gēng zǐ èr wèn yú qián fū yuē: yáo shùn dào dé, bù kě liǎng měi, shí ruò hán zi gē fá zhī shuō xié sān?
庚子〔二〕問於潛夫曰：「堯、舜道德，不可兩美，實若韓子戈伐之說邪〔三〕？」

yī duó àn: cǐ piān suǒ míng zhě dà yào yǒu sì: yáo shùn jù xián, fēi máo dùn zhī shuō, yī yě zhōu gōng zūn wáng, gù zhū guǎn cài, èr yě gēng zhě shí zhī běn, xué yòu gēng zhī běn, sān yě xián rén yōu guó ài mín, yì wèi shēn zuò, sì yě. gài shí rén yǒu yí zhě, gù shè wèi kè nán ér dá zhī.
〔一〕○鐸按：此篇所明者大要有四：堯、舜俱賢，非矛盾之說，一也；周公尊王，故誅管、蔡，二也；耕者食之本，學又耕之本，三也；賢人憂國愛民，亦為身作，四也。蓋時人有疑者，故設為客難而答之。

èr wáng xiān shēng yún: gēng yí táng zì zhī wù. táng, kōng yě. táng zǐ, shè cí, jí wáng shì gōng zǐ xū zhī lèi. duó àn: xiǎo zhū zi hòu yǒu gēng shì, jiàn lù shǐ. qiě xià wén wèn zhě yòu yǒu qín zi, dāng hé shuō?
〔二〕王先生云：『「庚」疑「唐」字之誤。唐，空也。「唐子」，設詞，即亡是公、子虛之類。』○鐸按：小邾子後有庚氏，見路史。且下文問者又有秦子，當何說？

sān hán fēi zi nán yī gē fá zuò máo dùn. shī xiǎo róng yún: méng fá yǒu yuàn, máo chuán: fá, zhōng gàn yě. àn fá wèi zhī jiè. fāng yán yún: dùn, zì guān ér dōng huò wèi zhī, huò wèi zhī gàn guān xī wèi zhī dùn. duó àn: xià wén yì zuò máo dùn.
〔三〕韓非子難一「戈伐」作「矛楯」。詩小戎云：「蒙伐有苑」，毛傳：「伐，中干也。」按「伐」為「●」之借。方言云：「盾，自關而東或謂之●，或謂之干；關西謂之盾。」○鐸按：下文亦作「矛盾」。

qián fū yuē: shì bù zhī nán ér bù zhī lèi. jīn fū fá zhě dùn yě, jué xìng lì gē zhě máo yě, jué xìng hài. shì gē yī wèi zéi, fá wèi jìn yě, qí bù jù shèng, gù qí shù yě. fū yáo shùn zhī xiāng yú èr, rén yě, fēi gē yǔ fá yě, qí dào tóng rén, bù xiāng hài yě sān. shùn fá hé rú fú dé jù jiān? yáo fá hé rú bù dé jù xián zāi sì? qiě fú yáo shùn zhī dé, pì yóu ǒu zhú zhī shī míng yú yōu shì yě wǔ, qián zhú jí jǐn zhào zhī yǐ, hòu zhú rù ér yì míng. cǐ fēi qián zhú mèi ér hòu zhú zhāng yě, nǎi èr zhě xiāng yīn ér chéng dà guāng, èr shèng xiāng dé ér zhì tài píng zhī gōng yě liù. shì gù dà péng zhī dòng, fēi yī yǔ zhī qīng yě qī qí jì zhī sù, fēi yī zú zhī lì yě. zhòng liáng xiāng dé bā, ér jī shī hū wú jí yě. yáo shùn liǎng měi, gài qí zé yě jiǔ.
潛夫曰：「是不知難而不知類。今夫伐者盾也，厥性利；戈者矛也，厥性害。是戈〔一〕為賊，伐為禁也，其不俱盛，固其術也。夫堯、舜之相於〔二〕，人也，非戈與伐也，其道同仁，不相害也〔三〕。舜、伐何如弗得俱堅？堯、伐何如不得俱賢哉〔四〕？且夫堯、舜之德，譬猶偶燭之施明於幽室也〔五〕，前燭即盡照之矣，後燭入而益明。此非前燭昧而後燭彰也，乃二者相因而成大光，二聖相德而致太平之功也〔六〕。是故大鵬之動，非一羽之輕也〔七〕；騏驥之速，非一足之力也。眾良相德〔八〕，而積施乎無極也。堯、舜兩美，蓋其則也〔九〕。」

