jiā chēng wèi lǚ dī, lǐ shàn zhù wén xuǎn sī mǎ qiān bào rèn shǎo qīng shū jí fàn wèi zōng huàn zhě chuán lùn yǐn shǐ bìng zuò lǚ diāo, hòu hàn shū huàn zhě chuán xù zuò bó diāo. gǔ shū bó duō zuò. diāo shù xū shì bìng jiàn xī niàn sì nián zuǒ chuán. yú yuè yún: páng xūn yí jí páng juān. juān zì quē huài, zhǐ cún yòu páng, suì wù wèi xūn ěr. páng juān yǔ sūn bìn tóng xué, jí jì shì wèi wèi jiāng jūn, jì sūn bìn, nǎi yǐ fǎ yuè ér qíng zhī, hòu zú wèi sūn bìn shè sǐ, yǔ sì rén bó diāo jiē fǎn fù xiǎo rén. cǐ yán yī dàn jiàn shōu, yì wèi yì bào, gù xià wén yán jié zhī gǒu kě shǐ fèi yáo, zhí zhī kè kě shǐ cì yóu, míng yǐ jié gǒu zhí kè yù cǐ liǎng rén, zé cǐ liǎng rén jiē fēi liáng shì kě zhī yǐ. duó àn: xià wén yán gù zōu yáng chēng zhī yún yún, zé bó diāo dāng zuò diāo bó. qí cè liù: diāo bó cháng è tián dān. ān píng jūn wén zhī, gù wèi jiǔ zhào diāo bó, yuē: dān hé yǐ dé zuì yú xiān shēng, gù cháng jiàn è yú cháo? diāo bó yuē: zhí zhī gǒu fèi yáo, fēi guì zhí ér jiàn yáo yě, gǒu gù fèi fēi qí zhǔ yě. ān píng jūn rèn zhī yú wáng. qí hòu qí wáng xìng chén jiǔ rén zhī shǔ huǐ dān, diāo bó jiàn wáng, wáng nǎi shā jiǔ zǐ ér yì fēng ān píng jūn yǐ yè yì wàn hù. shì zōu yáng chēng zhī zhě nǎi qí zhī diāo bó, fēi jìn zhī sì rén bó diāo yě. zōu yáng zhī yǔ běn yú diāo bó, ér cǐ wén yún: yī dàn jiàn shōu, yì lì wèi yì bào, zé wèi diāo bó shì shén míng. yòu páng xūn, wāng shuō gù wù, yú shuō yì wèi bì rán, què zhī kě yě.
〔七〕「龐勛」未詳，疑「豎須」之誤。豎須即豎頭須，晉文公守藏者也。■貂即寺人披，史記晉世家稱為履鞮，李善注文選司馬遷報任少卿書及范蔚宗宦者傳論引史並作履貂，後漢書宦者傳序作勃貂。古書「勃」多作「■」。■貂、豎須事並見僖廿四年左傳。○俞樾云：『龐勛疑即龐涓。「涓」字缺壞，止存右旁，遂誤為「勛」耳。龐涓與孫臏同學，及既事魏為將軍，忌孫臏，乃以法刖而黥之，後卒為孫臏射死，與寺人勃貂皆反覆小人。此言「一旦見收，亦為義報」，故下文言「桀之狗可使吠堯，跖之客可使刺由」，明以桀狗、跖客喻此兩人，則此兩人皆非良士可知矣。』○鐸按：下文言「故鄒陽稱之」云云，則勃貂當作貂勃。齊策六：『貂勃嘗惡田單。安平君聞之，故為酒召貂勃，曰：「單何以得罪於先生，故常見惡於朝？」貂勃曰：「跖之狗吠堯，非貴跖而賤堯也，狗固吠非其主也。」安平君任之於王。』其後齊王幸臣九人之屬毀單，貂勃諫王，王乃殺九子而益封安平君以夜邑萬戶。是鄒陽稱之者乃齊之貂勃，非晉之寺人勃貂也。鄒陽之語本於貂勃，而此文云：「一旦見收，亦立為義報」，則為貂勃事甚明。又龐勛，汪說固誤，俞說亦未必然，闕之可也。

bā shǐ jì zōu yáng chuán yù zhōng shàng liáng xiào wáng shū yǔ.
〔八〕史記鄒陽傳獄中上樑孝王書語。

jiǔ bèi jiù zuò bèi. hàn shū zhāng ěr chén yú chuán zàn yún: hé xiāng zhě mù yòng zhī chéng, hòu xiāng bèi zhī zhōu yě?
〔九〕「背」舊作「輩」。漢書張耳陳余傳贊云：「何鄉者慕用之誠，後相背之盩也？」

yī xiāng niàn liù nián zuǒ chuán: yī lì chěng gào gōng yuē: tài zǐ jiāng wèi luàn, jì yǔ chǔ kè méng yǐ. gōng yuē: wèi wǒ zi, yòu hé qiú? duì yuē: yù sù.
〔一０〕襄廿六年左傳：『伊戾騁告公曰：「太子將為亂，既與楚客盟矣。」公曰：「為我子，又何求？」對曰：「欲速。」』

yī yī shī gǔ fēng yún: huáng xù wǒ hòu. xù yǔ xù tóng.
〔一一〕詩谷風云：「遑恤我後。」「恤」與「恤」同。

yī èr shǐ jì hán ān guó chuán.
〔一二〕史記韓安國傳。

yī sān zhèn dāng zuò zhèn. zhèn qióng zhù jiàn è lì piān.
〔一三〕「賑」當作「振」。「振窮」注見遏利篇。

yī sì hàn shū dí fāng jìn chuán.
〔一四〕漢書翟方進傳。

yī wǔ zhōng liáng jiàn shí gòng piān zhù.
〔一五〕「忠良」見實貢篇注。

yī liù hán fēi zi xiǎn xué piān yún: shòu chē jiù jià, ér guān qí mò tú. hàn shū cháo cuò chuán yún: jí qí mò tú zhī shuāi yě.
〔一六〕韓非子顯學篇云：「授車就駕，而觀其末塗。」漢書晁錯傳云：「及其末塗之衰也。」

yī qī hàn shū yuán dì jì yǒng guāng yuán nián zhào yuē: rén rén zài wèi, ér jí shì yōng bì. yán shī gǔ zhù: yōng, dú yuē yōng. yōng yōng gǔ zì tōng. hòu hàn shū zhū huī hòu mù chuán chóng hòu lùn yún: wù jìn zhě qū qián ér bù gù hòu, róng guì zhě jīn jǐ ér bù dài rén, zhì bù jiē yú, fù bù zhèn pín, zhēn shì gū ér bù xù, xián zhě è ér bù cún, gù tián fén yǐ zūn xiǎn zhì ān guó zhī jīn, chún yú yǐ guì yì yǐn fāng jìn zhī yán. fū yǐ hán dí zhī cāo, wèi hàn zhī míng zǎi, rán yóu bù néng zhèn yī pín xián, jiàn yī gū shì, yòu kuàng qí xià zhě hū? cǐ wén běn zhī.
〔一七〕漢書元帝紀永光元年詔曰：「壬人在位，而吉士雍蔽。」顏師古註：『雍，讀曰「壅」。』擁、壅古字通。後漢書朱暉後穆傳崇厚論云：「務進者趨前而不顧後，榮貴者矜己而不待人，智不接愚，富不賑貧，貞士孤而不恤，賢者厄而不存，故田蚡以尊顯致安國之金，淳于以貴埶引方進之言。夫以韓、翟之操，為漢之名宰，然猶不能振一貧賢，薦一孤士，又況其下者乎？」此文本之。

yī bā zhào chá jiàn ài rì piān zhù.
〔一八〕「照察」見愛日篇注。

qiě fú yuàn è zhī shēng yī, ruò èr rén ǒu yān èr. gǒu xiāng duì yě, ēn qíng xiāng xiàng, tuī jí qí yì, jīng chéng xiāng shè, guàn xīn dá suǐ sān, ài lè zhī lóng sì, qīng xiāng wèi sǐ wǔ, shì gù hóu shēng yù zi wěn jǐng ér bù hèn. gǒu xiāng bèi yě, xīn qíng guāi liù, tuī jí qí yì, fēn bèi bēn chí, qióng dōng jí xī, xīn shàng wèi kuài qī, shì gù chén yú zhāng ěr lǎo xiāng quán miè ér wú gǎn tòng bā. cóng cǐ guān zhī, jiāo jì zhī lǐ, qí qíng dà yǐ. fēi dú péng yǒu wèi rán, jūn chén fū fù yì yóu shì yě. dāng qí huān yě, fù zǐ bù néng xián jí qí guāi yě, yuàn chóu bù néng xiān. shì gù shèng rén cháng shèn wēi yǐ dūn qí zhōng jiǔ.
且夫怨惡之生〔一〕，若二人偶焉〔二〕。苟相對也，恩情相向，推極其意，精誠相射，貫心達髓〔三〕，愛樂之隆〔四〕，輕相為死〔五〕，是故侯生、豫子刎頸而不恨。苟相背也，心情乖■〔六〕，推極其意，分背奔馳，窮東極西，心尚未快〔七〕，是故陳余、張耳老相全滅而無感痛〔八〕。從此觀之，交際之理，其情大矣。非獨朋友為然，君臣夫婦亦猶是也。當其歡也，父子不能閒；及其乖也，怨讎不能先。是故聖人常慎微以敦其終〔九〕。

yī wáng xiān shēng yún: yuàn è dāng zuò ēn yuàn. ēn zhě xiāng duì yě, yuàn zhě xiāng bèi yě.
〔一〕王先生云：『「怨惡」當作「恩怨」。恩者相對也，怨者相背也。』

