fán wèi zhì zhī dà tǐ èr, mò shàn yú yì mò ér wù běn, mò bù shàn yú lí běn ér shì mò sān. fū wèi guó zhě yǐ fù mín wèi běn sì, yǐ zhèng xué wèi wǔ. mín fù nǎi kě jiào liù, xué zhèng nǎi dé yì, mín pín zé bèi shàn qī, xué yín zé zhà wěi bā, rù xué zé bù luàn jiǔ, dé yì zé zhōng xiào. gù míng jūn zhī fǎ, wù cǐ èr zhě, yǐ wèi chéng tài píng zhī jī, zhì xiū zhēng zhī xiáng yī.
凡為治之大體〔二〕，莫善於抑末而務本，莫不善於離本而飾末〔三〕。夫為國者以富民為本〔四〕，以正學為□〔五〕。民富乃可教〔六〕，學正乃得義，民貧則背善〔七〕，學淫則詐偽〔八〕，入學則不亂〔九〕，得義則忠孝。故明君之法，務此二者，以為成太平之基，致休徵之祥〔一０〕。

yī duó àn: gǔ yǐ nóng wèi běn, shāng wèi mò. wén xuǎn yǒng míng shí yī nián cè xiù cái wén zhù yǐn hàn shū zhào yuē: nóng, tiān xià zhī dà běn yě. ér rén huò bù wù běn ér shì mò, gù shēng bù suí. lǐ qí yuē: běn, nóng yě mò, jiǎ yě. tuī yán zhī, zé fán shì jiē yǒu běn mò. cǐ piān jí chén hàn shì lí běn shì mò zhī bì, yǔ è lì fú chǐ zhū piān xiāng biǎo lǐ, yòu yǔ yán tiě lùn běn yì piān zhǐ yì tóng, kě cān kàn.
〔一〕○鐸按：古以農為本，商為末。文選永明十一年策秀才文注引漢書詔曰：「農，天下之大本也。而人或不務本而事末，故生不遂。」李奇曰：「本，農也；末，賈也。」推言之，則凡事皆有本末。此篇極陳漢世離本飾末之弊，與遏利、浮侈諸篇相表里，又與鹽鐵論本議篇旨意同，可參看。

èr zhì jiù zuò rén, jù zhì yào gǎi. běi táng shū chāo sà jiǔ yǐn yì zuò zhì. hán fēi zi yǒu dà tǐ piān. hàn shū cuò chuán yún: míng yú guó jiā zhī dà tǐ.
〔二〕「治」舊作「人」，據治要改。北堂書鈔卅九引亦作「治」。韓非子有大體篇。漢書■錯傳云：「明於國家之大體。」

sān lǚ shì chūn qiū xiào xíng lǎn yún: fán wèi tiān xià zhì guó jiā, bì wù běn ér hòu mò.
〔三〕呂氏春秋孝行覽云：「凡為天下治國家，必務本而後末。」

sì guǎn zǐ zhì guó piān yún: fán zhì guó zhī dào, bì xiān fù mín. mín fù zé yì zhì yě, mín pín zé nán zhì yě.
〔四〕管子治國篇云：「凡治國之道，必先富民。民富則易治也，民貧則難治也。」

wǔ lǐ jì xué jì yún: gǔ zhī wáng zhě, jiàn guó jūn mín, jiào xué wèi xiān. shǐ jì rú lín chuán: yuán gù yuē: gōng sūn zi wù zhèng xué yǐ yán, wú qū xué yǐ ā shì. kōng gé chéng běn zuò jī. duó àn: shū chāo sān shí jiǔ yǐn zuò jī.
〔五〕禮記學記云：「古之王者，建國君民，教學為先。」史記儒林傳：『轅固曰：「公孫子務正學以言，無曲學以阿世。」』空格程本作「基」。○鐸按：書鈔三十九引作「基」。

liù lùn yǔ: rǎn yǒu yuē: jì fù yǐ, yòu hé jiā yān? zǐ yuē: jiào zhī. shuō yuàn jiàn běn piān: hé jiān xiàn wáng yuē: guǎn zǐ chēng cāng lǐn shí, zhī lǐ jié yī shí zú, zhī róng rǔ. fū gǔ zhě, guó jiā suǒ yǐ chāng chì. shì nǚ suǒ yǐ jiāo hǎo, lǐ yì suǒ yǐ xíng, ér rén xīn suǒ yǐ ān yě. shàng shū wǔ fú, yǐ fù wèi shǐ. zi gòng wèn wèi zhèng, kǒng zǐ yuē: fù zhī. jí fù nǎi jiào zhī yě. cǐ zhì guó zhī běn yě. hàn shū shí huò zhì yún: shí zú huò tōng, rán hòu guó shí mín fù ér jiào huà chéng.
〔六〕論語：『冉有曰：「既富矣，又何加焉？」子曰：「教之。」』說苑建本篇：『河間獻王曰：「管子稱倉廩實，知禮節；衣食足，知榮辱。夫谷者，國家所以昌熾。士女所以姣好，禮義所以行，而人心所以安也。尚書五福，以富為始。子貢問為政，孔子曰：富之。即富乃教之也。此治國之本也。」』漢書食貨志云：「食足貨通，然後國實民富而教化成。」

qī dèng xī zi wú hòu piān yún: fán mín yǒu chuān yú wèi dào zhě, yǒu zhà wěi xiāng mí zhě, cǐ jiē shēng yú bù zú, qǐ yú pín qióng.
〔七〕鄧析子無厚篇云：「凡民有穿窬為盜者，有詐偽相迷者，此皆生於不足，起於貧窮。」

bā lǚ shì chūn qiū zhī dù piān yún: zhì zhì zhī shì, qí mín bù hǎo yín xué liú shuō. gāo yòu zhù: bù xué zhèng dào wèi yín xué.
〔八〕呂氏春秋知度篇云：「至治之世，其民不好淫學流說。」高誘註：「不學正道為淫學。」

jiǔ yú yuè yún: shàng yún mín fù nǎi kě jiào, xué zhèng nǎi dé yì. cǐ chéng shàng wén ér yán, dāng zuò kě jiào zé bù luàn. gǔ xué zì zuò, gù jiào xué zì xiāng jìn yì wù. jiào wù zuò xué, yīn yì gǎi zuò rù xué ěr. duó àn: jù zì kě tōng, bù fán gǎi zuò.
〔九〕○俞樾云：『上雲「民富乃可教，學正乃得義」。此承上文而言，當作「可教則不亂」。古「學」字作「■」，故教、學字相近易誤。「教」誤作「學」，因臆改作「入學」耳。』○鐸按：句自可通，不煩改作。

