shāng jūn zhě, wèi zhī zhū shù niè gōng zǐ yě, míng yāng, xìng gōng sūn shì, qí zǔ běn jī xìng yě. yāng shǎo hǎo xíng míng zhī xué, shì wèi xiàng gōng shū cuó wèi zhōng shù zǐ. gōng shū cuó zhī qí xián, wèi jí jìn. huì cuó bìng, wèi huì wáng qīn wǎng wèn bìng, yuē: gōng shū bìng yǒu rú bù kě huì, jiāng nài shè jì hé? gōng shū yuē: zuò zhī zhōng shù zǐ gōng sūn yāng, nián suī shǎo, yǒu qí cái, yuán wáng jǔ guó ér tīng zhī. wáng hēi rán. wáng qiě qù, zuò píng rén yán yuē: wáng jí bù tīng yòng yāng, bì shā zhī, wú lìng chū jìng. wáng xǔ nuò ér qù. gōng shū cuó zhào yāng xiè yuē: jīn zhě wáng wèn kě yǐ wèi xiāng zhě, wǒ yán ruò, wáng sè bù xǔ wǒ. wǒ fāng xiān jūn hòu chén, yīn wèi wáng jí fú yòng yāng, dāng shā zhī. wáng xǔ wǒ. rǔ kě jí qù yǐ, qiě jiàn qín. yāng yuē: bǐ wáng bù néng yòng jūn zhī yán rèn chén, yòu ān néng yòng jūn zhī yán shā chén hū? zú bù qù. huì wáng jì qù, ér wèi zuǒ yòu yuē: gōng shū bìng shén, bēi hū, yù lìng guǎ rén yǐ guó tīng gōng sūn yāng yě, qǐ bù bèi zāi!
商君者,衛之諸庶孽公子也,名鞅,姓公孫氏,其祖本姬姓也。鞅少好刑名之學,事魏相公叔痤為中庶子。公叔痤知其賢,未及進。會痤病,魏惠王親往問病,曰:「公叔病有如不可諱,將柰社稷何?」公叔曰:「座之中庶子公孫鞅,年雖少,有奇才,原王舉國而聽之。」王嘿然。王且去,座屏人言曰:「王即不聽用鞅,必殺之,無令出境。」王許諾而去。公叔痤召鞅謝曰:「今者王問可以為相者,我言若,王色不許我。我方先君後臣,因謂王即弗用鞅,當殺之。王許我。汝可疾去矣,且見禽。」鞅曰:「彼王不能用君之言任臣,又安能用君之言殺臣乎?」卒不去。惠王既去,而謂左右曰:「公叔病甚,悲乎,欲令寡人以國聽公孫鞅也,豈不悖哉!」
gōng shū jì sǐ, gōng sūn yāng wén qín xiào gōng xià lìng guó zhōng qiú xián zhě, jiāng xiū móu gōng zhī yè, dōng fù qīn dì, nǎi suì xī rù qín, yīn xiào gōng chǒng chén jǐng jiān yǐ qiú jiàn xiào gōng. xiào gōng jì jiàn wèi yāng, yǔ shì liáng jiǔ, xiào gōng shí shí shuì, fú tīng. bà ér xiào gōng nù jǐng jiān yuē: zi zhī kè wàng rén ěr, ān zú yòng xié! jǐng jiān yǐ ràng wèi yāng. wèi yāng yuē: wú shuō gōng yǐ dì dào, qí zhì bù kāi wù yǐ. hòu wǔ rì, fù qiú jiàn yāng. yāng fù jiàn xiào gōng, yì yù, rán ér wèi zhōng zhǐ. bà ér xiào gōng fù ràng jǐng jiān, jǐng jiān yì ràng yāng. yāng yuē: wú shuō gōng yǐ wáng dào ér wèi rù yě. qǐng fù jiàn yāng. yāng fù jiàn xiào gōng, xiào gōng shàn zhī ér wèi yòng yě. bà ér qù. xiào gōng wèi jǐng jiān yuē: rǔ kè shàn, kě yǔ yǔ yǐ. yāng yuē: wú shuō gōng yǐ bà dào, qí yì yù