lǐ sī zhě, chǔ shàng cài rén yě. nián shào shí, wèi jùn xiǎo lì, jiàn lì shě cè zhōng shǔ shí bù jié, jìn rén quǎn, shù jīng kǒng zhī. sī rù cāng, guān cāng zhōng shǔ, shí jī sù, jū dà wǔ zhī xià, bú jiàn rén quǎn zhī yōu. yú shì lǐ sī nǎi tàn yuē:" rén zhī xián bù xiào pì rú shǔ yǐ, zài suǒ zì chǔ ěr!"
李斯者,楚上蔡人也。年少时,为郡小吏,见吏舍厕中鼠食不絜,近人犬,数惊恐之。斯入仓,观仓中鼠,食积粟,居大庑之下,不见人犬之忧。於是李斯乃叹曰:“人之贤不肖譬如鼠矣,在所自处耳!”
nǎi cóng xún qīng xué dì wáng zhī shù. xué yǐ chéng, dù chǔ wáng bù zú shì, ér liù guó jiē ruò, wú kě wèi jiàn gōng zhě, yù xī rù qín. cí yú xún qīng yuē:" sī wén de shí wú dài, jīn wàn shèng fāng zhēng shí, yóu zhě zhǔ shì. jīn qín wáng yù tūn tiān xià, chēng dì ér zhì, cǐ bù yī chí wù zhī shí ér yóu shuì zhě zhī qiū yě. chù bēi jiàn zhī wèi ér jì bù wéi zhě, cǐ qín lù shì ròu, rén miàn ér néng qiáng xíng zhě ěr. gù gòu mò dà yú bēi jiàn, ér bēi mò shén yú qióng kùn. jiǔ chù bēi jiàn zhī wèi, kùn kǔ zhī dì, fēi shì ér è lì, zì tuō yú wú wéi, cǐ fēi shì zhī qíng yě. gù sī jiāng xī shuō qín wáng yǐ."
乃从荀卿学帝王之术。学已成,度楚王不足事,而六国皆弱,无可为建功者,欲西入秦。辞於荀卿曰:“斯闻得时无怠,今万乘方争时,游者主事。今秦王欲吞天下,称帝而治,此布衣驰骛之时而游说者之秋也。处卑贱之位而计不为者,此禽鹿视肉,人面而能强行者耳。故诟莫大於卑贱,而悲莫甚於穷困。久处卑贱之位,困苦之地,非世而恶利,自讬於无为,此非士之情也。故斯将西说秦王矣。”
zhì qín, huì zhuāng xiāng wáng zú, lǐ sī nǎi qiú wèi qín xiāng wén xìn hóu lǚ bù wéi shè rén bù wéi xián zhī, rèn yǐ wéi láng. lǐ sī yīn yǐ dé shuō, shuō qín wáng yuē:" xū rén zhě, qù qí jǐ yě. chéng dà gōng zhě, zài yīn xiá xìn ér suì rěn zhī. xī zhě qín mù gōng zhī bà, zhōng bù dōng bìng liù guó zhě, hé yě? zhū hóu shàng zhòng, zhōu dé wèi shuāi, gù wǔ bó dié xìng, gèng zūn zhōu shì. zì qín xiào gōng yǐ lái, zhōu shì bēi wēi, zhū hóu xiāng jiān, guān dōng wèi liù guó, qín zhī chéng shèng yì zhū hóu, gài liù shì yǐ. jīn zhū hóu fú qín, pì ruò jùn xiàn. fū yǐ qín zhī jiàng, dài wáng zhī xián, yóu zào shàng sāo chú, zú yǐ miè zhū hóu, chéng dì yè, wèi tiān xià yī tǒng, cǐ wàn shì zhī yī shí yě. jīn dài ér bù jí jiù, zhū hóu fù jiàng, xiāng jù yuē cóng, suī yǒu huáng dì zhī xián, bù néng bìng yě." qín wáng nǎi bài sī wèi zhǎng shǐ, tīng qí jì, yīn qiǎn móu shì jī chí jīn yù yǐ yóu shuì zhū hóu. zhū hóu míng shì kě xià yǐ cái zhě, hòu yí jié zhī bù kěn zhě, lì jiàn cì zhī. lí qí jūn chén zhī jì, qín wáng nǎi shǐ qí liáng jiàng suí qí hòu. qín wáng bài sī wèi kè qīng.
至秦,会庄襄王卒,李斯乃求为秦相文信侯吕不韦舍人;不韦贤之,任以为郎。李斯因以得说,说秦王曰:“胥人者,去其几也。成大功者,在因瑕衅而遂忍之。昔者秦穆公之霸,终不东并六国者,何也?诸侯尚众,周德未衰,故五伯迭兴,更尊周室。自秦孝公以来,周室卑微,诸侯相兼,关东为六国,秦之乘胜役诸侯,盖六世矣。今诸侯服秦,譬若郡县。夫以秦之彊,大王之贤,由灶上骚除,足以灭诸侯,成帝业,为天下一统,此万世之一时也。今怠而不急就,诸侯复彊,相聚约从,虽有黄帝之贤,不能并也。”秦王乃拜斯为长史,听其计,阴遣谋士赍持金玉以游说诸侯。诸侯名士可下以财者,厚遗结之;不肯者,利剑刺之。离其君臣之计,秦王乃使其良将随其後。秦王拜斯为客卿。
huì hán rén zhèng guó lái jiān qín, yǐ zuò zhù gài qú, yǐ ér jué. qín zōng shì dà chén jiē yán qín wáng yuē:" zhū hóu rén lái shì qín zhě, dà dǐ wèi qí zhǔ yóu jiān yú qín ěr, qǐng yī qiè zhú kè." lǐ sī yì yì zài zhú zhōng. sī nǎi shàng shū yuē:
会韩人郑国来间秦,以作注溉渠,已而觉。秦宗室大臣皆言秦王曰:“诸侯人来事秦者,大抵为其主游间於秦耳,请一切逐客。”李斯议亦在逐中。斯乃上书曰:
chén wén lì yì zhú kè, qiè yǐ wéi guò yǐ. xī móu gōng qiú shì, xī qǔ yóu yú yú róng, dōng dé bǎi lǐ xī yú wǎn, yíng jiǎn shū yú sòng, lái pī bào gōng sūn zhī yú jìn. cǐ wǔ zǐ zhě, bù chǎn yú qín, ér móu gōng yòng zhī, bìng guó èr shí, suì bà xī róng. xiào gōng yòng shāng yāng zhī fǎ, yí fēng yì sú, mín yǐ yīn shèng, guó yǐ fù jiàng, bǎi xìng lè yòng, zhū hóu qīn fú, huò chǔ wèi zhī shī, jǔ dì qiān lǐ, zhì jīn zhì jiàng. huì wáng yòng zhāng yí zhī jì, bá sān chuān zhī dì, xī bìng bā shǔ, běi shōu shàng jùn, nán qǔ hàn zhōng, bāo jiǔ yí, zhì yān yǐng, dōng jù chéng gāo zhī xiǎn, gē gāo yú zhī rǎng, suì sàn liù guó zhī cóng, shǐ zhī xī miàn shì qín, gōng shī dào jīn. zhāo wáng dé fàn suī, fèi ráng hóu, zhú huá yáng, jiàng gōng shì, dù sī mén, cán shí zhū hóu, shǐ qín chéng dì yè. cǐ sì jūn zhě, jiē yǐ kè zhī gōng. yóu cǐ guān zhī, kè hé fù yú qín zāi! xiàng shǐ sì jūn què kè ér bù nèi, shū shì ér bù yòng, shì shǐ guó wú fù lì zhī shí ér qín wú jiàng dà zhī míng yě.
臣闻吏议逐客,窃以为过矣。昔缪公求士,西取由余於戎,东得百里奚於宛,迎蹇叔於宋,来丕豹、公孙支於晋。此五子者,不产於秦,而缪公用之,并国二十,遂霸西戎。孝公用商鞅之法,移风易俗,民以殷盛,国以富彊,百姓乐用,诸侯亲服,获楚、魏之师,举地千里,至今治彊。惠王用张仪之计,拔三川之地,西并巴、蜀,北收上郡,南取汉中,包九夷,制鄢、郢,东据成皋之险,割膏腴之壤,遂散六国之从,使之西面事秦,功施到今。昭王得范睢,废穰侯,逐华阳,彊公室,杜私门,蚕食诸侯,使秦成帝业。此四君者,皆以客之功。由此观之,客何负於秦哉!向使四君卻客而不内,疏士而不用,是使国无富利之实而秦无彊大之名也。
jīn bì xià zhì kūn shān zhī yù, yǒu suí hé zhī bǎo, chuí míng yuè zhī zhū, fú tài ē zhī jiàn, chéng xiān lí zhī mǎ, jiàn cuì fèng zhī qí, shù líng tuó zhī gǔ. cǐ shù bǎo zhě, qín bù shēng yī yān, ér bì xià shuō zhī, hé yě? bì qín guó zhī suǒ shēng rán hòu kě, zé shì yè guāng zhī bì bù shì cháo tíng, xī xiàng zhī qì bù wéi wán hǎo, zhèng wèi zhī nǚ bù chōng hòu gōng, ér jùn liáng jué tí bù shí wài jiù, jiāng nán jīn xī bù wéi yòng, xī shǔ dān qīng bù wéi cǎi. suǒ yǐ shì hòu gōng chōng xià chén yú xīn yì shuō ěr mù zhě, bì chū yú qín rán hòu kě, zé shì wǎn zhū zhī zān, fù jī zhī ěr, ā gǎo zhī yī, jǐn xiù zhī shì bù jìn yú qián, ér suí sú yǎ huà jiā yě yǎo tiǎo zhào nǚ bù lì yú cè yě. fū jī wèng kòu fǒu dàn zhēng bó bì, ér gē hū wū wū kuài ěr zhě, zhēn qín zhī shēng yě zhèng wèi sāng jiān zhāo yú wǔ xiàng zhě, yì guó zhī lè yě. jīn qì jī wèng kòu fǒu ér jiù zhèng wèi, tuì dàn zhēng ér qǔ zhāo yú, ruò shì zhě hé yě? kuài yì dāng qián, shì guān ér yǐ yǐ. jīn qǔ rén zé bù rán. bù wèn kě fǒu, bù lùn qū zhí, fēi qín zhě qù, wèi kè zhě zhú. rán zé shì suǒ zhòng zhě zài hu sè lè zhū yù, ér suǒ qīng zhě zài hu rén mín yě. cǐ fēi suǒ yǐ kuà hǎi nèi zhì zhū hóu zhī shù yě.