èr lǐ jì zhōng yōng: rén zhě, rén yě. zhèng zhù: rén yě, dú rú xiāng rén ǒu zhī rén, yǐ rén yì xiāng cún wèn zhī yán. xīn shū xiōng nú piān yún: báo shǐ fù jiǔ qián, shí rén ǒu zhī.
〔二〕禮記中庸：「仁者，人也。」鄭註：『人也，讀如「相人偶」之「人」，以人意相存問之言。』新書匈奴篇云：「薄使付酒錢，時人偶之。」

sān hàn shū zōu yáng chuán yún: tài hòu hòu dé zhǎng jūn, rù yú gǔ suǐ.
〔三〕漢書鄒陽傳云：「太后厚德長君，入於骨髓。」

sì shǐ jì zhāng chéng xiàng chuán yún: dèng tōng fāng lóng ài xìng, shǎng cì lèi jù wàn.
〔四〕史記張丞相傳云：「鄧通方隆愛幸，賞賜累巨萬。」

wǔ shǐ jì chén yú chuán yún: ān zài qí xiāng wèi sǐ! xún zǐ yì bīng piān yún: zhèng xiū, zé mín qīn qí shàng, lè qí jūn, ér qīng wèi zhī sǐ.
〔五〕史記陳余傳云：「安在其相為死！」荀子議兵篇云：「政修，則民親其上，樂其君，而輕為之死。」

liù jí hù zì. hàn shū wài qī chuán dù qīn shuō wáng fèng yuē: qīng xì wēi miǎo zhī jiàn, bì shēng guāi wǔ zhī huàn. wáng shāng chuán yún: fù zǐ guāi wù. hòu hàn shū lè huī chuán: jīng yuē: tiān dì guāi hù. wǔ wù hù bìng tōng.
〔六〕「■」即「互」字。漢書外戚傳杜欽說王鳳曰：「輕細微眇之漸，必生乖忤之患。」王商傳云：「父子乖迕。」後漢書樂恢傳：『經曰：「天地乖互。」』忤、迕、互並通。

qī kuài jiù zuò jué. yì gěn liù èr: qí xīn bù kuài.
〔七〕「快」舊作「決」。易艮六二：「其心不快。」

bā jiàn shǐ jì. quán zhū zi pǐn jié zuò tūn. sūn shì yù yún: dāng zuò tiǎn. jì péi àn: quán gài qín zì zhī huài. shǐ jì huái yīn hóu chuán: kuǎi shēng yuē: cháng shān wáng chéng ān jūn, cǐ èr rén xiāng yǔ tiān xià zhì huān yě. rán ér zú xiāng qín zhě hé yě? huàn shēng yú duō yù, ér rén xīn nán cè yě. zú xiāng qín hàn shū kuǎi tōng chuán zuò zú xiāng miè wáng. duó àn: wāng shuō jìn shì. chén shēn zhū zi pǐn jié hǎo gǎi gǔ shū, bù chū míng rén lòu xí, zì bù zú jù.
〔八〕見史記。「全」諸子品節作「吞」。孫侍御云：『當作「殄」。』繼培按：「全」蓋「禽」字之壞。史記淮陰侯傳：『蒯生曰：「常山王、成安君，此二人相與天下至驩也。然而卒相禽者何也？患生於多欲，而人心難測也。」』「卒相禽」漢書蒯通傳作「卒相滅亡」。○鐸按：汪說近是。陳深諸子品節好改古書，不出明人陋習，自不足據。

jiǔ zhù jiàn shèn wēi piān.
〔九〕注見慎微篇。

fù guì wèi bì kě zhòng, pín jiàn wèi bì kě qīng. rén xīn bù tóng hào yī, dù liàng xiāng wàn yì èr. xǔ yóu ràng qí dì wèi sān, sú rén yǒu zhēng xiàn zhí sì, mèng kē wǔ cí lù wàn zhōng liù, xiǎo fū tān yú shēng shí qī. gù yuē: chún yàn qún yóu, zhōng rì bù xiū, luàn jǔ jù zhì, bù lí hāo máo bā. hóng hú gāo fēi, shuāng bié guāi lí jiǔ, tōng qiān dá wàn, zhì zài bēi chí yī. luán fèng áo xiáng huáng lì zhī shàng yī yī, pái huái tài qīng zhī zhōng, yī èr suí jǐng fēng ér piāo yáo yī sān, shí yì yáng yǐ cóng róng yī sì, yì yóu wèi dé, jiē jiē rán zhǎng míng yī wǔ, jué hào zhèn yì, líng zhū yún, báo dòu jí yī liù, hū xī yáng lù, kuàng xún bù shí yī qī, qí yì shàng yóu qiǎn qiǎn rú yě yī bā. sān zhě shū wù, gè ān suǒ wèi. shì yǐ bó yí cǎi wēi ér bù hèn yī jiǔ, cháo fù mù qī ér zì yuàn èr. yóu sī guān zhū, shì zhī zhì liàng, gù nán cè dù èr yī. fán bǎi jūn zǐ èr èr, wèi kě yǐ fù guì jiāo pín jiàn, wèi pín jiàn zhī bì wǒ qū yě èr sān.
富貴未必可重，貧賤未必可輕。人心不同好〔一〕，度量相萬億〔二〕。許由讓其帝位〔三〕，俗人有爭縣職〔四〕，孟軻〔五〕辭祿萬鍾〔六〕，小夫貪於升食〔七〕。故曰：鶉鷃群游，終日不休，亂舉聚跱，不離蒿茆〔八〕。鴻鵠高飛，雙別乖離〔九〕，通千達萬，志在陂池〔一０〕。鸞鳳翱翔黃曆之上〔一一〕，徘徊太清之中，〔一二〕隨景風而飄颻〔一三〕，時抑揚以從容〔一四〕，意猶未得，喈喈然長鳴〔一五〕，蹶號振翼，陵朱雲，薄斗極〔一六〕，呼吸陽露，曠旬不食〔一七〕，其意尚猶嗛嗛如也〔一八〕。三者殊務，各安所為。是以伯夷採薇而不恨〔一九〕，巢父木棲而自願〔二０〕。由斯觀諸，士之志量，固難測度〔二一〕。凡百君子〔二二〕，未可以富貴驕貧賤，謂貧賤之必我屈也〔二三〕。

yī zhù jiàn mèng liè piān.
〔一〕注見夢列篇。

èr shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún: rén zhī dù liàng xiāng yuè, qǐ bù yuǎn zāi?
〔二〕史記司馬相如傳云：「人之度量相越，豈不遠哉？」

sān zhuāng zi ràng wáng piān yún: yáo yǐ tiān xià ràng xǔ yóu, xǔ yóu bù shòu.
〔三〕莊子讓王篇云：「堯以天下讓許由，許由不受。」

sì hán fēi zi wǔ dù piān yún: gǔ zhī ràng tiān zǐ zhě, shì qù jiān mén zhī yǎng, ér lí chén lǔ zhī láo yě, gù chuán tiān xià ér bù zú duō yě. jīn zhī xiàn lìng, yī rì shēn sǐ, zi sūn lěi shì jié jià, gù rén zhòng zhī. shì yǐ rén zhī yú ràng yě, qīng cí gǔ zhī tiān zǐ, nán qù jīn zhī xiàn lìng zhě, bó hòu zhī shí yì yě.
〔四〕韓非子五蠹篇云：「古之讓天子者，是去監門之養，而離臣虜之勞也，故傳天下而不足多也。今之縣令，一日身死，子孫累世絜駕，故人重之。是以人之於讓也，輕辭古之天子，難去今之縣令者，薄厚之實異也。」

wǔ mèng kē èr zì jiù kōng, jù chéng běn.
〔五〕「孟軻」二字舊空，據程本。

liù mèng zǐ.
〔六〕孟子。

qī yì zhí shí yùn. xiǎo fū, jí mèng zǐ suǒ wèi xiǎo zhàng fū yě. shēng dāng zuò dòu. hàn shū bǎi guān gōng qīng biǎo: bǎi shí yǐ xià yǒu dòu shí zuǒ shǐ zhī zhì, yán shī gǔ zhù: hàn guān míng zhì bù yún: dòu shí, yuè fèng shí yī hú. yī shuō, dòu shí zhě, suì fèng bù mǎn bǎi shí, jì rì ér shí yī dòu èr shēng, gù yún dòu shí. hàn lì dòu zuò. shēng zì xíng xiāng jìn, wǎng wǎng zhì wù. lùn héng zhì qī piān: lì bǎi shí yǐ shàng, ruò shēng shí yǐ xià, wù yǔ cǐ tóng.
〔七〕億、職、食韻。小夫，即孟子所謂「小丈夫」也。「升」當作「斗」。漢書百官公卿表：「百石以下有斗食、佐史之秩」，顏師古註：『漢官名秩簿云：「斗食，月俸十一斛。」一說，斗食者，歲俸不滿百石，計日而食一斗二升，故云斗食。』漢隸「斗」作「●」。●、升字形相近，往往致誤。論衡治期篇：「吏百石以上，若升食以下」，誤與此同。

bā yóu xiū máo yùn. zhuāng zi xiāo yáo yóu piān: chì yàn yuē: wǒ téng yuè ér shàng, bù guò shù rèn ér xià, áo xiáng péng hāo zhī jiān, cǐ yì fēi zhī zhì yě. shì wén: yàn zì yì zuò yàn. sī mǎ yún: yàn, yàn què yě. zhōu lǐ hǎi rén: máo jū, zhù yún: zhèng dài fū dú máo wèi máo. cǐ yì dāng dú wèi máo.
〔八〕游、休、茆韻。莊子逍遙遊篇：「斥鴳曰：我騰躍而上，不過數仞而下，翱翔蓬蒿之間，此亦飛之至也。」』釋文：『「鴳」字亦作「鷃」。司馬云：「鴳，鴳雀也。」』周禮醢人：「茆菹」，注云：『鄭大夫讀「茆」為「茅」。』此亦當讀為「茅」。

jiǔ wén xuǎn sū wǔ shī yún: huáng hú yī yuǎn bié, qiān lǐ gù pái huái. hé kuàng shuāng fēi lóng, yǔ yì lín dāng guāi! yì wén lèi jù sà sū wǔ bào lǐ líng shū yún: guāi lí miǎo yǐ, xiāng jiàn wèi qī.
〔九〕文選蘇武詩云：「黃鵠一遠別，千里顧徘徊。何況雙飛龍，羽翼臨當乖！」藝文類聚卅蘇武報李陵書云：「乖離邈矣，相見未期。」

