tài zǔ
◎太祖
tài zǔ fǎ tiān qǐ yùn shèng wǔ huáng dì, huì tiě mù zhēn, xìng qí wò wēn shì, méng gǔ bù rén. tài zǔ qí shí shì zǔ bèi duān yì ér, mǔ yuē ā lán guǒ huǒ, jià tuō bēn miē lī jiān, shēng èr zi, zhǎng yuē bó hán gé dá hēi, cì yuē bó hé dǔ sā lǐ zhí. jì ér fū wáng, ā lán guǎ jū, yè qǐn zhàng zhōng, mèng bái guāng zì tiān chuāng zhōng rù, huà wèi jīn sè shén rén, lái qū wò tà. ā lán jīng jué, suì yǒu shēn, chǎn yī zi, jí bèi duān yì ér yě. bèi duān yì ér zhuàng mào qí yì, chén mò guǎ yán, jiā rén wèi zhī chī, dú ā lán yǔ rén yuē: cǐ ér fēi chī, hòu shì zǐ sūn bì yǒu dà guì zhě. ā lán méi, zhū xiōng fēn jiā zī, bù jí zhī. bèi duān yì ér yuē: pín jiàn fù guì, mìng yě, zī cái hé zú dào! dú chéng qīng bái mǎ, zhì bā lǐ tún ā lǎn zhī dì jū yān. shí yǐn wú suǒ de, shì yǒu cāng yīng bó yě shòu ér shí, bèi duān yì ér yǐ mín shè jī qǔ zhī, yīng jí xún xiá, nǎi bì yīng, liè tù qín yǐ wèi shàn, huò què jí jì, shì yǒu tiān xiàng zhī.
太祖法天啟運聖武皇帝,諱鐵木真,姓奇渥溫氏,蒙古部人。太祖其十世祖孛端義兒,母曰阿蘭果火,嫁脫奔咩哩犍,生二子,長曰博寒葛答黑,次曰博合睹撒里直。既而夫亡,阿蘭寡居,夜寢帳中,夢白光自天窗中入,化為金色神人,來趨臥榻。阿蘭驚覺,遂有娠,產一子,即孛端義兒也。孛端義兒狀貌奇異,沉默寡言,家人謂之痴,獨阿蘭語人曰:「此兒非痴,後世子孫必有大貴者。」阿蘭沒,諸兄分家貲,不及之。孛端義兒曰:「貧賤富貴,命也,貲財何足道!」獨乘青白馬,至八里屯阿懶之地居焉。食飲無所得,適有蒼鷹搏野獸而食,孛端義兒以緡設機取之,鷹即馴狎,乃臂鷹,獵兔禽以為膳,或闕即繼,似有天相之。
jū yuè, yǒu mín shù shí jiā zì tǒng jí lǐ hū lǔ zhī yě zhú shuǐ cǎo lái qiān. bèi duān yì ér jié máo yǔ zhī jū, chū rù xiàng zī, zì cǐ shēng lǐ shāo zú. yī rì, zhòng xiōng hū sī zhī, yuē: bèi duān yì ér dú chū ér wú jī, jìn zhě dé wú dòng něi hū? jí zì lái fǎng, yāo yǔ jù guī. bèi duān yì ér zhōng lù wèi qí xiōng yuē: tǒng jí lǐ hū lǔ zhī mín wú suǒ shǔ fù, ruò lín zhī yǐ bīng, kě fú yě. xiōng yǐ wèi rán, zhì jiā, jí xuǎn zhuàng shì, lìng bèi duān yì ér shuài zhī qián xíng, guǒ jǐn jiàng zhī.
居月,有民數十家自統急里忽魯之野逐水草來遷。孛端義兒結茅與之居,出入相資,自此生理稍足。一日,仲兄忽思之,曰:「孛端義兒獨出而無齎,近者得無凍餒乎?」即自來訪,邀與俱歸。孛端義兒中路謂其兄曰:「統急里忽魯之民無所屬附,若臨之以兵,可服也。」兄以為然,至家,即選壯士,令孛端義兒帥之前行,果盡降之。
bèi duān yì ér mò, zi bā lín xī hēi lá tū hé bì chù sì, shēng zǐ yuē miē niǎn dǔ dūn. miē niǎn dǔ dūn qī yuē mò ná lún, shēng qī zǐ ér guǎ. mò ná lún xìng gāng jí. shí yā lá yī ér bù yǒu qún xiǎo ér jué tián jiān cǎo gēn yǐ wèi shí, mò ná lún chéng chē chū, shì jiàn zhī, nù yuē: cǐ tián nǎi wǒ zi chí mǎ zhī suǒ, qún ér zhé gǎn huài zhī xié? qū chē jìng chū, zhǎn shāng zhū ér, yǒu zhì sǐ zhě. yā lá yī ér fèn yuàn, jǐn qū mò ná lún mǎ qún yǐ qù. mò ná lún zhū zi wén zhī, bù jí bèi jiǎ, wǎng zhuī zhī. mò ná lún sī yōu yuē: wú ér bù jiǎ yǐ wǎng, kǒng bù néng shèng dí. lìng zǐ fù zài jiǎ fù zhī, yǐ wú jí yǐ. jì ér guǒ wèi suǒ bài, liù zǐ jiē sǐ. yā lá yī ér chéng shèng shā mò ná lún, miè qí jiā. wéi yī zhǎng sūn hǎi dōu shàng yòu, rǔ mǔ nì zhū jī mù zhōng, dé miǎn. xiān shì mò ná lún dì qī zǐ nà zhēn, yú bā lá hū mín jiā wèi zhuì xù, gù bù jí nán. wén qí jiā bèi huò, lái shì zhī, jiàn bìng yù shí shù yǔ hǎi dōu shàng zài, qí jì wú suǒ chū, xìng qū mǎ shí, xiōng zhī huáng mǎ sān cì chè tào gān yì guī, nà zhēn zhì shì de chéng zhī. nǎi wěi wèi mù mǎ zhě, yì yā lá yī ér. lù féng fù zǐ èr qí xiān hòu xíng, bì yīng ér liè. nà zhēn shí qí yīng, yuē: cǐ wú xiōng suǒ qíng zhě yě. qū qián dài qí shǎo zhě yuē: yǒu chì mǎ yǐn qún mǎ ér dōng, rǔ jiàn zhī hū? yuē: fǒu. shǎo zhě nǎi wèn yuē: ěr suǒ jīng guò yǒu fú yàn hū? yuē: yǒu. yuē: rǔ kě wèi wú qián dǎo hū? yuē: kě. suì tóng háng. zhuǎn yī hé wēi, dù hòu qí xiāng qù shāo yuǎn, cì shā zhī. zhí mǎ yǔ yīng, qū yíng hòu qí, dài zhī rú chū. hòu qí wèn yuē: qián shè fú yàn zhě, wú zi yě, hé wèi jiǔ wò bù qǐ yé? nà zhēn yǐ bí nǜ duì. qí zhě fāng nù, nà zhēn chéng xì cì shā zhī. fù qián xíng, zhì yī shān xià, yǒu mǎ shù bǎi, mù zhě wéi tóng zǐ shù rén, fāng jī bì shí wèi xì. nà zhēn shú shì zhī, yì xiōng jiā wù yě. dài wèn tóng zǐ, yì rú zhī. yú shì dēng shān sì gù, qiāo wú lái rén, jǐn shā tóng zǐ, qū mǎ bì yīng ér hái, qǔ hǎi dōu bìng bìng yù, guī bā lá hū zhī dì zhǐ yān. hǎi dōu shāo zhǎng, nà zhēn shuài bā lá hū qiè gǔ zhū mín, gòng lì wèi jūn. hǎi dōu jì lì, yǐ bīng gōng yā lá yī ér, chén shǔ zhī, xíng shì jìn dà, liè yíng zhàng yú bā lá hé hēi hé shàng, kuà hé wèi liáng, yǐ biàn wǎng lái. yóu shì sì bàng bù zú guī zhī zhě jiàn zhòng.
孛端義兒歿,子八林昔黑剌禿合必畜嗣,生子曰咩撚篤敦。咩撚篤敦妻曰莫拿倫,生七子而寡。莫拿倫性剛急。時押剌伊而部有群小兒掘田間草根以為食,莫拿倫乘車出,適見之,怒曰:「此田乃我子馳馬之所,群兒輒敢壞之邪?」驅車徑出,輾傷諸兒,有至死者。押剌伊而忿怨,盡驅莫拿倫馬群以去。莫拿倫諸子聞之,不及被甲,往追之。莫拿倫私憂曰:「吾兒不甲以往,恐不能勝敵。」令子婦載甲赴之,已無及矣。既而果為所敗,六子皆死。押剌伊而乘勝殺莫拿倫,滅其家。唯一長孫海都尚幼,乳母匿諸積木中,得免。先是莫拿倫第七子納真,於八剌忽民家為贅婿,故不及難。聞其家被禍,來視之,見病嫗十數與海都尚在,其計無所出,幸驅馬時,兄之黃馬三次掣套竿逸歸,納真至是得乘之。乃偽為牧馬者,詣押剌伊而。路逢父子二騎先後行,臂鷹而獵。納真識其鷹,曰:「此吾兄所擎者也。」趨前紿其少者曰:「有赤馬引群馬而東,汝見之乎?」曰:「否。」少者乃問曰:「爾所經過有鳧雁乎?」曰:「有。」曰:「汝可為吾前導乎?」曰:「可。」遂同行。轉一河隈,度後騎相去稍遠,刺殺之。縶馬與鷹,趨迎後騎,紿之如初。後騎問曰:「前射鳧雁者,吾子也,何為久臥不起耶?」納真以鼻衄對。騎者方怒,納真乘隙刺殺之。復前行,至一山下,有馬數百,牧者唯童子數人,方擊髀石為戲。納真熟視之,亦兄家物也。紿問童子,亦如之。於是登山四顧,悄無來人,盡殺童子,驅馬臂鷹而還,取海都並病嫗,歸八剌忽之地止焉。海都稍長,納真率八剌忽怯谷諸民,共立為君。海都既立,以兵攻押剌伊而,臣屬之,形勢浸大,列營帳於八剌合黑河上,跨河為梁,以便往來。由是四傍部族歸之者漸眾。
hǎi dōu mò, zi bài xìng hū ér sì. bài xìng hū ér mò, zi dūn bì nǎi sì. dūn bì nǎi mò, zi gé bù lǜ hán sì. gé bù lǜ hán mò, zi bā lī dān sì. bā lī dān mò, zi yě sù gāi sì, bìng tūn zhū bù luò, shì yù shèng dà. yě sù gāi bēng, zhì yuán sān nián shí yuè, zhuī shì liè zǔ shén yuán huáng dì.