今陛下致昆山之玉,有随、和之宝,垂明月之珠,服太阿之剑,乘纤离之马,建翠凤之旗,树灵鼍之鼓。此数宝者,秦不生一焉,而陛下说之,何也?必秦国之所生然後可,则是夜光之璧不饰朝廷,犀象之器不为玩好,郑、卫之女不充後宫,而骏良駃騠不实外厩,江南金锡不为用,西蜀丹青不为采。所以饰後宫充下陈娱心意说耳目者,必出於秦然後可,则是宛珠之簪,傅玑之珥,阿缟之衣,锦绣之饰不进於前,而随俗雅化佳冶窈窕赵女不立於侧也。夫击甕叩缶弹筝搏髀,而歌呼呜呜快耳者,真秦之声也;郑、卫、桑间、昭、虞、武、象者,异国之乐也。今弃击甕叩缶而就郑卫,退弹筝而取昭虞,若是者何也?快意当前,適观而已矣。今取人则不然。不问可否,不论曲直,非秦者去,为客者逐。然则是所重者在乎色乐珠玉,而所轻者在乎人民也。此非所以跨海内制诸侯之术也。
chén wén dì guǎng zhě sù duō, guó dà zhě rén zhòng, bīng jiàng zé shì yǒng. shì yǐ tài shān bù ràng tǔ rǎng, gù néng chéng qí dà hé hǎi bù zé xì liú, gù néng jiù qí shēn wáng zhě bù què zhòng shù, gù néng míng qí dé. shì yǐ dì wú sì fāng, mín wú yì guó, sì shí chōng měi, guǐ shén jiàng fú, cǐ wǔ dì sān wáng zhī suǒ yǐ wú dí yě. jīn nǎi qì qián shǒu yǐ zī dí guó, què bīn kè yǐ yè zhū hóu, shǐ tiān xià zhī shì tuì ér bù gǎn xī xiàng, guǒ zú bù rù qín, cǐ suǒ wèi" jí kòu bīng ér jī dào liáng" zhě yě.
臣闻地广者粟多,国大者人众,兵彊则士勇。是以太山不让土壤,故能成其大;河海不择细流,故能就其深;王者不卻众庶,故能明其德。是以地无四方,民无异国,四时充美,鬼神降福,此五帝、三王之所以无敌也。今乃弃黔首以资敌国,卻宾客以业诸侯,使天下之士退而不敢西向,裹足不入秦,此所谓“藉寇兵而赍盗粮”者也。
fū wù bù chǎn yú qín, kě bǎo zhě duō shì bù chǎn yú qín, ér yuán zhōng zhě zhòng. jīn zhú kè yǐ zī dí guó, sǔn mín yǐ yì chóu, nèi zì xū ér wài shù yuàn yú zhū hóu, qiú guó wú wēi, bù kě de yě.
夫物不产於秦,可宝者多;士不产於秦,而原忠者众。今逐客以资敌国,损民以益雠,内自虚而外树怨於诸侯,求国无危,不可得也。
qín wáng nǎi chú zhú kè zhī lìng, fù lǐ sī guān, zú yòng qí jì móu. guān zhì tíng wèi. èr shí yú nián, jìng bìng tiān xià, zūn zhǔ wèi huáng dì, yǐ sī wèi chéng xiàng. yí jùn xiàn chéng, xiāo qí bīng rèn, shì bù fù yòng. shǐ qín wú chǐ tǔ zhī fēng, bù lì zǐ dì wèi wáng, gōng chén wèi zhū hóu zhě, shǐ hòu wú zhàn gōng zhī huàn.
秦王乃除逐客之令,复李斯官,卒用其计谋。官至廷尉。二十馀年,竟并天下,尊主为皇帝,以斯为丞相。夷郡县城,销其兵刃,示不复用。使秦无尺土之封,不立子弟为王,功臣为诸侯者,使後无战攻之患。
shǐ huáng sān shí sì nián, zhì jiǔ xián yáng gōng, bó shì pú yè zhōu qīng chén děng sòng shǐ huáng wēi dé. qí rén chún yú yuè jìn jiàn yuē:" chén wén zhī, yīn zhōu zhī wáng qiān yú suì, fēng zǐ dì gōng chén zì wèi zhī fǔ. jīn bì xià yǒu hǎi nèi, ér zǐ dì wèi pǐ fū, zú yǒu tián cháng liù qīng zhī huàn, chén wú fǔ bì, hé yǐ xiāng jiù zāi? shì bù shī gǔ ér néng cháng jiǔ zhě, fēi suǒ wén yě. jīn qīng chén děng yòu miàn yú yǐ zhòng bì xià guò, fēi zhōng chén yě." shǐ huáng xià qí yì chéng xiàng. chéng xiàng miù qí shuō, chù qí cí, nǎi shàng shū yuē:" gǔ zhě tiān xià sǎn luàn, mò néng xiāng yī, shì yǐ zhū hóu bìng zuò, yǔ jiē dào gǔ yǐ hài jīn, shì xū yán yǐ luàn shí, rén shàn qí suǒ sī xué, yǐ fēi shàng suǒ jiàn lì. jīn bì xià bìng yǒu tiān xià, bié bái hēi ér dìng yī zūn ér sī xué nǎi xiāng yǔ fēi fǎ jiào zhī zhì, wén lìng xià, jí gè yǐ qí sī xué yì zhī, rù zé xīn fēi, chū zé xiàng yì, fēi zhǔ yǐ wéi míng, yì qù yǐ wéi gāo, lǜ qún xià yǐ zào bàng. rú cǐ bù jīn, zé zhǔ shì jiàng hū shàng, dǎng yǔ chéng hū xià. jìn zhī biàn. chén qǐng zhū yǒu wén xué shī shū bǎi jiā yǔ zhě, juān chú qù zhī. lìng dào mǎn sān shí rì fú qù, qíng wèi chéng dàn. suǒ bù qù zhě, yī yào bǔ shì zhòng shù zhī shū. ruò yǒu yù xué zhě, yǐ lì wèi shī." shǐ huáng kě qí yì, shōu qù shī shū bǎi jiā zhī yǔ yǐ yú bǎi xìng, shǐ tiān xià wú yǐ gǔ fēi jīn. míng fǎ dù, dìng lǜ lìng, jiē yǐ shǐ huáng qǐ. tóng wén shū. zhì lí gōng bié guǎn, zhōu biàn tiān xià. míng nián, yòu xún shòu, wài rǎng sì yí, sī jiē yǒu lì yān.
始皇三十四年,置酒咸阳宫,博士仆射周青臣等颂始皇威德。齐人淳于越进谏曰:“臣闻之,殷周之王千馀岁,封子弟功臣自为支辅。今陛下有海内,而子弟为匹夫,卒有田常、六卿之患,臣无辅弼,何以相救哉?事不师古而能长久者,非所闻也。今青臣等又面谀以重陛下过,非忠臣也。”始皇下其议丞相。丞相谬其说,绌其辞,乃上书曰:“古者天下散乱,莫能相一,是以诸侯并作,语皆道古以害今,饰虚言以乱实,人善其所私学,以非上所建立。今陛下并有天下,别白黑而定一尊;而私学乃相与非法教之制,闻令下,即各以其私学议之,入则心非,出则巷议,非主以为名,异趣以为高,率群下以造谤。如此不禁,则主势降乎上,党与成乎下。禁之便。臣请诸有文学诗书百家语者,蠲除去之。令到满三十日弗去,黥为城旦。所不去者,医药卜筮种树之书。若有欲学者,以吏为师。”始皇可其议,收去诗书百家之语以愚百姓,使天下无以古非今。明法度,定律令,皆以始皇起。同文书。治离宫别馆,周遍天下。明年,又巡狩,外攘四夷,斯皆有力焉。
sī cháng nán yóu wèi sān chuān shǒu, zhū nán jiē shàng qín gōng zhǔ, nǚ xī jià qín zhū gōng zǐ. sān chuān shǒu lǐ yóu gào guī xián yáng, lǐ sī zhì jiǔ yú jiā, bǎi guān zhǎng jiē qián wèi shòu, mén tíng chē qí yǐ qiān shù. lǐ sī kuì rán ér tàn yuē:" jiē hū! wú wén zhī xún qīng yuē' wù jìn dà shèng'. fū sī nǎi shàng cài bù yī, lǘ xiàng zhī qián shǒu, shàng bù zhī qí nú xià, suì zhuó zhì cǐ. dāng jīn rén chén zhī wèi wú jū chén shàng zhě, kě wèi fù guì jí yǐ. wù jí zé shuāi, wú wèi zhī suǒ shuì jià yě!"
斯长男由为三川守,诸男皆尚秦公主,女悉嫁秦诸公子。三川守李由告归咸阳,李斯置酒於家,百官长皆前为寿,门廷车骑以千数。李斯喟然而叹曰:“嗟乎!吾闻之荀卿曰‘物禁大盛’。夫斯乃上蔡布衣,闾巷之黔首,上不知其驽下,遂擢至此。当今人臣之位无居臣上者,可谓富贵极矣。物极则衰,吾未知所税驾也!”
shǐ huáng sān shí qī nián shí yuè, xíng chū yóu kuài jī, bìng hǎi shàng, běi dǐ láng yá. chéng xiàng sī zhōng chē fǔ lìng zhào gāo jiān xíng fú xǐ lìng shì, jiē cóng. shǐ huáng yǒu èr shí yú zi, zhǎng zǐ fú sū yǐ shù zhí jiàn shàng, shàng shǐ jiān bīng shàng jùn, méng tián wèi jiāng. shǎo zǐ hú hài ài, qǐng cóng, shàng xǔ zhī. yú zi mò cóng.