yī gē jiù zuò fá.
〔一〕「戈」舊作「伐」。

èr xiāng yú, liǎng xiāng jiā bèi zhī cí. wén wǔ nián zuǒ chuán shū yǐn zhèng kāng chéng zhēn gāo huāng yún: lǐ, tiān zǐ yú èr wáng hòu zhī sàng, hán wèi xiān, suì cì zhī, fèng cì zhī, fù cì zhī. yú zhū hóu, hán zhī, fèng zhī. xiǎo jūn yì rú zhī. yú zhū hóu chén, suì zhī. zhū hóu xiāng yú, rú tiān zǐ yú èr wáng hòu. yí lǐ pìn lǐ zhèng zhù: dà wèn yuē pìn, zhū hóu xiāng yú jiǔ wú shì, shǐ qīng xiàng wèn zhī lǐ. yì lín méng zhī xùn: huàn jiě yōu chú, wáng mǔ xiāng yú, yǔ xǐ jù lái, shǐ wǒ ān jū. yì wén lèi jù wǔ shí sān kǒng róng yǔ wéi lín fǔ shū yuē: jí dòng, bù dé fù yǔ zú xià àn zé guǎng zuò, jǔ bēi xiāng yú, yǐ wèi yì yì. jí jiù piān yǒu shàng zì yú. yī rén yán zì yú, èr rén yán xiāng yú. lǚ shì chūn qiū bù qīn piān yún: yù ràng, guó shì yě, ér yóu yǐ rén zhī yú jǐ yě wèi niàn. gāo yòu zhù: yú yóu hòu yě. xiāng yú yì xiāng hòu zhī yì yǐ. duó àn: xiāng yú yì jiàn xià piān.
〔二〕相於，兩相加被之辭。文五年左傳疏引鄭康成箴膏肓云：「禮，天子於二王后之喪，含為先，襚次之，賵次之，賻次之。於諸侯，含之，賵之。小君亦如之。於諸侯臣，襚之。諸侯相於，如天子於二王后。」儀禮聘禮鄭註：「大問曰聘，諸侯相於久無事，使卿相問之禮。」易林蒙之巽：「患解憂除，王母相於，與喜俱來，使我安居。」藝文類聚五十三孔融與韋林甫書曰：「疾動，不得復與足下岸幘廣坐，舉杯相於，以為邑邑。」急就篇有尚自於。一人言「自於」，二人言「相於」。呂氏春秋不侵篇云：「豫讓，國士也，而猶以人之於己也為念。」高誘註：『「於」猶「厚」也。』「相於」亦「相厚」之意矣。○鐸按：「相於」亦見下篇。

sān fá hài yùn.
〔三〕伐、害韻。

sì jiān xián yùn. liǎng fá zì yǒu yī wù.
〔四〕堅、賢韻。兩「伐」字有一誤。

wǔ lǐ jì zhòng ní yàn jū yún: pì rú zhōng yè yǒu qiú yú yōu shì zhī zhōng, fēi zhú hé jiàn?
〔五〕禮記仲尼燕居云：「譬如終夜有求於幽室之中，非燭何見？」

liù dé hé běn zuò dé. dé dé gǔ zì tōng. hàn shū wáng bāo chuán shèng zhǔ dé xián chén sòng yún: ruò yáo shùn yǔ tāng wén wǔ zhī jūn, huò jì qì gāo yáo yī yǐn lǚ wàng, míng míng zài cháo, mù mù liè bù, jù jīng huì shén, xiāng de yì zhāng. gù shèng zhǔ bì dài xián chén ér hóng gōng yè, jùn shì yì qí míng zhǔ yǐ xiǎn qí dé.
〔六〕「德」何本作「得」。德、得古字通。漢書王褒傳聖主得賢臣頌云：「若堯、舜、禹、湯、文、武之君，獲稷、契、皋陶、伊尹、呂望，明明在朝，穆穆列布，聚精會神，相得益章。故聖主必待賢臣而弘功業，俊士亦俟明主以顯其德。」

qī zhuāng zi xiāo yáo yóu piān yún: péng zhī bèi, bù zhī qí jǐ qiān lǐ yě. nù ér fēi, qí yì ruò chuí tiān zhī yún. shī jiǎn xī shū yǐn wǔ jīng yì yì yún: gōng yáng shuō, lè wàn wǔ yǐ hóng yǔ, qǔ qí jìn qīng, yī jǔ qiān lǐ. bào piáo zi guǎng yù piān yún: liù hé zhī qīng jìn.
〔七〕莊子逍遙遊篇云：「鵬之背，不知其幾千里也。怒而飛，其翼若垂天之雲。」詩簡兮疏引五經異義云：「公羊說，樂萬舞以鴻羽，取其勁輕，一舉千里。」抱朴子廣喻篇云：「六翮之輕勁。」