yòng zhī yǐ. chéng fù jiàn wǒ, wǒ zhī zhī yǐ. wèi yāng fù jiàn xiào gōng. gōng yǔ yǔ, bù zì zhī dá zhī qián yú xí yě. yǔ shù rì bù yàn. jǐng jiān yuē: zi hé yǐ zhōng wú jūn? wú jūn zhī huān shén yě. yāng yuē: wú shuō jūn yǐ dì wáng zhī dào bǐ sān dài, ér jūn yuē: jiǔ yuǎn, wú bù néng dài. qiě xián jūn zhě, gè jí qí shēn xiǎn míng tiān xià, ān néng yì yì dài shù shí bǎi nián yǐ chéng dì wáng hū? gù wú yǐ jiàng guó zhī shù shuō jūn, jūn dà shuō zhī ěr. rán yì nán yǐ bǐ dé yú yīn zhōu yǐ.
公叔既死,公孫鞅聞秦孝公下令國中求賢者,將修繆公之業,東復侵地,乃遂西入秦,因孝公寵臣景監以求見孝公。孝公既見衛鞅,語事良久,孝公時時睡,弗聽。罷而孝公怒景監曰:「子之客妄人耳,安足用邪!」景監以讓衛鞅。衛鞅曰:「吾說公以帝道,其智不開悟矣。後五日,復求見鞅。」鞅復見孝公,益愈,然而未中旨。罷而孝公復讓景監,景監亦讓鞅。鞅曰:「吾說公以王道而未入也。請復見鞅。」鞅復見孝公,孝公善之而未用也。罷而去。孝公謂景監曰:「汝客善,可與語矣。」鞅曰:「吾說公以霸道,其意欲用之矣。誠復見我,我知之矣。」衛鞅復見孝公。公與語,不自知躂之前於席也。語數日不厭。景監曰:「子何以中吾君?吾君之驩甚也。」鞅曰:「吾說君以帝王之道比三代,而君曰:「久遠,吾不能待。且賢君者,各及其身顯名天下,安能邑邑待數十百年以成帝王乎?」故吾以彊國之術說君,君大說之耳。然亦難以比德於殷周矣。」
xiào gōng jì yòng wèi yāng, yāng yù biàn fǎ, kǒng tiān xià yì jǐ. wèi yāng yuē: yí xíng wú míng, yí shì wú gōng. qiě fú yǒu gāo rén zhī xíng zhě, gù jiàn fēi yú shì yǒu dú zhī zhī lǜ zhě, bì jiàn áo yú mín. yú zhě àn yú chéng shì, zhī zhě jiàn yú wèi méng. mín bù kě yǔ lǜ shǐ ér kě yǔ lè chéng. lùn zhì dé zhě bù hé yú sú, chéng dà gōng zhě bù móu yú zhòng. shì yǐ shèng rén gǒu kě yǐ jiàng guó, bù fǎ qí gù gǒu kě yǐ lì mín, bù xún qí lǐ. xiào gōng yuē: shàn. gān lóng yuē: bù rán. shèng rén bù yì mín ér jiào, zhī zhě bù biàn fǎ ér zhì. yīn mín ér jiào, bù láo ér chéng gōng yuán fǎ ér zhì zhě, lì xí ér mín ān zhī. wèi yāng yuē: lóng zhī suǒ yán, shì sú zhī yán yě. cháng rén ān yú gù sú, xué zhě nì yú suǒ wén. yǐ cǐ liǎng zhě jū guān shǒu fǎ kě yě, fēi suǒ yǔ lùn yú fǎ zhī wài yě. sān dài bù tóng lǐ ér wáng, wǔ bó bù tóng fǎ ér bà. zhì zhě zuò fǎ, yú zhě zhì yān xián zhě gèng lǐ, bù xiào zhě jū yān. dù zhì yuē: lì bù bǎi, bù biàn fǎ gōng bù shí, bù yì qì. fǎ gǔ wú guò, xún lǐ wú xié. wèi yāng yuē: zhì shì bù yī dào, biàn guó bù fǎ gǔ. gù tāng wǔ bù xún gǔ ér wáng, xià yīn bù yì lǐ ér wáng. fǎn gǔ zhě bù kě fēi, ér xún lǐ zhě bù zú duō. xiào gōng yuē: shàn. yǐ wèi yāng wèi zuǒ shù zhǎng, zú dìng biàn fǎ zhī lìng.