yī lǐ jì zhòng ní yàn jū yún: tiān xià tài píng. shū hóng fàn yuē: xiū zhēng. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: zhū fú zhī wù, kě zhì zhī xiáng, mò bù bì zhì. chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: bǎi yì xiāo miè, ér zhòng xiáng bìng zhì, tài píng zhī jī, wàn shì zhī lì yě. yì wén lèi jù wǔ shí èr yǐn cǐ wén xiáng zuò lóng.
〔一０〕禮記仲尼燕居云：「天下太平。」書洪範曰：「休徵。」漢書董仲舒傳云：「諸福之物，可致之祥，莫不畢至。」楚元王傳劉向封事云：「百異消滅，而眾祥並至，太平之基，萬世之利也。」藝文類聚五十二引此文「祥」作「隆」。

fū fù mín zhě, yǐ nóng sāng wèi běn, yǐ yóu yè wèi mò yī bǎi gōng zhě, yǐ zhì yòng wèi běn èr, yǐ qiǎo shì wèi mò sān shāng jiǎ zhě, yǐ tōng huò wèi běn sì, yǐ yù qí wèi mò wǔ: sān zhě shǒu běn lí mò zé mín fù, lí běn shǒu mò zé mín pín, pín zé è ér wàng shàn, fù zé lè ér kě jiào. jiào xùn zhě, yǐ dào yì wèi běn, yǐ qiǎo biàn wèi mò cí yǔ zhě, yǐ xìn shùn wèi běn, yǐ guǐ lì wèi mò liù liè shì zhě qī yǐ xiào tì wèi běn bā, yǐ jiāo yóu wèi mò jiǔ xiào tì zhě, yǐ zhì yǎng wèi běn yī, yǐ huá guān wèi mò yī yī rén chén zhě, yǐ zhōng zhèng wèi běn yī èr, yǐ mèi ài wèi mò yī sān: wǔ zhě shǒu běn lí mò zé rén yì xìng, lí běn shǒu mò zé dào dé bēng yī sì. shèn běn lüè mò yóu kě yě, shě běn wù mò zé è yǐ.
夫富民者，以農桑為本，以游業為末〔一〕；百工者，以致用為本〔二〕，以巧飾為末〔三〕；商賈者，以通貨為本〔四〕，以鬻奇為末〔五〕：三者守本離末則民富，離本守末則民貧，貧則阨而忘善，富則樂而可教。教訓者，以道義為本，以巧辯為末；辭語者，以信順為本，以詭麗為末〔六〕；列士者〔七〕以孝悌為本〔八〕，以交遊為末〔九〕；孝悌者，以致養為本〔一０〕，以華觀為末〔一一〕；人臣者，以忠正為本〔一二〕，以媚愛為末〔一三〕：五者守本離末則仁義興，離本守末則道德崩〔一四〕。慎本略末猶可也，舍本務末則惡矣。

yī guǎn zǐ wǔ fǔ piān yún: míng wáng zhī wù, zài yú qiáng běn shì, qù wú yòng, rán hòu mín kě shǐ fù. zhì guó piān yún: xiān wáng zhī zhòng mín qiáng bīng guǎng dì fù guó zhī bì shēng yú sù yě, gù jìn mò zuò, zhǐ qí qiǎo, ér lì nóng shì. mù mín piān yún: wù wǔ gǔ zé shí zú, yǎng sāng má yù liù chù zé mín fù. hàn shū wén dì jì èr nián zhào yuē: nóng, tiān xià zhī dà běn yě, mín suǒ shì yǐ shēng yě. ér mín huò bù wù běn ér shì mò, gù shēng bù suí. zhāo dì jì yuán píng yuán nián zhào yuē: tiān xià yǐ nóng sāng wèi běn.
〔一〕管子五輔篇云：「明王之務，在於強本事，去無用，然後民可使富。」治國篇云：「先王知眾民強兵廣地富國之必生於粟也，故禁末作，止奇巧，而利農事。」牧民篇云：「務五穀則食足，養桑麻育六畜則民富。」漢書文帝紀二年詔曰：「農，天下之大本也，民所恃以生也。而民或不務本而事末，故生不遂。」昭帝紀元平元年詔曰：「天下以農桑為本。」

èr yì xì cí shàng chuán yún: bèi wù zhì yòng, lì chéng qì yǐ wèi tiān xià lì.
〔二〕易繫辭上傳云：「備物致用，立成器以為天下利。」

sān zhōu lǐ sī shì: fán shì wěi shì zhī jìn, zài gōng zhě shí yǒu èr. xū shī: chá qí zhà wěi shì xíng yù tè zhě, zhèng zhù: xuán wèi shì xíng yù tè, wèi shǐ rén xíng mài è wù yú shì, qiǎo shì zhī, lìng qī kuáng mǎi zhě. lǐ jì yuè lìng yún: wú huò zuò wèi yín qiǎo, zhèng zhù: yín qiǎo, wèi wěi shì bù rú fǎ yě.
〔三〕周禮司市：「凡市偽飾之禁，在工者十有二。」胥師：「察其詐偽飾行儥慝者」，鄭註：「玄謂飾行儥慝，謂使人行賣惡物於市，巧飾之，令欺誑買者。」禮記月令云：「毋或作為淫巧」，鄭註：「淫巧，謂偽飾不如法也。」

sì zhōu lǐ tài zǎi: jiǔ zhí rèn wàn mín, liù yuē shāng jiǎ, fù tōng huò huì.
〔四〕周禮太宰：「九職任萬民，六曰商賈，阜通貨賄。」

wǔ lèi jù huò zuò fá, qí zuò huò. àn hàn shū shí huò zhì yún: tōng cái yù huò yuē shāng.
〔五〕類聚「貨」作「乏」，「奇」作「貨」。按漢書食貨志云：「通財鬻貨曰商。」

liù hàn shū yáng xióng chuán yún: zhū zi gè yǐ qí zhī chuǎn chí, dà dī dǐ zī shèng rén, jí wèi guài yū xī biàn guǐ cí yǐ náo shì shì, suī xiǎo biàn, zhōng pò dà dào ér huò zhòng. wáng bāo chuán yún: cí fù dà zhě yǔ gǔ shī tóng yì, xiǎo zhě biàn lì kě xǐ.
〔六〕漢書揚雄傳云：「諸子各以其知舛馳，大氐詆訾聖人，即為怪迂、析辯、詭辭以撓世事，雖小辯，終破大道而或眾。」王褒傳云：「辭賦大者與古詩同義，小者辯麗可喜。」

qī xún zǐ dà lüè piān yún: zi gàn jì lù, gù bǐ rén yě, bèi wén xué, fú lǐ yì, wèi tiān xià liè shì. fēng sú tōng lùn shì yún: liè shì bǎi bù yì zhī fēn. jiàn yì lín.
〔七〕荀子大略篇云：「子贛、季路，故鄙人也，被文學，服禮義，為天下列士。」風俗通論士云：「列士百不易之分。」見意林。