yī fēi lí chí yùn. lǐ jì yuè lìng yún: wú lù bēi chí, zhèng zhù: chù shuǐ yuē bēi, chuān dì tōng shuǐ yuē chí. àn shuō yuàn zhèng lǐ piān yún: hóng hú gāo fēi, bù jiù wū chí. hé zé? qí zhì jí yuǎn yě. shì bēi chí fēi hóng hú zhì yǐ. bēi chí dāng wèi tiān chí. shǐ jì chén shè shì jiā: shè tài xī yuē: jiē hū! yàn què ān zhī hóng hú zhī zhì zāi? suǒ yǐn yǐn shī zi yún: hóng hú zhī kòu, yǔ yì wèi hé, ér yǒu sì hǎi zhī xīn. hàn shū zhāng liáng chuán: gāo zǔ gē yuē: hóng hú gāo fēi, yī jǔ qiān lǐ, yǔ yì yǐ jiù, héng jué sì hǎi. zhuāng zi xiāo yáo yóu piān yún: qióng fà zhī běi, yǒu míng hǎi zhě, tiān chí yě.
〔一０〕飛、離、池韻。禮記月令云：「毋漉陂池」，鄭註：「畜水曰陂，穿地通水曰池。」按說苑政理篇云：「鴻鵠高飛，不就污池。何則？其志極遠也。」是陂池非鴻鵠志矣。「陂池」當為「天池」。史記陳涉世家：『涉太息曰：「嗟乎！燕雀安知鴻鵠之志哉？」』索隱引尸子云：「鴻鵠之鷇，羽翼未合，而有四海之心。」漢書張良傳：『高祖歌曰：「鴻鵠高飛，一舉千里，羽翼已就，橫絕四海。」』莊子逍遙遊篇云：「窮髮之北，有冥海者，天池也。」

yī yī huáng lì yí wàn rèn zhī wù. huái nán zǐ lǎn míng xùn yún: fèng huáng céng shì wàn rèn zhī shàng, áo xiáng sì hǎi zhī wài. yán tiě lùn huǐ xué piān yún: áo xiáng wàn rèn.
〔一一〕「黃曆」疑「萬仞」之誤。淮南子覽冥訓云：「鳳皇曾逝萬仞之上，翱翔四海之外。」鹽鐵論毀學篇云：「翱翔萬仞。」

yī èr huái nán zǐ jīng shén xùn yún: yóu yú tài qīng. hòu hàn shū cài yōng chuán zhāng huái zhù: tài qīng, wèi tiān yě.
〔一二〕淮南子精神訓云：「游於太清。」後漢書蔡邕傳章懷註：「太清，謂天也。」

yī sān ěr yǎ shì tiān shū yǐn shī zi rén yì piān shù tài píng zhī shì yún: qí fēng chūn wèi fā shēng, xià wèi zhǎng yíng, qiū wèi fāng shèng, dōng wèi ān jìng, sì qì hé wèi tōng zhèng. cǐ zhī wèi yǒng fēng. àn yǒng ěr yǎ zuò jǐng. yù lǎn bā bǎi niàn yǐn fú ruì tú yún: xiáng fēng zhě, ruì fēng yě. yī yuē jǐng fēng.
〔一三〕爾雅釋天疏引尸子仁義篇述太平之事云：「其風春為發生，夏為長嬴，秋為方盛，冬為安靜，四氣和為通正。此之為永風。」按「永」爾雅作「景」。御覽八百廿引符瑞圖云：「祥風者，瑞風也。一曰景風。」

yī sì zhōng róng yùn. chǔ cí huái shā wáng yì zhù: cóng róng, jǔ dòng yě.
〔一四〕中、容韻。楚辭懷沙王逸註：「從容，舉動也。」

yī wǔ shī juǎn ā yún: yōng yōng jiē jiē.
〔一五〕詩卷阿云：「雝雝喈喈。」

yī liù huái nán zǐ rén jiān xùn yún: fèn yì huī, líng hū fú yún, bèi fù qīng tiān, yīng mó chì xiāo. gāo yòu zhù: chì xiāo, fēi yún yě. dòu jiù zuò shēng. àn ěr yǎ shì dì yún: běi dài dòu jí wèi kōng tóng.
〔一六〕淮南子人間訓云：「奮翼揮●，凌乎浮雲，背負青天，膺摩赤霄。」高誘註：「赤霄，飛雲也。」「斗」舊作「升」。按爾雅釋地云：「北戴斗極為空桐。」

yī qī dé yì jí shí yùn. chǔ cí yuǎn yóu yún: cān liù qì ér yǐn hàng xiè xī, shù zhèng yáng ér hán zhāo xiá. xī shì yún: xī zhòng qì ér áo xiáng, wáng yì zhù: zhòng qì, wèi zhāo xiá zhèng yáng lún yīn hàng xiè zhī qì yě.
〔一七〕得、翼、極、食韻。楚辭遠遊云：「餐六氣而飲沆瀣兮，漱正陽而含朝霞。」惜誓云：「吸眾氣而翱翔」，王逸註：「眾氣，謂朝霞、正陽、淪陰、沆瀣之氣也。」

yī bā xù hàn shū wǔ xíng zhì yún: yán yǒng lè suī jī jīn qián, qiàn qiàn cháng ruò bù zú. qiǎn qiǎn yǔ qiàn qiàn tóng.
〔一八〕續漢書五行志云：「言永樂雖積金錢，慊慊常若不足。」「嗛嗛」與「慊慊」同。

yī jiǔ shǐ jì.
〔一九〕史記。

èr huáng fǔ mì gāo shì chuán yún: cháo fù, yáo shí yǐn rén yě. nián lǎo, yǐ shù wèi cháo ér qǐn qí shàng, gù rén hào zhī yuē cháo fù. huái nán zǐ tài zú xùn yún: shān jū mù qī.
〔二０〕皇甫謐高士傳云：「巢父，堯時隱人也。年老，以樹為巢而寢其上，故人號之曰巢父。」淮南子泰族訓云：「山居木棲。」

èr yī lǐ jì lǐ yùn yún: rén cáng qí xīn, bù kě cè dù yě.
〔二一〕禮記禮運云：「人藏其心，不可測度也。」

èr èr shī yǔ wú zhèng.
〔二二〕詩雨無正。

èr sān shǐ jì wèi shì jiā yún: wèi wén hóu zi jī féng wén hóu zhī shī tián zǐ fāng yú zhāo gē, yǐn chē bì, xià yè. tián zǐ fāng bù wèi lǐ. zi jī yīn wèn yuē: fù guì zhě jiāo rén hū? qiě pín jiàn zhě jiāo rén hū? zi fāng yuē: yì pín jiàn zhě jiāo rén ěr. fū zhū hóu ér jiāo rén, zé shī qí guó dài fū ér jiāo rén, zé shī qí jiā. pín jiàn zhě, xíng bù hé, yán bù yòng, zé qù zhī chǔ yuè, ruò tuō? rán. nài hé qí tóng zhī zāi?
〔二三〕史記魏世家云：『魏文侯子擊逢文侯之師田子方於朝歌，引車避，下謁。田子方不為禮。子擊因問曰：「富貴者驕人乎？且貧賤者驕人乎？」子方曰：「亦貧賤者驕人耳。夫諸侯而驕人，則失其國；大夫而驕人，則失其家。貧賤者，行不合，言不用，則去之楚、越，若脫?然。奈何其同之哉？」』

shī yún: dé yóu rú máo, mín xiān kè jǔ zhī yī. shì yǒu dà nán èr zhě sì, ér rén mò zhī néng xíng yě, yī yuē shù, èr yuē píng, sān yuē gōng, sì yuē shǒu. fū shù zhě rén zhī běn yě sān, píng zhě yì zhī běn yě sì, gōng zhě lǐ zhī běn yě wǔ, shǒu zhě xìn zhī běn yě liù. sì zhě bìng lì, sì háng nǎi jù, sì háng jù cún, shì wèi zhēn xián. sì běn bù lì, sì háng bù chéng, sì háng wú yī, shì wèi xiǎo rén.
詩云：「德輶如毛，民鮮克舉之〔一〕。」世有大難〔二〕者四，而人莫之能行也，一曰恕，二曰平，三曰恭，四曰守。夫恕者仁之本也〔三〕，平者義之本也〔四〕，恭者禮之本也〔五〕，守者信之本也〔六〕。四者並立，四行乃具，四行具存，是謂真賢。四本不立，四行不成，四行無一，是謂小人。

yī zhēng mín.
〔一〕烝民。

èr nán jiù zuò nán.
〔二〕「難」舊作「男」。

sān dà dài lǐ wèi jiāng jūn wén zi piān: kǒng zǐ yuē: shù zé rén yě. jiā yǔ yán huí piān: huí yuē: yī yán ér yǒu yì yú rén, mò rú shù. mèng zǐ yún: qiáng shù ér xíng, qiú rén mò jìn yān. shuō yuàn guì dé piān yún: fū rén zhě bì shù rán hòu xíng.
〔三〕大戴禮衛將軍文子篇：『孔子曰：「恕則仁也。」』家語顏回篇：『回曰：「一言而有益於仁，莫如恕。」』孟子云：「強恕而行，求仁莫近焉。」說苑貴德篇云：「夫仁者必恕然後行。」

sì guǎn zǐ shuǐ dì piān yún: zhì píng ér zhǐ, yì yě.
〔四〕管子水地篇云：「至平而止，義也。」

wǔ yì xì cí shàng chuán yún: lǐ yán gōng. shuō yuàn zá yán piān: kǒng zǐ yuē: bù gōng wú lǐ.
〔五〕易繫辭上傳云：「禮言恭。」說苑雜言篇：『孔子曰：「不恭無禮。」』