bā dé yǔ dé tóng.
〔八〕「德」與「得」同。

jiǔ lì jí zé yùn.
〔九〕力、極、則韻。

bó shū yuē yī: wú zi guò yǐ èr. hán fēi zhī qǔ máo dùn yǐ yù zhě, jiāng jiǎ qí bù kě liǎng lì, yǐ jié yáo shùn zhī bù dé bìng zhī shì. ér lùn qí běn xìng zhī rén yǔ zéi, bù yì shī shì pì yù zhī yì hū?
伯叔曰〔一〕：「吾子過矣〔二〕。韓非之取矛盾以喻者，將假其不可兩立，以詰堯、舜之不得並之勢。而論其本性之仁與賊，不亦失是譬喻之意乎？」

yī wáng xiān shēng yún: bó shū shì táng zǐ zhī wù. bó shì táng zhī huài, shū zì cǎo shū rú zi yě. duó àn: cǐ piān jié zhě bù yī rén. cǐ rén gài shì bó zì shū, jì gēng zǐ qǐ ér xiāng nán yě. bó yì zhī hòu wèi bó shì, jiàn fēng sú tōng.
〔一〕王先生云：『「伯叔」是「唐子」之誤。「伯」是「唐」之壞，「叔」字草書如「子」也。』○鐸按：此篇詰者不一人。此人蓋氏伯字叔，繼庚子起而相難也。伯益之後為伯氏，見風俗通。

èr yí lǐ shì guān lǐ zhèng zhù: wú zi, xiāng qīn zhī cí. wú, wǒ yě. zi, nán zǐ zhī měi chēng.
〔二〕儀禮士冠禮鄭註：「吾子，相親之辭。吾，我也。子，男子之美稱。」

qián fū yuē: fū pì yù yě zhě, shēng yú zhí gào zhī bù míng, gù jiǎ wù zhī rán fǒu yǐ zhāng zhī yī. wù zhī yǒu rán fǒu yě, fēi yǐ qí wén yě, bì yǐ qí zhēn yě. jīn zi jǔ qí shí wén zhī xìng yǐ yù, ér yù shǐ bǐ yě shì qí wén, bǐ yě huò yān. qiě wú wén wèn yīn duì yáng, wèi zhī qiáng shuō lùn xī jié dōng, wèi zhī qiáng nán. zi ruò yù zì bì yǐ zé zuó fǎn sī, rán hòu qiú, wú gǒu zì qiáng èr.
潛夫曰：「夫譬喻也者，生於直告之不明，故假物之然否以彰之〔一〕。物之有然否也，非以其文也，必以其真也。今子舉其實文之性以喻，而欲使鄙也釋其文，鄙也惑焉。且吾聞問陰對陽，謂之強說；論西詰東，謂之強難。子若欲自必以則昨反思，然後求，無苟自強〔二〕。」

yī mò zǐ xiǎo qǔ piān yún: pì yě zhě, jǔ wù ér yǐ míng zhī yě. pì jí pì zhī shěng. xún zǐ fēi xiāng piān yún: tán shuō zhī shù, fēn bié yǐ yù zhī, pì chēng yǐ míng zhī. huái nán zǐ yào lüè yún: jiǎ xiàng qǔ ǒu, yǐ xiāng pì yù.
〔一〕墨子小取篇云：「辟也者，舉物而以明之也。」「辟」即「譬」之省。荀子非相篇云：「談說之術，分別以喻之，譬稱以明之。」淮南子要略云：「假象取耦，以相譬喻。」

èr zì bì yǐ xià, wén yǒu tuō wù.
〔二〕「自必」以下，文有脫誤。

gēng zǐ yuē: zhōu gōng zhī guǎn cài zhī è, yǐ xiāng wǔ gēng yī, shǐ sì jué dú, cóng ér zhū zhī, hé bù rén yě? ruò qí bù zhī, hé bù shèng yě? èr zhě zhī guò, bì chù yī yān èr.
庚子曰：「周公知管、蔡之惡，以相武庚〔一〕，使肆厥毒，從而誅之，何不仁也？若其不知，何不聖也？二者之過，必處一焉〔二〕。」

yī jiù tuō, sūn shì yù bǔ. shǐ jì guǎn cài shì jiā yún: èr rén xiāng zhòu zi wǔ gēng lù fù, zhì yīn yí mín.
〔一〕舊脫，孫侍御補。史記管蔡世家云：「二人相紂子武庚、祿父，治殷遺民。」