始皇三十七年十月,行出游会稽,并海上,北抵琅邪。丞相斯、中车府令赵高兼行符玺令事,皆从。始皇有二十馀子,长子扶苏以数直谏上,上使监兵上郡,蒙恬为将。少子胡亥爱,请从,上许之。馀子莫从。
qí nián qī yuè, shǐ huáng dì zhì shā qiū, bìng shén, lìng zhào gāo wèi shū cì gōng zǐ fú sū yuē:" yǐ bīng shǔ méng tián, yǔ sàng huì xián yáng ér zàng." shū yǐ fēng, wèi shòu shǐ zhě, shǐ huáng bēng. shū jí xǐ jiē zài zhào gāo suǒ, dú zǐ hú hài chéng xiàng lǐ sī zhào gāo jí xìng huàn zhě wǔ liù rén zhī shǐ huáng bēng, yú qún chén jiē mò zhī yě. lǐ sī yǐ wéi shàng zài wài bēng, wú zhēn tài zǐ, gù mì zhī. zhì shǐ huáng jū wēn liáng chē zhōng, bǎi guān zòu shì shàng shí rú gù, huàn zhě zhé cóng wēn liáng chē zhōng kě zhū zòu shì.
其年七月,始皇帝至沙丘,病甚,令赵高为书赐公子扶苏曰:“以兵属蒙恬,与丧会咸阳而葬。”书已封,未授使者,始皇崩。书及玺皆在赵高所,独子胡亥、丞相李斯、赵高及幸宦者五六人知始皇崩,馀群臣皆莫知也。李斯以为上在外崩,无真太子,故祕之。置始皇居辒辌车中,百官奏事上食如故,宦者辄从辒辌车中可诸奏事。
zhào gāo yīn liú suǒ cì fú sū xǐ shū, ér wèi gōng zǐ hú hài yuē:" shàng bēng, wú zhào fēng wáng zhū zǐ ér dú cì zhǎng zǐ shū. zhǎng zǐ zhì, jí lì wèi huáng dì, ér zi wú chǐ cùn zhī dì, wèi zhī nài hé?" hú hài yuē:" gù yě. wú wén zhī, míng jūn zhī chén, míng fù zhī zi. fù juān mìng, bù fēng zhū zǐ, hé kě yán zhě!" zhào gāo yuē:" bù rán. fāng jīn tiān xià zhī quán, cún wáng zài zi yǔ gāo jí chéng xiàng ěr, yuán zǐ tú zhī. qiě fú chén rén yǔ jiàn chén yú rén, zhì rén yǔ jiàn zhì yú rén, qǐ kě tóng rì dào zāi!" hú hài yuē:" fèi xiōng ér lì dì, shì bú yì yě bù fèng fù zhào ér wèi sǐ, shì bù xiào yě néng báo ér cái jiǎn, jiàng yīn rén zhī gōng, shì bù néng yě: sān zhě nì dé, tiān xià bù fú, shēn dài qīng wēi, shè jì bù xuè shí." gāo yuē:" chén wén tāng wǔ shā qí zhǔ, tiān xià chēng yì yān, bù wéi bù zhōng. wèi jūn shā qí fù, ér wèi guó zài qí dé, kǒng zǐ zhe zhī, bù wéi bù xiào. fū dà xíng bù xiǎo jǐn, shèng dé bù cí ràng, xiāng qū gè yǒu yí ér bǎi guān bù tóng gōng. gù gù xiǎo ér wàng dà, hòu bì yǒu hài hú yí yóu yù, hòu bì yǒu huǐ. duàn ér gǎn xíng, guǐ shén bì zhī, hòu yǒu chéng gōng. yuán zǐ suì zhī!" hú hài kuì rán tàn yuē:" jīn dà xíng wèi fā, sāng lǐ wèi zhōng, qǐ yí yǐ cǐ shì gàn chéng xiàng zāi!" zhào gāo yuē:" shí hū shí hū, jiān bù jí móu! yíng liáng yuè mǎ, wéi kǒng hòu shí!"
赵高因留所赐扶苏玺书,而谓公子胡亥曰:“上崩,无诏封王诸子而独赐长子书。长子至,即立为皇帝,而子无尺寸之地,为之柰何?”胡亥曰:“固也。吾闻之,明君知臣,明父知子。父捐命,不封诸子,何可言者!”赵高曰:“不然。方今天下之权,存亡在子与高及丞相耳,原子图之。且夫臣人与见臣於人,制人与见制於人,岂可同日道哉!”胡亥曰:“废兄而立弟,是不义也;不奉父诏而畏死,是不孝也;能薄而材譾,彊因人之功,是不能也:三者逆德,天下不服,身殆倾危,社稷不血食。”高曰:“臣闻汤、武杀其主,天下称义焉,不为不忠。卫君杀其父,而卫国载其德,孔子著之,不为不孝。夫大行不小谨,盛德不辞让,乡曲各有宜而百官不同功。故顾小而忘大,後必有害;狐疑犹豫,後必有悔。断而敢行,鬼神避之,後有成功。原子遂之!”胡亥喟然叹曰:“今大行未发,丧礼未终,岂宜以此事干丞相哉!”赵高曰:“时乎时乎,间不及谋!赢粮跃马,唯恐後时!”
hú hài jì rán gāo zhī yán, gāo yuē:" bù yǔ chéng xiàng móu, kǒng shì bù néng chéng, chén qǐng wèi zi yǔ chéng xiàng móu zhī." gāo nǎi wèi chéng xiàng sī yuē:" shàng bēng, cì zhǎng zǐ shū, yǔ sàng huì xián yáng ér lì wèi sì. shū wèi xíng, jīn shàng bēng, wèi yǒu zhī zhě yě. suǒ cì zhǎng zǐ shū jí fú xǐ jiē zài hú hài suǒ, dìng tài zǐ zài jūn hóu yǔ gāo zhī kǒu ěr. shì jiāng hé rú?" sī yuē:" ān dé wáng guó zhī yán! cǐ fēi rén chén suǒ dāng yì yě!" gāo yuē:" jūn hóu zì liào néng shú yǔ méng tián? gōng gāo shú yǔ méng tián? móu yuǎn bù shī shú yǔ méng tián? wú yuàn yú tiān xià shú yǔ méng tián? zhǎng zǐ jiù ér xìn zhī shú yǔ méng tián?" sī yuē:" cǐ wǔ zhě jiē bù jí méng tián, ér jūn zé zhī hé shēn yě?" gāo yuē:" gāo gù nèi guān zhī sī yì yě, xìng de yǐ dāo bǐ zhī wén jìn rù qín gōng, guǎn shì èr shí yú nián, wèi cháng jiàn qín miǎn bà chéng xiàng gōng chén yǒu fēng jí èr shì zhě yě, zú jiē yǐ zhū wáng. huáng dì èr shí yú zi, jiē jūn zhī suǒ zhī. zhǎng zǐ gāng yì ér wǔ yǒng, xìn rén ér fèn shì, jí wèi bì yòng méng tián wèi chéng xiàng, jūn hóu zhōng bù huái tōng hóu zhī yìn guī yú xiāng lǐ, míng yǐ. gāo shòu zhào jiào xí hú hài, shǐ xué yǐ fǎ shì shù nián yǐ, wèi cháng jiàn guò shī. cí rén dǔ hòu, qīng cái zhòng shì, biàn yú xīn ér qū yú kǒu, jǐn lǐ jìng shì, qín zhī zhū zǐ wèi yǒu jí cǐ zhě, kě yǐ wéi sì. jūn jì ér dìng zhī." sī yuē:" jūn qí fǎn wèi! sī fèng zhǔ zhī zhào, tīng tiān zhī mìng, hé lǜ zhī kě dìng yě?" gāo yuē:" ān kě wēi yě, wēi kě ān yě. ān wēi bù dìng, hé yǐ guì shèng?" sī yuē:" sī, shàng cài lǘ xiàng bù yī yě, shàng xìng zhuó wèi chéng xiàng, fēng wèi tōng hóu, zǐ sūn jiē zhì zūn wèi zhòng lù zhě, gù jiāng yǐ cún wáng ān wēi shǔ chén yě. qǐ kě fù zāi! fū zhōng chén bù bì sǐ ér shù jī, xiào zǐ bù qín láo ér jiàn wēi, rén chén gè shǒu qí zhí ér yǐ yǐ. jūn qí wù fù yán, jiàng lìng sī dé zuì." gāo yuē:" gài wén shèng rén qiān xǐ wú cháng, jiù biàn ér cóng shí, jiàn mò ér zhī běn, guān zhǐ ér dǔ guī. wù gù yǒu zhī, ān dé cháng fǎ zāi! fāng jīn tiān xià zhī quán mìng xuán yú hú hài, gāo néng dé zhì yān. qiě fú cóng wài zhì zhōng wèi zhī huò, cóng xià zhì shàng wèi zhī zéi. gù qiū shuāng jiàng zhě cǎo huā luò, shuǐ yáo dòng zhě wàn wù zuò, cǐ bì rán zhī xiào yě. jūn hé jiàn zhī wǎn?" sī yuē:" wú wén jìn yì tài zǐ, sān shì bù ān qí huán xiōng dì zhēng wèi, shēn sǐ wèi lù zhòu shā qīn qī, bù tīng jiàn zhě, guó wèi qiū xū, suì wēi shè jì: sān zhě nì tiān, zōng miào bù xuè shí. sī qí yóu rén zāi, ān zú wèi móu!" gāo yuē:" shàng xià hé tóng, kě yǐ cháng jiǔ zhōng wài ruò yī, shì wú biǎo lǐ. jūn tīng chén zhī jì, jí zhǎng yǒu fēng hóu, shì shì chēng gū, bì yǒu qiáo sōng zhī shòu, kǒng mò zhī zhì. jīn shì cǐ ér bù cóng, huò jí zǐ sūn, zú yǐ wéi hán xīn. shàn zhě yīn huò wéi fú, jūn hé chǔ yān?" sī nǎi yǎng tiān ér tàn, chuí lèi tài xī yuē:" jiē hū! dú zāo luàn shì, jì yǐ bù néng sǐ, ān tuō mìng zāi!" yú shì sī nǎi tīng gāo. gāo nǎi bào hú hài yuē:" chén qǐng fèng tài zǐ zhī míng mìng yǐ bào chéng xiàng, chéng xiàng sī gǎn bù fèng lìng!"