海都歿,子拜姓忽兒嗣。拜姓忽兒歿,子敦必乃嗣。敦必乃歿,子葛不律寒嗣。葛不律寒歿,子八哩丹嗣。八哩丹歿,子也速該嗣,併吞諸部落,勢愈盛大。也速該崩,至元三年十月,追諡烈祖神元皇帝。
chū, liè zǔ zhēng tǎ tǎ ér bù, huò qí bù zhǎng tiě mù zhēn. xuān yì tài hòu yuè lún shì shēng dì, shǒu wò níng xuè rú chì shí. liè zǔ yì zhī, yīn yǐ suǒ huò tiě mù zhēn míng zhī, zhì wǔ gōng yě. zú rén tài chì wū bù jiù yǔ liè zǔ xiāng shàn, hòu yīn tǎ ér bù tái yòng shì, suì shēng xián xì, jué bù yǔ tōng. jí liè zǔ bēng, dì fāng yòu chōng, bù zhòng duō guī tài chì wū. jìn shì yǒu tuō duān huǒ ér zhēn zhě, yì jiāng pàn, dì zì qì liú zhī. tuō duān yuē: shēn chí yǐ gàn yǐ, jiān shí yǐ suì yǐ, liú fù hé wèi! jìng shuài zhòng chí qù. xuān yì tài hòu nù qí ruò jǐ yě, huī qí jiāng bīng, gōng zì zhuī pàn zhě, qū qí tài bàn ér hái. shí dì huī xià shuò zhǐ bié jū sà lǐ hé. zhá mù hé bù rén tū tái chá ér jū yù lǜ gē quán, shí yù xiāng qīn líng, lüè sà lǐ hé mù mǎ yǐ qù. shuò zhǐ huī zuǒ yòu nì qún mǎ zhōng, shè shā zhī. zhá mù hé yǐ wèi yuàn, suì yǔ tài chì wū zhū bù hé móu, yǐ zhòng sān wàn lái zhàn. dì shí zhù jūn dá lán bǎn zhū sī zhī yě, wén biàn, dà jí zhū bù bīng, fēn shí yǒu sān yì yǐ qí. yǐ ér zhá mù hé zhì, dì yǔ dà zhàn, pò zǒu zhī.
初,烈祖征塔塔兒部,獲其部長鐵木真。宣懿太后月倫適生帝,手握凝血如赤石。烈祖異之,因以所獲鐵木真名之,志武功也。族人泰赤烏部舊與烈祖相善,後因塔兒不台用事,遂生嫌隙,絕不與通。及烈祖崩,帝方幼沖,部眾多歸泰赤烏。近侍有脫端火兒真者,亦將叛,帝自泣留之。脫端曰:「深池已干矣,堅石已碎矣,留復何為!」竟帥眾馳去。宣懿太后怒其弱己也,麾旗將兵,躬自追叛者,驅其太半而還。時帝麾下搠只別居薩里河。札木合部人禿台察兒居玉律哥泉,時欲相侵凌,掠薩里河牧馬以去。搠只麾左右匿群馬中,射殺之。札木合以為怨,遂與泰赤烏諸部合謀,以眾三萬來戰。帝時駐軍答蘭版朱思之野,聞變,大集諸部兵,分十有三翼以俟。已而札木合至,帝與大戰,破走之。
dāng shì shí, zhū bù zhī zhōng, wéi tài chì wū dì guǎng mín zhòng, hào wèi zuì qiáng. qí zú zhào liè bù, yǔ dì suǒ jū xiāng jìn. dì cháng chū liè, ǒu yǔ zhào liè liè qí xiāng shǔ. dì wèi zhī yuē: jīn xī kě tóng sù hū? zhào liè yuē: tóng sù gù suǒ yuàn, dàn cóng zhě sì bǎi, yīn qiǔ liáng bù jù, yǐ qiǎn bàn hái yǐ, jīn jiāng nài hé? dì gù yāo yǔ sù, fán qí liú zhě, xī yǐn shí zhī. míng rì zài hé wéi, dì shǐ zuǒ yòu qū shòu xiàng zhào liè, zhào liè dé duō huò yǐ guī. qí zhòng gǎn zhī, sī xiāng yǔ yuē: tài chì wū yǔ wǒ suī xiōng dì, cháng rǎng wǒ chē mǎ, duó wǒ yǐn shí, wú rén jūn zhī dù. yǒu rén jūn zhī dù zhě, qí wéi tiě mù zhēn tài zǐ hū? zhào liè zhī zhǎng yù lǜ, shí wèi tài chì wū suǒ nüè, bù néng kān, suì yǔ tǎ hǎi dá lǔ lǐng suǒ bù lái guī, jiāng shā tài chì wū yǐ zì xiào. dì yuē: wǒ fāng shú mèi, xìng rǔ jué wǒ, zì jīn chē zhé rén jī zhī tú, dāng jǐn duó yǐ yǔ rǔ yǐ. yǐ ér èr rén bù néng jiàn qí yán, fù pàn qù. tǎ hǎi dá lǔ zhì zhōng lù, wèi tài chì wū bù rén suǒ shā, zhào liè bù suì wáng.
當是時,諸部之中,唯泰赤烏地廣民眾,號為最強。其族照烈部,與帝所居相近。帝常出獵,偶與照烈獵騎相屬。帝謂之曰:「今夕可同宿乎?」照烈曰:「同宿固所願,但從者四百,因糗糧不具,已遣半還矣,今將奈何?」帝固邀與宿,凡其留者,悉飲食之。明日再合圍,帝使左右驅獸向照烈,照烈得多獲以歸。其眾感之,私相語曰:「泰赤烏與我雖兄弟,常攘我車馬,奪我飲食,無人君之度。有人君之度者,其惟鐵木真太子乎?」照烈之長玉律,時為泰赤烏所虐,不能堪,遂與塔海答魯領所部來歸,將殺泰赤烏以自效。帝曰:「我方熟寐,幸汝覺我,自今車轍人跡之途,當盡奪以與汝矣。」已而二人不能踐其言,復叛去。塔海答魯至中路,為泰赤烏部人所殺,照烈部遂亡。
shí dì gōng dé rì shèng, tài chì wū zhū bù duō kǔ qí zhǔ fēi fǎ, jiàn dì kuān rén, shí cì rén yǐ qiú mǎ, xīn yuè zhī. ruò chì lǎo wēn ruò zhé bié ruò shī lì gē yě bù gàn zhū rén, ruò duǒ láng jí ruò zhá lá ér ruò máng wù zhū bù, jiē mù yì lái jiàng.
時帝功德日盛,泰赤烏諸部多苦其主非法,見帝寬仁,時賜人以裘馬,心悅之。若赤老溫、若哲別、若失力哥也不干諸人,若朵郎吉、若札剌兒、若忙兀諸部,皆慕義來降。
dì huì zhū zú xuē chè dà chǒu děng, gè yǐ máo chē zài dòng lào, yàn yú wò nán hé shàng. dì yǔ zhū zú jí xuē chè bié jí zhī wú hū ér zhēn zhī qián, gòng zhì mǎ dòng yī gé náng xuē chè bié jí cì wú yě bié gāi zhī qián, dú zhì yī gé náng. hū ér zhēn nù yuē: jīn bù zūn wǒ, ér guì yě bié gāi hū? yí dì zhī zhǔ shàn zhě shī qiū ér suǒ wèi, suì chī zhī. yú shì pō yǒu xì. shí huáng dì bié lǐ gǔ tái zhǎng dì qǐ liè sī shì, qǐ liè sī, huá yán jìn wài xì mǎ suǒ yě. bō lǐ zhǎng xuē chè bié jí qǐ liè sī shì. bō lǐ cóng zhě yīn dào qù mǎ yǐn, bié lǐ gǔ tái zhí zhī. bō lǐ nù, zhuó bié lǐ gǔ tái, shāng qí bèi. zuǒ yòu yù dòu, bié lǐ gǔ tái zhǐ zhī, yuē: rǔ děng yù jí fù chóu hū? wǒ shāng xìng wèi shén, gū dài zhī. bù tīng, gè chí mǎ rǔ tóng jí dòu, duó hū ér zhēn huǒ lǐ zhēn èr hā dūn yǐ guī. xuē chè bié jí qiǎn shǐ qǐng hé, yīn lìng èr hā dūn hái. huì tǎ tǎ ér bù zhǎng miè wù zhēn xiào lǐ tú bèi jīn yuē, jīn zhǔ qiǎn chéng xiàng wán yán xiāng shuài bīng zhú zhī běi zǒu. dì wén zhī, fā jìn bīng zì wò nán hé yíng jī, réng yù xuē chè bié jí shuài bù rén lái zhù. hòu liù rì bù zhì, dì zì yǔ zhàn, shā miè wù zhēn xiào lǐ tú, jǐn lǔ qí zī zhòng. dì zhī huī xià yǒu wèi nǎi mán bù rén suǒ lüè zhě, dì yù tǎo zhī, fù qiǎn liù shí rén zhēng bīng yú xuē chè bié jí. xuē chè bié jí yǐ jiù yuàn zhī gù, shā qí shí rén, qù wǔ shí rén yī ér guī zhī. dì nù yuē: xuē chè bié jí nǎng chī wǒ shī qiū ér, zhuó shāng wǒ bié lǐ gǔ tái, jīn yòu gǎn chéng dí shì yǐ líng wǒ yé? yīn shuài bīng yú shā qì gōng zhī, shā lǔ qí bù zhòng, wéi xuē chè dà chǒu jǐn yǐ qī nú miǎn. yuè shù yuè, dì fù fá xuē chè dà chǒu, zhuī zhì tiē liè tú zhī ài, miè zhī.