孝公既用衛鞅,鞅欲變法,恐天下議己。衛鞅曰:「疑行無名,疑事無功。且夫有高人之行者,固見非於世;有獨知之慮者,必見敖於民。愚者闇於成事,知者見於未萌。民不可與慮始而可與樂成。論至德者不和於俗,成大功者不謀於眾。是以聖人苟可以彊國,不法其故;苟可以利民,不循其禮。」孝公曰:「善。」甘龍曰:「不然。聖人不易民而教,知者不變法而治。因民而教,不勞而成功;緣法而治者,吏習而民安之。」衛鞅曰:「龍之所言,世俗之言也。常人安於故俗,學者溺於所聞。以此兩者居官守法可也,非所與論於法之外也。三代不同禮而王,五伯不同法而霸。智者作法,愚者制焉;賢者更禮,不肖者拘焉。」杜摯曰:「利不百,不變法;功不十,不易器。法古無過,循禮無邪。」衛鞅曰:「治世不一道,便國不法古。故湯武不循古而王,夏殷不易禮而亡。反古者不可非,而循禮者不足多。」孝公曰:「善。」以衛鞅為左庶長,卒定變法之令。
lìng mín wèi shén wǔ, ér xiāng mù sī lián zuò. bù gào jiān zhě yāo zhǎn, gào jiān zhě yǔ zhǎn dí shǒu tóng shǎng, nì jiān zhě yǔ jiàng dí tóng fá. mín yǒu èr nán yǐ shàng bù fēn yì zhě, bèi qí fù. yǒu jūn gōng zhě, gè yǐ lǜ shòu shàng jué wèi sī dòu zhě, gè yǐ qīng zhòng bèi xíng dà xiǎo. lù lì běn yè, gēng zhī zhì sù bó duō zhě fù qí shēn. shì mò lì jí dài ér pín zhě, jǔ yǐ wèi shōu nú. zōng shì fēi yǒu jūn gōng lùn, bù dé wèi shǔ jí. míng zūn bēi jué zhì děng jí, gè yǐ chà cì míng tián zhái, chén qiè yī fú yǐ jiā cì. yǒu gōng zhě xiǎn róng, wú gōng zhě suī fù wú suǒ fēn huá.
令民為什伍,而相牧司連坐。不告奸者腰斬,告奸者與斬敵首同賞,匿奸者與降敵同罰。民有二男以上不分異者,倍其賦。有軍功者,各以率受上爵;為私鬥者,各以輕重被刑大小。僇力本業,耕織致粟帛多者復其身。事末利及怠而貧者,舉以為收孥。宗室非有軍功論,不得為屬籍。明尊卑爵秩等級,各以差次名田宅,臣妾衣服以家次。有功者顯榮,無功者雖富無所芬華。
lìng jì jù, wèi bù, kǒng mín zhī bù xìn, yǐ nǎi lì sān zhàng zhī mù yú guó dū shì nán mén, mù mín yǒu néng xǐ zhì běi mén zhě yǔ shí jīn. mín guài zhī, mò gǎn xǐ. fù yuē néng xǐ zhě yǔ wǔ shí jīn. yǒu yī rén xǐ zhī, zhé yǔ wǔ shí jīn, yǐ míng bù qī. zú xià lìng.