bā lùn yǔ yún: zi gòng wèn shì, zǐ yuē: zōng zú chēng xiào yān, xiāng dǎng chēng dì yān.
〔八〕論語云：『子貢問士，子曰：「宗族稱孝焉，鄉黨稱弟焉。」』

jiǔ lǐ jì qū lǐ yún: jiāo yóu chēng qí xìn yě.
〔九〕禮記曲禮云：「交遊稱其信也。」

yī lǐ jì jì yì: zēng zǐ yuē: zhòng zhī běn jiào yuē xiào, qí xíng yuē yǎng.
〔一０〕禮記祭義：『曾子曰：「眾之本教曰孝，其行曰養。」』

yī yī mèng zǐ yún: fēi zhí wèi guān měi yě. duó àn: fú chǐ piān: jìng wèi huá guān.
〔一一〕孟子云：「非直為觀美也。」○鐸按：浮侈篇：「競為華觀。」

yī èr liù tāo yíng xū piān yún: lì zhōng zhèng fèng fǎ zhě, zūn qí wèi. huái nán zǐ zhǔ shù xùn yún: rén zhǔ guì zhèng ér shàng zhōng. zhōng zhèng zài shàng wèi, zhí zhèng yíng shì, zé chán nìng jiān xié wú yóu jìn yǐ.
〔一二〕六韜盈虛篇云：「吏忠正奉法者，尊其位。」淮南子主術訓云：「人主貴正而尚忠。忠正在上位，執正營事，則讒佞奸邪無由進矣。」

yī sān jìn yǔ yún: qí chén jìng chǎn yǐ qiú mèi. shī jiǎ lè yún: mèi yú tiān zǐ, zhèng jiān: mèi, ài yě.
〔一三〕晉語云：「其臣競諂以求媚。」詩假樂云：「媚於天子」，鄭箋：「媚，愛也。」

yī sì xìng bēng yùn.
〔一四〕興、崩韻。

fū yòng tiān zhī dào, fēn dì zhī lì yī, liù chù shēng yú shí, bǎi wù jù yú yě, cǐ fù guó zhī běn yě èr. yóu yè mò shì, yǐ shōu mín lì sān, cǐ pín bāng zhī yuán yě sì. zhōng xìn jǐn shèn, cǐ dé yì zhī jī yě. xū wú jué guǐ, cǐ luàn dào zhī gēn yě. gù lì tián suǒ yǐ fù guó yě wǔ. jīn mín qù nóng sāng, fù yóu yè, pī cǎi zhòng lì, jù zhī yī mén, suī yú sī jiā yǒu fù, rán gōng jì yù pín yǐ liù. bǎi gōng zhě, suǒ shǐ bèi qì yě qī. qì yǐ biàn shì wèi shàn bā, yǐ jiāo gù wèi shàng jiǔ. jīn gōng hǎo zào diāo zhuó zhī qì yī qiǎo wěi chì zhī, yǐ qī mín qǔ huì yī yī, suī yú jiān gōng yǒu lì, ér guó jiè yù bìng yǐ. shāng jiǎ zhě, suǒ yǐ tōng wù yě yī èr, wù yǐ rèn yòng wèi yào, yǐ jiān láo wèi zī yī sān. jīn shāng jìng yù wú yòng zhī huò yī sì yín chǐ zhī bì yī wǔ, yǐ huò mín qǔ chǎn, suī yú yín shāng yǒu de, rán guó jì yù shī yǐ yī liù. cǐ sān zhě, wài suī yǒu qín lì fù jiā zhī sī míng yī qī, rán nèi yǒu sǔn mín pín guó zhī gōng shí yī bā. gù wèi zhèng zhě, míng dū gōng shāng, wù shǐ yín wěi, kùn rǔ yóu yè, wù shǐ shàn lì yī jiǔ, kuān jiǎ běn nóng, ér chǒng suì xué shì èr, zé mín fù guó píng yǐ.
夫用天之道，分地之利〔一〕，六畜生於時，百物聚於野，此富國之本也〔二〕。游業末事，以收民利〔三〕，此貧邦之原也〔四〕。忠信謹慎，此德義之基也。虛無譎詭，此亂道之根也。故力田所以富國也〔五〕。今民去農桑，赴游業，披采眾利，聚之一門，雖於私家有富，然公計愈貧矣〔六〕。百工者，所使備器也〔七〕。器以便事為善〔八〕，以膠固為上〔九〕。今工好造雕琢之器〔一０〕巧偽飭之，以欺民取賄〔一一〕，雖於奸工有利，而國界愈病矣。商賈者，所以通物也〔一二〕，物以任用為要，以堅牢為資〔一三〕。今商競鬻無用之貨〔一四〕、淫侈之幣〔一五〕，以惑民取產，雖於淫商有得，然國計愈失矣〔一六〕。此三者，外雖有勤力富家之私名〔一七〕，然內有損民貧國之公實〔一八〕。故為政者，明督工商，勿使淫偽，困辱游業，勿使擅利〔一九〕，寬假本農，而寵遂學士〔二０〕，則民富國平矣。

yī xiào jīng.
〔一〕孝經。

èr guǎn zǐ lì zhèng piān yún: sāng má zhí yú yě, wǔ gǔ yí qí dì, liù chù yù yú jiā, guā hù hūn cài bǎi guǒ bèi jù, guó zhī fù yě.
〔二〕管子立政篇云：「桑麻殖於野，五穀宜其地，六畜育於家，瓜瓠、葷菜、百果備具，國之富也。」

sān zhāo niàn liù nián zuǒ chuán yún: dài fū bù shōu gōng lì. hòu hàn shū zhū huī chuán yún: wǎng lái shì zhēn bǎo, shōu cǎi qí lì.
〔三〕昭廿六年左傳云：「大夫不收公利。」後漢書朱暉傳云：「往來市珍寶，收采其利。」

sì liǎng yě zì bìng jù zhì yào bǔ.
〔四〕兩「也」字並據治要補。

wǔ hàn shū wén dì jì shí èr nián zhào yuē: lì tián, wèi shēng zhī běn yě.
〔五〕漢書文帝紀十二年詔曰：「力田，為生之本也。」

liù guǎn zǐ zhì guó piān yún: mín shě běn shì ér shì mò zuò, zé tián huāng ér guó pín yǐ. jìn cáng piān yún: mín duō sī lì zhě qí guó pín. duó àn: xún zǐ fù guó piān: shì zhī guó jì zhī jí yě. gōng jì yǔ guó jì yì tóng. hàn shū huáng bà chuán zhù: jì, wèi chū rù zhī shù yě.
〔六〕管子治國篇云：「民舍本事而事末作，則田荒而國貧矣。」禁藏篇云：「民多私利者其國貧。」○鐸按：荀子富國篇：「是知國計之極也。」「公計」與「國計」義同。漢書黃霸傳註：「計，謂出入之數也。」