帝會諸族薛徹、大醜等,各以旄車載湩酪,宴於斡難河上。帝與諸族及薛徹別吉之毋忽兒真之前,共置馬湩一革囊;薛徹別吉次毋野別該之前,獨置一革囊。忽兒真怒曰:「今不尊我,而貴野別該乎?」疑帝之主膳者失丘兒所為,遂笞之。於是頗有隙。時皇弟別里古台掌帝乞列思事,(乞列思,華言禁外系馬所也。)播里掌薛徹別吉乞列思事。播里從者因盜去馬靷,別里古台執之。播里怒,斫別里古台,傷其背。左右欲斗,別里古台止之,曰:「汝等欲即復仇乎?我傷幸未甚,姑待之。」不聽,各持馬乳橦疾斗,奪忽兒真、火里真二哈敦以歸。薛徹別吉遣使請和,因令二哈敦還。會塔塔兒部長蔑兀真笑里徒背金約,金主遣丞相完顏襄帥兵逐之北走。帝聞之,發近兵自斡難河迎擊,仍諭薛徹別吉帥部人來助。候六日不至,帝自與戰,殺蔑兀真笑里徒,盡虜其輜重。帝之麾下有為乃蠻部人所掠者,帝欲討之,復遣六十人徵兵於薛徹別吉。薛徹別吉以舊怨之故,殺其十人,去五十人衣而歸之。帝怒曰:「薛徹別吉曩笞我失丘兒,斫傷我別里古台,今又敢乘敵勢以陵我耶?」因帥兵逾沙磧攻之,殺虜其部眾,唯薛徹、大醜僅以妻孥免。越數月,帝復伐薛徹、大醜,追至帖烈徒之隘,滅之。
kè liè bù zhá ā gàn bèi lái guī. zhá ā gàn bèi zhě, bù zhǎng wāng hǎn zhī dì yě. wāng hǎn míng tuō lǐ, shòu jīn fēng jué wèi wáng, fān yán yīn zhòng, gù chēng wáng wèi wāng hǎn. chū, wāng hǎn zhī fù hū ér zhá hú sī bēi lù jì zú, wāng hǎn sì wèi, duō shā lù kūn dì. qí shū fù jú ér hǎn shuài bīng yǔ wāng hǎn zhàn, bī yú hā lá wēn ài, bài zhī, jǐn yǐ bǎi yú qí tuō zǒu, bēn yú liè zǔ. liè zǔ qīn jiāng bīng zhú jú ér hǎn zǒu xī xià, fù duó bù zhòng guī wāng hǎn. wāng hǎn dé zhī, suì xiāng yǔ méng, chēng wèi àn dá. àn dá, huá yán jiāo wù zhī yǒu yě. liè zǔ bēng, wāng hǎn zhī dì yě lì kě hā lá, yuàn wāng hǎn duō shā zhī gù, fù pàn guī nǎi mán bù. nǎi mán bù zhǎng yì nán chì wèi fā bīng fá wāng hǎn, jǐn duó qí bù zhòng yǔ zhī. wāng hǎn zǒu hé xī huí gú huí huí sān guó, bēn qì dān. jì ér fù pàn guī, zhōng dào liáng jué, lǚ yáng rǔ wèi yǐn, cì tuó tuó xuè wèi shí, kùn fá zhī shén. dì yǐ qí yǔ liè zǔ jiāo hǎo, qiǎn jìn shì wǎng zhāo zhī. dì qīn yíng fǔ láo, ān zhì jūn zhōng zhèn gěi zhī, suì huì yú tǔ wù lá hé shàng, zūn wāng hǎn wèi fù.
克烈部札阿紺孛來歸。札阿紺孛者,部長汪罕之弟也。汪罕名脫里,受金封爵為王,番言音重,故稱王為汪罕。初,汪罕之父忽兒札胡思杯祿既卒,汪罕嗣位,多殺戮昆弟。其叔父菊兒罕帥兵與汪罕戰,逼於哈剌溫隘,敗之,僅以百餘騎脫走,奔於烈祖。烈祖親將兵逐菊兒罕走西夏,復奪部眾歸汪罕。汪罕德之,遂相與盟,稱為按答。(按答,華言交物之友也。)烈祖崩,汪罕之弟也力可哈剌,怨汪罕多殺之故,復叛歸乃蠻部。乃蠻部長亦難赤為發兵伐汪罕,盡奪其部眾與之。汪罕走河西、回鶻、回回三國,奔契丹。既而復叛歸,中道糧絕,捋羊乳為飲,刺橐駝血為食,睏乏之甚。帝以其與烈祖交好,遣近侍往招之。帝親迎撫勞,安置軍中振給之,遂會於土兀剌河上,尊汪罕為父。
wèi jǐ, dì fá miè lǐ qǐ bù, yǔ qí bù zhǎng tuō tuō zhàn yú mò nà chá shān, suì lüè qí zī cái tián hé, yǐ yí wāng hǎn. wāng hǎn yīn cǐ bù zhòng shāo jí. jū wáng hé, wāng hǎn zì yǐ qí shì zú yǐ yǒu wèi, bù gào yú dì, dú lǜ bīng fù gōng miè lǐ qǐ bù. bù rén bài zǒu, tuō tuō bēn bā ér hū zhēn zhī ài. wāng hǎn dà lüè ér hái, yú dì yī wú suǒ yí, dì bù yǐ xiè yì.
未幾,帝伐蔑里乞部,與其部長脫脫戰於莫那察山,遂掠其資財、田禾,以遺汪罕。汪罕因此部眾稍集。居亡何,汪罕自以其勢足以有為,不告於帝,獨率兵復攻蔑里乞部。部人敗走,脫脫奔八兒忽真之隘。汪罕大掠而還,於帝一無所遺,帝不以屑意。
huì nǎi mán bù zhǎng bù yù lǔ hǎn bù fú, dì fù yǔ wāng hǎn zhēng zhī. zhì hēi xīn bā shí zhī yě, yù qí qián fēng yě de tuō bèi lǔ zhě, lǐng bǎi qí lái zhàn, jiàn jūn shì jiàn bī, zǒu jù gāo shān, qí mǎ ān zhuǎn zhuì, qín zhī. céng wèi jǐ hé, dì fù yǔ nǎi mán xiāo jiāng qū xuē wú sā bā lá èr rén yù, huì rì mù, gè hái yíng lěi, yuē míng rì zhàn. shì yè, wāng hǎn duō rán huǒ yíng zhōng, shì rén bù yí, qián yí bù zhòng yú bié suǒ. jí dàn, dì shǐ zhī zhī, yīn pō yí qí yǒu yì zhì, tuì shī sà lǐ hé. jì ér wāng hǎn yì hái zhì tǔ wù lá hé, wāng hǎn zi yì lá hé jí zhá ā gàn bèi lái huì. qū xuē wú děng chá zhī zhī, chéng qí bù bèi, xí lǔ qí bù zhòng yú dào. yì lá hé bēn gào wāng hǎn, wāng hǎn mìng yì lá hé yǔ bo lǔ hū gòng zhuī zhī, qiě qiǎn shǐ lái yuē: nǎi mán bù dào, lüè wǒ rén mín, tài zǐ yǒu sì liáng jiāng, néng jiǎ wǒ yǐ xuě chǐ hū? dì dùn shì qián hàn, suì qiǎn bó ěr shù mù huá lí bó luó hún chì lǎo wēn sì rén, shuài shī yǐ wǎng. shī wèi zhì, yì lá hé yǐ zhuī jí qū xuē wú, yǔ zhī zhàn, dà bài, bo lǔ hū chéng qín, liú shǐ zhōng yì hé mǎ kuà, jǐ wèi suǒ huò. xū yú, sì jiāng zhì, jī nǎi mán zǒu, jǐn duó suǒ lüè guī wāng hǎn. yǐ ér yǔ huáng dì hā sā ér zài fá nǎi mán, jù dòu yú hū lán zhǎn cè shān, dà bài zhī, jǐn shā qí zhū jiāng zú zhòng, jī shī yǐ wèi jīng guān, nǎi mán zhī shì suì ruò.
會乃蠻部長不欲魯罕不服,帝復與汪罕征之。至黑辛八石之野,遇其前鋒也的脫孛魯者,領百騎來戰,見軍勢漸逼,走據高山,其馬鞍轉墜,擒之。曾未幾何,帝復與乃蠻驍將曲薛吾撒八剌二人遇,會日暮,各還營壘,約明日戰。是夜,汪罕多燃火營中,示人不疑,潛移部眾於別所。及旦,帝始知之,因頗疑其有異志,退師薩里河。既而汪罕亦還至土兀剌河,汪罕子亦剌合及札阿紺孛來會。曲薛吾等察知之,乘其不備,襲虜其部眾於道。亦剌合奔告汪罕,汪罕命亦剌合與卜魯忽共追之,且遣使來曰:「乃蠻不道,掠我人民,太子有四良將,能假我以雪恥乎?」帝頓釋前憾,遂遣博爾朮、木華黎、博羅渾、赤老溫四人,帥師以往。師未至,亦剌合已追及曲薛吾,與之戰,大敗,卜魯忽成擒,流矢中亦合馬胯,幾為所獲。須臾,四將至,擊乃蠻走,盡奪所掠歸汪罕。已而與皇弟哈撒兒再伐乃蠻,拒斗於忽蘭盞側山,大敗之,盡殺其諸將族眾,積屍以為京觀,乃蠻之勢遂弱。
shí tài chì wū yóu qiáng, dì huì wāng hǎn yú sà lǐ hé, yǔ tài chì wū bù zhǎng hàng hū děng dà zhàn wò nán hé shàng, bài zǒu zhī, zhǎn huò wú suàn. hā dá jīn bù sàn zhǐ wù bù duǒ lǔ bān bù tǎ tǎ ér bù hóng jí lá bù wén nǎi mán tài chì wū bài, jiē wèi wēi bù zì ān, huì yú ā léi quán, zhǎn bái mǎ wèi shì, yù xí dì jí wāng hǎn. hóng jí lá bù zhǎng dié yí kǒng shì bù chéng, qián qiǎn rén gào biàn. dì yǔ wāng hǎn zì hǔ tú zé nì zhàn yú bēi yì liè chuān, yòu dà bài zhī. wāng hǎn suì fēn bīng, zì yóu qiè lǜ lián hé ér xíng. zhá ā gàn bèi móu yú àn dūn ā shù yàn huǒ tuō ér děng yuē: wǒ xiōng xìng xíng bù cháng, jì tú jué wǒ kūn dì, wǒ bèi yòu qǐ dé dú quán hū? àn dūn ā shù xiè qí yán, wāng hǎn lìng zhí yàn huǒ tuō ér děng zhì zhàng xià, jiě qí fù, qiě wèi yàn huǒ tuō ér yuē: wú bèi yóu xī xià ér lái, dào lù jī kùn, qí xiāng shì zhī yǔ, jù wàng zhī hū? yīn tuò qí miàn, zuò shàng zhī rén jiē qǐ ér tuò zhī. wāng hǎn yòu lǚ zé zhá ā gàn bèi, zhì yú bù néng kān, zhá ā gàn bèi yǔ yàn huǒ tuō ér děng jù bēn nǎi mán.
時泰赤烏猶強,帝會汪罕於薩里河,與泰赤烏部長沆忽等大戰斡難河上,敗走之,斬獲無算。哈答斤部、散只兀部、朵魯班部、塔塔兒部、弘吉剌部聞乃蠻、泰赤烏敗,皆畏威不自安,會於阿雷泉,斬白馬為誓,欲襲帝及汪罕。弘吉剌部長迭夷恐事不成,潛遣人告變。帝與汪罕自虎圖澤逆戰於杯亦烈川,又大敗之。汪罕遂分兵,自由怯綠憐河而行。札阿紺孛謀於按敦阿述、燕火脫兒等曰:「我兄性行不常,既屠絕我昆弟,我輩又豈得獨全乎?」按敦阿述泄其言,汪罕令執燕火脫兒等至帳下,解其縛,且謂燕火脫兒曰:「吾輩由西夏而來,道路飢困,其相誓之語,遽忘之乎?」因唾其面,坐上之人皆起而唾之。汪罕又屢責札阿紺孛,至於不能堪,札阿紺孛與燕火脫兒等俱奔乃蠻。
dì zhù jūn yú chè chè ér shān, qǐ bīng fá tǎ tǎ ér bù. bù zhǎng ā lá wù dōu ér děng lái nì zhàn, dà bài zhī.