èr běn mèng zǐ. duó àn: gōng sūn chǒu xià piān: chén jiǎ yuē: zhōu gōng shǐ guǎn shū jiān yīn, guǎn shū yǐ yīn pàn. zhī ér shǐ zhī, shì bù rén yě. bù zhī ér shǐ zhī, shì bù zhì yě.
〔二〕本孟子。○鐸按：公孫丑下篇：『陳賈曰：「周公使管叔監殷，管叔以殷畔。知而使之，是不仁也。不知而使之，是不智也。」』

qián fū yuē: shū èr zi xié gēng zǐ fù yǐ pàn yī, rán wèi zhī qí lèi zhī yǔ? yì yì xiāng fǎn èr? qiě tiān zhī jié è ér dì zhī xià, yòu zhī zhòu è ér wáng zhī yīn, shǐ nüè èr guó, cán zéi xià mín, duō zòng jué dú, miè qí shēn sān, yì kě wèi bù rén bù zhī hū?
潛夫曰：「書二子挾庚子父以叛〔一〕，然未知其類之與？抑抑相反〔二〕？且天知桀惡而帝之夏，又知紂惡而王之殷，使虐二國，殘賊下民，多縱厥毒，滅其身〔三〕，亦可謂不仁不知乎？」

yī wáng xiān shēng yún: gēng zǐ fù dāng shì wǔ gēng lù fù, gēng shàng tuō wǔ zì, zi shì lù zhī shí ér jǐn cún zhě. jì péi àn: guǎn cài shì jiā yún: guǎn shū cài shū yí zhōu gōng wèi zhī bù lì yú chéng wáng, nǎi xié wǔ gēng yǐ zuò luàn. hàn shū dí fāng jìn chuán yún: xī chéng wáng yòu, zhōu gōng shè zhèng, ér guǎn cài xié lù fù yǐ pàn.
〔一〕王先生云：『「庚子父」當是武庚祿父，「庚」上脫「武」字，「子」是「祿」之蝕而僅存者。』繼培按：管蔡世家云：「管叔、蔡叔疑周公為之不利於成王，乃挾武庚以作亂。」漢書翟方進傳云：「昔成王幼，周公攝政，而管、蔡挾祿父以叛。」

èr wén yǒu tuō wù.
〔二〕文有脫誤。

sān miè shàng tuō yī zì. hán shī wài chuán shí: gōng zǐ yàn zǐ yuē: xī zhě, jié cán zéi hǎi nèi, fù hān wú dù, wàn mín shén kǔ. shì gù tāng zhū zhī, wèi tiān xià lù xiào. bái hǔ tōng lǐ lè piān yún: yīn zhòu wèi è rì jiǔ, qí è zuì shén, cuò shè kū tāi, cán zéi tiān xià. mèng zǐ yún: zéi rén zhě wèi zhī zéi, zéi yì zhě wèi zhī cán. cán zéi zhī rén, wèi zhī yī fū. wén zhū yī fū zhòu yǐ.
〔三〕「滅」上脫一字。韓詩外傳十：『公子晏子曰：「昔者，桀殘賊海內，賦歛無度，萬民甚苦。是故湯誅之，為天下戮笑。」』白虎通禮樂篇云：「殷紂為惡日久，其惡最甚，斮涉刳胎，殘賊天下。」孟子云：「賊仁者謂之賊，賊義者謂之殘。殘賊之人，謂之一夫。聞誅一夫紂矣。」

gēng zǐ yuē: bù rán. fū jié zhòu zhě, wú qīn yú tiān, gù tiān rèn zhī yī ér wù yōu èr, zhū zhī ér wù āi. jīn guǎn cài zhī yǔ zhōu gōng yě, yǒu xiōng dì zhī qīn, yǒu gǔ ròu zhī ēn sān, bù liàng néng ér shǐ zhī, bù kān mìng ér rèn zhī, gù yuē yì yú jié zhòu sì zhī yǔ tiān yě.
庚子曰：「不然。夫桀、紂者，無親於天，故天任之〔一〕而勿憂〔二〕，誅之而勿哀。今管、蔡之與周公也，有兄弟之親，有骨肉之恩〔三〕，不量能而使之，不堪命而任之，故曰異於桀、紂〔四〕之與天也。」

yī jiù tuō.
〔一〕舊脫。

èr jìn yǔ yún: qīng qí rèn ér bù yōu qí wēi.
〔二〕晉語云：「輕其任而不憂其危。」

sān hàn shū wǔ xíng zhì: dǒng zhòng shū yún: duō xiōng dì qīn qī gǔ ròu zhī lián.
〔三〕漢書五行志：『董仲舒云：「多兄弟親戚骨肉之連。」』