qī kǎo gōng jì yún: shěn qǔ miàn yì, yǐ chì wǔ cái, yǐ biàn mín qì, wèi zhī bǎi gōng.
〔七〕考工記云：「審曲面埶，以飭五材，以辨民器，謂之百工。」

bā yán tiě lùn guó bìng piān yún: qì zú yǐ biàn shì.
〔八〕鹽鐵論國病篇云：「器足以便事。」

jiǔ ěr yǎ shì gǔ yún: jiāo, gù yě.
〔九〕爾雅釋詁云：「膠，固也。」

yī hàn shū wáng jí chuán yún: gǔ zhě, gōng bù zào diāo zhuàn, shāng bù tōng chǐ mí. diāo zhuó yì yǔ diāo zhuàn tóng. huái nán zǐ qí sú xùn yún: chē yú jí yú diāo zhuó, qì yòng zhú yú kè lòu.
〔一０〕漢書王吉傳云：「古者，工不造琱瑑，商不通侈靡。」「雕琢」義與「琱瑑」同。淮南子齊俗訓云：「車輿極於雕琢，器用逐於刻鏤。」

yī yī hàn shū lǐ lè zhì yún: sāng jiān pú shàng zhèng wèi sòng zhào zhī shēng bìng chū, qiǎo wěi yīn ér shì zhī, yǐ yíng luàn fù guì zhī ěr mù. shù rén yǐ qiú lì, liè guó yǐ xiāng xián. qiǎo wěi chì zhī zhì yào zuò wěi shì zhī qiǎo, qí yì yì tōng, jiàn shàng yǐ qiǎo shì wèi mò jù zhù. duó àn: chì shì gǔ zì tōng. lǐ jì lè jì: fù luàn yǐ chì guī. shǐ jì lè shū chì zuò shì.
〔一一〕漢書禮樂志云：「桑間、濮上、鄭、衛、宋、趙之聲並出，巧偽因而飾之，以營亂富貴之耳目。庶人以求利，列國以相閒。」「巧偽飭之」治要作「偽飾之巧」，其義亦通，見上「以巧飾為末」句注。○鐸按：飭、飾古字通。禮記樂記：「復亂以飭歸。」史記樂書「飭」作「飾」。

yī èr yǐ shàng èr shí zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ. jiè dāng yī shàng xià wén zuò jì. jì jiè shēng xiāng jìn. hàn shū dì lǐ zhì láng yá jùn jì jīn, yán shī gǔ zhù: jí chūn qiū zuǒ shì chuán suǒ wèi jiè gēn yě, yǔ yīn yǒu qīng zhòng., cǐ qí bǐ yě. bái hǔ tōng shāng jiǎ piān yún: shāng zhī wèi yán shāng yě shāng qí yuǎn jìn, dù qí yǒu wáng, tōng sì fāng zhī wù, gù wèi zhī shāng yě. jiǎ zhī wèi yán gù yě gù qí yǒu yòng zhī wù, yǐ dài mín lái, yǐ qiú qí lì zhě yě.
〔一二〕以上二十字舊脫，據治要補。「界」當依上下文作「計」。計、界聲相近。漢書地理志琅邪郡計斤，顏師古註：「即春秋左氏傳所謂介根也，語音有輕重。」，此其比也。白虎通商賈篇云：『「商」之為言「商」也；商其遠近，度其有亡，通四方之物，故謂之「商」也。「賈」之為言「固」也；固其有用之物，以待民來，以求其利者也。』

yī sān lǐ jì yuè lìng yún: mìng gōng shī xiào gōng, bì gōng zhì wèi shàng. huái nán zǐ shí zé xùn zuò jiān zhì wèi shàng, gāo yòu zhù: jiān zhì, gōng láo yě. yán tiě lùn lì gēng piān yún: gōng zhì láo ér bù wěi.
〔一三〕禮記月令云：「命工師效功，必功致為上。」淮南子時則訓作「堅緻為上」，高誘註：「堅緻，功牢也。」鹽鐵論力耕篇云：「工致牢而不偽。」

yī sì shàng shū dà chuán yún: shèng rén zài wèi, qí shāng bù tōng wú yòng zhī wù.
〔一四〕尚書大傳云：「聖人在位，其商不通無用之物。」

yī wǔ yín xià jiù yǒu jí zì, jí yín zhī bó wén, jù zhì yào shān.
〔一五〕「淫」下舊有「極」字，即「淫」之駁文，據治要刪。

yī liù hòu hàn shū huán tán chuán zhù yǐn dōng guān hàn jì zài tán yán yún: jiǎ rén duō tōng chǐ mí zhī wù, luó wán qǐ xiù, zá cǎi wán hǎo, yǐ yín rén ěr mù, ér jié jǐn qí cái, shì wèi xià shù shē méi, ér zhì pín běn yě. qiú rén zhī jiǎn yuē fù zú, hé kě dé hū? qí cè yún: wèi guó jì zhě guò yǐ. gāo yòu zhù: guò, wù shī yě.
〔一六〕後漢書桓譚傳注引東觀漢記載譚言云：「賈人多通侈靡之物，羅紈綺繡，雜彩玩好，以淫人耳目，而竭盡其財，是為下樹奢媒，而置貧本也。求人之儉約富足，何可得乎？」齊策云：「為國計者過矣。」高誘註：「過，誤失也。」

yī qī hàn shū gāo dì jì yún: bù néng zhì chǎn yè, bù rú zhòng lì. fú qián yuē: lì, qín lì yě. shū guǎng chuán yún: lìng zǐ sūn qín lì qí zhōng. yì jiā rén liù sì: fù jiā dà jí. duó àn: qín lì fù jiā sǔn mín pín guó xiāng duì, zé lì wèi míng cí. shuō wén yún: zhì gōng yuē lì.
〔一七〕漢書高帝紀云：「不能治產業，不如仲力。」服虔曰：「力，勤力也。」疏廣傳云：「令子孫勤力其中。」易家人六四：「富家大吉。」○鐸按：勤力、富家、損民、貧國相對，則「力」為名詞。說文云：「治功曰力。」

yī bā shí zhì yào zuò fèi. duó àn: míng shí xiāng duì, zuò shí shì. quàn jiāng piān: shàng bù wén diào yàn jiē tàn zhī róng míng, xià yòu wú lù shǎng zhī hòu shí, qí lì yě.
〔一八〕「實」治要作「費」。○鐸按：名、實相對，作「實」是。勸將篇：「上不聞弔唁嗟嘆之榮名，下又無祿賞之厚實」，其例也。

yī jiǔ shǐ jì píng zhǔn shū yún: gāo zǔ lìng jiǎ rén bù dé yī sī chéng chē, zhòng zū shuì yǐ kùn rǔ zhī.
〔一九〕史記平準書云：「高祖令賈人不得衣絲乘車，重租稅以困辱之。」