胡亥既然高之言,高曰:“不与丞相谋,恐事不能成,臣请为子与丞相谋之。”高乃谓丞相斯曰:“上崩,赐长子书,与丧会咸阳而立为嗣。书未行,今上崩,未有知者也。所赐长子书及符玺皆在胡亥所,定太子在君侯与高之口耳。事将何如?”斯曰:“安得亡国之言!此非人臣所当议也!”高曰:“君侯自料能孰与蒙恬?功高孰与蒙恬?谋远不失孰与蒙恬?无怨於天下孰与蒙恬?长子旧而信之孰与蒙恬?”斯曰:“此五者皆不及蒙恬,而君责之何深也?”高曰:“高固内官之厮役也,幸得以刀笔之文进入秦宫,管事二十馀年,未尝见秦免罢丞相功臣有封及二世者也,卒皆以诛亡。皇帝二十馀子,皆君之所知。长子刚毅而武勇,信人而奋士,即位必用蒙恬为丞相,君侯终不怀通侯之印归於乡里,明矣。高受诏教习胡亥,使学以法事数年矣,未尝见过失。慈仁笃厚,轻财重士,辩於心而诎於口,尽礼敬士,秦之诸子未有及此者,可以为嗣。君计而定之。”斯曰:“君其反位!斯奉主之诏,听天之命,何虑之可定也?”高曰:“安可危也,危可安也。安危不定,何以贵圣?”斯曰:“斯,上蔡闾巷布衣也,上幸擢为丞相,封为通侯,子孙皆至尊位重禄者,故将以存亡安危属臣也。岂可负哉!夫忠臣不避死而庶几,孝子不勤劳而见危,人臣各守其职而已矣。君其勿复言,将令斯得罪。”高曰:“盖闻圣人迁徙无常,就变而从时,见末而知本,观指而睹归。物固有之,安得常法哉!方今天下之权命悬於胡亥,高能得志焉。且夫从外制中谓之惑,从下制上谓之贼。故秋霜降者草花落,水摇动者万物作,此必然之效也。君何见之晚?”斯曰:“吾闻晋易太子,三世不安;齐桓兄弟争位,身死为戮;纣杀亲戚,不听谏者,国为丘墟,遂危社稷:三者逆天,宗庙不血食。斯其犹人哉,安足为谋!”高曰:“上下合同,可以长久;中外若一,事无表里。君听臣之计,即长有封侯,世世称孤,必有乔松之寿,孔、墨之智。今释此而不从,祸及子孙,足以为寒心。善者因祸为福,君何处焉?”斯乃仰天而叹,垂泪太息曰:“嗟乎!独遭乱世,既以不能死,安讬命哉!”於是斯乃听高。高乃报胡亥曰:“臣请奉太子之明命以报丞相,丞相斯敢不奉令!”
yú shì nǎi xiāng yǔ móu, zhà wèi shòu shǐ huáng zhào chéng xiàng, lì zi hú hài wèi tài zǐ. gèng wéi shū cì zhǎng zǐ fú sū yuē:" zhèn xún tiān xià, dǎo cí míng shān zhū shén yǐ yán shòu mìng. jīn fú sū yǔ jiāng jūn méng tián jiāng shī shù shí wàn yǐ tún biān, shí yǒu yú nián yǐ, bù néng jìn ér qián, shì zú duō hào, wú chǐ cùn zhī gōng, nǎi fǎn shù shàng shū zhí yán fěi bàng wǒ suǒ wéi, yǐ bù dé bà guī wèi tài zǐ, rì yè yuàn wàng. fú sū wéi rén zi bù xiào, qí cì jiàn yǐ zì cái! jiāng jūn tián yǔ fú sū jū wài, bù kuāng zhèng, yí zhī qí móu. wéi rén chén bù zhōng, qí cì sǐ, yǐ bīng shǔ pí jiàng wáng lí." fēng qí shū yǐ huáng dì xǐ, qiǎn hú hài kè fèng shū cì fú sū yú shàng jùn.
於是乃相与谋,诈为受始皇诏丞相,立子胡亥为太子。更为书赐长子扶苏曰:“朕巡天下,祷祠名山诸神以延寿命。今扶苏与将军蒙恬将师数十万以屯边,十有馀年矣,不能进而前,士卒多秏,无尺寸之功,乃反数上书直言诽谤我所为,以不得罢归为太子,日夜怨望。扶苏为人子不孝,其赐剑以自裁!将军恬与扶苏居外,不匡正,宜知其谋。为人臣不忠,其赐死,以兵属裨将王离。”封其书以皇帝玺,遣胡亥客奉书赐扶苏於上郡。
shǐ zhě zhì, fā shū, fú sū qì, rù nèi shě, yù zì shā. méng tián zhǐ fú sū yuē:" bì xià jū wài, wèi lì tài zǐ, shǐ chén jiāng sān shí wàn zhòng shǒu biān, gōng zǐ wèi jiān, cǐ tiān xià zhòng rèn yě. jīn yī shǐ zhě lái, jí zì shā, ān zhī qí fēi zhà? qǐng fù qǐng, fù qǐng ér hòu sǐ, wèi mù yě." shǐ zhě shù qù zhī. fú sū wéi rén rén, wèi méng tián yuē:" fù ér cì zi sǐ, shàng ān fù qǐng!" jí zì shā. méng tián bù kěn sǐ, shǐ zhě jí yǐ shǔ lì, xì yú yáng zhōu.
使者至,发书,扶苏泣,入内舍,欲自杀。蒙恬止扶苏曰:“陛下居外,未立太子,使臣将三十万众守边,公子为监,此天下重任也。今一使者来,即自杀,安知其非诈?请复请,复请而後死,未暮也。”使者数趣之。扶苏为人仁,谓蒙恬曰:“父而赐子死,尚安复请!”即自杀。蒙恬不肯死,使者即以属吏,系於阳周。
shǐ zhě hái bào, hú hài sī gāo dà xǐ. zhì xián yáng, fā sāng, tài zǐ lì wèi èr shì huáng dì. yǐ zhào gāo wèi láng zhōng lìng, cháng shì zhōng yòng shì.
使者还报,胡亥、斯、高大喜。至咸阳,发丧,太子立为二世皇帝。以赵高为郎中令,常侍中用事。
èr shì yàn jū, nǎi zhào gāo yǔ móu shì, wèi yuē:" fū rén shēng jū shì jiān yě, pì yóu chěng liù jì guò jué xì yě. wú jì yǐ lín tiān xià yǐ, yù xī ěr mù zhī suǒ hǎo, qióng xīn zhì zhī suǒ lè, yǐ ān zōng miào ér lè wàn xìng, zhǎng yǒu tiān xià, zhōng wú nián shòu, qí dào kě hū?" gāo yuē:" cǐ xián zhǔ zhī suǒ néng xíng yě, ér hūn luàn zhǔ zhī suǒ jìn yě. chén qǐng yán zhī, bù gǎn bì fǔ yuè zhī zhū, yuán bì xià shǎo liú yì yān. fū shā qiū zhī móu, zhū gōng zǐ jí dà chén jiē yí yān, ér zhū gōng zǐ jǐn dì xiōng, dà chén yòu xiān dì zhī suǒ zhì yě. jīn bì xià chū lì, cǐ qí zhǔ yì yàng yàng jiē bù fú, kǒng wèi biàn. qiě méng tián yǐ sǐ, méng yì jiāng bīng jū wài, chén zhàn zhàn lì lì, wéi kǒng bù zhōng. qiě bì xià ān dé wèi cǐ lè hū?" èr shì yuē:" wèi zhī nài hé?" zhào gāo yuē:" yán fǎ ér kè xíng, lìng yǒu zuì zhě xiāng zuò zhū, zhì shōu zú, miè dà chén ér yuǎn gǔ ròu pín zhě fù zhī, jiàn zhě guì zhī. jǐn chú qù xiān dì zhī gù chén, gèng zhì bì xià zhī suǒ qīn xìn zhě jìn zhī. cǐ zé yīn dé guī bì xià, hài chú ér jiān móu sāi, qún chén mò bù bèi rùn zé, méng hòu dé, bì xià zé gāo zhěn sì zhì chǒng lè yǐ. jì mò chū yú cǐ." èr shì rán gāo zhī yán, nǎi gèng wéi fǎ lǜ. yú shì qún chén zhū gōng zǐ yǒu zuì, zhé xià gāo, lìng jū zhì zhī. shā dà chén méng yì děng, gōng zǐ shí èr rén lù sǐ xián yáng shì, shí gōng zhǔ zhé sǐ yú dù, cái wù rù yú xiàn guān, xiāng lián zuò zhě bù kě shèng shǔ.
二世燕居,乃召高与谋事,谓曰:“夫人生居世间也,譬犹骋六骥过决隙也。吾既已临天下矣,欲悉耳目之所好,穷心志之所乐,以安宗庙而乐万姓,长有天下,终吾年寿,其道可乎?”高曰:“此贤主之所能行也,而昬乱主之所禁也。臣请言之,不敢避斧钺之诛,原陛下少留意焉。夫沙丘之谋,诸公子及大臣皆疑焉,而诸公子尽帝兄,大臣又先帝之所置也。今陛下初立,此其属意怏怏皆不服,恐为变。且蒙恬已死,蒙毅将兵居外,臣战战栗栗,唯恐不终。且陛下安得为此乐乎?”二世曰:“为之柰何?”赵高曰:“严法而刻刑,令有罪者相坐诛,至收族,灭大臣而远骨肉;贫者富之,贱者贵之。尽除去先帝之故臣,更置陛下之所亲信者近之。此则阴德归陛下,害除而奸谋塞,群臣莫不被润泽,蒙厚德,陛下则高枕肆志宠乐矣。计莫出於此。”二世然高之言,乃更为法律。於是群臣诸公子有罪,辄下高,令鞠治之。杀大臣蒙毅等,公子十二人僇死咸阳市,十公主矺死於杜,财物入於县官,相连坐者不可胜数。
gōng zǐ gāo yù bēn, kǒng shōu zú, nǎi shàng shū yuē:" xiān dì wú yàng shí, chén rù zé cì shí, chū zé shèng yú. yù fǔ zhī yī, chén dé cì zhī zhōng jiù zhī bǎo mǎ, chén dé cì zhī. chén dāng cóng sǐ ér bù néng, wéi rén zi bù xiào, wéi rén chén bù zhōng. bù zhōng zhě wú míng yǐ lì yú shì, chén qǐng cóng sǐ, yuán zàng lì shān zhī zú. wéi shàng xìng āi lián zhī." shū shàng, hú hài dà yuè, zhào zhào gāo ér shì zhī, yuē:" cǐ kě wèi jí hū?" zhào gāo yuē:" rén chén dāng yōu sǐ ér bù xiá, hé biàn zhī dé móu!" hú hài kě qí shū, cì qián shí wàn yǐ zàng.