帝駐軍於徹徹兒山,起兵伐塔塔兒部。部長阿剌兀都兒等來逆戰,大敗之。
shí hóng jí lá bù yù lái fù, hā sā ér bù zhī qí yì, wǎng lüè zhī. yú shì hóng jí lá guī zhá mù hé bù, yǔ duǒ lǔ bān yì qǐ lá sī hā dá jīn huǒ lǔ lá sī tǎ tǎ ér sàn zhǐ wù zhū bù, huì yú jiān hé, gòng lì zhá mù hé wèi jú ér hǎn, méng yú tū lǜ bié ér hé àn, wèi shì yuē: fán wǒ tóng méng, yǒu xiè cǐ móu zhě, rú àn zhī cuī, rú lín zhī fá. shì bì, gòng jǔ zú tà àn, huī dāo zhuó lín, qū shì zú lái qīn. tǎ hǎi hā shí zài zhòng zhōng, yǔ dì huī xià chāo wú ér lián yīn. chāo wú ér ǒu wǎng shì zhī, jù zhī qí móu, jí hái zhì dì suǒ, xī yǐ qí móu gào zhī. dì jí qǐ bīng, nì zhàn yú hǎi lá ér tiē ní huǒ lǔ hǎn zhī dì, pò zhī, zhá mù hé tuō zǒu, hóng jí lá bù lái jiàng.
時弘吉剌部欲來附,哈撒兒不知其意,往掠之。於是弘吉剌歸札木合部,與朵魯班、亦乞剌思、哈答斤、火魯剌思、塔塔兒、散只兀諸部,會於犍河,共立札木合為局兒罕,盟於禿律別兒河岸,為誓曰:「凡我同盟,有泄此謀者,如岸之摧,如林之伐。」誓畢,共舉足蹋岸,揮刀斫林,驅士卒來侵。塔海哈時在眾中,與帝麾下抄吾兒連姻。抄吾兒偶往視之,具知其謀,即還至帝所,悉以其謀告之。帝即起兵,逆戰於海剌兒、帖尼火魯罕之地,破之,札木合脫走,弘吉剌部來降。
suì rén xū, dì fā bīng yú wù lǔ huí shī lián zhēn hé, fá àn chì tǎ tǎ ér chá hǎn tǎ tǎ ér èr bù. xiān shì shī yuē: gǒu pò dí zhú běi, jiàn qì yí wù, shèn wú huò, qí jūn shì bì sàn zhī. jì ér guǒ shèng, zú rén àn dàn huǒ chá ér dá lì tái sān rén bèi yuē, dì nù, jǐn duó qí suǒ huò, fēn zhī jūn zhōng.
歲壬戌,帝發兵於兀魯回失連真河,伐按赤塔塔兒、察罕塔塔兒二部。先誓師曰:「苟破敵逐北,見棄遺物,慎無獲,俟軍事畢散之。」既而果勝,族人按彈、火察兒、答力台三人背約,帝怒,盡奪其所獲,分之軍中。
chū, tuō tuō bài zǒu bā ér hū zhēn ài, jì ér fù chū wèi huàn, dì shuài bīng tǎo zǒu zhī. zhì shì yòu huì nǎi mán bù bù yù lǔ hǎn yuē duǒ lǔ bān tǎ tǎ ér hā dá jīn sàn zhǐ wù zhū bù lái qīn. dì qiǎn qí chéng gāo sì wàng, zhī nǎi mán bīng jiàn zhì, dì yǔ wāng hǎn yí jūn rù sāi. yì lá hé zì běi biān lái jù gāo shān jié yíng, nǎi mán jūn chōng zhī bù dòng, suì hái. yì lá hé xún yì rù sāi. jiāng zhàn, dì qiān zī zhòng yú tā suǒ, yǔ wāng hǎn yǐ ā lán sāi wèi bì, dà zhàn yú què yì tán zhī yě, nǎi mán shǐ shén wū jì fēng xuě, yù yīn qí shì jìn gōng. jì ér fǎn fēng, nì jī qí zhèn, nǎi mán jūn bù néng zhàn, yù yǐn hái. xuě mǎn gōu jiàn, dì lè bīng chéng zhī, nǎi mán dà bài. shì shí zhá mù hé bù qǐ bīng yuán nǎi mán, jiàn qí bài, jí hái, dào jīng zhū bù zhī lì jǐ zhě, dà zòng lüè ér qù.
初,脫脫敗走八兒忽真隘,既而復出為患,帝帥兵討走之。至是又會乃蠻部不欲魯罕約朵魯班、塔塔兒、哈答斤、散只兀諸部來侵。帝遣騎乘高四望,知乃蠻兵漸至,帝與汪罕移軍入塞。亦剌合自北邊來據高山結營,乃蠻軍沖之不動,遂還。亦剌合尋亦入塞。將戰,帝遷輜重於他所,與汪罕倚阿蘭塞為壁,大戰於闕奕壇之野,乃蠻使神巫祭風雪,欲因其勢進攻。既而反風,逆擊其陣,乃蠻軍不能戰,欲引還。雪滿溝澗,帝勒兵乘之,乃蠻大敗。是時札木合部起兵援乃蠻,見其敗,即還,道經諸部之立己者,大縱掠而去。
dì yù wèi zhǎng zi shù chì qiú hūn yú wāng hǎn nǚ chāo ér bó jī, wāng hǎn zhī sūn tū sā hé yì yù shàng dì nǚ huǒ ā zhēn bó jī, jù bù xié, zì shì pō yǒu wéi yán. chū, dì yǔ wāng hǎn hé jūn gōng nǎi mán, yuē míng rì zhàn, zhá mù hé yán yú wāng hǎn yuē: wǒ yú jūn shì bái líng què, tā rén shì hóng yàn ěr. bái líng què hán shǔ cháng zài běi fāng, hóng yàn yù hán zé nán fēi jiù nuǎn ěr. yì wèi dì xīn bù kě bǎo yě. wāng hǎn wén zhī yí, suì yí bù zhòng yú bié suǒ. jí yì hūn bù chéng, zhá mù hé fù chéng xì wèi yì lá hé yuē: tài zǐ suī yán shì wāng hǎn zhī zǐ, cháng tōng xìn yú nǎi mán, jiāng bù lì yú jūn fù zǐ. jūn ruò néng jiā bīng, wǒ dāng cóng bàng zhù jūn yě. yì lá hé xìn zhī. huì dá lì tái huǒ chá ér àn dàn děng pàn guī yì lá hé, yì shuō zhī yuē: wǒ děng yuàn zuǒ jūn tǎo xuān yì tài hòu zhū zi yě. yì lá hé dà xǐ, qiǎn shǐ yán yú wāng hǎn. wāng hǎn yuē: zhá mù hé, qiǎo yán guǎ xìn rén yě, bù zú tīng. yì lá hé lì yán zhī, shǐ zhě wǎng fǎn zhě shù sì. wāng hǎn yuē: wú shēn zhī cún, shí tài zǐ shì lài. zī xū yǐ bái, yí hái jì dé ān qǐn, rǔ nǎi dié dié bù yǐ yé? rǔ shàn zì wèi zhī, wú yí wú yōu kě yě. zhá mù hé suì zòng huǒ fén dì mù dì ér qù.
帝欲為長子朮赤求昏於汪罕女抄兒伯姬,汪罕之孫禿撒合亦欲尚帝女火阿真伯姬,俱不諧,自是頗有違言。初,帝與汪罕合軍攻乃蠻,約明日戰,札木合言於汪罕曰:「我於君是白翎雀,他人是鴻雁耳。白翎雀寒暑常在北方,鴻雁遇寒則南飛就暖耳。」意謂帝心不可保也。汪罕聞之疑,遂移部眾於別所。及議昏不成,札木合復乘隙謂亦剌合曰:「太子雖言是汪罕之子,嘗通信於乃蠻,將不利於君父子。君若能加兵,我當從傍助君也。」亦剌合信之。會答力台、火察兒、按彈等叛歸亦剌合,亦說之曰:「我等願佐君討宣懿太后諸子也。」亦剌合大喜,遣使言於汪罕。汪罕曰:「札木合,巧言寡信人也,不足聽。」亦剌合力言之,使者往返者數四。汪罕曰:「吾身之存,實太子是賴。髭鬚已白,遺骸冀得安寢,汝乃喋喋不已耶?汝善自為之,毋貽吾憂可也。」札木合遂縱火焚帝牧地而去。
suì guǐ hài, wāng hǎn fù zǐ móu yù hài dì, nǎi qiǎn shǐ zhě lái yuē: xiàng zhě suǒ yì yīn shì, jīn dāng xiāng cóng, qǐng lái yǐn bù hún chá ér. bù hún chá ér, huá yán xǔ qīn jiǔ yě. dì yǐ wèi rán, lǜ shí qí fù zhī, zhì zhōng dào, xīn yǒu suǒ yí, mìng yī qí wǎng xiè, dì suì hái. wāng hǎn móu jì bù chéng, jí yì jǔ bīng lái qīn. yǔ rén qǐ shī lì wén qí shì, mì yǔ dì bǎ dài gào dì. dì jí chí jūn ā lán sāi, xī yí zī zhòng yú tā suǒ, qiǎn zhé lǐ mài wèi qián fēng, qí wāng hǎn zhì, jí zhěng bīng chū zhàn. xiān yǔ zhū lì jīn bù yù, cì yǔ dǒng āi bù yù, yòu cì yǔ huǒ lì shī liè mén bù yù, jiē bài zhī zuì hòu yǔ wāng hǎn qīn bīng yù, yòu bài zhī. yì lá hé jiàn shì jí, tū lái chōng zhèn, shè zhī zhōng jiá, jí liǎn bīng ér tuì. qiè lǐ yì bù rén suì qì wāng hǎn lái jiàng.