sì jiù tuō.
〔四〕舊脫。

qián fū yuē: huáng tiān wú qīn yī, dì wáng jì tǐ zhī jūn èr, fù shì tiān. wáng zhě wèi zi, gù fù shì tiān yě sān. lǜ tǔ zhī mín, mò fēi wáng chén yě sì. jiāng ér bì zhū wǔ, wáng fǎ gōng yě. wú piān wú pō liù, qīn shū tóng yě qī. dà yì miè qīn bā, zūn wáng zhī yì yě. lì bì zhī tiān wèi zhōu gōng zhī dé yīn sī yě jiǔ. guò cǐ ér wǎng zhě, wèi zhī huò zhī yī.
潛夫曰：「皇天無親〔一〕，帝王繼體之君〔二〕，父事天。王者為子，故父事天也〔三〕。率土之民，莫非王臣也〔四〕。將而必誅〔五〕，王法公也。無偏無頗〔六〕，親疏同也〔七〕。大義滅親〔八〕，尊王之義也。立弊之天為周公之德因斯也〔九〕。過此而往者，未之或知〔一０〕。」

yī xī liù nián zuǒ chuán yǐn zhōu shū.
〔一〕僖六年左傳引周書。

èr jì tǐ zhù jiàn wǔ dé zhì.
〔二〕「繼體」注見五德志。

sān hàn shū jiāo sì zhì: wáng mǎng zòu yán: wáng zhě fù shì tiān, gù jué chēng tiān zǐ. bái hǔ tōng jué piān yún: jué suǒ yǐ chēng tiān zǐ zhě hé? wáng zhě fù tiān mǔ dì, wèi tiān zhī zǐ yě.
〔三〕漢書郊祀志：『王莽奏言：「王者父事天，故爵稱天子。」』白虎通爵篇云：「爵所以稱天子者何？王者父天母地，為天之子也。」

sì shī běi shān.
〔四〕詩北山。

wǔ zhāo yuán nián gōng yáng chuán.
〔五〕昭元年公羊傳。

liù shū hóng fàn.
〔六〕書洪範。

qī gōng tóng yùn.
〔七〕公、同韻。

bā yǐn sì nián zuǒ chuán.
〔八〕隱四年左傳。

jiǔ wén yǒu tuō wù.
〔九〕文有脫誤。

yī yì xì cí xià chuán. yì sī zhī yùn.
〔一０〕易繫辭下傳。義、斯、知韻。

qín zi wèn yú qián fū yuē: gēng zhǒng, shēng zhī běn yě xué wèn, yè zhī mò yě. lǎo dān yǒu yán: dà zhàng fū chù qí shí, bù jū qí huá. ér kǒng zǐ yuē: gēng yě, něi zài qí zhōng xué yě, lù zài qí zhōng yī. gǎn wèn èr jīn shǐ jǔ shì zhī rén, shì nòu lěi ér chéng xiāng qún yú xué, hé rú sān?
秦子問於潛夫曰：『耕種，生之本也；學問，業之末也。老聃有言：「大丈夫處其實，不居其華。」而孔子曰：「耕也，餒在其中；學也，祿在其中〔一〕。」敢問〔二〕今使舉世之人，釋耨耒而程相群於學，何如〔三〕？』

yī lùn yǔ.
〔一〕論語。

èr gǎn jiù zuò dūn, jù chéng běn.
〔二〕「敢」舊作「敦」，據程本。

sān duó àn: chéng qún èr zì yí dāng hù yì. jiā yǔ rú xíng jiě: chéng gōng jī shì, wáng sù zhù: chéng yóu xiào yě. qún xiāng chéng yú xué, yán qún qǐ ér xiāng xiào yú xué yě.
〔三〕○鐸按：「程」、「群」二字疑當互易。家語儒行解：「程功積事」，王肅註：『「程」猶「效」也。』「群相程於學」，言群起而相效於學也。

qián fū yuē: shàn zāi wèn! jūn zǐ láo xīn, xiǎo rén láo lì yī. gù kǒng zǐ suǒ chēng, wèi jūn zǐ ěr. jīn yǐ mù suǒ jiàn, gēng, shí zhī běn yě. yǐ xīn yuán dào, jí èr xué yòu gēng zhī běn yě. yì yuē: lì tiān zhī dào, yuē yīn yǔ yáng lì dì zhī dào, yuē róu yǔ gāng lì rén zhī dào, yuē rén yǔ yì sān. tiān fǎn dé zhě wèi zāi sì.
潛夫曰：『善哉問！君子勞心，小人勞力〔一〕。故孔子所稱，謂君子爾。今以目所見，耕，食之本也。以心原道，即〔二〕學又耕之本也。易曰：「立天之道，曰陰與陽；立地之道，曰柔與剛；立人之道，曰仁與義〔三〕。」天反德者為災〔四〕。』