公子高欲奔,恐收族,乃上书曰:“先帝无恙时,臣入则赐食,出则乘舆。御府之衣,臣得赐之;中厩之宝马,臣得赐之。臣当从死而不能,为人子不孝,为人臣不忠。不忠者无名以立於世,臣请从死,原葬郦山之足。唯上幸哀怜之。”书上,胡亥大说,召赵高而示之,曰:“此可谓急乎?”赵高曰:“人臣当忧死而不暇,何变之得谋!”胡亥可其书,赐钱十万以葬。
fǎ lìng zhū fá rì yì kè shēn, qún chén rén rén zì wēi, yù pàn zhě zhòng. yòu zuò ē páng zhī gōng, zhì zhí chí dào, fù liǎn yù zhòng, shù yáo wú yǐ. yú shì chǔ shù zú chén shèng wú guǎng děng nǎi zuò luàn, qǐ yú shān dōng, jié jùn xiāng lì, zì zhì wèi hóu wáng, pàn qín, bīng zhì hóng mén ér què. lǐ sī shù yù qǐng jiān jiàn, èr shì bù xǔ. ér èr shì zé wèn lǐ sī yuē:" wú yǒu sī yì ér yǒu suǒ wén yú hán zi yě, yuē' yáo zhī yǒu tiān xià yě, táng gāo sān chǐ, cǎi chuán bù zhuó, máo cí bù jiǎn, suī nì lǚ zhī sù bù qín yú cǐ yǐ. dōng rì lù qiú, xià rì gé yī, zī lì zhī shí, lí huò zhī gēng, fàn tǔ guǐ, chuài tǔ xíng, suī jiān mén zhī yǎng bù hú yú cǐ yǐ. yǔ záo lóng mén, tōng dà xià, shū jiǔ hé, qū jiǔ fáng, jué tíng shuǐ zhì zhī hǎi, ér gǔ wú bá, jìng wú máo, shǒu zú pián zhī, miàn mù lí hēi, suì yǐ sǐ yú wài, zàng yú kuài jī, chén lǔ zhī láo bù liè yú cǐ yǐ'. rán zé fū suǒ guì yú yǒu tiān xià zhě, qǐ yù kǔ xíng láo shén, shēn chǔ nì lǚ zhī sù, kǒu shí jiān mén zhī yǎng, shǒu chí chén lǔ zhī zuò zāi? cǐ bù xiào rén zhī suǒ miǎn yě, fēi xián zhě zhī suǒ wù yě. bǐ xián rén zhī yǒu tiān xià yě, zhuān yòng tiān xià shì jǐ ér yǐ yǐ, cǐ suǒ guì yú yǒu tiān xià yě. fū suǒ wèi xián rén zhě, bì néng ān tiān xià ér zhì wàn mín, jīn shēn qiě bù néng lì, jiāng è néng zhì tiān xià zāi! gù wú yuán cì zhì guǎng yù, zhǎng xiǎng tiān xià ér wú hài, wèi zhī nài hé?" lǐ sī zi yóu wèi sān chuān shǒu, qún dào wú guǎng děng xī lüè dì, guò qù fú néng jìn. zhāng hán yǐ pò zhú guǎng děng bīng, shǐ zhě fù àn sān chuān xiāng shǔ, qiào ràng sī jū sān gōng wèi, rú hé lìng dào rú cǐ. lǐ sī kǒng jù, zhòng jué lù, bù zhī suǒ chū, nǎi ā èr shì yì, yù qiú róng, yǐ shū duì yuē:
法令诛罚日益刻深,群臣人人自危,欲畔者众。又作阿房之宫,治直、驰道,赋敛愈重,戍徭无已。於是楚戍卒陈胜、吴广等乃作乱,起於山东,杰俊相立,自置为侯王,叛秦,兵至鸿门而卻。李斯数欲请间谏,二世不许。而二世责问李斯曰:“吾有私议而有所闻於韩子也,曰‘尧之有天下也,堂高三尺,采椽不斫,茅茨不翦,虽逆旅之宿不勤於此矣。冬日鹿裘,夏日葛衣,粢粝之食,藜藿之羹,饭土匭,啜土鉶,虽监门之养不觳於此矣。禹凿龙门,通大夏,疏九河,曲九防,决渟水致之海,而股无胈,胫无毛,手足胼胝,面目黎黑,遂以死于外,葬於会稽,臣虏之劳不烈於此矣’。然则夫所贵於有天下者,岂欲苦形劳神,身处逆旅之宿,口食监门之养,手持臣虏之作哉?此不肖人之所勉也,非贤者之所务也。彼贤人之有天下也,专用天下適己而已矣,此所贵於有天下也。夫所谓贤人者,必能安天下而治万民,今身且不能利,将恶能治天下哉!故吾原赐志广欲,长享天下而无害,为之柰何?”李斯子由为三川守,群盗吴广等西略地,过去弗能禁。章邯以破逐广等兵,使者覆案三川相属,诮让斯居三公位,如何令盗如此。李斯恐惧,重爵禄,不知所出,乃阿二世意,欲求容,以书对曰:
fū xián zhǔ zhě, bì qiě néng quán dào ér xíng dū zé zhī shù zhě yě. dū zé zhī, zé chén bù gǎn bù jié néng yǐ xùn qí zhǔ yǐ. cǐ chén zhǔ zhī fēn dìng, shàng xià zhī yì míng, zé tiān xià xián bù xiào mò gǎn bù jìn lì jié rèn yǐ xùn qí jūn yǐ. shì gù zhǔ dú zhì yú tiān xià ér wú suǒ zhì yě. néng qióng lè zhī jí yǐ, xián míng zhī zhǔ yě, kě bù chá yān!
夫贤主者,必且能全道而行督责之术者也。督责之,则臣不敢不竭能以徇其主矣。此臣主之分定,上下之义明,则天下贤不肖莫敢不尽力竭任以徇其君矣。是故主独制於天下而无所制也。能穷乐之极矣,贤明之主也,可不察焉!
gù shēn zǐ yuē" yǒu tiān xià ér bù zì suī, mìng zhī yuē yǐ tiān xià wèi zhì gù" zhě, wú tā yān, bù néng dū zé, ér gù yǐ qí shēn láo yú tiān xià zhī mín, ruò yáo yǔ rán, gù wèi zhī" zhì gù" yě. fū bù néng xiū shēn hán zhī míng shù, xíng dū zé zhī dào, zhuān yǐ tiān xià zì shì yě, ér tú wù kǔ xíng láo shén, yǐ shēn xùn bǎi xìng, zé shì qián shǒu zhī yì, fēi chù tiān xià zhě yě, hé zú guì zāi! fū yǐ rén xùn jǐ, zé jǐ guì ér rén jiàn yǐ jǐ xùn rén, zé jǐ jiàn ér rén guì. gù xùn rén zhě jiàn, ér rén suǒ xùn zhě guì, zì gǔ jí jīn, wèi yǒu bù rán zhě yě. fán gǔ zhī suǒ wéi zūn xián zhě, wèi qí guì yě ér suǒ wéi è bù xiào zhě, wèi qí jiàn yě. ér yáo yǔ yǐ shēn xùn tiān xià zhě yě, yīn suí ér zūn zhī, zé yì shī suǒ wéi zūn xián zhī xīn yǐ, fū kě wèi dà móu yǐ. wèi zhī wèi" zhì gù", bù yì yí hū? bù néng dū zé zhī guò yě.
故申子曰“有天下而不恣睢,命之曰以天下为桎梏”者,无他焉,不能督责,而顾以其身劳於天下之民,若尧、禹然,故谓之“桎梏”也。夫不能修申、韩之明术,行督责之道,专以天下自適也,而徒务苦形劳神,以身徇百姓,则是黔首之役,非畜天下者也,何足贵哉!夫以人徇己,则己贵而人贱;以己徇人,则己贱而人贵。故徇人者贱,而人所徇者贵,自古及今,未有不然者也。凡古之所为尊贤者,为其贵也;而所为恶不肖者,为其贱也。而尧、禹以身徇天下者也,因随而尊之,则亦失所为尊贤之心矣,夫可谓大缪矣。谓之为“桎梏”,不亦宜乎?不能督责之过也。
gù hán zǐ yuē:" cí mǔ yǒu bài zǐ ér yán jiā wú gé lǔ" zhě, hé yě? zé néng fá zhī jiā yān bì yě. gù shāng jūn zhī fǎ, xíng qì huī yú dào zhě. fū qì huī, báo zuì yě, ér bèi xíng, zhòng fá yě. bǐ wéi míng zhǔ wèi néng shēn dū qīng zuì. fū zuì qīng qiě dū shēn, ér kuàng yǒu zhòng zuì hū? gù mín bù gǎn fàn yě. shì gù hán zǐ yuē" bù bó xún cháng, yōng rén bù shì, shuò jīn bǎi yì, dào zhí bù bó" zhě, fēi yōng rén zhī xīn zhòng, xún cháng zhī lì shēn, ér dào zhí zhī yù qiǎn yě yòu bù yǐ dào zhí zhī xíng, wèi qīng bǎi yì zhī zhòng yě. bó bì suí shǒu xíng, zé dào zhí bù bó bǎi yì ér fá bù bì xíng yě, zé yōng rén bù shì xún cháng. shì gù chéng gāo wǔ zhàng, ér lóu jì bù qīng fàn yě tài shān zhī gāo bǎi rèn, ér bǒ mù qí shàng. fū lóu jì yě ér nán wǔ zhàng zhī xiàn, qǐ bǒ yě ér yì bǎi rèn zhī gāo zāi? qiào qiàn zhī shì yì yě. míng zhǔ shèng wáng zhī suǒ yǐ néng jiǔ chù zūn wèi, zhǎng zhí zhòng shì, ér dú shàn tiān xià zhī lì zhě, fēi yǒu yì dào yě, néng dú duàn ér shěn dū zé, bì shēn fá, gù tiān xià bù gǎn fàn yě. jīn bù wù suǒ yǐ bù fàn, ér shì cí mǔ zhī suǒ yǐ bài zǐ yě, zé yì bù chá yú shèng rén zhī lùn yǐ. fū bù néng xíng shèng rén zhī shù, zé shě wèi tiān xià yì hé shì zāi? kě bù āi xié!