令既具,未布,恐民之不信,已乃立三丈之木於國都市南門,募民有能徙置北門者予十金。民怪之,莫敢徙。復曰「能徙者予五十金」。有一人徙之,輒予五十金,以明不欺。卒下令。
lìng xíng yú mín qī nián, qín mín zhī guó dōu yán chū lìng zhī bù biàn zhě yǐ qiān shù. yú shì tài zǐ fàn fǎ. wèi yāng yuē: fǎ zhī bù xíng, zì shàng fàn zhī. jiāng fǎ tài zǐ. tài zǐ, jūn sì yě, bù kě shī xíng, xíng qí fù gōng zǐ qián, qíng qí shī gōng sūn jiǎ. míng rì, qín rén jiē qū lìng. xíng zhī shí nián, qín mín dà shuō, dào bù shí yí, shān wú dào zéi, jiā gěi rén zú. mín yǒng yú gōng zhàn, qiè yú sī dòu, xiāng yì dà zhì. qín mín chū yán lìng bù biàn zhě yǒu lái yán lìng biàn zhě, wèi yāng yuē cǐ jiē luàn huà zhī mín yě, jǐn qiān zhī yú biān chéng. qí hòu mín mò gǎn yì lìng.
令行於民期年,秦民之國都言初令之不便者以千數。於是太子犯法。衛鞅曰:「法之不行,自上犯之。」將法太子。太子,君嗣也,不可施刑,刑其傅公子虔,黥其師公孫賈。明日,秦人皆趨令。行之十年,秦民大說,道不拾遺,山無盜賊,家給人足。民勇於公戰,怯於私鬥,鄉邑大治。秦民初言令不便者有來言令便者,衛鞅曰「此皆亂化之民也」,盡遷之於邊城。其後民莫敢議令。
yú shì yǐ yāng wèi dà liáng zào. jiāng bīng wéi wèi ān yì, jiàng zhī. jū sān nián, zuò wèi zhú jì què gōng tíng yú xián yáng, qín zì yōng xǐ dōu zhī. ér lìng mín fù zǐ xiōng dì tóng shì nèi xī zhě wèi jìn. ér jí xiǎo xiāng yì jù wèi xiàn, zhì lìng chéng, fán sān shí yī xiàn. wèi tián kāi qiān mò fēng jiāng, ér fù shuì píng. píng dòu tǒng quán héng zhàng chǐ. xíng zhī sì nián, gōng zǐ qián fù fàn yuē, yì zhī. jū wǔ nián, qín rén fù jiàng, tiān zǐ zhì zuò yú xiào gōng, zhū hóu bì hè.