歲癸亥,汪罕父子謀欲害帝,乃遣使者來曰:「向者所議姻事,今當相從,請來飲布渾察兒。」(布渾察兒,華言許親酒也。)帝以為然,率十騎赴之,至中道,心有所疑,命一騎往謝,帝遂還。汪罕謀既不成,即議舉兵來侵。圉人乞失力聞其事,密與弟把帶告帝。帝即馳軍阿蘭塞,悉移輜重於他所,遣折里麥為前鋒,俟汪罕至,即整兵出戰。先與朱力斤部遇,次與董哀部遇,又次與火力失烈門部遇,皆敗之;最後與汪罕親兵遇,又敗之。亦剌合見勢急,突來沖陣,射之中頰,即斂兵而退。怯里亦部人遂棄汪罕來降。
wāng hǎn jì bài ér guī, dì yì jiāng bīng hái, zhì dǒng gē zé zhù jūn, qiǎn a lǐ hǎi zhì zé yú wāng hǎn yuē: jūn wèi shū fù jú ér hǎn suǒ zhú, kùn pò lái guī, wǒ fù jí gōng jú ér hǎn, bài zhī yú hé xī, qí tǔ dì rén mín jǐn shōu yǔ jūn, cǐ dà yǒu gōng yú jūn yī yě. jūn wèi nǎi mán suǒ gōng, xī bēn rì méi chù. jūn dì zhá ā gàn bèi zài jīn jìng, wǒ jí qiǎn rén zhào hái. bǐ zhì, yòu wèi miè lǐ qǐ bù rén suǒ bī, wǒ qǐng wǒ xiōng xuē chè bié jí jí wǒ dì dà chǒu wǎng shā zhī, cǐ dà yǒu gōng yú jūn èr yě. jūn kùn pò lái guī shí, wǒ guò hā dīng lǐ, lì lüè zhū bù yáng mǎ zī cái, jǐn yǐ fèng jūn, bù bàn yuè jiān, lìng jūn jī zhě bǎo, jí zhě féi, cǐ dà yǒu gōng yú jūn sān yě. jūn bù gào wǒ, wǎng lüè miè lǐ qǐ bù, dà huò ér hái, wèi cháng yǐ háo fà fēn wǒ, wǒ bù yǐ wèi yì. jí jūn wèi nǎi mán suǒ qīng fù, wǒ qiǎn sì jiāng duó hái ěr mín rén, zhòng lì ěr guó jiā, cǐ dà yǒu gōng yú jūn sì yě. wǒ zhēng duǒ lǔ bān tǎ tǎ ér hā dá jīn sàn zhǐ wù hóng jí lá wǔ bù, rú hǎi dōng zhì qín zhī yú é yàn, jiàn wú bù huò, huò zé bì zhì yú jūn, cǐ dà yǒu gōng yú jūn wǔ yě. shì wǔ zhě jiē yǒu míng yàn, jūn bù bào wǒ zé yǐ, jīn nǎi yì ēn wèi chóu, ér jù jiā bīng yú wǒ zāi? wāng hǎn wén zhī, yǔ yì lá hé yuē: wǒ xiàng zhě zhī yán hé rú? wú ér yí shí zhī. yì lá hé yuē: shì shì zhì jīn rì, bì bù kě yǐ, wéi yǒu jié lì zhàn dòu. wǒ shèng zé bìng bǐ, bǐ shèng zé bìng wǒ ěr. duō yán hé wèi? shí dì zhū zú àn dàn huǒ chá ér jiē zài wāng hǎn zuǒ yòu, dì yīn qiǎn a lǐ hǎi qiào zé wāng hǎn, jiù lìng gào zhī yuē: xī zhě wú guó wú zhǔ, yǐ xuē chè tài chǒu èr rén shí wǒ bó zǔ bā lá hā zhī yì, yù lì zhī. èr rén jì yǐ gù cí, nǎi yǐ rǔ huǒ chá ér wèi bó fù niè kūn zhī zǐ, yòu yù lì zhī, rǔ yòu gù cí. rán shì bù kě zhōng chuò, fù yǐ rǔ àn dàn wèi wǒ zǔ hū dōu lá zhī zǐ, yòu yù lì zhī, rǔ yòu gù cí. yú shì rǔ děng tuī dài wú wèi zhī zhǔ, chū qǐ wǒ zhī běn xīn zāi, bù zì yì xiāng pò zhì yú rú cǐ yě. sān hé, zǔ zōng zhào jī zhī dì, wú wèi tā rén suǒ yǒu. rǔ shàn shì wāng hǎn, wāng hǎn xìng wú cháng, yù wǒ shàng rú cǐ, kuàng rǔ bèi hū? wǒ jīn qù yǐ, wǒ jīn qù yǐ! àn dàn děng wú yī yán.
汪罕既敗而歸,帝亦將兵還,至董哥澤駐軍,遣阿里海致責於汪罕曰:「君為叔父菊兒罕所逐,困迫來歸,我父即攻菊兒罕,敗之於河西,其土地人民盡收與君,此大有功於君一也。君為乃蠻所攻,西奔日沒處。君弟札阿紺孛在金境,我亟遣人召還。比至,又為蔑里乞部人所逼,我請我兄薛徹別及及我弟大醜往殺之,此大有功於君二也。君困迫來歸時,我過哈丁里,歷掠諸部羊、馬、資財,盡以奉君,不半月間,令君飢者飽,瘠者肥,此大有功於君三也。君不告我,往掠蔑里乞部,大獲而還,未嘗以毫髮分我,我不以為意。及君為乃蠻所傾覆,我遣四將奪還爾民人,重立爾國家,此大有功於君四也。我征朵魯班、塔塔兒、哈答斤、散只兀、弘吉剌五部,如海東鷙禽之於鵝雁,見無不獲,獲則必致於君,此大有功於君五也。是五者皆有明驗,君不報我則已,今乃易恩為仇,而遽加兵於我哉?」汪罕聞之,語亦剌合曰:「我向者之言何如?吾兒宜識之。」亦剌合曰:「事勢至今日,必不可已,唯有竭力戰鬥。我勝則並彼,彼勝則並我耳。多言何為?」時帝諸族按彈、火察兒皆在汪罕左右,帝因遣阿里海誚責汪罕,就令告之曰:「昔者吾國無主,以薛徹、太醜二人實我伯祖八剌哈之裔,欲立之。二人既已固辭,乃以汝火察兒為伯父聶坤之子,又欲立之,汝又固辭。然事不可中輟,復以汝按彈為我祖忽都剌之子,又欲立之,汝又固辭。於是汝等推戴吾為之主,初豈我之本心哉,不自意相迫至於如此也。三河,祖宗肇基之地,毋為他人所有。汝善事汪罕,汪罕性無常,遇我尚如此,況汝輩乎?我今去矣,我今去矣!」按彈等無一言。
dì jì qiǎn shǐ yú wāng hǎn, suì jìn bīng lǔ hóng jí lá bié bù nì ér jīn yǐ xíng. zhì bān zhū ní hé, hé shuǐ fāng hún, dì yǐn zhī yǐ shì zhòng. yǒu yì qǐ liè bù rén bèi tú zhě, wèi huǒ lǔ lá bù suǒ bài, yīn yù dì, yǔ zhī tóng méng. hā sā ér bié jū hā lá hún shān, qī zǐ wèi wāng hǎn suǒ lǔ, xié yòu zǐ tuō hǔ zǒu, liáng jué, tàn niǎo luǎn wèi shí, lái huì yú hé shàng. shí wāng hǎn xíng shì shèng qiáng, dì wēi ruò, shèng bài wèi kě zhī, zhòng pō wēi jù. fán yǔ yǐn hé shuǐ zhě, wèi zhī yǐn hún shuǐ, yán qí céng tóng jiān nán yě. wāng hǎn bīng zhì, dì yǔ zhàn yú hā lán zhēn shā tuó zhī dì, wāng hǎn dà bài, qí chén àn dàn huǒ chá ér zhá mù hé děng móu shì wāng hǎn, fú kè, wǎng bēn nǎi mán. dá lì tái bǎ lián děng bù jī sǎng lái jiàng. dì yí jūn wò nán hé yuán, móu gōng wāng hǎn, fù qiǎn èr shǐ wǎng wāng hǎn, wěi wèi hā sā ér zhī yán yuē: wǒ xiōng tài zǐ jīn jì bù zhī suǒ zài, wǒ zhī qī nú yòu zài wáng suǒ, zòng wǒ yù wǎng, jiāng ān suǒ zhī yé? wáng tǎng qì wǒ qián qiān, niàn wǒ jiù hǎo, jí shù shǒu lái guī yǐ. wāng hǎn xìn zhī, yīn qiǎn rén suí èr shǐ lái, yǐ pí náng shèng xuè yǔ zhī méng. jí zhì, jí yǐ èr shǐ wèi xiàng dǎo, lìng jūn shì xián méi yè qū shé shé yùn dōu shān, chū qí bù yì, xí wāng hǎn, bài zhī, jǐn jiàng kè liè bù zhòng, wāng hǎn yǔ yì lá hé tǐng shēn dùn qù. wāng hǎn tàn yuē: wǒ wèi wú ér suǒ wù, jīn rì zhī huò, huǐ jiāng hé jí! wāng hǎn chū zǒu, lù féng nǎi mán bù jiāng, suì wèi qí suǒ shā. yì lá hā zǒu xī xià, rì piāo lüè yǐ zì zī. jì ér yì wèi xī xià suǒ gōng zǒu, zhì guī zī guó, guī zī guó zhǔ yǐ bīng tǎo shā zhī. dì jì miè wāng hǎn, dà liè yú tiē mài gāi chuān, xuān bù hào lìng, zhèn kǎi ér guī.
帝既遣使於汪罕,遂進兵虜弘吉剌別部溺兒斤以行。至班朱尼河,河水方渾,帝飲之以誓眾。有亦乞烈部人孛徒者,為火魯剌部所敗,因遇帝,與之同盟。哈撒兒別居哈剌渾山,妻子為汪罕所虜,挾幼子脫虎走,糧絕,探鳥卵為食,來會於河上。時汪罕形勢盛強,帝微弱,勝敗未可知,眾頗危懼。凡與飲河水者,謂之飲渾水,言其曾同艱難也。汪罕兵至,帝與戰於哈闌真沙陀之地,汪罕大敗,其臣按彈、火察兒、札木合等謀弒汪罕,弗克,往奔乃蠻。答力台、把憐等部稽顙來降。帝移軍斡難河源,謀攻汪罕,復遣二使往汪罕,偽為哈撒兒之言曰:「我兄太子今既不知所在,我之妻孥又在王所,縱我欲往,將安所之耶?王儻棄我前愆,念我舊好,即束手來歸矣。」汪罕信之,因遣人隨二使來,以皮囊盛血與之盟。及至,即以二使為嚮導,令軍士銜枚夜趨折折運都山,出其不意,襲汪罕,敗之,盡降克烈部眾,汪罕與亦剌合挺身遁去。汪罕嘆曰:「我為吾兒所誤,今日之禍,悔將何及!」汪罕出走,路逢乃蠻部將,遂為其所殺。亦剌哈走西夏,日剽掠以自資。既而亦為西夏所攻走,至龜茲國,龜茲國主以兵討殺之。帝既滅汪罕,大獵於帖麥該川,宣布號令,振凱而歸。
shí nǎi mán bù zhǎng tài yáng hǎn xīn jì dì néng, qiǎn shǐ móu yú bái dá dá bù zhǔ ā lá hū sī yuē: wú wén dōng fāng yǒu chēng dì zhě, tiān wú èr rì, mín qǐ yǒu èr wáng yé? jūn néng yì wú yòu yì, wú jiāng duó qí hú shǐ yě. ā lá hū sī jí yǐ shì móu bào dì, jū wú hé, jǔ bù lái guī.