èr jìn yǔ yún: tōng shāng kuān nóng. hàn shū dí fāng jìn chuán yún: kě shǎo kuān jiǎ, shǐ suì qí gōng míng. cǐ yǐ kuān jiǎ chǒng suì lián yán, gài jí běn yú bǐ. duó àn: chǔ yǔ zhù: chǒng, róng yě. lǐ jì zī yī zhù: suì yóu dá yě. chǒng suì, wèi shǐ zhī róng dá ěr.
〔二０〕晉語云：「通商寬農。」漢書翟方進傳云：「可少寬假，使遂其功名。」此以寬假、寵遂連言，蓋即本於彼。○鐸按：楚語註：「寵，榮也。」禮記緇衣註：『「遂」猶「達」也。』寵遂，謂使之榮達耳。

fū jiào xùn zhě, suǒ yǐ suì dào shù ér chóng dé yì yě. jīn xué wèn zhī shì, hǎo yǔ xū wú zhī shì yī, zhēng zhe diāo lì zhī wén èr, yǐ qiú jiàn yì yú shì, pǐn rén xiān shí sān, cóng ér gāo zhī sì, cǐ shāng dào dé zhī shí, ér huò méng fū zhī dà zhě yě wǔ. shī fù zhě, suǒ yǐ sòng shàn chǒu zhī dé liù, xiè āi lè zhī qíng yě, gù wēn yǎ yǐ guǎng wén qī, xìng yù yǐ jǐn yì bā. jīn fù sòng zhī tú, gǒu wèi ráo biàn qū jiǎn zhī cí jiǔ, jìng chén wū wǎng wú rán zhī shì, yǐ suǒ jiàn guài yú shì, yú fū zhuàng shì yī, cóng ér qí zhī, cǐ bèi hái tóng zhī sī yī yī, ér zhǎng bù chéng zhī yán zhě yě yī èr. jǐn xiào tì yú fù mǔ, zhèng cāo xíng yú guī mén yī sān, suǒ yǐ wèi liè shì yě yī sì. jīn duō wù jiāo yóu yǐ jié dǎng zhù, tōu shì qiè míng yī wǔ yǐ qǔ jì dù yī liù, kuā mò zhī tú, cóng ér shàng zhī, cǐ bī zhēn shì zhī jié yī qī, ér xuàn shì sú zhī xīn zhě yě yī bā. yǎng shēng shùn zhì, suǒ yǐ wèi xiào yě. yī jiǔ jīn duō wéi zhì jiǎn yǎng, yuē shēng yǐ dài zhōng èr, zhōng méi zhī hòu, nǎi chóng chì sàng jì yǐ yán xiào èr yī, shèng xiǎng bīn lǚ yǐ qiú míng èr èr, wū shàn zhī tú èr sān, cóng ér chēng zhī, cǐ luàn xiào tì zhī zhēn xíng, ér wù hòu shēng zhī tòng zhě yě èr sì. zhōng zhèng yǐ shì jūn, xìn fǎ yǐ lǐ xià, suǒ yǐ jū guān yě èr wǔ. jīn duō jiān yú yǐ qǔ mèi èr liù, náo fǎ yǐ biàn nìng èr qī, gǒu dé zhī tú èr bā, cóng ér xián zhī, cǐ miè zhēn liáng zhī xíng èr jiǔ, ér sān kāi luàn wēi zhī yuán zhě yě sān yī: wǔ zhě, wài suī yǒu zhèn sān èr xián cái zhī xū yù sān sān, nèi yǒu shāng dào dé zhī zhì shí.
夫教訓者，所以遂道術而崇德義也。今學問之士，好語虛無之事〔一〕，爭着雕麗之文〔二〕，以求見異於世，品人鮮識〔三〕，從而高之〔四〕，此傷道德之實，而或蒙夫之大者也〔五〕。詩賦者，所以頌善丑之德〔六〕，泄哀樂之情也，故溫雅以廣文〔七〕，興喻以盡意〔八〕。今賦頌之徒，苟為饒辯屈蹇之辭〔九〕，競陳誣罔無然之事，以索見怪於世，愚夫戇士〔一０〕，從而奇之，此悖孩童之思〔一一〕，而長不誠之言者也〔一二〕。盡孝悌於父母，正操行於閨門〔一三〕，所以為列士也〔一四〕。今多務交遊以結黨助，偷世竊名〔一五〕以取濟渡〔一六〕，夸末之徒，從而尚之，此逼貞士之節〔一七〕，而眩世俗之心者也〔一八〕。養生順志，所以為孝也。〔一九〕今多違志儉養，約生以待終〔二０〕，終沒之後，乃崇飭喪紀以言孝〔二一〕，盛饗賓旅以求名〔二二〕，誣善之徒〔二三〕，從而稱之，此亂孝悌之真行，而誤後生之痛者也〔二四〕。忠正以事君，信法以理下，所以居官也〔二五〕。今多奸諛以取媚〔二六〕，撓法以便佞〔二七〕，苟得之徒〔二八〕，從而賢之，此滅貞良之行〔二九〕，而〔三０〕開亂危之原者也〔三一〕：五者，外雖有振〔三二〕賢才之虛譽〔三三〕，內有傷道德之至實。

yī hàn shū yáng xióng chuán zàn: huán tán yuē: xī lǎo dān zhe xū wú zhī yán liǎng piān, báo rén yì, fēi lǐ xué, rán hòu shì hǎo zhī zhě, shàng yǐ wèi guò yú wǔ jīng.
〔一〕漢書揚雄傳贊：『桓譚曰：「昔老聃着虛無之言兩篇，薄仁義，非禮學，然後世好之者，尚以為過於五經。」』

èr hòu hàn shū fán hóng hòu zhǔn chuán yún: rú zhě jìng lùn fú lì.
〔二〕後漢書樊宏後准傳云：「儒者競論浮麗。」

sān pǐn rén yóu yán zhòng rén. yàn zǐ chūn qīu wài piān yún: jīn pǐn rén shì lǐ fán shì, xiàn lè yín mín, chóng sǐ yǐ hài shēng: sān zhě, shèng wáng zhī suǒ jìn yě. duó àn: shuō wén: pǐn, zhòng shù yě.
〔三〕「品人」猶言「眾人」。晏子春秋外篇云：「今品人飾禮煩事，羨樂淫民，崇死以害生：三者，聖王之所禁也。」○鐸按：說文：「品，眾庶也。」

sì duó àn: gāo zhì yào zuò shàng, fù xià wén.
〔四〕○鐸按：「高」治要作「尚」，復下文。

wǔ lùn héng liáng zhī piān yún: rén wèi xué wèn yuē méng. huò yǔ huò tōng, chéng běn zuò huò. duó àn: qián tàn piān: huò jūn zé bù rán, yì yǐ huò wèi huò.
〔五〕論衡量知篇云：「人未學問曰蒙。」「或」與「惑」通，程本作「惑」。○鐸按：潛嘆篇：「或君則不然」，亦以「或」為「惑」。