於是以鞅為大良造。將兵圍魏安邑,降之。居三年,作為築冀闕宮庭於咸陽,秦自雍徙都之。而令民父子兄弟同室內息者為禁。而集小鄉邑聚為縣,置令、丞,凡三十一縣。為田開阡陌封疆,而賦稅平。平斗桶權衡丈尺。行之四年,公子虔復犯約,劓之。居五年,秦人富彊,天子致胙於孝公,諸侯畢賀。
qí míng nián, qí bài wèi bīng yú mǎ líng, lǔ qí tài zǐ shēn, shā jiāng jūn páng juān. qí míng nián, wèi yāng shuō xiào gōng yuē: qín zhī yǔ wèi, pì ruò rén zhī yǒu fù xīn jí, fēi wèi bìng qín, qín jí bìng wèi. hé zhě? wèi jū lǐng è zhī xī, dū ān yì, yǔ qín jiè hé ér dú shàn shān dōng zhī lì. lì zé xī qīn qín, bìng zé dōng shōu dì. jīn yǐ jūn zhī xián shèng, guó lài yǐ shèng. ér wèi wǎng nián dà pò yú qí, zhū hóu pàn zhī, kě yīn cǐ shí fá wèi. wèi bù zhī qín, bì dōng xǐ. dōng xǐ, qín jù hé shān zhī gù, dōng xiāng yǐ zhì zhū hóu, cǐ dì wáng zhī yè yě. xiào gōng yǐ wèi rán, shǐ wèi yāng jiāng ér fá wèi. wèi shǐ gōng zǐ áng jiāng ér jī zhī. jūn jì xiāng jù, wèi yāng yí wèi jiāng gōng zǐ áng shū yuē: wú shǐ yǔ gōng zǐ huān, jīn jù wèi liǎng guó jiāng, bù rěn xiāng gōng, kě yǔ gōng zǐ miàn xiāng jiàn, méng, lè yǐn ér bà bīng, yǐ ān qín wèi. wèi gōng zǐ áng yǐ wèi rán. huì méng yǐ, yǐn, ér wèi yāng fú jiǎ shì ér xí lǔ wèi gōng zǐ áng, yīn gōng qí jūn, jǐn pò zhī yǐ guī qín. wèi huì wáng bīng shù pò yú qí qín, guó nèi kōng, rì yǐ xuē, kǒng, nǎi shǐ shǐ gē hé xī zhī dì xiàn yú qín yǐ hé. ér wèi suì qù ān yì, xǐ dōu dà liáng. liáng huì wáng yuē: guǎ rén hèn bù yòng gōng shū zuò zhī yán yě. wèi yāng jì pò wèi hái, qín fēng zhī yú shāng shí wǔ yì, hào wèi shāng jūn.
其明年,齊敗魏兵於馬陵,虜其太子申,殺將軍龐涓。其明年,衛鞅說孝公曰:「秦之與魏,譬若人之有腹心疾,非魏並秦,秦即並魏。何者?魏居領厄之西,都安邑,與秦界河而獨擅山東之利。利則西侵秦,病則東收地。今以君之賢聖,國賴以盛。而魏往年大破於齊,諸侯畔之,可因此時伐魏。魏不支秦,必東徙。東徙,秦據河山之固,東鄉以制諸侯,此帝王之業也。」孝公以為然,使衛鞅將而伐魏。魏使公子卬將而擊之。軍既相距,衛鞅遺魏將公子卬書曰:「吾始與公子驩,今俱為兩國將,不忍相攻,可與公子面相見,盟,樂飲而罷兵,以安秦魏。」魏公子卬以為然。會盟已,飲,而衛鞅伏甲士而襲虜魏公子卬,因攻其軍,盡破之以歸秦。魏惠王兵數破於齊秦,國內空,日以削,恐,乃使使割河西之地獻於秦以和。而魏遂去安邑,徙都大梁。梁惠王曰:「寡人恨不用公叔座之言也。」衛鞅既破魏還,秦封之於、商十五邑,號為商君。
shāng jūn xiāng qín shí nián, zōng shì guì qī duō yuàn wàng zhě. zhào liáng jiàn shāng jūn. shāng jūn yuē: yāng zhī dé jiàn yě, cóng mèng lán gāo, jīn yāng qǐng dé jiāo, kě hū? zhào liáng yuē: pū fú gǎn yuán yě. kǒng qiū yǒu yán yuē: tuī xián ér dài zhě jìn, jù bù xiào ér wáng zhě tuì. pū bù xiào, gù bù gǎn shòu mìng. pū wén zhī yuē: fēi qí wèi ér jū zhī yuē tān wèi, fēi qí míng ér yǒu zhī yuē tān míng. pū tīng jūn zhī yì, zé kǒng pū tān wèi tān míng yě. gù bù gǎn wén mìng. shāng jūn yuē: zi bù shuō wú zhì qín yǔ? zhào liáng yuē: fǎn tīng zhī wèi cōng, nèi shì zhī wèi míng, zì shèng zhī wèi qiáng. yú shùn yǒu yán yuē: zì bēi yě shàng yǐ. jūn bù ruò dào yú shùn zhī dào, wú wèi wèn pū yǐ. shāng jūn yuē: shǐ qín róng dí zhī jiào, fù zǐ wú bié, tóng shì ér jū. jīn wǒ gèng zhì qí jiào, ér