liù xī niàn bā nián zuǒ chuán jìn shì shǐ yún: xìn yǐ shǒu lǐ. chéng èr nián chuán: kǒng zǐ yuē: xìn yǐ shǒu qì. shí wǔ nián chuán shēn shū shí yún: xìn yǐ shǒu lǐ. shí liù nián chuán shēn shū shí yún: xìn yǐ shǒu wù. jiǔ nián chuán: fàn wén zǐ yuē: xìn yǐ shǒu zhī. xiāng shí yī nián chuán wèi jiàng yǔ tóng. zhāo wǔ nián liù nián chuán shū xiàng bìng yún: shǒu zhī yǐ xìn.
〔六〕僖廿八年左傳晉筮史云：「信以守禮。」成二年傳：『孔子曰：「信以守器。」』十五年傳申叔時云：「信以守禮。」十六年傳申叔時云：「信以守物。」九年傳：『範文子曰：「信以守之。」』襄十一年傳魏絳語同。昭五年、六年傳叔向並云：「守之以信。」

suǒ wèi shù zhě, jūn zǐ zhī rén, lùn bǐ shù yú wǒ yī, dòng zuò xiāo xī yú xīn èr jǐ zhī suǒ wú, bù yǐ zé xià, wǒ zhī suǒ yǒu, bù yǐ jī bǐ sān gǎn jǐ zhī hǎo jìng yě, gù jiē shì yǐ lǐ, gǎn jǐ zhī hǎo ài yě, gù yù rén yǒu ēn sì jǐ yù lì ér lì rén, jǐ yù dá ér dá rén wǔ shàn rén zhī yōu wǒ yě, gù xiān láo rén liù, è rén zhī wàng wǒ yě, gù cháng niàn rén qī. fán pǐn zé bù rán, lùn rén bù shù jǐ bā, dòng zuò bù sī xīn jiǔ wú zhī jǐ ér zé zhī rén, yǒu zhī wǒ ér jī zhī bǐ yī jǐ wú lǐ ér zé rén jìng, jǐ wú ēn ér zé rén ài pín jiàn zé fēi rén chū bù wǒ yōu yě, fù guì zé shì wǒ zhī bù yōu rén yě. xíng jǐ ruò cǐ yī yī, nán yǐ chēng rén yǐ.
所謂恕者，君子之人，論彼恕於我〔一〕，動作消息於心〔二〕；己之所無，不以責下，我之所有，不以譏彼〔三〕；感己之好敬也，故接士以禮，感己之好愛也，故遇人有恩〔四〕；己欲立而立人，己欲達而達人〔五〕；善人之憂我也，故先勞人〔六〕，惡人之忘我也，故常念人〔七〕。凡品則不然，論人不恕己〔八〕，動作不思心〔九〕；無之己而責之人，有之我而譏之彼〔一０〕；己無禮而責人敬，己無恩而責人愛；貧賤則非人初不我憂也，富貴則是我之不憂人也。行己若此〔一一〕，難以稱仁矣。

yī wáng xiān shēng yún: bǐ xià tuō zé zì.
〔一〕王先生云：『「彼」下脫「則」字。』

èr yì fēng tuàn yuē: yǔ shí xiāo xī. wáng xiān shēng yún: xiāo xī yí zé sī zhī wù. duó àn: wáng shuō shì. xià wén yún: fán pǐn zé bù rán, dòng zuò bù sī xīn. jí qí zhèng.
〔二〕易豐彖曰：「與時消息。」王先生云：『「消息」疑「則思」之誤。』○鐸按：王說是。下文云：「凡品則不然，動作不思心。」即其證。

sān huái nán zǐ zhǔ shù xùn yún: yǒu zhū jǐ bù fēi zhū rén, wú zhū jǐ bù qiú zhū rén.
〔三〕淮南子主術訓云：「有諸己不非諸人，無諸己不求諸人。」

sì mèng zǐ yún: rén zhě ài rén, yǒu lǐ zhě jìng rén. ài rén zhě rén héng ài zhī, jìng rén zhě rén héng jìng zhī.
〔四〕孟子云：「仁者愛人，有禮者敬人。愛人者人恆愛之，敬人者人恆敬之。」

wǔ lùn yǔ.
〔五〕論語。

liù chūn qiū fán lù chǔ zhuāng wáng piān yún: jīn jìn bù yǐ tóng xìng yōu wǒ, ér qiáng dà yàn wǒ, wǒ xīn wàng yān. huái nán zǐ fàn lùn xùn yún: yǐ láo tiān xià zhī mín, gāo yòu zhù: láo yóu yōu yě.
〔六〕春秋繁露楚莊王篇云：「今晉不以同姓憂我，而強大厭我，我心望焉。」淮南子泛論訓云：「以勞天下之民」，高誘註：『「勞」猶「憂」也。』

qī shī chén fēng yún: wàng wǒ shí duō. fāng yán yún: niàn, cháng sī yě.
〔七〕詩晨風云：「忘我實多。」方言云：「念，常思也。」

bā hàn shū chéng dì jì jiàn shǐ yuán nián zhào yuē: fán shì shù jǐ.
〔八〕漢書成帝紀建始元年詔曰：「凡事恕己。」

jiǔ shū hóng fàn wǔ yuē sī, jīn wén shàng shū zuò sī xīn. hàn shū wǔ xíng zhì yún: sī xīn zhě, xīn sī lǜ yě.
〔九〕書洪範「五曰思」，今文尚書作「思心」。漢書五行志云：「思心者，心思慮也。」

yī yàn zǐ chūn qīu wèn shàng yún: yǒu zhī jǐ, bù nán fēi zhī rén, wú zhī jǐ, bù nán qiú zhī rén. chūn qiū fán lù rén yì fǎ piān yún: fū wǒ wú zhī qiú zhū rén, wǒ yǒu zhī ér fēi zhū rén, rén zhī suǒ bù néng shòu yě.
〔一０〕晏子春秋問上云：「有之己，不難非之人，無之己，不難求之人。」春秋繁露仁義法篇云：「夫我無之求諸人，我有之而非諸人，人之所不能受也。」

yī yī lùn yǔ yún: qí xíng jǐ yě gōng.
〔一一〕論語云：「其行己也恭。」

suǒ wèi píng zhě, nèi huái shī jiū zhī ēn yī, wài zhí dǐ shǐ zhī xīn èr lùn shì bì dìng yú zhì xíng sān, huǐ yù bì cān yú xiào yàn sì bù suí sú ér léi tóng, bù zhú shēng ér jì lùn wǔ gǒu shàn suǒ zài, bù jī pín jiàn, gǒu è suǒ cuò liù, bù jì fù guì bù chǎn shàng ér màn xià, bù yàn gù ér jìng xīn. fán pǐn zé bù rán, nèi piān pō yú qī zǐ qī, wài jiàn huò yú zhī yǒu bā dé zé yù zhī jiǔ, yuàn zé bàng zhī píng yì wú zhǔn de yī, jī yù wú xiào yàn gǒu ā guì yǐ bǐ dǎng yī yī, gǒu yī èr piāo shēng yǐ qún fèi yī sān shì fù guì rú nú pú yī sì, shì pín jiàn rú yōng kè yī wǔ bǎi zhì bǐng quán zhī mén, ér bù yī zhì wú shì zhī jiā yī liù. zhí xīn ruò cǐ yī qī, nán yǐ chēng yì yǐ yī bā.
所謂平者，內懷鳲鳩之恩〔一〕，外執砥矢之心〔二〕；論士必定於志行〔三〕，毀譽必參於效驗〔四〕；不隨俗而雷同，不逐聲而寄論〔五〕；苟善所在，不譏貧賤，苟惡所錯〔六〕，不忌富貴；不諂上而慢下，不厭故而敬新。凡品則不然，內偏頗於妻子〔七〕，外僭惑於知友〔八〕；得則譽之〔九〕，怨則謗之；平議無埻的〔一０〕，譏譽無效驗；苟阿貴以比黨〔一一〕，苟〔一二〕剽聲以群吠；〔一三〕事富貴如奴僕〔一四〕，視貧賤如傭客〔一五〕；百至秉權之門，而不一至無勢之家〔一六〕。執心若此〔一七〕，難以稱義矣〔一八〕。

yī shī shī jiū máo chuán yún: shī jiū zhī yǎng qí zi, cháo cóng shàng xià, mù cóng xià shàng, píng jūn rú yī.
〔一〕詩鳲鳩毛傳云：「鳲鳩之養其子，朝從上下，暮從下上，平均如一。」

èr shī dà dōng yún: zhōu dào rú dǐ, qí zhí rú shǐ. chéng běn shǐ zuò lì. dà dài lǐ wǔ dì dé yún: rì yuè suǒ zhào, mò bù dǐ lì. duó àn: shì lǐ jū jiù cáng míng kè běn zuò dǐ, fèi shì jī bá yún:, gǔ shǐ zì. jí shī zhōu dào rú dǐ, qí zhí rú shǐ, chén kè gǎi zuò dǐ lì.
〔二〕詩大東云：「周道如砥，其直如矢。」程本「矢」作「礪」。大戴禮五帝德云：「日月所照，莫不砥礪。」○鐸按：士禮居舊藏明刻本作「砥●」，費士璣跋云：『●，古矢字。即詩「周道如砥，其直如矢」，陳刻改作砥礪。』

sān zhù jiàn lùn róng piān. wáng xiān shēng yún: zhì xíng yí dāng zuò zhǔn de. duó àn: zhì xíng nǎi lùn shì zhī zhǔn de. xià wén píng yì wú zhǔn de yǐ shè yù, cǐ yǐ shí yán, yǔ yì yì tóng, bù dāng gǎi cǐ jiù bǐ.
〔三〕注見論榮篇。王先生云：『「志行」疑當作「埻的」。』○鐸按：志行乃論士之埻的。下文「平議無埻的」以射喻，此以實言，語異義同，不當改此就彼。