yī xiāng jiǔ nián zuǒ chuán zhī wǔ zi yǔ.
〔一〕襄九年左傳知武子語。

èr jí yǔ zé tóng.
〔二〕「即」與「則」同。

sān shuō guà chuán.
〔三〕說卦傳。

sì cǐ yǔ shàng xià yǒu tuō wù. dāng shè wèi wèn cí, xià nǎi dá zhī. xuān shí wǔ nián zuǒ chuán yún: tiān fǎn shí wèi zāi, dì fǎn wù wèi yāo, mín fǎn dé wèi luàn. luàn zé yāo zāi shēng. cǐ wén gài yòng qí shuō.
〔四〕此語上下有脫誤。當設為問辭，下乃答之。宣十五年左傳云：「天反時為災，地反物為妖，民反德為亂。亂則妖災生。」此文蓋用其說。

qián fū yuē: wū hū! ér wèi zhī chá hū? wú yǔ zi. fū jūn zǐ yě zhě, qí xián yí jūn guó ér dé yí zǐ mín yě yī. yí chù cǐ wèi zhě, wéi rén yì rén, gù yǒu rén yì zhě, wèi zhī jūn zǐ. xī xún qīng yǒu yán: fū rén yě zhě ài rén, ài rén, gù bù rěn wēi yě yì yě zhě jù rén, jù rén, gù bù rěn luàn yě èr. shì gù jūn zǐ sù yè zhēn guī, jiǎn jiǎn fěi xiè zhě, sān yōu jūn zhī wēi wáng sì, āi mín zhī luàn lí yě wǔ. gù xián rén jūn zǐ, tuī qí rén yì zhī xīn, ài liù zhī jūn yóu fù mǔ yě, ài jū shì zhī mín yóu zǐ dì yě. fù mǔ jiāng lín diān yǔn zhī huàn, zǐ dì jiāng yǒu xiàn nì zhī huò zhě qī, qǐ néng mò hū zāi bā! shì yǐ rén zhě bì yǒu yǒng jiǔ, ér dé rén bì yǒu yì yě yī.
潛夫曰：『嗚呼！而未之察乎？吾語子。夫君子也者，其賢宜君國而德宜子民也〔一〕。宜處此位者，惟仁義人，故有仁義者，謂之君子。昔荀卿有言：「夫仁也者愛人，愛人，故不忍危也；義也者聚人，聚人，故不忍亂也〔二〕。」是故君子夙夜箴規，蹇蹇匪懈者，〔三〕憂君之危亡〔四〕，哀民之亂離也〔五〕。故賢人君子，推其仁義之心，愛〔六〕之君猶父母也，愛居世之民猶子弟也。父母將臨顛隕之患，子弟將有陷溺之禍者〔七〕，豈能墨乎哉〔八〕！是以仁者必有勇〔九〕，而德人必有義也〔一０〕。

yī zhù jiàn sān shì piān.
〔一〕注見三式篇。

èr xún zǐ yì bīng piān zuò bǐ rén zhě ài rén, ài rén, gù è rén zhī hài zhī yě yì zhě xún lǐ, xún lǐ, gù è rén zhī luàn zhī yě.
〔二〕荀子議兵篇作「彼仁者愛人，愛人，故惡人之害之也；義者循理，循理，故惡人之亂之也」。

sān yì jiǎn liù èr: wáng chén jiǎn jiǎn. shī zhēng mín yún: sù yè fěi jiě. zhēn guī jiàn míng àn piān zhù.
〔三〕易蹇六二：「王臣蹇蹇。」詩烝民云：「夙夜匪解。」「箴規」見明闇篇注。

sì máo shī shān yǒu shū xù yún: zhèng huāng mín sàn, jiāng yǐ wēi wáng.
〔四〕毛詩山有樞序云：「政荒民散，將以危亡。」

wǔ shī sì yuè yún: luàn lí mò yǐ.
〔五〕詩四月云：「亂離瘼矣。」

liù ài xià tuō èr zì.
〔六〕「愛」下脫二字。

qī mèng zǐ yún: xiàn nì qí mín.
〔七〕孟子云：「陷溺其民。」

bā mò, dú wèi mò. shuō wén yún: mò, dú ruò mò. hàn shū lǐ líng chuán: líng mò bù yīng. tián fén chuán: yīng mò mò bù dé yì. mò jiē mò zhī shěng.
〔八〕墨，讀為「默」。說文云：『默，讀若「墨」。』漢書李陵傳：「陵墨不應。」田蚡傳：「嬰墨墨不得意。」「墨」皆「默」之省。