wèi qí nán nǚ zhī bié, dà zhú jì què, yíng rú lǔ wèi yǐ. zi guān wǒ zhì qín yě, shú yǔ wǔ gǔ dài fū xián? zhào liáng yuē: qiān yáng zhī pí, bù rú yī hú zhī yè qiān rén zhī nuò nuò, bù rú yī shì zhī è è. wǔ wáng è è yǐ chāng, yīn zhòu mò mò yǐ wáng. jūn ruò bù fēi wǔ wáng hū, zé pū qǐng zhōng rì zhèng yán ér wú zhū, kě hū? shāng jūn yuē: yǔ yǒu zhī yǐ, mào yán huá yě, zhì yán shí yě, kǔ yán yào yě, gān yán jí yě. fū zǐ guǒ kěn zhōng rì zhèng yán, yāng zhī yào yě. yāng jiāng shì zi, zi yòu hé cí yān! zhào liáng yuē: fū wǔ gǔ dài fū, jīng zhī bǐ rén yě. wén qín móu gōng zhī xián ér yuán wàng jiàn, xíng ér wú zī, zì zhōu yú qín kè, bèi hè shí niú. qī nián, móu gōng zhī zhī, jǔ zhī niú kǒu zhī xià, ér jiā zhī bǎi xìng zhī shàng, qín guó mò gǎn wàng yān. xiāng qín liù qī nián, ér dōng fá zhèng, sān zhì jìn guó zhī jūn, yī jiù jīng guó zhī huò. fā jiào fēng nèi, ér bā rén zhì gòng shī dé zhū hóu, ér bā róng lái fú. yóu yú wén zhī, kuǎn guān qǐng jiàn. wǔ gǔ dài fū zhī xiāng qín yě, láo bù zuò chéng, shǔ bù zhāng gài, xíng yú guó zhōng, bù cóng chē chéng, bù cāo gān gē, gōng míng cáng yú fǔ kù, dé xíng shī yú hòu shì. wǔ gǔ dài fū sǐ, qín guó nán nǚ liú tì, tóng zǐ bù gē yáo, chōng zhě bù xiāng chǔ. cǐ wǔ gǔ dài fū zhī dé yě. jīn jūn zhī jiàn qín wáng yě, yīn bì rén jǐng jiān yǐ wèi zhǔ, fēi suǒ yǐ wèi míng yě. xiāng qín bù yǐ bǎi xìng wèi shì, ér dà zhú jì què, fēi suǒ yǐ wèi gōng yě. xíng qíng tài zǐ zhī shī fù, cán shāng mín yǐ jùn xíng, shì jī yuàn chù huò yě. jiào zhī huà mín yě shēn yú mìng, mín zhī xiào shàng yě jié yú lìng. jīn jūn yòu zuǒ jiàn wài yì, fēi suǒ yǐ wèi jiào yě. jūn yòu nán miàn ér chēng guǎ rén, rì shéng qín zhī guì gōng zǐ. shī yuē: xiāng shǔ yǒu tǐ, rén ér wú lǐ, rén ér wú lǐ, hé bù chuán sǐ. yǐ shī guān zhī, fēi suǒ yǐ wèi shòu yě. gōng zǐ qián dù mén bù chū yǐ bā nián yǐ, jūn yòu shā zhù huān ér qíng gōng sūn jiǎ. shī yuē: dé rén zhě xìng, shī rén zhě bēng. cǐ shù shì zhě, fēi suǒ yǐ dé rén yě. jūn zhī chū yě, hòu chē shí shù, cóng chē zài jiǎ, duō lì ér pián xié zhě wèi cān chéng, chí máo ér cāo xì jǐ zhě páng chē ér qū. cǐ yī wù bù jù, jūn gù bù chū. shū yuē: shì dé zhě chāng, shì lì zhě wáng. jūn zhī wēi ruò zhāo lù, shàng jiāng yù yán nián yì shòu hū? zé hé bù guī shí wǔ dōu, guàn yuán yú bǐ, quàn qín wáng xiǎn yán xué zhī shì, yǎng lǎo cún gū, jìng fù xiōng, xù yǒu gōng, zūn yǒu dé, kě yǐ shǎo ān. jūn shàng jiāng tān shāng yú zhī fù, chǒng qín guó zhī jiào, chù bǎi xìng zhī yuàn, qín wáng yī dàn juān bīn kè ér bù lì cháo, qín guó zhī suǒ yǐ shōu jūn zhě, qǐ qí wēi zāi? wáng kě qiào zú ér dài. shāng jūn fú cóng.