sì hán fēi zi jiān jié shì chén piān yún: rén zhǔ chéng míng yú shèng rén zhī shù, ér bù gǒu yú shì sú zhī yán, xún míng shí ér dìng shì fēi, yīn cān yàn ér shěn yán cí. wèi cè: wèi wén hóu yuē: qiú qí hǎo yǎn rén zhī měi ér yáng rén zhī chǒu zhě, ér cān yàn zhī.
〔四〕韓非子奸劫弒臣篇云：「人主誠明於聖人之術，而不苟於世俗之言，循名實而定是非，因參驗而審言辭。」魏策：『魏文侯曰：「求其好掩人之美而揚人之丑者，而參驗之。」』

wǔ hàn shū yáng chǎng chuán yáng yùn bào sūn huì zōng shū yún: qiè hèn zú xià bù shēn wéi qí zhōng shǐ, ér wěi suí sú zhī huǐ yù yě. chǔ cí jiǔ biàn yún: shì léi tóng ér xuàn yào xī, hé huǐ yù zhī mèi mèi! lǐ jì qū lǐ yún: wú léi tóng. hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xīn yí shū tài cháng bó shì yún: léi tóng xiāng cóng, suí shēng shì fēi.
〔五〕漢書楊敞傳楊惲報孫會宗書云：「竊恨足下不深惟其終始，而猥隨俗之毀譽也。」楚辭九辨云：「世雷同而炫曜兮，何毀譽之昧昧！」禮記曲禮云：「毋雷同。」漢書楚元王傳劉歆移書太常博士云：「雷同相從，隨聲是非。」

liù cuò, cuò zhī jiè.
〔六〕錯，「措」之借。

qī shū hóng fàn yún: wú piān wú pō.
〔七〕書洪範云：「無偏無頗。」

bā wáng shì láng yún: huò yí tè. shū hóng fàn yún: mín yòng jiàn tè.
〔八〕王侍郎云：『「惑」疑「忒」。書洪範云：「民用僭忒。」』

jiǔ āi niàn sì nián zuǒ chuán yún: gōng rú yuè, dé tài zǐ shì yǐng. dù zhù: dé, xiāng qīn shuō yě.
〔九〕哀廿四年左傳云：「公如越，得太子適郢。」杜註：「得，相親說也。」

yī shuō wén yún: dìng, píng yì yě. hòu hàn shū fán hóng hòu zhǔn chuán yún: yuàn yǐ chén yán xià gōng qīng píng yì. zhǔn de jiù zuò dūn jūn. àn shuō wén yún: zhǔn, shè niè yě. dú ruò zhǔn. niè, shè zhǔn de yě. yī qiè jīng yīn yì yī yǐn tōng sú wén yún: fēng péng yuē zhǔn, zhǔn zhōng mù yuē de.
〔一０〕說文云：「訂，平議也。」後漢書樊宏後准傳云：「願以臣言下公卿平議。」「埻的」舊作「惇均」。按說文云：「埻，射臬也。讀若准。臬，射準的也。」一切經音義一引通俗文云：「封堋曰埻，埻中木曰的。」

yī yī guǎn zǐ zhòng lìng piān yún: ā guì shì fù. lǐ jì rú xíng yún: chán chǎn zhī mín, yǒu bǐ dǎng ér wēi zhī zhě.
〔一一〕管子重令篇云：「阿貴事富。」禮記儒行云：「讒諂之民，有比黨而危之者。」

yī èr gǒu zì yí yǎn. duó àn: shàng xià wén duì jù, zì shù jiē xiāng děng, cǐ bù dāng shǎo yī zì.
〔一二〕「苟」字疑衍。○鐸按：上下文對句，字數皆相等，此不當少一字。

yī sān qún fèi zhù jiàn xián nán piān, chéng běn zuò qún yú, wù.
〔一三〕「群吠」注見賢難篇，程本作「群諛」，誤。

yī sì shǐ jì huò zhí chuán yún: fán biān hù zhī mín, fù xiāng shén zé bēi xià zhī, bǎi zé wèi dàn zhī, qiān zé yì, wàn zé pū.
〔一四〕史記貨殖傳云：「凡編戶之民，富相什則卑下之，佰則畏憚之，千則役，萬則仆。」

yī wǔ hàn shū kuāng héng chuán yún: jiā pín, yōng zuò yǐ gōng zī yòng. hán fēi zi wài chǔ shuō zuǒ shàng yún: mài yōng ér bō gēng zhě, zhǔ rén fèi jiā ér měi shí, diào bù ér qiú yì qián zhě, fēi ài yōng kè yě. yuē: rú shì, gēng zhě qiě shēn, nòu zhě shú yún yě. yōng yǔ yōng tōng.
〔一五〕漢書匡衡傳云：「家貧，庸作以供資用。」韓非子外儲說左上云：「賣庸而播耕者，主人費家而美食，調布而求易錢者，非愛庸客也。曰：如是，耕者且深，耨者熟耘也。」「庸」與「傭」通。

yī liù guǎn zǐ míng fǎ piān yún: shí zhì sī rén zhī mén, bù yī zhì yú tíng.
〔一六〕管子明法篇云：「十至私人之門，不一至於庭。」

yī qī liè nǚ chuán zhào jiāng kuò mǔ yuē: fù zǐ bù tóng, zhí xīn gè yì. shī xiǎo biàn yún jūn zǐ bǐng xīn, zhèng jiān: bǐng, zhí yě.
〔一七〕列女傳趙將括母曰：「父子不同，執心各異。」詩小弁雲「君子秉心」，鄭箋：「秉，執也。」

yī bā yǐ zì jiù tuō, yī shàng wén lì bǔ zhī.
〔一八〕「矣」字舊脫，依上文例補之。

suǒ wèi gōng zhě, nèi bù gǎn ào yú shì jiā, wài bù gǎn màn yú shì dài fū yī jiàn jiàn rú guì, shì shǎo rú zhǎng qí lǐ xiān rù, qí yán hòu chū èr ēn yì wú bù dá, lǐ jìng wú bù bào sān dǔ xián bù jū qí shàng sì, yǔ rén tuī ràng shì chù qí láo, jū cóng qí lòu, wǔ wèi ān qí bēi, yǎng gān qí báo liù. fán pǐn zé bù rán, nèi màn yì yú qī zǐ qī, wài qīng wǔ yú zhī yǒu bā cōng míng bù bié zhēn wěi, xīn sī bù bié shàn chǒu yú ér xǐ ào xián, shǎo ér hǎo líng zhǎng jiǔ ēn yì bù xiāng dá, lǐ jìng bù xiāng bào dǔ xián bù xiāng tuī yī, huì tóng bù néng ràng yī yī dòng yù zé qí yì, jū yù chù qí ān, yǎng yù shàn qí hòu, wèi yù zhēng qí zūn jiàn rén qiān ràng, yīn ér chī zhī yī èr, jiàn rén gōng jìng, yīn ér ào zhī, rú shì ér zì wèi xián néng zhì néng. wèi xíng rú cǐ, nán yǐ chēng zhōng yǐ yī sān.
所謂恭者，內不敢傲於室家，外不敢慢於士大夫〔一〕；見賤如貴，視少如長；其禮先入，其言後出〔二〕；恩意無不答，禮敬無不報〔三〕；睹賢不居其上〔四〕，與人推讓；事處其勞，居從其陋，〔五〕位安其卑，養甘其薄〔六〕。凡品則不然，內慢易於妻子〔七〕，外輕侮於知友〔八〕；聰明不別真偽，心思不別善丑；愚而喜傲賢，少而好陵長〔九〕；恩意不相答，禮敬不相報；睹賢不相推〔一０〕，會同不能讓〔一一〕；動欲擇其佚，居欲處其安，養欲擅其厚，位欲爭其尊；見人謙讓，因而嗤之〔一二〕，見人恭敬，因而傲之，如是而自謂賢能智能。為行如此，難以稱忠矣〔一三〕。

yī dà zì yí yǎn. shàng yún: wài méng jī yú shì fū. shì fū yǔ shì jiā duì.
〔一〕「大」字疑衍。上云：「外蒙譏於士夫。」「士夫」與「室家」對。

èr yì zhōu shū guān rén jiě yún: qí lǐ xiān rén, qí yán hòu rén.
〔二〕逸周書官人解云：「其禮先人，其言後人。」

sān lǐ jì qū lǐ yún: tài shàng guì dé, qí cì wù shī bào, lǐ shàng wǎng lái. wǎng ér bù lái, fēi lǐ yě lái ér bù wǎng, yì fēi lǐ yě.
〔三〕禮記曲禮云：「太上貴德，其次務施報，禮尚往來。往而不來，非禮也；來而不往，亦非禮也。」

sì yàn zǐ chūn qīu wèn shàng yún: dǔ xián bù jū qí shàng, shòu lù bù guò qí liàng.
〔四〕晏子春秋問上云：「睹賢不居其上，受祿不過其量。」

wǔ jiù zuò dé.
〔五〕舊作「德」。

liù huái nán zǐ tài zú xùn yún: mín jiāo ràng, zhēng chù bēi wěi lì, zhēng shòu guǎ lì shì, zhēng jiù láo.
〔六〕淮南子泰族訓云：「民交讓，爭處卑；委利，爭受寡；力事，爭就勞。」

qī màn yì zhù jiàn duàn sòng piān.
〔七〕「慢易」注見斷訟篇。

bā shuō yuàn zūn xián piān: tián jì yuē: shēn rú wèi rén, wǔ xián ér qīng bù xiào zhě. jìng shèn piān: zhōu chuò yuē: qīng wǔ rén zhě yì hū?
〔八〕說苑尊賢篇：『田忌曰：「申孺為人，侮賢而輕不肖者。」』敬慎篇：『舟綽曰：「輕侮人者義乎？」』

jiǔ yǐn sān nián zuǒ chuán yún: shǎo líng zhǎng.
〔九〕隱三年左傳云：「少陵長。」

yī lǐ jì rú xíng yún: tuī xián ér jìn dá zhī.
〔一０〕禮記儒行云：「推賢而進達之。」

yī yī guǎn zǐ bā guān piān yún: shí wú huì tóng, sàng zhēng bù jù, zé chǐ zhǎng jí mù wú zì shēng yǐ. zhù yún: xiāng lǐ měi shí dāng yǒu huì tóng, suǒ yǐ jié ēn hǎo yě.
〔一一〕管子八觀篇云：「時無會同，喪蒸不聚，則齒長輯睦毋自生矣。」注云：「鄉里每時當有會同，所以結恩好也。」