故韩子曰:“慈母有败子而严家无格虏”者,何也?则能罚之加焉必也。故商君之法,刑弃灰於道者。夫弃灰,薄罪也,而被刑,重罚也。彼唯明主为能深督轻罪。夫罪轻且督深,而况有重罪乎?故民不敢犯也。是故韩子曰“布帛寻常,庸人不释,铄金百溢,盗跖不搏”者,非庸人之心重,寻常之利深,而盗跖之欲浅也;又不以盗跖之行,为轻百镒之重也。搏必随手刑,则盗跖不搏百镒;而罚不必行也,则庸人不释寻常。是故城高五丈,而楼季不轻犯也;泰山之高百仞,而跛牧其上。夫楼季也而难五丈之限,岂跛也而易百仞之高哉?峭堑之势异也。明主圣王之所以能久处尊位,长执重势,而独擅天下之利者,非有异道也,能独断而审督责,必深罚,故天下不敢犯也。今不务所以不犯,而事慈母之所以败子也,则亦不察於圣人之论矣。夫不能行圣人之术,则舍为天下役何事哉?可不哀邪!
qiě fú jiǎn jié rén yì zhī rén lì yú cháo, zé huāng sì zhī lè chuò yǐ jiàn shuō lùn lǐ zhī chén jiān yú cè, zé liú màn zhī zhì qū yǐ liè shì sǐ jié zhī xíng xiǎn yú shì, zé yín kāng zhī yú fèi yǐ. gù míng zhǔ néng wài cǐ sān zhě, ér dú cāo zhǔ shù yǐ zhì tīng cóng zhī chén, ér xiū qí míng fǎ, gù shēn zūn ér shì zhòng yě. fán xián zhǔ zhě, bì jiāng néng fú shì mó sú, ér fèi qí suǒ è, lì qí suǒ yù, gù shēng zé yǒu zūn zhòng zhī shì, sǐ zé yǒu xián míng zhī shì yě. shì yǐ míng jūn dú duàn, gù quán bù zài chén yě. rán hòu néng miè rén yì zhī tú, yǎn chí shuō zhī kǒu, kùn liè shì zhī xíng, sāi cōng yǎn míng, nèi dú shì tīng, gù wài bù kě qīng yǐ rén yì liè shì zhī xíng, ér nèi bù kě duó yǐ jiàn shuō fèn zhēng zhī biàn. gù néng luò rán dú xíng zì suī zhī xīn ér mò zhī gǎn nì. ruò cǐ rán hòu kě wèi néng míng shēn hán zhī shù, ér xiū shāng jūn zhī fǎ. fǎ xiū shù míng ér tiān xià luàn zhě, wèi zhī wén yě. gù yuē" wáng dào yuē ér yì cāo" yě. wéi míng zhǔ wèi néng xíng zhī. ruò cǐ zé wèi dū zé zhī chéng, zé chén wú xié, chén wú xié zé tiān xià ān, tiān xià ān zé zhǔ yán zūn, zhǔ yán zūn zé dū zé bì, dū zé bì zé suǒ qiú dé, suǒ qiú dé zé guó jiā fù, guó jiā fù zé jūn lè fēng. gù dū zé zhī shù shè, zé suǒ yù wú bù dé yǐ. qún chén bǎi xìng jiù guò bù gěi, hé biàn zhī gǎn tú? ruò cǐ zé dì dào bèi, ér kě wèi néng míng jūn chén zhī shù yǐ. suī shēn hán fù shēng, bù néng jiā yě.
且夫俭节仁义之人立於朝,则荒肆之乐辍矣;谏说论理之臣间於侧,则流漫之志诎矣;烈士死节之行显於世,则淫康之虞废矣。故明主能外此三者,而独操主术以制听从之臣,而修其明法,故身尊而势重也。凡贤主者,必将能拂世磨俗,而废其所恶,立其所欲,故生则有尊重之势,死则有贤明之谥也。是以明君独断,故权不在臣也。然後能灭仁义之涂,掩驰说之口,困烈士之行,塞聪揜明,内独视听,故外不可倾以仁义烈士之行,而内不可夺以谏说忿争之辩。故能荦然独行恣睢之心而莫之敢逆。若此然後可谓能明申、韩之术,而脩商君之法。法脩术明而天下乱者,未之闻也。故曰“王道约而易操”也。唯明主为能行之。若此则谓督责之诚,则臣无邪,臣无邪则天下安,天下安则主严尊,主严尊则督责必,督责必则所求得,所求得则国家富,国家富则君乐丰。故督责之术设,则所欲无不得矣。群臣百姓救过不给,何变之敢图?若此则帝道备,而可谓能明君臣之术矣。虽申、韩复生,不能加也。
shū zòu, èr shì yuè. yú shì xíng dū zé yì yán, shuì mín shēn zhě wèi míng lì. èr shì yuē:" ruò cǐ zé kě wèi néng dū zé yǐ." xíng zhě xiāng bàn yú dào, ér sǐ rén rì chéng jī yú shì. shā rén zhòng zhě wèi zhōng chén. èr shì yuē:" ruò cǐ zé kě wèi néng dū zé yǐ."
书奏,二世悦。於是行督责益严,税民深者为明吏。二世曰:“若此则可谓能督责矣。”刑者相半於道,而死人日成积於市。杀人众者为忠臣。二世曰:“若此则可谓能督责矣。”
chū, zhào gāo wèi láng zhōng lìng, suǒ shā jí bào sī yuàn zhòng duō, kǒng dà chén rù cháo zòu shì huǐ è zhī, nǎi shuō èr shì yuē:" tiān zǐ suǒ yǐ guì zhě, dàn yǐ wén shēng, qún chén mò de jiàn qí miàn, gù hào yuē' zhèn'. qiě bì xià fù yú chūn qiū, wèi bì jǐn tōng zhū shì, jīn zuò cháo tíng, qiǎn jǔ yǒu bù dàng zhě, zé jiàn duǎn yú dà chén, fēi suǒ yǐ shì shén míng yú tiān xià yě. qiě bì xià shēn gǒng jìn zhōng, yǔ chén jí shì zhōng xí fǎ zhě dài shì, shì lái yǒu yǐ kuí zhī. rú cǐ zé dà chén bù gǎn zòu yí shì, tiān xià chēng shèng zhǔ yǐ." èr shì yòng qí jì, nǎi bù zuò cháo tíng jiàn dà chén, jū jìn zhōng. zhào gāo cháng shì zhōng yòng shì, shì jiē jué yú zhào gāo.
初,赵高为郎中令,所杀及报私怨众多,恐大臣入朝奏事毁恶之,乃说二世曰:“天子所以贵者,但以闻声,群臣莫得见其面,故号曰‘朕’。且陛下富於春秋,未必尽通诸事,今坐朝廷,谴举有不当者,则见短於大臣,非所以示神明於天下也。且陛下深拱禁中,与臣及侍中习法者待事,事来有以揆之。如此则大臣不敢奏疑事,天下称圣主矣。”二世用其计,乃不坐朝廷见大臣,居禁中。赵高常侍中用事,事皆决於赵高。
gāo wén lǐ sī yǐ wéi yán, nǎi jiàn chéng xiàng yuē:" guān dōng qún dào duō, jīn shàng jí yì fā yáo zhì ē páng gōng, jù gǒu mǎ wú yòng zhī wù. chén yù jiàn, wèi wèi jiàn. cǐ zhēn jūn hóu zhī shì, jūn hé bù jiàn?" lǐ sī yuē:" gù yě, wú yù yán zhī jiǔ yǐ. jīn shí shàng bù zuò cháo tíng, shàng jū shēn gōng, wú yǒu suǒ yán zhě, bù kě chuán yě, yù jiàn wú jiàn." zhào gāo wèi yuē:" jūn chéng néng jiàn, qǐng wèi jūn hòu shàng jiān yǔ jūn." yú shì zhào gāo dài èr shì fāng yàn lè, fù nǚ jū qián, shǐ rén gào chéng xiàng:" shàng fāng jiān, kě zòu shì." chéng xiàng zhì gōng mén shàng yè, rú cǐ zhě sān. èr shì nù yuē:" wú cháng duō jiàn rì, chéng xiàng bù lái. wú fāng yàn sī, chéng xiàng zhé lái qǐng shì. chéng xiàng qǐ shǎo wǒ zāi? qiě gù wǒ zāi?" zhào gāo yīn yuē:" rú cǐ dài yǐ! fū shā qiū zhī móu, chéng xiàng yǔ yān. jīn bì xià yǐ lì wèi dì, ér chéng xiàng guì bù yì, cǐ qí yì yì wàng liè dì ér wáng yǐ. qiě bì xià bù wèn chén, chén bù gǎn yán. chéng xiàng cháng nán lǐ yóu wèi sān chuān shǒu, chǔ dào chén shèng děng jiē chéng xiàng bàng xiàn zhī zǐ, yǐ gù chǔ dào gōng xíng, guò sān chuān, chéng shǒu bù kěn jī. gāo wén qí wén shū xiāng wǎng lái, wèi dé qí shěn, gù wèi gǎn yǐ wén. qiě chéng xiàng jū wài, quán zhòng yú bì xià." èr shì yǐ wéi rán. yù àn chéng xiàng, kǒng qí bù shěn, nǎi shǐ rén àn yàn sān chuān shǒu yǔ dào tōng zhuàng. lǐ sī wén zhī.