時乃蠻部長太陽罕心忌帝能,遣使謀於白達達部主阿剌忽思曰:「吾聞東方有稱帝者,天無二日,民豈有二王耶?君能益吾右翼,吾將奪其弧矢也。」阿剌忽思即以是謀報帝,居無何,舉部來歸。
suì jiǎ zǐ, dì dà huì yú tiē mài gāi chuān, yì fá nǎi mán. qún chén yǐ fāng chūn mǎ shòu, yí qí qiū gāo wèi yán. huáng dì wò chì jīn yuē: shì suǒ dāng wèi, duàn zhī zài zǎo, hé kě yǐ mǎ shòu wèi cí? bié lǐ gǔ tái yì yuē: nǎi mán yù duó wǒ hú shǐ, shì xiǎo wǒ yě, wǒ bèi yì dāng tóng sǐ. bǐ shì qí guó dà ér yán kuā, gǒu chéng qí bù bèi ér gōng zhī, gōng dāng kě chéng yě. dì yuè, yuē: yǐ cǐ zhòng zhàn, hé yōu bù shèng. suì jìn bīng fá nǎi mán, zhù bīng yú jiàn tè gāi shān, xiān qiǎn hǔ bì lái zhé bié èr rén wèi qián fēng. tài yáng hǎn zhì zì àn tái, yíng yú hàng hǎi shān, yǔ miè lǐ qǐ bù zhǎng tuō tuō kè liè bù zhǎng ā lián tài shí wěi lá bù zhǎng hū dōu huā bié jí, jì tū lǔ bān tǎ tǎ ér hā dá jīn sàn zhǐ wù zhū bù hé, bīng shì pō shèng. shí wǒ duì zhōng léi mǎ yǒu jīng rù nǎi mán yíng zhōng zhě, tài yáng hǎn jiàn zhī, yǔ zhòng móu yuē: méng gǔ zhī mǎ shòu ruò rú cǐ, jīn dāng yòu qí shēn rù, rán hòu zhàn ér qín zhī. qí jiāng huǒ lì sù bā chì duì yuē: xiān wáng zhàn fá, yǒng jìn bù huí, mǎ wěi rén bèi bù shǐ dí rén jiàn zhī. jīn wèi cǐ qiān yán zhī jì, dé fēi xīn zhōng yǒu suǒ jù hū? gǒu jù zhī, hé bù lìng hòu fēi lái tǒng jūn yě. tài yáng hǎn nù, jí yuè mǎ suǒ zhàn. dì yǐ hā sā ér zhǔ zhōng jūn. shí zhá mù hé cóng tài yáng hǎn lái, jiàn dì jūn róng zhěng sù, wèi zuǒ yòu yuē: nǎi mán chū jǔ bīng, shì méng gǔ jūn ruò yǎn xǔ gāo ér, yì wèi tí pí yì bù liú. jīn wú guān qí qì shì, dài fēi wǎng shí yǐ. suì yǐn suǒ bù bīng dùn qù. shì rì, dì yǔ nǎi mán jūn dà zhàn zhì bū, qín shā tài yáng hǎn. zhū bù jūn yī shí jiē kuì, yè zǒu jué xiǎn, zhuì yá sǐ zhě bù kě shèng jì. míng rì, yú zhòng xī jiàng. yú shì duǒ lǔ bān tǎ tǎ ér hā dá jīn sàn zhǐ wù sì bù yì lái jiàng. yǐ ér fù zhēng miè lǐ qǐ bù, qí zhǎng tuō tuō bēn tài yáng hǎn zhī xiōng bo yù lǔ hǎn, qí shǔ dài ér wù sūn xiàn nǚ yíng jiàng, é fù pàn qù. dì zhì tài hán zhài, qiǎn bèi luó huān shěn bái èr rén lǐng yòu jūn wǎng píng zhī.
歲甲子,帝大會於帖麥該川,議伐乃蠻。群臣以方春馬瘦,宜俟秋高為言。皇弟斡赤斤曰:「事所當為,斷之在早,何可以馬瘦為辭?」別里古台亦曰:「乃蠻欲奪我弧矢,是小我也,我輩義當同死。彼恃其國大而言夸,苟乘其不備而攻之,功當可成也。」帝悅,曰:「以此眾戰,何憂不勝。」遂進兵伐乃蠻,駐兵於建忒該山,先遣虎必來、哲別二人為前鋒。太陽罕至自按台,營於沆海山,與蔑里乞部長脫脫、克烈部長阿憐太石、猥剌部長忽都花別吉,暨禿魯班、塔塔兒、哈答斤、散只兀諸部合,兵勢頗盛。時我隊中羸馬有驚入乃蠻營中者,太陽罕見之,與眾謀曰:「蒙古之馬瘦弱如此,今當誘其深入,然後戰而擒之。」其將火力速八赤對曰:「先王戰伐,勇進不回,馬尾人背不使敵人見之。今為此遷延之計,得非心中有所懼乎?苟懼之,何不令后妃來統軍也。」太陽罕怒,即躍馬索戰。帝以哈撒兒主中軍。時札木合從太陽罕來,見帝軍容整肅,謂左右曰:「乃蠻初舉兵,視蒙古軍若甗珝羔兒,意謂蹄皮亦不留。今吾觀其氣勢,殆非往時矣。」遂引所部兵遁去。是日,帝與乃蠻軍大戰至晡,禽殺太陽罕。諸部軍一時皆潰,夜走絕險,墜崖死者不可勝計。明日,餘眾悉降。於是朵魯班、塔塔兒、哈答斤、散只兀四部亦來降。已而復征蔑里乞部,其長脫脫奔太陽罕之兄卜欲魯罕,其屬帶兒兀孫獻女迎降,俄復叛去。帝至泰寒寨,遣孛羅歡、沈白二人領右軍往平之。
suì yǐ chǒu, dì zhēng xī xià, bá lì jí lǐ zhài, jīng luò sī chéng, dà lüè rén mín jí qí tuó tuó ér hái.
歲乙丑,帝征西夏,拔力吉里寨,經落思城,大掠人民及其橐駝而還。
yuán nián bǐng yín, dì dà huì zhū wáng qún chén, jiàn jiǔ yóu bái qí, jí huáng dì wèi yú wò nán hé zhī yuán, zhū wáng qún chén gòng shàng zūn hào yuē chéng jí sī huáng dì. shì suì shí jīn tài hé zhī liù nián yě. dì jì jí wèi, suì fā bīng fù zhēng nǎi mán. shí bo yù lǔ hǎn liè yú wù lǔ tǎ shān, qín zhī yǐ guī. tài yáng hǎn zi qū chū lǜ hǎn yǔ tuō tuō bēn yě ér de shí hé shàng. dì shǐ yì fá jīn. chū, jīn shā dì zōng qīn xián bǔ hǎi hǎn, dì yù fù chóu. huì jīn jiàng fú děng jù yán jīn zhǔ jǐng sì xíng bào nüè, dì nǎi dìng yì zhì tǎo, rán wèi gǎn qīng dòng yě.
元年丙寅,帝大會諸王群臣,建九斿白旗,即皇帝位於斡難河之源,諸王群臣共上尊號曰成吉思皇帝。是歲實金泰和之六年也。帝既即位,遂發兵復征乃蠻。時卜欲魯罕獵於兀魯塔山,擒之以歸。太陽罕子屈出律罕與脫脫奔也兒的石河上。帝始議伐金。初,金殺帝宗親咸補海罕,帝欲復仇。會金降俘等具言金主璟肆行暴虐,帝乃定議致討,然未敢輕動也。
èr nián dīng mǎo qiū, zài zhēng xī xià, kè wò luó hái chéng. shì suì, qiǎn àn dàn bù wù lá èr rén shǐ qǐ lì jí sī. jì ér yě dié yì nà lǐ bù a lǐ tì yě ér bù, jiē tōng shǐ lái xiàn míng yīng.
二年丁卯秋,再征西夏,克斡羅孩城。是歲,遣按彈、不兀剌二人使乞力吉思。既而野牒亦納里部、阿里替也兒部,皆通使來獻名鷹。
sān nián wù chén chūn, dì zhì zì xī xià. xià, bì shǔ lóng tíng. dōng, zài zhēng tuō tuō jí qū chū lǜ hǎn. shí wò yì lá bù děng yù wǒ qián fēng, bù zhàn ér jiàng, yīn yòng wèi xiàng dǎo. zhì yě ér de shí hé, tǎo miè lǐ qǐ bù, miè zhī, tuō tuō zhōng liú shǐ sǐ, qū chū lǜ bēn qì dān.
三年戊辰春,帝至自西夏。夏,避暑龍庭。冬,再征脫脫及屈出律罕。時斡亦剌部等遇我前鋒,不戰而降,因用為嚮導。至也兒的石河,討蔑里乞部,滅之,脫脫中流矢死,屈出律奔契丹。
sì nián jǐ sì chūn, wèi wú ér guó lái guī. dì rù hé xī, xià zhǔ lǐ ān quán qiǎn qí shì zǐ lǜ shī lái zhàn, bài zhī, huò qí fù yuán shuài gāo lìng gōng. kè wù lá hǎi chéng, fú qí tài fù xī bì shì. jìn zhì kè yí mén, fù bài xià shī, huò qí jiāng wéi míng lìng gōng. báo zhōng xìng fǔ, yǐn hé shuǐ guàn zhī, dī jué, shuǐ wài kuì, suì chè wéi hái. qiǎn tài fù é dá rù zhōng xìng, zhāo yù xià zhǔ, xià zhǔ nà nǚ qǐng hé.
四年己巳春,畏吾兒國來歸。帝入河西,夏主李安全遣其世子率師來戰,敗之,獲其副元帥高令公。克兀剌海城,俘其太傅西壁氏。進至克夷門,復敗夏師,獲其將嵬名令公。薄中興府,引河水灌之,堤決,水外潰,遂撤圍還。遣太傅訛答入中興,招諭夏主,夏主納女請和。
wǔ nián gēng wǔ chūn, jīn móu lái fá, zhú wū shā bǎo. dì mìng zhē bié xí shā qí zhòng, suì lüè dì ér dōng. chū, dì gòng suì bì yú jīn, jīn zhǔ shǐ wèi wáng yǔn jì shòu gòng yú jìng zhōu. dì jiàn yǔn jì bù wèi lǐ. yǔn jì guī, yù qǐng bīng gōng zhī. huì jīn zhǔ jǐng cú, yǔn jì sì wèi, yǒu zhào zhì guó, chuán yán dāng bài shòu. dì wèn jīn shǐ yuē: xīn jūn wèi shuí? jīn shǐ yuē: wèi wáng yě. dì jù nán miàn tuò yuē: wǒ wèi zhōng yuán huáng dì shì tiān shàng rén zuò, cǐ děng yōng nuò yì wèi zhī yé? hé yǐ bài wèi! jí chéng mǎ běi qù. jīn shǐ hái yán, yǔn jì yì nù, yù qí dì zài rù gòng, jiù jìn chǎng hài zhī. dì zhī zhī, suì yǔ jīn jué, yì yán bīng wèi bèi.