liù zhōu lǐ tài shī zhèng zhù: sòng zhī wèi yán sòng yě, róng yě.
〔六〕周禮太師鄭註：『「頌」之為言「誦」也，「容」也。』

qī hàn shū yáng xióng chuán yún: sī mǎ xiàng rú zuò fù. shén hóng lì wēn yǎ.
〔七〕漢書揚雄傳云：「司馬相如作賦。甚弘麗溫雅。」

bā zhōu lǐ tài shī zhù: xìng, jiàn jīn zhī měi, xián yú mèi yú, qǔ shàn shì yǐ yù quàn zhī.
〔八〕周禮太師註：「興，見今之美，嫌於媚諛，取善事以喻勸之。」

jiǔ ráo yí náo zhī wù. huái nán zǐ qí sú xùn yún: dǐ wén zhě chù fán náo yǐ wèi huì, zhēng wèi guǐ biàn, jiǔ jī ér bù jué. duó àn: ráo dāng zuò náo. zhòng jīng yīn yì èr shí yǐn cāng xié piān: náo, sòng shēng yě. náo biàn èr zì píng liè. qū jiǎn yóu jiǎn chī, bìng shuāng shēng. yī qiè jīng yīn yì yǐn tōng sú wén: yán bù tōng lì, wèi zhī jiǎn chī.
〔九〕「饒」疑「撓」之誤。淮南子齊俗訓云：「詆文者處煩撓以為慧，爭為佹辯，久稽而不訣。」○鐸按：「饒」當作「譊」。眾經音義二十引倉頡篇：「譊，訟聲也。」「譊辯」二字平列。「屈蹇」猶「蹇吃」，並雙聲。一切經音義引通俗文：「言不通利，謂之蹇吃。」

yī shuō wén yún: zhuàng, yú yě. huái nán zǐ fàn lùn xùn yún: yú fū chōng fù, gāo yòu zhù: chōng yì yú, wú zhī zhī mào yě. chōng yǔ zhuàng tōng.
〔一０〕說文云：「戇，愚也。」淮南子泛論訓云：「愚夫憃婦」，高誘註：『「憃」亦「愚」，無知之貌也。』「憃」與「戇」通。

yī yī shuō wén yún: bèi, luàn yě. huò cóng xīn zuò bèi. mèng zǐ yún: hái tí zhī tóng.
〔一一〕說文云：「誖，亂也。」或從心作「悖」。孟子云：「孩提之童。」

yī èr hán fēi zi nán èr yún: yán yǔ biàn tīng zhī shuō bù dù yú yì zhě, bì bù chéng zhī yán yě. shǐ jì gāo zǔ jì yún: rén nǎi yǐ yù wèi bù chéng.
〔一二〕韓非子難二云：「言語辨聽之說不度於義者，必不誠之言也。」史記高祖紀云：「人乃以嫗為不誠。」

yī sān jǐn jiù zuò nèi, jù zhì yào gǎi. yán tiě lùn xiào yǎng piān yún: guī mén zhī nèi jǐn xiào yān, guī mén zhī wài jǐn tì yān.
〔一三〕「盡」舊作「內」，據治要改。鹽鐵論孝養篇云：「閨門之內盡孝焉，閨門之外盡悌焉。」

yī sì jiù tuō wèi zì, liè zuò liè, jù zhì yào bǔ gǎi. duó àn: liè liè gǔ huò tōng yòng, hán cè èr: nǎi qí zǐ zhě yì liè nǚ yě. shǐ jì cì kè chuán zuò liè. bù gǎi yì dé.
〔一四〕舊脫「為」字，「列」作「烈」，據治要補、改。○鐸按：烈、列古或通用，韓策二：「乃其姊者亦列女也。」史記刺客傳作「烈」。不改亦得。

yī wǔ shì zhì yào zuò shì. àn guǎn zǐ mù mín piān yún: tōu qǔ yī shì. hán fēi zi guǐ shǐ piān yún: qiǎo yán lì cí, xíng jiān guǐ yǐ xìng tōu shì zhě shù yù. shì zì shì bù wù. duó àn: zhì yào zuò shì, wù. shì shì shēng jìn duō xiāng luàn, hán fēi zi gū fèn piān: chù shì bēi jiàn, gàn dào běn shì zuò shì yán tiě lùn lùn rú piān: wú shì wèi, shùn yǔ bù néng zhì wàn mín, yī běn shì zuò shì, shì qí lì.
〔一五〕「世」治要作「勢」。按管子牧民篇云：「偷取一世。」韓非子詭使篇云：「巧言利辭，行奸軌以幸偷世者數御。」「世」字似不誤。○鐸按：治要作「勢」，誤。勢、世聲近多相亂，韓非子孤憤篇：「處勢卑賤」，幹道本「勢」作「世」；鹽鐵論論儒篇：「無勢位，舜、禹不能治萬民」，一本「勢」作「世」，是其例。

yī liù jì dù yǐ shè shuǐ wèi yù. shī páo yǒu kǔ yè máo chuán: zhōu zǐ, zhōu rén, zhǔ jì dù.
〔一六〕「濟渡」以涉水為喻。詩匏有苦葉毛傳：「舟子，舟人，主濟渡。」

yī qī hàn shū xiōng nú chuán zàn yún: chéng guō zhī gù, wú yǐ yì yú zhēn shì zhī yuē. wáng xiān shēng yún: bī yí wéi.
〔一七〕漢書匈奴傳贊云：「城郭之固，無以異於貞士之約。」王先生云：『「逼」疑「違」。』

yī bā xuàn jiù zuò xuàn, jù zhì yào gǎi. huái nán zǐ yuán dào xùn gāo yòu zhù: xuàn, huò yě.
〔一八〕「眩」舊作「衒」，據治要改。淮南子原道訓高誘註：「眩，惑也。」

yī jiǔ lǐ jì nèi zé: zēng zǐ yuē: xiào zǐ zhī yǎng lǎo yě, lè qí xīn, bù wéi qí zhì, lè qí ěr mù, ān qí qǐn chù, yǐ qí yǐn shí zhōng yǎng zhī. mèng zǐ yún: zēng zǐ yǎng céng xī, bì yǒu jiǔ ròu, jiāng chè, bì qǐng suǒ yǔ, wèn yǒu yú, bì yuē yǒu. ruò zēng zǐ zé kě wèi yǎng zhì yě.
〔一九〕禮記內則：『曾子曰：「孝子之養老也，樂其心，不違其志，樂其耳目，安其寢處，以其飲食忠養之。」』孟子云：「曾子養曾皙，必有酒肉，將徹，必請所與，問有餘，必曰有。若曾子則可謂養志也。」