高闻李斯以为言,乃见丞相曰:“关东群盗多,今上急益发繇治阿房宫,聚狗马无用之物。臣欲谏,为位贱。此真君侯之事,君何不谏?”李斯曰:“固也,吾欲言之久矣。今时上不坐朝廷,上居深宫,吾有所言者,不可传也,欲见无间。”赵高谓曰:“君诚能谏,请为君候上间语君。”於是赵高待二世方燕乐,妇女居前,使人告丞相:“上方间,可奏事。”丞相至宫门上谒,如此者三。二世怒曰:“吾常多间日,丞相不来。吾方燕私,丞相辄来请事。丞相岂少我哉?且固我哉?”赵高因曰:“如此殆矣!夫沙丘之谋,丞相与焉。今陛下已立为帝,而丞相贵不益,此其意亦望裂地而王矣。且陛下不问臣,臣不敢言。丞相长男李由为三川守,楚盗陈胜等皆丞相傍县之子,以故楚盗公行,过三川,城守不肯击。高闻其文书相往来,未得其审,故未敢以闻。且丞相居外,权重於陛下。”二世以为然。欲案丞相,恐其不审,乃使人案验三川守与盗通状。李斯闻之。
shì shí èr shì zài gān quán, fāng zuò hú dǐ yōu pái zhī guān. lǐ sī bù dé jiàn, yīn shàng shū yán zhào gāo zhī duǎn yuē:" chén wén zhī, chén yí qí jūn, wú bù wēi guó qiè yí qí fū, wú bù wēi jiā. jīn yǒu dà chén yú bì xià shàn lì shàn hài, yǔ bì xià wú yì, cǐ shén bù biàn. xī zhě sī chéng zi hǎn xiāng sòng, shēn xíng xíng fá, yǐ wēi xíng zhī, qī nián suì jié qí jūn. tián cháng wèi jiǎn gōng chén, jué liè wú dí yú guó, sī jiā zhī fù yǔ gōng jiā jūn, bù huì shī dé, xià de bǎi xìng, shàng dé qún chén, yīn qǔ qí guó, shā zǎi yǔ yú tíng, jí shì jiǎn gōng yú cháo, suì yǒu qí guó. cǐ tiān xià suǒ míng zhī yě. jīn gāo yǒu xié yì zhī zhì, wēi fǎn zhī xíng, rú zi hǎn xiāng sòng yě sī jiā zhī fù, ruò tián shì zhī yú qí yě. jiān xíng tián cháng zi hǎn zhī nì dào ér jié bì xià zhī wēi xìn, qí zhì ruò hán wèi hán ān xiāng yě. bì xià bù tú, chén kǒng qí wèi biàn yě." èr shì yuē:" hé zāi? fū gāo, gù huàn rén yě, rán bù wéi ān sì zhì, bù yǐ wēi yì xīn, jié xíng xiū shàn, zì shǐ zhì cǐ, yǐ zhōng dé jìn, yǐ xìn shǒu wèi, zhèn shí xián zhī, ér jūn yí zhī, hé yě? qiě zhèn shǎo shī xiān rén, wú suǒ shí zhī, bù xí zhì mín, ér jūn yòu lǎo, kǒng yǔ tiān xià jué yǐ. zhèn fēi shǔ zhào jūn, dāng shuí rèn zāi? qiě zhào jūn wéi rén jīng lián jiàng lì, xià zhī rén qíng, shàng néng shì zhèn, jūn qí wù yí." lǐ sī yuē:" bù rán. fū gāo, gù jiàn rén yě, wú shí yú lǐ, tān yù wú yàn, qiú lì bù zhǐ, liè shì cì zhǔ, qiú yù wú qióng, chén gù yuē dài." èr shì yǐ qián xìn zhào gāo, kǒng lǐ sī shā zhī, nǎi sī gào zhào gāo. gāo yuē:" chéng xiàng suǒ huàn zhě dú gāo, gāo yǐ sǐ, chéng xiàng jí yù wèi tián cháng suǒ wéi." yú shì èr shì yuē:" qí yǐ lǐ sī shǔ láng zhōng lìng!"
是时二世在甘泉,方作觳抵优俳之观。李斯不得见,因上书言赵高之短曰:“臣闻之,臣疑其君,无不危国;妾疑其夫,无不危家。今有大臣於陛下擅利擅害,与陛下无异,此甚不便。昔者司城子罕相宋,身行刑罚,以威行之,期年遂劫其君。田常为简公臣,爵列无敌於国,私家之富与公家均,布惠施德,下得百姓,上得群臣,阴取齐国,杀宰予於庭,即弑简公於朝,遂有齐国。此天下所明知也。今高有邪佚之志,危反之行,如子罕相宋也;私家之富,若田氏之於齐也。兼行田常、子罕之逆道而劫陛下之威信,其志若韩为韩安相也。陛下不图,臣恐其为变也。”二世曰:“何哉?夫高,故宦人也,然不为安肆志,不以危易心,絜行脩善,自使至此,以忠得进,以信守位,朕实贤之,而君疑之,何也?且朕少失先人,无所识知,不习治民,而君又老,恐与天下绝矣。朕非属赵君,当谁任哉?且赵君为人精廉彊力,下知人情,上能適朕,君其勿疑。”李斯曰:“不然。夫高,故贱人也,无识於理,贪欲无厌,求利不止,列势次主,求欲无穷,臣故曰殆。”二世已前信赵高,恐李斯杀之,乃私告赵高。高曰:“丞相所患者独高,高已死,丞相即欲为田常所为。”於是二世曰:“其以李斯属郎中令!”
zhào gāo àn zhì lǐ sī. lǐ sī jū zhí shù fù, jū líng yǔ zhōng, yǎng tiān ér tàn yuē:" jiē hū, bēi fū! bù dào zhī jūn, hé kě wèi jì zāi! xī zhě jié shā guān lóng féng, zhòu shā wáng zǐ bǐ gàn, wú wáng fū chāi shā wǔ zǐ xū. cǐ sān chén zhě, qǐ bù zhōng zāi, rán ér bù miǎn yú sǐ, shēn sǐ ér suǒ zhōng zhě fēi yě. jīn wú zhì bù jí sān zi, ér èr shì zhī wú dào guò yú jié zhòu fū chāi, wú yǐ zhōng sǐ, yí yǐ. qiě èr shì zhī zhì qǐ bù luàn zāi! rì zhě yí qí xiōng dì ér zì lì yě, shā zhōng chén ér guì jiàn rén, zuò wéi ē páng zhī gōng, fù liǎn tiān xià. wú fēi bù jiàn yě, ér bù wú tīng yě. fán gǔ shèng wáng, yǐn shí yǒu jié, chē qì yǒu shù, gōng shì yǒu dù, chū lìng zào shì, jiā fèi ér wú yì yú mín lì zhě jìn, gù néng cháng jiǔ zhì ān. jīn xíng nì yú kūn dì, bù gù qí jiù qīn shā zhōng chén, bù sī qí yāng dà wéi gōng shì, hòu fù tiān xià, bù ài qí fèi: sān zhě yǐ xíng, tiān xià bù tīng. jīn fǎn zhě yǐ yǒu tiān xià zhī bàn yǐ, ér xīn shàng wèi wù yě, ér yǐ zhào gāo wèi zuǒ, wú bì jiàn kòu zhì xián yáng, mí lù yóu yú cháo yě."
赵高案治李斯。李斯拘执束缚,居囹圄中,仰天而叹曰:“嗟乎,悲夫!不道之君,何可为计哉!昔者桀杀关龙逢,纣杀王子比干,吴王夫差杀伍子胥。此三臣者,岂不忠哉,然而不免於死,身死而所忠者非也。今吾智不及三子,而二世之无道过於桀、纣、夫差,吾以忠死,宜矣。且二世之治岂不乱哉!日者夷其兄弟而自立也,杀忠臣而贵贱人,作为阿房之宫,赋敛天下。吾非不谏也,而不吾听也。凡古圣王,饮食有节,车器有数,宫室有度,出令造事,加费而无益於民利者禁,故能长久治安。今行逆於昆弟,不顾其咎;侵杀忠臣,不思其殃;大为宫室,厚赋天下,不爱其费:三者已行,天下不听。今反者已有天下之半矣,而心尚未寤也,而以赵高为佐,吾必见寇至咸阳,麋鹿游於朝也。”
yú shì èr shì nǎi shǐ gāo àn chéng xiàng yù, zhì zuì, zé sī yǔ zi yóu móu fǎn zhuàng, jiē shōu bǔ zōng zú bīn kè. zhào gāo zhì sī, bǎng lüè qiān yú, bù shèng tòng, zì wū fú. sī suǒ yǐ bù sǐ zhě, zì fù qí biàn, yǒu gōng, shí wú fǎn xīn, xìng de shàng shū zì chén, xìng èr shì zhī wù ér shè zhī. lǐ sī nǎi cóng yù zhōng shàng shū yuē:" chén wèi chéng xiàng zhì mín, sān shí yú nián yǐ. dǎi qín dì zhī shǎn ài. xiān wáng zhī shí qín dì bù guò qiān lǐ, bīng shù shí wàn. chén jǐn báo cái, jǐn fèng fǎ lìng, yīn xíng móu chén, zī zhī jīn yù, shǐ yóu shuì zhū hóu, yīn xiū jiǎ bīng, shì zhèng jiào, guān dòu shì, zūn gōng chén, shèng qí jué lù, gù zhōng yǐ xié hán ruò wèi, pò yān zhào, yí qí chǔ, zú jiān liù guó, lǔ qí wáng, lì qín wèi tiān zǐ. zuì yī yǐ. dì bù guǎng, yòu běi zhú hú háo, nán dìng bǎi yuè, yǐ jiàn qín zhī jiàng. zuì èr yǐ. zūn dà chén, shèng qí jué wèi, yǐ gù qí qīn. zuì sān yǐ. lì shè jì, xiū zōng miào, yǐ míng zhǔ zhī xián. zuì sì yǐ. gèng kè huà, píng dòu hú dù liàng wén zhāng, bù zhī tiān xià, yǐ shù qín zhī míng. zuì wǔ yǐ. zhì chí dào, xìng yóu guān, yǐ jiàn zhǔ zhī dé yì. zuì liù yǐ. huǎn xíng fá, báo fù liǎn, yǐ suì zhǔ dé zhòng zhī xīn, wàn mín dài zhǔ, sǐ ér bù wàng. zuì qī yǐ. ruò sī zhī wèi chén zhě, zuì zú yǐ sǐ gù jiǔ yǐ. shàng xìng jǐn qí néng lì, nǎi dé zhì jīn, yuán bì xià chá zhī!" shū shàng, zhào gāo shǐ lì qì qù bù zòu, yuē:" qiú ān dé shàng shū!"