五年庚午春,金謀來伐,築烏沙堡。帝命遮別襲殺其眾,遂略地而東。初,帝貢歲幣於金,金主使衛王允濟受貢於淨州。帝見允濟不為禮。允濟歸,欲請兵攻之。會金主璟殂,允濟嗣位,有詔至國,傳言當拜受。帝問金使曰:「新君為誰?」金使曰:「衛王也。」帝遽南面唾曰:「我謂中原皇帝是天上人做,此等庸懦亦為之耶?何以拜為!」即乘馬北去。金使還言,允濟益怒,欲俟帝再入貢,就進場害之。帝知之,遂與金絕,益嚴兵為備。
liù nián xīn wèi chūn, dì jū qiè lǜ lián hé. xī yù hā lá lǔ bù zhǔ ā xī lán hǎn lái jiàng, wèi wú ér guó zhǔ yì dōu hù lái jìn. èr yuè, dì zì jiāng nán fá, bài jīn jiāng dìng xuē yú yě hú lǐng, qǔ dà shuǐ luò fēng lì děng xiàn. jīn fù zhú wū shā bǎo. qiū qī yuè, mìng zhē bié gōng wū shā bǎo jí wū yuè yíng, bá zhī. bā yuè, dì jí jīn shī zhàn yú xuān píng zhī huì hé chuān, bài zhī. jiǔ yuè, bá dé xìng fǔ, jū yōng guān shǒu jiāng dùn qù. zhē bié suì rù guān, dǐ zhōng dōu.
六年辛未春,帝居怯綠連河。西域哈剌魯部主阿昔蘭罕來降,畏吾兒國主亦都護來覲。二月,帝自將南伐,敗金將定薛於野狐嶺,取大水濼、豐利等縣。金復築烏沙堡。秋七月,命遮別攻烏沙堡及烏月營,拔之。八月,帝及金師戰於宣平之會河川,敗之。九月,拔德興府,居庸關守將遁去。遮別遂入關,抵中都。
dōng yuè, xí jīn qún mù jiān, qū qí mǎ ér hái. yē lǜ ā hǎi jiàng, rù jiàn dì yú xíng zài suǒ. huáng zǐ shù chì chá gě tái wō kuò tái fēn xùn yún nèi dōng shèng wǔ shuò děng zhōu, xià zhī. shì dōng, zhù bì jīn zhī běi jìng. liú bó lín jiā gǔ zhǎng gē děng lái jiàng.
冬月,襲金群牧監,驅其馬而還。耶律阿海降,入見帝於行在所。皇子朮赤、察合台、窩闊台分徇雲內、東勝、武、朔等州,下之。是冬,駐蹕金之北境。劉伯林、夾谷長哥等來降。
qī nián rén shēn chūn zhēng yuè, yē lǜ liú gē jù zhòng yú lóng ān, zì wèi dōu yuán shuài, qiǎn shǐ lái fù. dì pò chāng huán fǔ děng zhōu. jīn jiāng hé shí liè jiǔ jīn děng lǜ bīng sān shí wàn lái yuán, dì yǔ zhàn yú huān ér zī, dà bài zhī. qiū, wéi xī jīng. jīn yuán shuài zuǒ dōu jiān ào tún xiāng lǜ shī lái yuán, dì qiǎn bīng yòu zhì mì gǔ kǒu, nì jī zhī, jǐn yì. fù gōng xī jīng, dì zhōng liú shǐ, suì chè wéi. jiǔ yuè, chá hǎn kè fèng shèng zhōu. dōng shí èr yuè jiǎ shēn, zhē bié gōng dōng jīng bù bá, jí yǐn qù, yè chí hái, xí kè zhī.
七年壬申春正月,耶律留哥聚眾於隆安,自為都元帥,遣使來附。帝破昌、桓、撫等州。金將紇石烈九斤等率兵三十萬來援,帝與戰於獾兒觜,大敗之。秋,圍西京。金元帥左都監奧屯襄率師來援,帝遣兵誘至密谷口,逆擊之,盡殪。復攻西京,帝中流矢,遂撤圍。九月,察罕克奉聖州。冬十二月甲申,遮別攻東京不拔,即引去,夜馳還,襲克之。
bā nián guǐ yǒu chūn, yē lǜ liú gē zì lì wèi liáo wáng, gǎi yuán yuán tǒng. qiū qī yuè, kè xuān dé fǔ, suì gōng dé xìng fǔ. huáng zǐ tuō léi fù mǎ chì jū xiān dēng, bá zhī. dì jìn zhì huái lái, jí jīn xíng shěng wán yán gāng yuán shuài gāo qí zhàn, bài zhī, zhuī zhì běi kǒu. jīn bīng bǎo jū yōng. zhào kě tè báo shā shǒu zhī, suì qū zhuō lù. jīn xī jīng liú shǒu hū shā hǔ dùn qù. dì chū zǐ jīng guān, bài jīn shī yú wǔ huí lǐng, bá zhuō yì èr zhōu. qì dān é lǔ bù ér děng xiàn běi kǒu, zhē bié suì qǔ jū yōng, yǔ kě tè báo shā huì. bā yuè, jīn hū shā hǔ shì qí zhǔ yǔn jì, yíng fēng wáng xún lì zhī. shì qiū, fēn bīng sān dào: mìng huáng zǐ shù chì chá gě tái wō kuò tái wèi yòu jūn, xún tài xíng ér nán, qǔ bǎo suì ān sù ān dìng xíng míng cí xiāng wèi huī huái mèng, lüè zé lù liáo qìn píng yáng tài yuán jí xí, bá fén shí lán xīn dài wǔ děng zhōu ér hái huáng dì hā sā ér jí wò chén nà yán zhuō chì báo shā wèi zuǒ jūn, zūn hǎi ér dōng, qǔ jì zhōu píng luán liáo xī zhū jùn ér hái dì yǔ huáng zǐ tuō léi wèi zhōng jūn, qǔ xióng bà mò ān hé jiān cāng jǐng xiàn shēn qí lí jì ēn pú kāi huá bó jì tài ān jì nán bīn dì yì dōu zī wéi dēng lái yí děng jùn. fù mìng mù huá lí gōng mì zhōu, tú zhī. shǐ tiān ní xiāo bó dié lǜ zhòng lái jiàng, mù huá lí chéng zhì bìng yǐ wèi wàn hù. dì zhì zhōng dōu, sān dào bīng hái, hé tún dà kǒu. shì suì, hé běi jùn xiàn jǐn bá, wéi zhōng dōu tōng shùn zhēn dìng qīng wò dà míng dōng píng dé pī hǎi zhōu shí yī chéng bù xià.
八年癸酉春,耶律留哥自立為遼王,改元元統。秋七月,克宣德府,遂攻德興府。皇子拖雷、駙馬赤駒先登,拔之。帝進至懷來,及金行省完顏綱、元帥高琪戰,敗之,追至北口。金兵保居庸。詔可忒、薄剎守之,遂趨涿鹿。金西京留守忽沙虎遁去。帝出紫荊關,敗金師於五回嶺,拔涿、易二州。契丹訛魯不兒等獻北口,遮別遂取居庸,與可忒、薄剎會。八月,金忽沙虎弒其主允濟,迎豐王珣立之。是秋,分兵三道:命皇子朮赤、察合台、窩闊台為右軍,循太行而南,取保、遂、安肅、安、定、邢、洺、磁、相、衛、輝、懷、孟,掠澤、潞、遼、沁、平陽、太原、吉、隰,拔汾、石、嵐、忻、代、武等州而還;皇弟哈撒兒及斡陳那顏、拙赤、薄剎為左軍,遵海而東,取薊州、平、灤、遼西諸郡而還;帝與皇子拖雷為中軍,取雄、霸、莫、安、河間、滄、景、獻、深、祁、蠡、冀、恩、濮、開、滑、博、濟、泰安、濟南、濱、棣、益都、淄、濰、登、萊、沂等郡。復命木華黎攻密州,屠之。史天倪、蕭勃迭率眾來降,木華黎承制並以為萬戶。帝至中都,三道兵還,合屯大口。是歲,河北郡縣盡拔,唯中都、通、順、真定、清、沃、大名、東平、德、邳、海州十一城不下。
jiǔ nián jiǎ xū chūn sān yuè, zhù bì zhōng dōu běi jiāo. zhū jiāng qǐng chéng shèng pò yàn, dì bù cóng, nǎi qiǎn shǐ yù jīn zhǔ yuē: rǔ shān dōng hé běi jùn xiàn xī wèi wǒ yǒu, rǔ suǒ shǒu wéi yān jīng ěr. tiān jì ruò rǔ, wǒ fù pò rǔ yú xiǎn, tiān qí wèi wǒ hé? wǒ jīn hái jūn, rǔ bù néng kào shī yǐ mǐ wǒ zhū jiāng zhī nù yé? jīn zhǔ suì qiǎn shǐ qiú hé, fèng wèi shào wáng nǚ qí guó gōng zhǔ jí jīn bó tóng nán nǚ wǔ bǎi mǎ sān qiān yǐ xiàn, réng qiǎn qí chéng xiàng wán yán fú xìng sòng dì chū jū yōng. xià wǔ yuè, jīn zhǔ qiān biàn, yǐ wán yán fú xìng jí cān zhèng mǒ niǎn jǐn zhōng fǔ qí tài zǐ shǒu zhōng, liú shǒu zhōng dōu. liù yuè, jīn jiū jūn zhuó dá děng shā qí zhǔ shuài, lǜ zhòng lái jiàng. zhào sān mō hé shí mǒ míng ān yǔ zhuó dá děng wéi zhōng dōu. dì bì shǔ yú ér luò. qiū qī yuè, jīn tài zǐ shǒu zhōng zǒu biàn. dōng shí yuè, mù huá lí zhēng liáo dōng, gāo zhōu lú cóng jīn pǔ děng jiàng. jǐn zhōu zhāng jīng shā qí jié dù shǐ, zì lì wèi lín hǎi wáng, qiǎn shǐ lái jiàng.
九年甲戌春三月,駐蹕中都北郊。諸將請乘勝破燕,帝不從,乃遣使諭金主曰:「汝山東、河北郡縣悉為我有,汝所守惟燕京耳。天既弱汝,我復迫汝於險,天其謂我何?我今還軍,汝不能犒師以弭我諸將之怒耶?」金主遂遣使求和,奉衛紹王女岐國公主及金帛、童男女五百、馬三千以獻,仍遣其丞相完顏福興送帝出居庸。夏五月,金主遷汴,以完顏福興及參政抹撚盡忠輔其太子守忠,留守中都。六月,金糺軍斫答等殺其主帥,率眾來降。詔三摸合、石抹明安與斫答等圍中都。帝避暑魚兒濼。秋七月,金太子守忠走汴。冬十月,木華黎征遼東,高州盧琮、金朴等降。錦州張鯨殺其節度使,自立為臨海王,遣使來降。
shí nián yǐ hài chūn zhēng yuè, jīn yòu fù yuán shuài pú chá qī jīn yǐ tōng zhōu jiàng, yǐ qī jīn wèi yuán shuài. èr yuè, mù huá lí gōng běi jīng, jīn yuán shuài yín dá hǔ wū gǔ lún yǐ chéng jiàng, yǐ yín dá hǔ wèi liú shǒu, wú yě ér quán bīng mǎ dōu yuán shuài zhèn zhī. xìng zhōng fǔ yuán shuài shí tiān yīng lái jiàng, yǐ tiān yīng wèi xìng zhōng fǔ yǐn. sān yuè, jīn yù shǐ zhōng chéng lǐ yīng děng lǜ shī yuán zhōng dōu, zhàn yú bà zhōu, bài zhī. xià sì yuè, kè qīng shùn èr zhōu. zhào zhāng jīng zǒng běi jīng shí tí kòng bīng cóng nán zhēng, jīng móu pàn, fú zhū. jīng dì zhì suì jù jǐn zhōu, tiě hào hàn xìng huáng dì, gǎi yuán xìng lóng. wǔ yuè gēng shēn, jīn zhōng dōu liú shǒu wán yán fú xìng yǎng yào sǐ, mǒ niǎn jǐn zhōng qì chéng zǒu, míng ān rù shǒu zhī. shì yuè, bì shǔ huán zhōu liáng jīng, qiǎn hū dōu hū děng jí zhōng dōu tǎng zàng. qiū qī yuè, hóng luó shān zhài zhǔ dù xiù jiàng, yǐ xiù wèi jǐn zhōu jié dù shǐ. qiǎn yǐ zhí lǐ wǎng yù jīn zhǔ yǐ hé běi shān dōng wèi xià zhū chéng lái xiàn, jí qù dì hào wèi hé nán wáng, dāng wèi bà bīng, bù cóng. zhào shǐ tiān ní nán zhēng, shòu yòu fù dōu yuán shuài, cì jīn hǔ fú. bā yuè, tiān ní qǔ píng zhōu, jīn jīng lüè shǐ qǐ zhù jiàng. mù huá lí qiǎn shǐ jìn dào děng gōng guǎng níng fǔ, jiàng zhī. shì qiū, qǔ chéng yì fán bā bǎi liù shí yǒu èr.