jiǔ lùn yǔ.
〔九〕論語。

yī wén zi wēi míng piān yún: cì wǔ yǒu dé rén.
〔一０〕文子微明篇云：「次五有德人。」

qiě fú yī guó jǐn luàn, wú yǒu ān shēn yī. shī yún: mò kěn niàn luàn, shuí wú fù mǔ èr. yán jiāng jiē wèi hài, rán yǒu qīn zhě yōu jiāng shēn yě. shì gù xián rén jūn zǐ, jì yōu mín, yì wèi shēn zuò sān. fū gài mǎn yú shàng sì, zhān pǔ zài xià wǔ, dòng zhé cuī bēng, jù yǒu jué huàn liù. gù dà wū yí qīng qī, zé xià zhī rén bù dài gào lìng, gè zhēng qí zhù zhī bā. rén zhě jiān hù rén jiā zhě, qiě zì wèi yě. yì yuē: wáng míng bìng shòu qí fú jiǔ. shì yǐ cì shì yǐ lì ér tàn xiào yī, chǔ nǚ jiē fān ér jī wáng yī yī. rén huì zhī ēn, zhōng ài zhī qíng, gù néng yǐ hū yī èr?
『且夫一國盡亂，無有安身〔一〕。詩云：「莫肯念亂，誰無父母〔二〕。」言將皆為害，然有親者憂將深也。是故賢人君子，既憂民，亦為身作〔三〕。夫蓋滿於上〔四〕，沾溥在下〔五〕，棟折榱崩，懼有厥患〔六〕。故大屋移傾〔七〕，則下之人不待告令，各爭其柱之〔八〕。仁者兼護人家者，且自為也。易曰：「王明並受其福〔九〕。」是以次室倚立而嘆嘯〔一０〕，楚女揭幡而激王〔一一〕。仁惠之恩，忠愛之情，固能已乎〔一二〕？』

yī lǚ shì chūn qiū yù dà piān yún: tiān xià dà luàn, wú yǒu ān guó yī guó jǐn luàn, wú yǒu ān jiā yī jiā jiē luàn, wú yǒu ān shēn. yì jiàn wù dà piān.
〔一〕呂氏春秋諭大篇云：「天下大亂，無有安國；一國盡亂，無有安家；一家皆亂，無有安身。」亦見務大篇。

èr miǎn shuǐ. duó àn: cǐ èr jù ài rì piān yì yǐn. máo chuán yún: jīng shī zhě, zhū hóu zhī fù mǔ yě. chén huàn shī máo shì chuán shū yún: cǐ bù yǐ fù mǔ wèi jīng shī, běn sān jiā shī. chén qiáo cōng wèi lǔ shī yì, shuō jiàn lǔ shī yí shuō kǎo shí.
〔二〕沔水。○鐸按：此二句愛日篇亦引。毛傳云：「京師者，諸侯之父母也。」陳奐詩毛氏傳疏云：「此不以父母為京師，本三家詩。」陳喬樅謂魯詩義，說見魯詩遺說考十。

sān zuò zì wù. duó àn: ěr yǎ shì yán: zuò, wèi yě. yì wèi shēn zuò, yǔ xià wén qiě zì wèi yě yì tóng.
〔三〕「作」字誤。○鐸按：爾雅釋言：「作，為也。」「亦為身作」，與下文「且自為也」義同。

sì duó àn: mǎn, dú wèi màn. fāng yán shí sān: màn, bài yě. shī bì wèi màn. guō zhù: màn, wèi shuǐ lǎo màn lào huài wū yě. huò yuē: mǎn dāng wèi lòu, zì zhī wù yě. shuō wén:, wū chuān shuǐ xià yě. shū chuán jiē yǐ lòu wèi zhī.
〔四〕○鐸按：滿，讀為「漫」。方言十三：「漫，敗也。濕敝為漫。」郭註：「漫，謂水潦漫澇壞屋也。」或曰：「滿」當為「漏」，字之誤也。說文：「■，屋穿水下也。」書傳皆以「漏」為之。

wǔ duó àn: pǔ dāng wèi rú. lì shū rú zì huò zuò, yīn wù wèi pǔ. zhān rú jí zhān rú. wū lòu yú shàng, zé rén zhān rú zài xià yǐ.
〔五〕○鐸按：「溥」當為「濡」。隸書「濡」字或作「●」，因誤為「溥」。「沾濡」即「沾濡」。屋漏於上，則人沾濡在下矣。