於是二世乃使高案丞相狱,治罪,责斯与子由谋反状,皆收捕宗族宾客。赵高治斯,榜掠千馀,不胜痛,自诬服。斯所以不死者,自负其辩,有功,实无反心,幸得上书自陈,幸二世之寤而赦之。李斯乃从狱中上书曰:“臣为丞相治民,三十馀年矣。逮秦地之陕隘。先王之时秦地不过千里,兵数十万。臣尽薄材,谨奉法令,阴行谋臣,资之金玉,使游说诸侯,阴脩甲兵,饰政教,官斗士,尊功臣,盛其爵禄,故终以胁韩弱魏,破燕、赵,夷齐、楚,卒兼六国,虏其王,立秦为天子。罪一矣。地不广,又北逐胡、貉,南定百越,以见秦之彊。罪二矣。尊大臣,盛其爵位,以固其亲。罪三矣。立社稷,脩宗庙,以明主之贤。罪四矣。更剋画,平斗斛度量文章,布之天下,以树秦之名。罪五矣。治驰道,兴游观,以见主之得意。罪六矣。缓刑罚,薄赋敛,以遂主得众之心,万民戴主,死而不忘。罪七矣。若斯之为臣者,罪足以死固久矣。上幸尽其能力,乃得至今,原陛下察之!”书上,赵高使吏弃去不奏,曰:“囚安得上书!”
zhào gāo shǐ qí kè shí yú bèi zhà wèi yù shǐ yè zhě shì zhōng, gèng wǎng fù xùn sī. sī gèng yǐ qí shí duì, zhé shǐ rén fù bǎng zhī. hòu èr shì shǐ rén yàn sī, sī yǐ wéi rú qián, zhōng bù gǎn gèng yán, cí fú. zòu dāng shàng, èr shì xǐ yuē:" wēi zhào jūn, jǐ wèi chéng xiàng suǒ mài." jí èr shì suǒ shǐ àn sān chuān zhī shǒu zhì, zé xiàng liáng yǐ jī shā zhī. shǐ zhě lái, huì chéng xiàng xià lì, zhào gāo jiē wàng wéi fǎn cí.
赵高使其客十馀辈诈为御史、谒者、侍中,更往覆讯斯。斯更以其实对,辄使人复榜之。後二世使人验斯,斯以为如前,终不敢更言,辞服。奏当上,二世喜曰:“微赵君,几为丞相所卖。”及二世所使案三川之守至,则项梁已击杀之。使者来,会丞相下吏,赵高皆妄为反辞。
èr shì èr nián qī yuè, jù sī wǔ xíng, lùn yāo zhǎn xián yáng shì. sī chū yù, yǔ qí zhōng zǐ jù zhí, gù wèi qí zhōng zǐ yuē:" wú yù yǔ ruò fù qiān huáng quǎn jù chū shàng cài dōng mén zhú jiǎo tù, qǐ kě dé hū!" suì fù zǐ xiāng kū, ér yí sān zú.
二世二年七月,具斯五刑,论腰斩咸阳市。斯出狱,与其中子俱执,顾谓其中子曰:“吾欲与若复牵黄犬俱出上蔡东门逐狡兔,岂可得乎!”遂父子相哭,而夷三族。
lǐ sī yǐ sǐ, èr shì bài zhào gāo wèi zhōng chéng xiàng, shì wú dà xiǎo zhé jué yú gāo. gāo zì zhī quán zhòng, nǎi xiàn lù, wèi zhī mǎ. èr shì wèn zuǒ yòu:" cǐ nǎi lù yě?" zuǒ yòu jiē yuē" mǎ yě". èr shì jīng, zì yǐ wéi huò, nǎi zhào tài bo, lìng guà zhī, tài bo yuē:" bì xià chūn qiū jiāo sì, fèng zōng miào guǐ shén, zhāi jiè bù míng, gù zhì yú cǐ. kě yī shèng dé ér míng zhāi jiè." yú shì nǎi rù shàng lín zhāi jiè. rì yóu yì liè, yǒu xíng rén rù shàng lín zhōng, èr shì zì shè shā zhī. zhào gāo jiào qí nǚ xù xián yáng lìng yán lè hé bù zhī hé rén zéi shā rén yí shàng lín. gāo nǎi jiàn èr shì yuē:" tiān zǐ wú gù zéi shā bù gū rén, cǐ shàng dì zhī jìn yě, guǐ shén bù xiǎng, tiān qiě jiàng yāng, dāng yuǎn bì gōng yǐ ráng zhī." èr shì nǎi chū jū wàng yí zhī gōng.
李斯已死,二世拜赵高为中丞相,事无大小辄决於高。高自知权重,乃献鹿,谓之马。二世问左右:“此乃鹿也?”左右皆曰“马也”。二世惊,自以为惑,乃召太卜,令卦之,太卜曰:“陛下春秋郊祀,奉宗庙鬼神,斋戒不明,故至于此。可依盛德而明斋戒。”於是乃入上林斋戒。日游弋猎,有行人入上林中,二世自射杀之。赵高教其女婿咸阳令阎乐劾不知何人贼杀人移上林。高乃谏二世曰:“天子无故贼杀不辜人,此上帝之禁也,鬼神不享,天且降殃,当远避宫以禳之。”二世乃出居望夷之宫。
liú sān rì, zhào gāo zhà zhào wèi shì, lìng shì jiē sù fú chí bīng nèi xiāng, rù gào èr shì yuē:" shān dōng qún dào bīng dà zhì!" èr shì shàng guān ér jiàn zhī, kǒng jù, gāo jì yīn jié lìng zì shā. yǐn xǐ ér pèi zhī, zuǒ yòu bǎi guān mò cóng shàng diàn, diàn yù huài zhě sān. gāo zì zhī tiān fú yǔ, qún chén fú xǔ, nǎi zhào shǐ huáng dì, shòu zhī xǐ.
留三日,赵高诈诏卫士,令士皆素服持兵内乡,入告二世曰:“山东群盗兵大至!”二世上观而见之,恐惧,高既因劫令自杀。引玺而佩之,左右百官莫从;上殿,殿欲坏者三。高自知天弗与,群臣弗许,乃召始皇弟,授之玺。
zǐ yīng jì wèi, huàn zhī, nǎi chēng jí bù tīng shì, yǔ huàn zhě hán tán jí qí zi móu shā gāo. gāo shàng yè, qǐng bìng, yīn zhào rù, lìng hán tán cì shā zhī, yí qí sān zú.
子婴既位,患之,乃称疾不听事,与宦者韩谈及其子谋杀高。高上谒,请病,因召入,令韩谈刺杀之,夷其三族。
zǐ yīng lì sān yuè, pèi gōng bīng cóng wǔ guān rù, zhì xián yáng, qún chén bǎi guān jiē pàn, bù shì. zǐ yīng yǔ qī zǐ zì xì qí jǐng yǐ zǔ, jiàng zhǐ dào páng. pèi gōng yīn yǐ shǔ lì. xiàng wáng zhì ér zhǎn zhī. suì yǐ wáng tiān xià.
子婴立三月,沛公兵从武关入,至咸阳,群臣百官皆畔,不適。子婴与妻子自系其颈以组,降轵道旁。沛公因以属吏。项王至而斩之。遂以亡天下。
tài shǐ gōng yuē: lǐ sī yǐ lǘ yán lì zhū hóu, rù shì qín, yīn yǐ xiá xìn, yǐ fǔ shǐ huáng, zú chéng dì yè, sī wèi sān gōng, kě wèi zūn yòng yǐ. sī zhī liù zhī guī, bù wù míng zhèng yǐ bǔ zhǔ shàng zhī quē, chí jué lù zhī zhòng, ē shùn gǒu hé, yán wēi kù xíng, tīng gāo xié shuō, fèi shì lì shù. zhū hóu yǐ pàn, sī nǎi yù jiàn zhēng, bù yì mò hū! rén jiē yǐ sī jí zhōng ér bèi wǔ xíng sǐ, chá qí běn, nǎi yǔ sú yì zhī yì. bù rán, sī zhī gōng qiě yǔ zhōu zhào liè yǐ.
太史公曰:李斯以闾阎历诸侯,入事秦,因以瑕衅,以辅始皇,卒成帝业,斯为三公,可谓尊用矣。斯知六之归,不务明政以补主上之缺,持爵禄之重,阿顺苟合,严威酷刑,听高邪说,废適立庶。诸侯已畔,斯乃欲谏争,不亦末乎!人皆以斯极忠而被五刑死,察其本,乃与俗议之异。不然,斯之功且与周、召列矣。
shǔ zài suǒ jū, rén gù zé dì. sī xiào zhì lì, gōng lì míng suì. zhì jiǔ xián yáng, rén chén jí wèi. yī fū kuáng huò, biàn yì shén qì. guó sāng shēn zhū, běn tóng mò yì.
鼠在所居,人固择地。斯效智力,功立名遂。置酒咸阳,人臣极位。一夫诳惑,变易神器。国丧身诛,本同末异。