商君相秦十年,宗室貴戚多怨望者。趙良見商君。商君曰:「鞅之得見也,從孟蘭皋,今鞅請得交,可乎?」趙良曰:「仆弗敢原也。孔丘有言曰:「推賢而戴者進,聚不肖而王者退。」仆不肖,故不敢受命。仆聞之曰:「非其位而居之曰貪位,非其名而有之曰貪名。」仆聽君之義,則恐仆貪位貪名也。故不敢聞命。」商君曰:「子不說吾治秦與?」趙良曰:「反聽之謂聰,內視之謂明,自勝之謂強。虞舜有言曰:「自卑也尚矣。」君不若道虞舜之道,無為問仆矣。」商君曰:「始秦戎翟之教,父子無別,同室而居。今我更制其教,而為其男女之別,大築冀闕,營如魯衛矣。子觀我治秦也,孰與五羖大夫賢?」趙良曰:「千羊之皮,不如一狐之腋;千人之諾諾,不如一士之諤諤。武王諤諤以昌,殷紂墨墨以亡。君若不非武王乎,則仆請終日正言而無誅,可乎?」商君曰:「語有之矣,貌言華也,至言實也,苦言藥也,甘言疾也。夫子果肯終日正言,鞅之藥也。鞅將事子,子又何辭焉!」趙良曰:「夫五羖大夫,荊之鄙人也。聞秦繆公之賢而原望見,行而無資,自粥於秦客,被褐食牛。期年,繆公知之,舉之牛口之下,而加之百姓之上,秦國莫敢望焉。相秦六七年,而東伐鄭,三置晉國之君,一救荊國之禍。發教封內,而巴人致貢;施德諸侯,而八戎來服。由余聞之,款關請見。五羖大夫之相秦也,勞不坐乘,暑不張蓋,行於國中,不從車乘,不操干戈,功名藏於府庫,德行施於後世。五羖大夫死,秦國男女流涕,童子不歌謠,舂者不相杵。此五羖大夫之德也。今君之見秦王也,因嬖人景監以為主,非所以為名也。相秦不以百姓為事,而大築冀闕,非所以為功也。刑黥太子之師傅,殘傷民以駿刑,是積怨畜禍也。教之化民也深於命,民之效上也捷於令。今君又左建外易,非所以為教也。君又南面而稱寡人,日繩秦之貴公子。詩曰:「相鼠有體,人而無禮,人而無禮,何不遄死。」以詩觀之,非所以為壽也。公子虔杜門不出已八年矣,君又殺祝懽而黥公孫賈。詩曰:「得人者興,失人者崩。」此數事者,非所以得人也。君之出也,後車十數,從車載甲,多力而駢脅者為驂乘,持矛而操闟戟者旁車而趨。此一物不具,君固不出。書曰:「恃德者昌,恃力者亡。」君之危若朝露,尚將欲延年益壽乎?則何不歸十五都,灌園於鄙,勸秦王顯岩穴之士,養老存孤,敬父兄,序有功,尊有德,可以少安。君尚將貪商於之富,寵秦國之教,畜百姓之怨,秦王一旦捐賓客而不立朝,秦國之所以收君者,豈其微哉?亡可翹足而待。」商君弗從。
hòu wǔ yuè ér qín xiào gōng zú, tài zǐ lì. gōng zǐ qián zhī tú gào shāng jūn yù fǎn, fā lì bǔ shāng jūn. shāng jūn wáng zhì guān xià, yù shě kè shè. kè rén bù zhī qí shì shāng jūn yě, yuē: shāng jūn zhī fǎ, shè rén wú yàn zhě zuò zhī. shāng jūn kuì rán tàn yuē: jiē hū, wèi fǎ zhī bì yī zhì cǐ zāi! qù zhī wèi. wèi