yī èr guǎng yùn yún: chī, xiào yě. àn shuō wén yún:, xì xiào mào. chī jí zì.
〔一二〕廣韻云：「嗤，笑也。」按說文云：「●●，戲笑貌。」「嗤」即「●」字。

yī sān yǐ zì jiù tuō. duó àn: shàng wén yún: gōng zhě, lǐ zhī běn yě. zé yī shàng xià wén lì, dāng yún nán yǐ chēng lǐ yǐ. jīn yán chēng zhōng zhě, zhōng yì lǐ yě. lǐ jì lǐ qì piān yún: zhōng xìn, lǐ zhī běn yě. shì qí yì.
〔一三〕「矣」字舊脫。○鐸按：上文云：「恭者，禮之本也。」則依上下文例，當雲「難以稱禮矣」。今言「稱忠」者，「忠」亦「禮」也。禮記禮器篇云：「忠信，禮之本也。」是其義。

suǒ wèi shǒu zhě, xīn yě. yǒu dù zhī shì yī, qíng yì jīng zhuān, xīn sī dú dǔ èr, bù qū yú xiǎn xū zhī sú sān, bù huò yú zhòng duō zhī kǒu sì cōng míng xuán jué, bǐng xīn sāi yuān wǔ, dú lì bù jù, dùn shì wú mèn liù, xīn jiān jīn shí qī, zhì qīng sì hǎi, gù shǒu qí xīn ér chéng qí xìn. fán qì zé bù rán bā, nèi wú chí cāo jiǔ, wài wú zhǔn yí yī qīng cè xiǎn bì yī yī, qiú tóng yú shì yī èr, kǒu wú dìng lùn, bù héng qí dé yī sān, èr sān qí xíng yī sì. bǐng cāo rú cǐ, nán yǐ chēng xìn yǐ yī wǔ.
所謂守者，心也。有度之士〔一〕，情意精專，心思獨睹〔二〕，不驅於險墟之俗〔三〕，不惑於眾多之口〔四〕；聰明懸絕，秉心塞淵〔五〕，獨立不懼，遯世無悶〔六〕，心堅金石〔七〕，志輕四海，故守其心而成其信。凡器則不然〔八〕，內無持操〔九〕，外無准儀〔一０〕；傾側險詖〔一一〕，求同於世〔一二〕，口無定論，不恆其德〔一三〕，二三其行〔一四〕。秉操如此，難以稱信矣〔一五〕。

yī duó àn: lǚ shì chūn qiū yǒu dù piān: xián zhǔ yǒu dù ér tīng, gù bù guò. gāo yòu zhù: dù, fǎ yě.
〔一〕○鐸按：呂氏春秋有度篇：「賢主有度而聽，故不過。」高誘註：「度，法也。」

èr shǐ jì zōu yáng chuán shàng liáng xiào wáng shū yún: yuè luán jū zhī yǔ, chí yù wài zhī yì, dú guān yú zhāo kuàng zhī dào.
〔二〕史記鄒陽傳上樑孝王書云：「越攣拘之語，馳域外之議，獨觀於昭曠之道。」

sān xū dāng zuò xī. chǔ cí jiǔ biàn yún: hé xiǎn xī zhī jí dù xī. qī jiàn yuàn shì yún: hé zhōu dào zhī píng yì xī, rán wú huì ér xiǎn xì. wáng yì zhù: xiǎn xì yóu qīng wēi yě. wén xuǎn guǎng jué jiāo lùn lǐ shàn zhù yǐn zuò xiǎn xī.
〔三〕「墟」當作「巇」。楚辭九辨云：「何險巇之嫉妒兮。」七諫怨世云：「何周道之平易兮，然蕪穢而險戲。」王逸註：『「險戲」猶「傾危」也。』文選廣絕交論李善注引作「險巇」。

sì shǐ jì zōu yáng chuán shàng liáng xiào wáng shū yún: gǎn yú xīn, hé yú xíng, qīn yú jiāo qī, kūn dì bù néng lí, qǐ huò yú zhòng kǒu zāi? yòu yún: bù duó yú zhòng duō zhī kǒu.
〔四〕史記鄒陽傳上樑孝王書云：「感於心，合於行，親於膠漆，昆弟不能離，豈惑於眾口哉？」又云：「不奪於眾多之口。」

wǔ shī dìng zhī fāng zhōng.
〔五〕詩定之方中。

liù yì dà guò xiàng cí.
〔六〕易大過象詞。

qī hán fēi zi shǒu dào piān yún: huái jīn shí zhī xīn. hòu hàn shū wáng cháng chuán yún: xīn rú jīn shí. dà dài lǐ lǐ chá piān yún: jiān rú jīn shí.
〔七〕韓非子守道篇云：「懷金石之心。」後漢書王常傳云：「心如金石。」大戴禮禮察篇云：「堅如金石。」

bā qì dāng yī shàng wén zuò pǐn.
〔八〕「器」當依上文作「品」。

jiǔ huái nán zǐ rén jiān xùn yún: nèi yǒu yí dìng zhī cāo. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: suǒ chí cāo huò bèi móu.
〔九〕淮南子人間訓云：「內有一定之操。」漢書董仲舒傳云：「所持操或誖繆。」

yī hán fēi zi xiǎn xué piān yún: xíng wú cháng yí.
〔一０〕韓非子顯學篇云：「行無常儀。」

yī yī xún zǐ chéng xiāng piān yún: chán rén wǎng jí, xiǎn bēi qīng cè cǐ zhī yí. shuō wén yún: xiān, xiān bì yě. jīng diǎn tōng yòng xiǎn. máo shī juǎn ěr xù: wú xiǎn bì sī yè zhī xīn, shì wén: cuī yún: xiǎn bì, bù zhèng yě. hàn shū lǐ lè zhì: tān tāo xiǎn bì, yán shī gǔ zhù: yán xíng xiǎn yuē bì. chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: huài sàn xiǎn bì zhī jù, shī gǔ yún: xiǎn yán yuē bì. dí fāng jìn chuán: xiǎn bì yīn zéi, shī gǔ yún: bì, nìng yě. xù chuán: zhào jìng xiǎn bì, shī gǔ yuē: bì, biàn yě. yī yuē nìng yě. àn shuō wén: bì, biàn lùn yě. gǔ wén yǐ wèi pō zì. wáng yì zhù chǔ cí lí sāo yún: pō, qīng yě. jiǔ tàn líng huái piān: bù cóng sú ér bì xíng xī, wáng zhù: bì yóu qīng yě. xiǎn bì yǔ qīng cè tóng yì. zì yì zuò bēi, hàn shū jǐng shí sān wáng chuán: zhào jìng sù wáng péng zǔ xiǎn bēi, shī gǔ zhù: bēi, wèi qīng cè yě.
〔一一〕荀子成相篇云：「讒人罔極，險陂傾側此之疑。」說文云：「憸，憸詖也。」經典通用「險」。毛詩卷耳序：「無險詖私謁之心」，釋文：『崔云：「險詖，不正也。」』漢書禮樂志：「貪饕險詖」，顏師古註：「言行險曰詖。」楚元王傳劉向封事云：「壞散險詖之聚」，師古云：「險言曰詖。」翟方進傳：「險詖陰賊」，師古云：「詖，佞也。」敘傳：「趙敬險詖」，師古曰：「詖，辯也。一曰佞也。」按說文：「詖，辨論也。古文以為頗字。」王逸注楚辭離騷云：「頗，傾也。」九嘆靈懷篇：「不從俗而詖行兮」，王註：『「詖」猶「傾」也。』「險詖」與「傾側」同意。字亦作「陂」，漢書景十三王傳：「趙敬肅王彭祖險陂」，師古註：「陂，謂傾側也。」

yī èr shì jiù zuò xīn.
〔一二〕「世」舊作「心」。

yī sān yì héng jiǔ sān.
〔一三〕易恆九三。

yī sì shī máng: èr sān qí dé.
〔一四〕詩氓：「二三其德。」

yī wǔ yǐ zì jiù tuō.
〔一五〕「矣」字舊脫。

fū shì sì háng zhě, qí qīng rú máo, qí zhòng rú shān yī, jūn zǐ yǐ wèi yì, xiǎo rén yǐ wèi nán èr. kǒng zǐ yuē: rén yuǎn hū zāi? wǒ yù rén, rén sī zhì yǐ sān. yòu chēng zhī dé zhě sì. sú zhī piān dǎng wǔ, zì gǔ ér rán liù, fēi nǎi jīn yě qī. fán bǎi jūn zǐ, jìng yú jiāo jiàn, tān lè màn ào, rú bā jiǎ yī bèi jiǔ, yǐ xiāng gāo yī. gǒu néng fù guì, suī jī jiǎo è, zhēng chēng yù zhī yī yī, zhōng bù jiàn fēi gǒu chù pín jiàn, gōng jǐn yī èr, zhǐ wèi bù xiào, zhōng bù jiàn shì. cǐ sú huà zhī suǒ yǐ jìn bài, ér lǐ yì zhī suǒ yǐ xiāo shuāi yě.
夫是四行者，其輕如毛，其重如山〔一〕，君子以為易，小人以為難〔二〕。孔子曰：「仁遠乎哉？我欲仁，仁斯至矣〔三〕。」又稱「知德者■」〔四〕。俗之偏黨〔五〕，自古而然〔六〕，非乃今也〔七〕。凡百君子，競於驕僭，貪樂慢傲，如〔八〕賈一倍〔九〕，以相高〔一０〕。苟能富貴，雖積狡惡，爭稱譽之〔一一〕，終不見非；苟處貧賤，恭謹〔一二〕，只為不肖，終不見是。此俗化之所以浸敗，而禮義之所以消衰也。

yī shī zhēng mín yún: dé yóu rú máo. chǔ cè yún: guó quán qīng rú hóng máo, ér jī huò zhòng yú qiū shān. duó àn: shàng yǐn zhēng mín shī fā duān, cǐ yáo yīng zhī.
〔一〕詩烝民云：「德輶如毛。」楚策云：「國權輕如鴻毛，而積禍重於邱山。」○鐸按：上引烝民詩發端，此遙應之。