èr hán shī wài chuán yī: zēng zǐ yuē: jiǒng qí shēn ér yuē qí qīn zhě, bù kě yǔ yǔ xiào.
〔二０〕韓詩外傳一：『曾子曰：「窘其身而約其親者，不可與語孝。」』

èr yī lǐ jì yuè lìng yún: chì sàng jì. wén wáng shì zǐ zhèng zhù: jì yóu shì yě.
〔二一〕禮記月令云：「飭喪紀。」文王世子鄭註：『「紀」猶「事」也。』

èr èr jìn yǔ yún: lǐ bīn lǚ, wéi zhāo zhù: lǚ, kè yě.
〔二二〕晉語云：「禮賓旅」，韋昭註：「旅，客也。」

èr sān duó àn: yì xì cí xià chuán: wū shàn zhī rén qí cí yóu.
〔二三〕○鐸按：易繫辭下傳：「誣善之人其辭游。」

èr sì yán tiě lùn sàn bù zú piān yún: gǔ zhě shì shēng jǐn ài, sòng sǐ jǐn āi, gù shèng rén wèi zhì jié, fēi xū jiā zhī. jīn shēng bù néng zhì qí ài jìng, sǐ yǐ shē chǐ xiāng gāo, suī wú āi qī zhī xīn, ér hòu zàng zhòng bì zhě zé chēng yǐ wèi xiào, xiǎn míng lì yú shì, guāng róng zhe yú sú. gù lí mín xiāng mù xiào, zhì yú fà wū mài yè. qún shū zhì yào zài cuī shí zhèng lùn yún: sòng zhōng zhī jiā, yì wú fǎ dù, zhì yòng nòu zǐ huáng cháng, duō mái bǎo huò, pēng niú zuò chàng, gāo fén dà qǐn. shì kě rěn yě, shú bù kě rěn? ér sú rén duō zhī, xián yuē jiàn zi, tiān xià qǐ mù, chǐ bù xiāng dǎi. niàn qīn jiāng zhōng, wú yǐ fèng qiǎn, nǎi yuē qí gōng yǎng, yù xiū wáng mò zhī bèi, lǎo qīn zhī jī hán, yǐ shì yín yì zhī huá chēng. jié jiā jǐn yè, gān xīn ér bù hèn. hòu hàn shū zhào zī chuán yún: fèi shì shēng ér róng zhōng wáng, tì suǒ yǎng ér wèi hòu zàng, qǐ yún shèng rén zhì lǐ zhī yì hū? yì yǔ cǐ tóng.
〔二四〕鹽鐵論散不足篇云：「古者事生盡愛，送死盡哀，故聖人為制節，非虛加之。今生不能致其愛敬，死以奢侈相高，雖無哀戚之心，而厚葬重幣者則稱以為孝，顯名立於世，光榮着於俗。故黎民相慕效，至於髮屋賣業。」群書治要載崔實政論云：「送終之家，亦無法度，至用檽梓黃腸，多埋寶貨，烹牛作倡，高墳大寢。是可忍也，孰不可忍？而俗人多之，咸曰健子，天下企慕，恥不相逮。念親將終，無以奉遣，乃約其供養，豫修亡歿之備，老親之饑寒，以事淫佚之華稱。竭家盡業，甘心而不恨。」後漢書趙咨傳云：「廢事生而榮終亡，替所養而為厚葬，豈雲聖人制禮之意乎？」意與此同。

èr wǔ lǔ yǔ: zāng wén zhòng yuē: jū guān zhě dāng shì bù bì nán.
〔二五〕魯語：『臧文仲曰：「居官者當事不避難。」』

èr liù zhāo qī nián zuǒ chuán yún: cóng zhèng yǒu suǒ fǎn zhī, yǐ qǔ mèi yě.
〔二六〕昭七年左傳云：「從政有所反之，以取媚也。」

èr qī hàn shū kù lì níng chéng chuán yún: suǒ ài zhě náo fǎ huó zhī, suǒ zēng zhě qū fǎ miè zhī. lùn yǔ yún: yǒu biàn nìng. zhì yào zuò wán fǎ yǐ biàn jǐ.
〔二七〕漢書酷吏寧成傳云：「所愛者撓法活之，所憎者曲法滅之。」論語云：「友便佞。」治要作「玩法以便己。」

èr bā jiù tuō tú zì. huái nán zǐ rén xián xùn yún: zhōng chén shì jūn yě, jì gōng ér shòu shǎng, bù wèi gǒu dé. móu chēng xùn yún: xiǎo rén zhī cóng shì yě yuē gǒu dé, jūn zǐ yuē gǒu yì. duó àn: tú yǔ cóng lì shū xíng jìn ér tuō. běi jīng tú shū guǎn cáng huáng pī liè shì lǐ jū jiù cáng míng kān běn zhèng zuò gǒu dé zhī tú, cóng ér xián zhī.
〔二八〕舊脫「徒」字。淮南子人閒訓云：「忠臣事君也，計功而受賞，不為苟得。」繆稱訓云：「小人之從事也曰苟得，君子曰苟義。」○鐸按：「徒」與「從」隸書形近而脫。北京圖書館藏黃丕烈士禮居舊藏明刊本正作「苟得之徒，從而賢之」。

èr jiǔ shǐ jì qín shǐ huáng jì láng yá tái kè shí cí yún: jiān xié bù róng, jiē wù zhēn liáng.
〔二九〕史記秦始皇紀琅邪台刻石辭云：「奸邪不容，皆務貞良。」

sān ér zì jiù tuō.
〔三０〕「而」字舊脫。

sān yī jiù tuō zhě zì, jù zhì yào bǔ.
〔三一〕舊脫「者」字，據治要補。

sān èr zhèn yǔ zhèn tóng.
〔三二〕「振」與「震」同。

sān sān guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: qún chén yǐ xū yù jìn qí dǎng.
〔三三〕管子明法解云：「群臣以虛譽進其黨。」

fán cǐ bā zhě, jiē shuāi shì zhī wù, ér àn jūn zhī suǒ gù yě yī. suī wèi jí yú cuàn shì èr, rán yì luàn dào zhī jiàn lái yě.
凡此八者，皆衰世之務，而闇君之所固也〔一〕。雖未即於篡弒〔二〕，然亦亂道之漸來也。

yī xún zǐ wáng bà piān yún: àn jūn bì jiāng jí zhú lè ér huǎn zhì guó. kǒng ān guó lùn yǔ zhù: gù, bì yě.
〔一〕荀子王霸篇云：「闇君必將急逐樂而緩治國。」孔安國論語註：「固，蔽也。」