liù lǔ yǔ: shū sūn mù zǐ yuē: fū dòng zhé ér cuī bēng, wú jù yā yān.
〔六〕魯語：『叔孫穆子曰：「夫棟折而榱崩，吾懼壓焉。」』

qī shuō wén yún: duò, luò yě., zè yě. yí qīng jí duò jiǎ jiè zì.
〔七〕說文云：「陊，落也。●，仄也。」「移傾」即「陊●」假借字。

bā qí dāng zuò gòng. zhù, wèi zhī zhù zhī. tài xuán jīng shàng cì qī: shēng yú diān tái, huò zhù zhī cái. huò yún: qí dāng wèi zhī, shēng zhī wù yě. yì zuò zhī zhù, hòu hàn shū cuī yīn hòu shí chuán yún: zhī zhù xié qīng. yáng zhèn chuán yún: gōng diàn yuán wū qīng yǐ, zhī zhù ér yǐ. yòu zhāng dì jì yuán hé yuán nián zhào yún: zhī zhù qiáo liáng. zhī yǔ zhī tóng. duó àn: huò shuō shì yě. sú yīn é.
〔八〕「其」當作「共」。柱，謂榰柱之。太玄經上次七：「升於顛台，或柱之材。」或云：「其」當為「榰」，聲之誤也。亦作「枝柱」，後漢書崔駰後實傳云：「枝柱邪傾。」楊震傳云：「宮殿垣屋傾倚，枝柱而已。」又章帝紀元和元年詔云：「支柱橋樑。」「支」與「枝」同。○鐸按：或說是也。俗音訛。

jiǔ jǐng jiǔ sān.
〔九〕井九三。

yī lì dāng zuò zhù. liè nǚ chuán yún: lǔ qī shì nǚ, dāng mù gōng shí, jūn lǎo, tài zǐ yòu, nǚ yǐ zhù ér xiào. páng rén wén zhī, mò bù wèi zhī cǎn zhě. xù hàn shū jùn guó zhì: dōng hǎi jùn lán líng yǒu cì shì tíng, liú zhāo zhù: dì dào jì yuē: gù lǔ cì shì yì. liè nǚ chuán qī shì zhī nǚ huò zuò cì shì. àn lùn héng shí zhī piān yì zuò cì shì. duó àn: yù lǎn sì bǎi bā shí bā yǐn liè nǚ chuán zuò qī shì, zhù yún: yī yì qī gōng yě. gǔ yǐ qī wèi qī, jiàn mò zǐ guì yì piān. liáng duān liè nǚ chuán jiào zhù yún: qī cì yī shēng zhī zhuǎn.
〔一０〕「立」當作「柱」。列女傳云：「魯漆室女，當穆公時，君老，太子幼，女倚柱而嘯。旁人聞之，莫不為之慘者。」續漢書郡國志：「東海郡蘭陵有次室亭」，劉昭註：『地道記曰：「故魯次室邑。」列女傳「漆室之女」或作「次室」。』按論衡實知篇亦作「次室」。○鐸按：御覽四百八十八引列女傳作「七室」，注云：「一邑七宮也。」古以「漆」為「七」，見墨子貴義篇。梁端列女傳校注云：「漆、次一聲之轉。」

yī yī yì jiàn liè nǚ chuán. jiē fān zuò chí zhì. àn hàn shū bào xuān chuán: wáng xián jǔ fān tài xué xià, yuē: yù jiù bào sī lì zhě huì cǐ xià. hòu hàn shū yú xǔ chuán: xǔ zi yǐ yǔ mén shēng bǎi yú rén, jǔ fān hòu zhōng cháng shì gāo fàn chē, sù yán wǎng zhuàng. duó àn: cǐ jiàn liè nǚ chuán biàn tōng chuán chǔ chù zhuāng zhí chuán.
〔一一〕亦見列女傳。「揭幡」作「持幟」。按漢書鮑宣傳：『王咸舉幡太學下，曰：「欲救鮑司隸者會此下。」』後漢書虞詡傳：「詡子顗與門生百餘人，舉幡候中常侍高梵車，訴言枉狀。」○鐸按：此見列女傳辯通傳楚處莊侄傳。

yī èr duó àn: gù yǔ gù tóng. gù yóu qǐ yě. xùn jiàn zhù zì biàn lüè.
〔一二〕○鐸按：「固」與「顧」同。「顧」猶「豈」也。訓見助字辨略。