èr shān nán yùn.
〔二〕山、難韻。

sān lùn yǔ zuò sī rén zhì yǐ. hòu hàn shū liè nǚ chuán bān zhāo nǚ jiè yǐn yǔ cǐ tóng.
〔三〕論語作「斯仁至矣」。後漢書列女傳班昭女誡引與此同。

sì lùn yǔ zuò xiān. àn, sú xiān zì, jiàn guǎng yùn èr shí bā xiǎn, shuō wén zuò xiǎn.
〔四〕「■」論語作「鮮」。按■，俗「鮮」字，見廣韻二十八獮，說文作「尟」。

wǔ shū hóng fàn yún: wú piān wú dǎng.
〔五〕書洪範云：「無偏無黨。」

liù zhāo sà èr nián zuǒ chuán yún: zì gǔ yǐ rán.
〔六〕昭卅二年左傳云：「自古以然。」

qī shī zài shān yún: fěi jīn sī jīn, zhèn gǔ rú zī. nǎi jīn jiàn biān yì piān.
〔七〕詩載芟云：「匪今斯今，振古如茲。」「乃今」見邊議篇。

bā xiāo xī yú xīn zhì cǐ, jiù cuò rù dé huà piān.
〔八〕「消息於心」至此，舊錯入德化篇。

jiǔ yī dāng zuò sān, shī zhān áng yún: rú jiǎ sān bèi.
〔九〕「一」當作「三」，詩瞻卬云：「如賈三倍。」

yī tuō yī zì.
〔一０〕脫一字。

yī yī shǐ jì lǚ bù wéi chuán yún: lái wǎng zhě jiē chēng yù zhī.
〔一一〕史記呂不韋傳云：「來往者皆稱譽之。」

yī èr yǐ shàng wén lì zhī, gōng jǐn shàng tuō èr zì.
〔一二〕以上文例之，「恭謹」上脫二字。

shì yǒu kě huàn zhě sān. sān zhě hé? yuē: qíng shí báo ér cí chēng hòu, niàn shí hū ér wén xiǎng yōu yī, huái bù lái ér wài kè qī èr. bù xìn zé jù shī xián, xìn zhī zé guà wù rén sān. cǐ sú shì kě yàn zhī shèn zhě yě. shì gù kǒng zǐ jí fū yán zhī guò qí xíng zhě sì, shī shāng shé shé shuò yán, chū zì kǒu yǐ. qiǎo yán rú huáng, yán zhī hòu yǐ wǔ.
世有可患者三。三者何？曰：情實薄而辭稱厚，念實忽而文想憂〔一〕，懷不來而外剋期〔二〕。不信則懼失賢，信之則詿誤人〔三〕。此俗士可厭之甚者也。是故孔子疾夫言之過其行者〔四〕，詩傷「蛇蛇碩言，出自口矣。巧言如簧，顏之厚矣」〔五〕。

yī lǐ jì biǎo jì yún: qíng shū ér mào qīn, zài xiǎo rén zé chuān yú zhī dào yě. àn xiǎng yōu yí dāng zuò xiāng ài.
〔一〕禮記表記云：「情疏而貌親，在小人則穿窬之盜也。」按「想憂」疑當作「相愛」。

èr hòu hàn shū dú xíng chuán: fàn shì, zì jù qīng, shān yáng jīn xiāng rén. qù yóu tài xué wèi zhū shēng, yǔ rǔ nán zhāng shào wèi yǒu. shào zì fú bó. èr rén bìng gào guī xiāng lǐ, shì wèi yuán bó yuē: hòu èr nián dāng hái, jiāng guò bài zūn qīn, jiàn rú zǐ yān. nǎi gòng kè qī rì. hòu qī fāng zhì, yuán bó jù yǐ bái mǔ, qǐng shè zhuàn yǐ hòu zhī. mǔ yuē: èr nián zhī bié, qiān lǐ jié yán, ěr hé xiāng xìn zhī shěn yé? duì yuē: jù qīng xìn shì, bì bù guāi wéi. mǔ yuē: ruò rán, dāng wèi ěr yùn jiǔ. zhì qí rì, jù qīng guǒ dào, shēng táng bài yǐn, jǐn huān ér bié. kè jí kè zì, yǔ kè tōng.
〔二〕後漢書獨行傳：『範式，字巨卿，山陽金鄉人。去游太學為諸生，與汝南張劭為友。劭字符伯。二人並告歸鄉里，式謂元伯曰：「後二年當還，將過拜尊親，見孺子焉。」乃共剋期日。後期方至，元伯具以白母，請設饌以候之。母曰：「二年之別，千里結言，爾何相信之審耶？」對曰：「巨卿信士，必不乖違。」母曰：「若然，當為爾醞酒。」至其日，巨卿果到，升堂拜飲，盡歡而別。』「克」即「克」字，與「刻」通。

sān hàn shū wén dì jì sān nián zhào yuē: jì běi wáng bèi dé fǎn shàng, guà wù lì mín. yán shī gǔ zhù: guà yì wù yě. àn shuō wén: guà, wù yě. wù, miù yě.
〔三〕漢書文帝紀三年詔曰：「濟北王背德反上，詿誤吏民。」顏師古註：『「詿」亦「誤」也。』按說文：「詿，誤也。誤，謬也。」

sì lùn yǔ yún: jūn zǐ chǐ qí yán ér guò qí xíng. huáng kǎn yì shū běn ér zuò zhī. duó àn: lùn yǔ tài bó piān: rén ér bù rén, jí zhī yǐ shèn, luàn yě. lùn héng wèn kǒng piān ér yì zuò zhī. cǐ bié běn yòng zì zhī yì, fēi zhī yǔ ér tóng yě.
〔四〕論語云：「君子恥其言而過其行。」皇侃義疏本「而」作「之」。○鐸按：論語泰伯篇：「人而不仁，疾之已甚，亂也。」論衡問孔篇「而」亦作「之」。此別本用字之異，非「之」與「而」同也。

wǔ qiǎo yán.
〔五〕巧言。

jīn shì sú zhī jiāo yě, wèi xiāng zhào chá ér qiú shēn gù, tàn huái è wàn, fǔ xīn zhù zǔ yī, gǒu yù xiāng hù lùn yì ér yǐ èr, fēn bèi zhī rì, jì dé zhī hòu, zé xiāng qì wàng sān. huò shòu rén ēn dé, xiān yǐ jì dù sì, bù néng bá jǔ, zé yīn huǐ zhī, wèi shēng xiá xìn, wǔ míng yán wǒ bù yí lì liù, wú nài zì bù kě ěr qī. shī yún: zhī wǒ rú cǐ, bù rú wú shēng bā. xiān hé ér hòu wǔ jiǔ, yǒu chū ér wú zhōng yī, bù ruò běn wú shēng yì, qiáng zì shì yě yī yī.
今世俗之交也，未相照察而求深固，探懷扼腕，拊心祝詛〔一〕，苟欲相護論議而已〔二〕，分背之日，既得之後，則相棄忘〔三〕。或受人恩德，先以濟度〔四〕，不能拔舉，則因毀之，為生瑕釁，〔五〕明言我不遺力〔六〕，無奈自不可爾〔七〕。詩云：「知我如此，不如無生〔八〕。」先合而後忤〔九〕，有初而無終〔一０〕，不若本無生意，強自誓也〔一一〕。

yī yàn cè: fán yú qī piān tǎn è wàn ér jìn yuē: cǐ chén rì yè qiè chǐ fǔ xīn yě.
〔一〕燕策：『樊於期偏袒扼腕而進曰：「此臣日夜切齒拊心也。」』

èr hàn shū dí fāng jìn chuán yún: hú cháng yǔ fāng jìn tóng jīng, xīn hài qí néng, yì lùn bù yòu fāng jìn. fāng jìn zhī zhī, hòu cì cháng dà dū shòu shí, qiǎn mén xià zhū shēng zhì cháng suǒ wèn dà yì yí nán, yīn jì qí shuō. rú shì zhě jiǔ zhī, cháng zhī fāng jìn zhī zōng ràng jǐ, nèi bù zì dé. qí hòu jū shì dài fū zhī jiān, wèi cháng bù chēng shù fāng jìn. suì xiāng qīn yǒu. lùn yì xiāng hù, jiē rú cǐ lèi yǐ.
〔二〕漢書翟方進傳云：「胡常與方進同經，心害其能，議論不右方進。方進知之，候伺常大都授時，遣門下諸生至常所問大義疑難，因記其說。如是者久之，常知方進之宗讓己，內不自得。其後居士大夫之間，未嘗不稱述方進。遂相親友。」論議相護，皆如此類矣。

sān shī gǔ fēng yún: jiāng ān jiāng lè, nǚ zhuǎn qì yǔ. yòu yún: wàng wǒ dà dé.
〔三〕詩谷風云：「將安將樂，女轉棄予。」又云：「忘我大德。」

sì jì dù zhù jiàn wù běn piān.
〔四〕「濟度」注見務本篇。

wǔ shǐ jì lǐ sī chuán yún: chéng dà gōng zhě, zài yīn xiá xìn ér suì rěn zhī.
〔五〕史記李斯傳云：「成大功者，在因瑕釁而遂忍之。」

liù zhào cè yún: qín zhī gōng wǒ yě, bù yí yú lì yǐ. hòu hàn shū lú fāng chuán yún: bù gǎn yí yú lì, fù ēn dài.
〔六〕趙策云：「秦之攻我也，不遺餘力矣。」後漢書盧芳傳云：「不敢遺餘力，負恩貸。」