èr duó àn: xuān yuán nián gōng yáng chuán zhù: jí, jìn yě.
〔二〕○鐸按：宣元年公羊傳註：「即，近也。」

fū běn mò xiāo xī zhī zhēng yī, jiē zài yú jūn, fēi xià mín zhī suǒ néng yí yě. fū mín gù suí jūn zhī hǎo èr, cóng lì yǐ shēng zhě yě sān. shì gù wù běn zé suī xū wěi zhī rén jiē guī běn, jū mò zé suī dǔ jìng zhī rén sì jiē jiù mò. qiě dòng něi zhī suǒ zài, mín bù dé bù qù yě wēn bǎo zhī suǒ zài, mín bù dé bù jū yě wǔ. gù shuāi àn zhī shì, běn mò zhī rén, wèi bì xián bù xiào yě liù, huò fú zhī suǒ qī, shì bù dé wú rán ěr. gù míng jūn lì guó bā, bì chóng běn yì mò jiǔ, yǐ è luàn wēi zhī méng. cǐ chéng zhì zhī wēi jiàn yī, bù kě bù chá yě.
夫本末消息之爭〔一〕，皆在於君，非下民之所能移也。夫民固隨君之好〔二〕，從利以生者也〔三〕。是故務本則雖虛偽之人皆歸本，居末則雖篤敬之人〔四〕皆就末。且凍餒之所在，民不得不去也；溫飽之所在，民不得不居也〔五〕。故衰闇之世，本末之人，未必賢不肖也〔六〕，禍福之所〔七〕，勢不得無然爾。故明君蒞國〔八〕，必崇本抑末〔九〕，以遏亂危之萌。此誠治之危漸〔一０〕，不可不察也。

yī yì fēng tuàn yuē: yǔ shí xiāo xī. zhēng yí shì. duó àn: zhēng yóu biàn. xiāng èr shí jiǔ nián zuǒ chuán: biàn ér bù dé. dù zhù: biàn yóu zhēng yě. biàn yǔ biàn tóng.
〔一〕易豐彖曰：「與時消息。」「爭」疑「事」。○鐸按：「爭」猶「辨」。襄二十九年左傳：「辯而不德。」杜註：『「辯」猶「爭」也。』「辯」與「辨」同。

èr guǎn zǐ fǎ fǎ piān yún: fán mín cóng shàng yě, bù cóng kǒu zhī suǒ yán, cóng qíng zhī suǒ hǎo zhě yě. duó àn: hán fēi zi èr bǐng piān: yuè wáng hǎo yǒng, ér mín duō qīng sǐ. chǔ líng wáng hǎo xì yāo, ér guó zhōng duō è rén. wài chǔ shuō zuǒ shàng piān: qí huán gōng hǎo fú zǐ, yī guó jǐn fú zǐ. shì qí shì.
〔二〕管子法法篇云：「凡民從上也，不從口之所言，從情之所好者也。」○鐸按：韓非子二柄篇：「越王好勇，而民多輕死。楚靈王好細腰，而國中多餓人。」外儲說左上篇：「齊桓公好服紫，一國盡服紫。」是其事。

sān shāng zi jūn chén piān yún: chén wén dào mín zhī mén, zài shàng suǒ xiān. gù mín kě lìng nóng zhàn, kě lìng yóu huàn, kě lìng xué wèn, zài shàng suǒ yǔ. shàng yǐ gōng láo yǔ zé mín zhàn, shàng yǐ shī shū yǔ zé mín xué wèn. mín zhī yú lì yě, ruò shuǐ yú xià yě, sì páng wú zé yě. mín tú kě yǐ dé lì ér wèi zhī zhě. cǐ xià jiù yǒu gù jūn zǐ yuē yī duàn, fán èr bǎi sà qī zì, jīn kǎo dìng rù è lì piān.
〔三〕商子君臣篇云：「臣聞道民之門，在上所先。故民可令農戰，可令遊宦，可令學問，在上所與。上以功勞與則民戰，上以詩、書與則民學問。民之於利也，若水於下也，四旁無擇也。民徒可以得利而為之者。」此下舊有「故君子曰」一段，凡二百卅七字，今考定入遏利篇。

sì lùn yǔ yún: xíng dǔ jìng.
〔四〕論語云：「行篤敬。」

wǔ lùn yǔ yún: fù yǔ guì, shì rén zhī suǒ yù yě bù yǐ qí dào dé zhī, bù chù yě. pín yǔ jiàn, shì rén zhī suǒ è yě bù yǐ qí dào dé zhī, bù qù yě. yán tiě lùn bāo xián piān lùn héng wèn kǒng piān cì mèng piān gāo yòu zhù lǚ shì chūn qiū yǒu dù piān hòu hàn shū chén fān chuán chù bìng zuò jū. hàn shū xù chuán yōu tōng fù yún: wù yǒu yù ér bù jū xī, yì yǒu è ér bù bì. yòng lùn yǔ wén. bào piáo zi bó yù piān yì yún: bù yǐ qí dào, zé fù guì bù zú jū.
〔五〕論語云：「富與貴，是人之所欲也；不以其道得之，不處也。貧與賤，是人之所惡也；不以其道得之，不去也。」鹽鐵論褒賢篇、論衡問孔篇、刺孟篇、高誘注呂氏春秋有度篇、後漢書陳蕃傳「處」並作「居」。漢書敘傳幽通賦云：「物有欲而不居兮，亦有惡而不避。」用論語文。抱朴子博喻篇亦云：「不以其道，則富貴不足居。」

liù yú yuè yún: rén zì nǎi shī zì zhī wù, xián zì nǎi jiē zì zhī wù. yán shuāi àn zhī shì, běn mò zhī suǒ yǐ shī zhě, wèi bì jiē bù xiào zhī gù, nǎi wèi huò fú suǒ pò, bù dé bù rán yě. duó àn: rú yú gǎi, zé yǔ shàng wén bù xiāng yīng. bù kě cóng.
〔六〕○俞樾云：『「人」字乃「失」字之誤，「賢」字乃「皆」字之誤。言衰闇之世，本末之所以失者，未必皆不肖之故，乃為禍福所迫，不得不然也。』○鐸按：如俞改，則與上文不相應。不可從。

qī suǒ xià yǒu tuō zì.
〔七〕「所」下有脫字。

bā yàn zǐ chūn qīu jiàn xià yún: lì guó zǐ mín.
〔八〕晏子春秋諫下云：「蒞國子民。」

jiǔ yán tiě lùn běn yì piān yún: wáng zhě chóng běn tuì mò.
〔九〕鹽鐵論本議篇云：「王者崇本退末。」

yī zhì zhī wēi jiàn dāng zuò zhì luàn zhī jiàn. wēi luàn zì xíng xiāng jìn, yòu wù dào zhī zì yú shàng yě. duó àn: wāng shuō jìn shì. shào běn gǎi zuò wèi zhì zhī jiàn, bù chéng yǔ.
〔一０〕「治之危漸」當作「治亂之漸」。危、亂字形相近，又誤倒「之」字於上也。○鐸按：汪說近是。邵本改作「為治之漸」，不成語。