rén yuàn qí qī gōng zǐ áng ér pò wèi shī, fú shòu. shāng jūn yù zhī tā guó. wèi rén yuē: shāng jūn, qín zhī zéi. qín jiàng ér zéi rù wèi, fú guī, bù kě. suì nèi qín. shāng jūn jì fù rù qín, zǒu shāng yì, yǔ qí tú shǔ fā yì bīng běi chū jī zhèng. qín fā bīng gōng shāng jūn, shā zhī yú zhèng miǎn chí. qín huì wáng chē liè shāng jūn yǐ xùn, yuē: mò rú shāng yāng fǎn zhě! suì miè shāng jūn zhī jiā.
後五月而秦孝公卒,太子立。公子虔之徒告商君欲反,發吏捕商君。商君亡至關下,欲舍客舍。客人不知其是商君也,曰:「商君之法,舍人無驗者坐之。」商君喟然嘆曰:「嗟乎,為法之敝一至此哉!」去之魏。魏人怨其欺公子卬而破魏師,弗受。商君欲之他國。魏人曰:「商君,秦之賊。秦彊而賊入魏,弗歸,不可。」遂內秦。商君既復入秦,走商邑,與其徒屬發邑兵北出擊鄭。秦發兵攻商君,殺之於鄭黽池。秦惠王車裂商君以徇,曰:「莫如商鞅反者!」遂滅商君之家。
tài shǐ gōng yuē: shāng jūn, qí tiān zī kè bó rén yě. jī qí yù gàn xiào gōng yǐ dì wáng shù, xié chí fú shuō, fēi qí zhì yǐ. qiě suǒ yīn yóu bì chén, jí de yòng, xíng gōng zǐ qián, qī wèi jiāng áng, bù shī zhào liáng zhī yán, yì zú fā míng shāng jūn zhī shǎo ēn yǐ. yú cháng dú shāng jūn kāi sāi gēng zhàn shū, yǔ qí rén xíng shì xiāng lèi. zú shòu è míng yú qín, yǒu yǐ yě fū!
太史公曰:商君,其天資刻薄人也。跡其欲干孝公以帝王術,挾持浮說,非其質矣。且所因由嬖臣,及得用,刑公子虔,欺魏將卬,不師趙良之言,亦足發明商君之少恩矣。余嘗讀商君開塞耕戰書,與其人行事相類。卒受惡名於秦,有以也夫!
wèi yāng rù qín, jǐng jiān shì yīn. wáng dào bù yòng, bà shù jiàn qīn. zhèng bì gǎi gé, lǐ qǐ yīn xún. jì qī wèi jiāng, yì yuàn qín rén. rú hé zuò fǎ, nì lǚ bù bīn!
衛鞅入秦,景監是因。王道不用,霸術見親。政必改革,禮豈因循。既欺魏將,亦怨秦人。如何作法,逆旅不賓!