qī huái nán zǐ rén jiān xùn yún: fū wù wú bù kě nài hé, yǒu rén wú nài hé. gāo yòu zhù: shì yǒu rén cái suǒ bù jí, wú nài zhī hé yě. zhuāng zi rén jiān shì piān yún: zhī qí bù kě nài hé, ér ān zhī ruò mìng.
〔七〕淮南子人間訓云：「夫物無不可奈何，有人無奈何。」高誘註：「事有人材所不及，無奈之何也。」莊子人間世篇云：「知其不可奈何，而安之若命。」

bā sháo zhī huá.
〔八〕苕之華。

jiǔ huái nán zǐ rén jiān xùn yún: zhòng rén xiān hé ér hòu wǔ.
〔九〕淮南子人間訓云：「眾人先合而後忤。」

yī shī dàng yún: mí bù yǒu chū, xiān kè yǒu zhōng. quán yú xù yún: yǔ xián zhě yǒu shǐ ér wú zhōng.
〔一０〕詩盪云：「靡不有初，鮮克有終。」權輿序云：「與賢者有始而無終。」

yī yī duó àn: cǐ gài běn lǔ shī shuō. xiáng chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo juàn shí wǔ.
〔一一〕○鐸按：此蓋本魯詩說。詳陳喬樅魯詩遺說考卷十五。

jūn zǐ lǚ méng, luàn shì yòng zhǎng yī. dà rén zhī dào, zhōu ér bù bǐ èr, wēi yán xiāng gǎn sān, yǎn ruò tóng fú sì, yòu yān yòng méng wǔ? kǒng zǐ xún xún, shì bù néng yán zhě, yòu chēng yín yín yán, wéi jǐn yě liù. shì guì yǒu cí qī, yì zēng duō kǒu bā. gù yuē: wén zhì bīn bīn, rán hòu jūn zǐ jiǔ. yǔ qí bù zhōng, gāng yì mù nà, shàng jìn yú rén yī.
君子屢盟，亂是用長〔一〕。大人之道，周而不比〔二〕，微言相感〔三〕，掩若同符〔四〕，又焉用盟〔五〕？孔子恂恂，似不能言者，又稱「誾誾言，惟謹也」〔六〕。士貴有辭〔七〕，亦憎多口〔八〕。故曰：「文質彬彬，然後君子〔九〕。」與其不忠，剛毅木納，尚近於仁〔一０〕。

yī shī qiǎo yán. duó àn: èr yǔ shù shè piān yì yǐn zhī.
〔一〕詩巧言。○鐸按：二語述赦篇亦引之。

èr lùn yǔ.
〔二〕論語。

sān hàn shū yì wén zhì lùn shī fù yún: gǔ zhě, zhū hóu qīng dài fū jiāo jiē lín guó, yǐ wēi yán xiāng gǎn.
〔三〕漢書藝文志論詩賦云：「古者，諸侯卿大夫交接鄰國，以微言相感。」

sì hàn shū wáng mǎng chuán yún: yǔ zhōu gōng yì shì tóng fú. fāng yán yún: yǎn, tóng yě. duó àn: xún zǐ rú xiào piān: àn rán ruò hé fú jié. yì tóng, yán qì hé wú xián yě.
〔四〕漢書王莽傳云：「與周公異世同符。」方言云：「掩，同也。」○鐸按：荀子儒效篇：「晻然若合符節。」義同，言契合無閒也。

wǔ duó àn: cǐ yì běn lǔ shī shuō. xiáng lǔ shī yí shuō kǎo juàn shí yī.
〔五〕○鐸按：此亦本魯詩說。詳魯詩遺說考卷十一。

liù lùn yǔ zuò pián pián yán, wéi jǐn ěr. àn hàn shū wàn shí jūn shí fèn chuán yún: tóng pú xīn xīn rú yě, wéi jǐn. yán shī gǔ zhù: xīn, dú yǔ yín yín tóng. fèn chuán wén běn lùn yǔ, lùn yǔ gǔ běn gài yǒu zuò yín yín zhě. shǐ jì kǒng zǐ shì jiā zuò biàn biàn, yín biàn huò zì xíng xiāng jìn ér wù. duó àn: lùn yǔ xiāng dǎng piān zhèng zhù: pián pián, biàn yě. biàn biàn gǔ tóng shēng ér tōng yòng, gù shǐ jì zuò biàn biàn. cǐ zuò yín yín, gài shè xiāng dǎng xià wén yín yín rú yě ér wù jì yě. zhì wàn shí jūn chuán xīn xīn rú yě, zhèng yín yín rú yě zhī yì wén. ér zhuì yǐ xiāng dǎng shàng wén wéi jǐn zhě, yì rú hòu shì suì jīn jí jǐn ěr. wāng shuō shī zhī.
〔六〕論語作「便便言，惟謹爾」。按漢書萬石君石奮傳云：「僮僕欣欣如也，唯謹。」顏師古註：『欣，讀與「誾誾」同。』奮傳文本論語，論語古本蓋有作「誾誾」者。史記孔子世家作「辯辯」，誾、辯或字形相近而誤。○鐸按：論語鄉黨篇鄭註：「便便，辯也。」便、辯古同聲而通用，故史記作「辯辯」。此作「誾誾」，蓋涉鄉黨下文「誾誾如也」而誤記也。至萬石君傳「欣欣如也」，正「誾誾如也」之異文。而綴以鄉黨上文「惟謹」者，亦如後世碎金集錦耳。汪說失之。

qī xiāng sà yī nián zuǒ chuán yún: zi chǎn yǒu cí, zhū hóu lài zhī.
〔七〕襄卅一年左傳云：「子產有辭，諸侯賴之。」

bā mèng zǐ yún shì zēng zī duō kǒu, zhào zhù: lí yú fán rén ér wèi shì zhě yì duō kǒu, pò zēng wèi zēng, cǐ zé cóng běn xùn. duó àn: zēng è yì wèi zhǎng. dí hào sì shū kǎo yì yún: zēng duō kǒu, jí lùn yǔ yù rén kǒu gěi, lǚ zēng yú rén zhī yì.
〔八〕孟子云「士憎茲多口」，趙註：「離於凡人而為士者益多口」，破「憎」為「增」，此則從本訓。○鐸按：憎惡義為長。翟灝四書考異云：『憎多口，即論語「御人口給，屢憎於人」之意。』

jiǔ lùn yǔ.
〔九〕論語。

yī lùn yǔ. nà jīn zuò nè. duó àn: cǐ jí jūn zǐ yù nè yú yán zhī nè, wèi yán yǔ chí dùn. zuò nà gài cǎo shū xíng wù.
〔一０〕論語。「納」今作「訥」。○鐸按：此即「君子欲訥於言」之「訥」，謂言語遲鈍。作「納」蓋草書形誤。

wū hū āi zāi! fán jīn zhī rén yī, yán fāng xíng yuán èr, kǒu zhèng xīn xié, xíng yǔ yán miù, xīn yǔ kǒu wéi sān lùn gǔ zé zhī chēng yí qí yuán yán, yán jīn zé bì guān jué zhí wèi xū tán zé zhī yǐ dé yì wèi xián, gòng jiàn zé bì fá yuè wèi qián sì. chù zi suī gōng yán mǐn zhī xíng wǔ, xìng láo qiān zhī zhì liù, bǐng yī lǚ zhī cái, huái jiù mín zhī dào, qī qí bù jiàn zī yú sī shì yě, yì yǐ míng yǐ!
嗚呼哀哉！凡今之人〔一〕，言方行圓〔二〕，口正心邪，行與言謬，心與口違〔三〕；論古則知稱夷、齊、原、顏，言今則必官爵職位；虛談則知以德義為賢，貢薦則必閥閱為前〔四〕。處子雖躬顏、閔之行〔五〕，性勞謙之質〔六〕，秉伊、呂之才，懷救民之道，〔七〕其不見資於斯世也，亦已明矣！

yī shī zhào mín yún: wū hū āi zāi! wéi jīn zhī rén, bù shàng yǒu jiù! wū hū yǔ wū hū tóng.
〔一〕詩召旻云：「於乎哀哉！維今之人，不尚有舊！」「嗚呼」與「於乎」同。

èr hán fēi zi jiě lǎo piān yún: suǒ wèi fāng zhě, nèi wài xiāng yīng yě, yán xíng xiāng chēng yě.
〔二〕韓非子解老篇云：「所謂方者，內外相應也，言行相稱也。」

sān huái nán zǐ qí sú xùn yún: yán yǔ xíng xiāng bèi, qíng yǔ mào xiāng fǎn. yì zhōu shū guān rén jiě yún: yán xíng bù lèi, zhōng shǐ xiāng bèi, wài nèi bù hé, suī yǒu jiǎ jié jiàn xíng, yuē fēi chéng zhì zhě yě.
〔三〕淮南子齊俗訓云：「言與行相悖，情與貌相反。」逸周書官人解云：「言行不類，終始相悖，外內不合，雖有假節見行，曰非成質者也。」

sì shǐ jì gāo zǔ gōng chén hóu zhě nián biǎo xù yún: míng qí děng yuē fá, jī gōng yuē yuè. fá, fá gǔ jīn zì. hòu hàn shū wéi biāo chuán yún: shì yí yǐ cái xíng wèi xiān, bù kě chún yǐ fá yuè. duó àn: fá yuè shàng yí tuō yǐ zì.
〔四〕史記高祖功臣侯者年表序云：「明其等曰伐，積功曰閱。」伐，閥古今字。後漢書韋彪傳云：「士宜以才行為先，不可純以閥閱。」○鐸按：「閥閱」上疑脫「以」字。

wǔ hàn shū lǜ lì zhì yún: bì xià gōng shèng, yán shī gǔ zhù: gōng shèng zhě, yán shēn yǒu shèng dé yě.
〔五〕漢書律曆志云：「陛下躬聖」，顏師古註：「躬聖者，言身有聖德也。」

liù yì qiān jiǔ sān: láo qiān, jūn zǐ yǒu zhōng, jí.
〔六〕易謙九三：「勞謙，君子有終，吉。」

qī mèng zǐ yún: gù jiù tāng ér shuō zhī yǐ fá xià jiù mín.
〔七〕孟子云：「故就湯而說之以伐夏救民。」