十年乙亥春正月,金右副元帥蒲察七斤以通州降,以七斤為元帥。二月,木華黎攻北京,金元帥寅答虎、烏古倫以城降,以寅答虎為留守,吾也而權兵馬都元帥鎮之。興中府元帥石天應來降,以天應為興中府尹。三月,金御史中丞李英等率師援中都,戰於霸州,敗之。夏四月,克清、順二州。詔張鯨總北京十提控兵從南征,鯨謀叛,伏誅。鯨弟致遂據錦州,僣號漢興皇帝,改元興龍。五月庚申,金中都留守完顏福興仰藥死,抹撚盡忠棄城走,明安入守之。是月,避暑桓州涼涇,遣忽都忽等籍中都帑藏。秋七月,紅羅山寨主杜秀降,以秀為錦州節度使。遣乙職里往諭金主以河北、山東未下諸城來獻,及去帝號為河南王,當為罷兵,不從。詔史天倪南征,授右副都元帥,賜金虎符。八月,天倪取平州,金經略使乞住降。木華黎遣史進道等攻廣寧府,降之。是秋,取城邑凡八百六十有二。
dōng yuè, jīn xuān fǔ pú xiān wàn nú jù liáo dōng, tiě chēng tiān wáng, guó hào dà zhēn, gǎi yuán tiān tài. shí yī yuè, yē lǜ liú gē lái cháo, yǐ qí zi xié dū rù shì. shǐ tiān xiáng tǎo xìng zhōu, qín qí jié dù shǐ zhào shǒu yù.
冬月,金宣撫蒲鮮萬奴據遼東,僣稱天王,國號大真,改元天泰。十一月,耶律留哥來朝,以其子斜闍入侍。史天祥討興州,擒其節度使趙守玉。
shí yī nián bǐng zǐ chūn, hái lú qú hé xíng gōng. zhāng zhì xiàn xìng zhōng fǔ, mù huá lí tǎo píng zhī. qiū, sā lǐ zhī wù sān mō hé bá dōu lǔ lǜ shī yóu xī xià qū guān zhōng, suì yuè tóng guān, huò jīn xī ān jūn jié dù shǐ ní páng gǔ báo lǔ hǔ, bá rǔ zhōu děng jùn, dǐ biàn jīng ér hái. dōng shí yuè, báo xiān wàn nú jiàng, yǐ qí zi tiē gē rù shì. jì ér fù pàn, tiě chēng dōng xià.
十一年丙子春,還廬朐河行宮。張致陷興中府,木華黎討平之。秋,撒里知兀三摸合拔都魯率師由西夏趨關中,遂越潼關,獲金西安軍節度使尼龐古薄魯虎,拔汝州等郡,抵汴京而還。冬十月,薄鮮萬奴降,以其子帖哥入侍。既而復叛,僣稱東夏。
shí èr nián dīng chǒu xià, dào qí hé shàng jù wǔ píng, shǐ tiān xiáng tǎo píng zhī, suì qín jīn jiāng cháo yuán shuài yǐ xiàn. chá hǎn pò jīn jiān jūn jiā gǔ yú bà zhōu, jīn qiú hé, chá hǎn nǎi hái. qiū bā yuè, yǐ mù huá lí wèi tài shī, fēng guó wáng, jiāng méng gǔ jiū hàn zhū jūn nán zhēng, bá suì chéng lí zhōu. dōng, kè dà míng fǔ, suì dōng dìng yì dōu zī dēng lái wéi mì děng zhōu. shì suì, tū mǎn bù mín pàn, mìng bō lǔ wán duǒ lǔ bó tǎo píng zhī.
十二年丁丑夏,盜祁和尚據武平,史天祥討平之,遂擒金將巢元帥以獻。察罕破金監軍夾谷於霸州,金求和,察罕乃還。秋八月,以木華黎為太師,封國王,將蒙古、糺、漢諸軍南征,拔遂城、蠡州。冬,克大名府,遂東定益都、淄、登、萊、濰、密等州。是歲,禿滿部民叛,命缽魯完、朵魯伯討平之。
shí sān nián wù yín qiū bā yuè, bīng chū zǐ jīng kǒu, huò jīn xíng yuán shuài shì zhāng róu, mìng hái qí jiù zhí. mù huá lí zì xī jīng rù hé dōng, kè tài yuán píng yáng jí xīn dài zé lù fén huò děng zhōu. jīn jiāng wǔ xiān gōng mǎn chéng, zhāng róu jī bài zhī. shì nián, fá xī xià, wéi qí wáng chéng, xià zhǔ lǐ zūn xū chū zǒu xī liáng. qì dān liù gē jù gāo lì jiāng dōng chéng, mìng hā zhēn zhá lá lǜ shī píng zhī gāo lì wáng hào suì jiàng, qǐng suì gòng fāng wù.
十三年戊寅秋八月,兵出紫荊口,獲金行元帥事張柔,命還其舊職。木華黎自西京入河東,克太原、平陽及忻、代、澤、潞、汾、霍等州。金將武仙攻滿城,張柔擊敗之。是年,伐西夏,圍其王城,夏主李遵頊出走西涼。契丹六哥據高麗江東城,命哈真、札剌率師平之;高麗王皞遂降,請歲貢方物。
shí sì nián jǐ mǎo chūn, zhāng róu bài wǔ xiān, jiàng qí yáng qū yáng zhōng shān děng chéng. xià liù yuè, xī yù shā shǐ zhě, dì lǜ shī qīn zhēng, qǔ é dá lá chéng, qín qí qiú hā zhǐ ér zhǐ lán tū. qiū, mù huá lí kè kě lán jí xí děng zhōu, jìn gōng jiàng zhōu, bá qí chéng, tú zhī.
十四年己卯春,張柔敗武仙,降祁陽、曲陽、中山等城。夏六月,西域殺使者,帝率師親征,取訛答剌城,擒其酋哈只兒只蘭禿。秋,木華黎克岢嵐、吉、隰等州,進攻絳州,拔其城,屠之。
shí wǔ nián gēng chén chūn sān yuè, dì kè pú huá chéng. xià wǔ yuè, kè xún sī gān chéng, zhù bì yě ér de shí hé. qiū, gōng wò tuō luó ér chéng, kè zhī. mù huá lí xùn dì zhì zhēn dìng, wǔ xiān chū jiàng. yǐ shǐ tiān ní wèi hé běi xī lù bīng mǎ dōu yuán shuài xíng fǔ shì, xiān fù zhī. dōng píng yán shí jí zhāng dé dà míng cí míng ēn bó huá jùn děng zhōu hù sān shí wàn lái guī, mù huá lí chéng zhì shòu shí jīn zǐ guāng lù dài fū xíng shàng shū shěng shì. dōng, jīn xíng zhōu jié dù shǐ wǔ guì jiàng. mù huá lí gōng dōng píng, bù kè, liú yán shí shǒu zhī, chè wéi qū míng zhōu, fēn bīng xùn hé běi zhū jùn. shì suì, shòu dǒng jùn lóng hǔ wèi shàng jiāng jūn yòu fù dōu yuán shuài.
十五年庚辰春三月,帝克蒲華城。夏五月,克尋思干城,駐蹕也兒的石河。秋,攻斡脫羅兒城,克之。木華黎徇地至真定,武仙出降。以史天倪為河北西路兵馬都元帥、行府事,仙副之。東平嚴實籍彰德、大名、磁、洺、恩、博、滑、浚等州戶三十萬來歸,木華黎承制授實金紫光祿大夫、行尚書省事。冬,金邢州節度使武貴降。木華黎攻東平,不克,留嚴實守之,撤圍趨洺州,分兵徇河北諸郡。是歲,授董俊龍虎衛上將軍、右副都元帥。
shí liù nián xīn sì chūn, dì gōng bo hā ér xuē mí sī gān děng chéng, huáng zǐ shù chì gōng yǎng jí gàn bā ér zhēn děng chéng, bìng xià zhī. xià sì yuè, zhù bì tiě mén guān, jīn zhǔ qiǎn wū gǔ sūn zhòng duān fèng guó shū qǐng hé, chēng dì wèi xiōng, bù yǔn. jīn dōng píng xíng shěng shì máng gǔ qì chéng dùn, yán shí rù shǒu zhī. sòng qiǎn gǒu mèng yù lái qǐng hé. xià liù yuè, sòng lián shuǐ zhōng yì tǒng xiá shí guī lǜ zhòng lái jiàng, yǐ guī wèi jì yǎn dān sān zhōu zǒng guǎn. qiū, dì gōng bān lēi hé děng chéng, huáng zǐ shù chì chá gě tái wō kuò tái fēn gōng yù lóng jié chì děng chéng, xià zhī. dōng shí yuè, huáng zǐ tuō léi kè mǎ lǔ chá yè kě mǎ lǔ xī lá sī děng chéng. mù huá lí chū hé xī, kè jiā suī dé bǎo ān fū fāng dān děng zhōu, jìn gōng yán ān, bù xià. shí yī yuè, sòng jīng dōng ān fǔ shǐ zhāng lín yǐ jīng dōng zhū jùn lái jiàng, yǐ lín wèi cāng jǐng bīn dì děng zhōu xíng dū yuán shuài. shì suì zhào yù dé shùn zhōu.
十六年辛巳春,帝攻卜哈兒、薛迷思乾等城,皇子朮赤攻養吉干、八兒真等城,並下之。夏四月,駐蹕鐵門關,金主遣烏古孫仲端奉國書請和,稱帝為兄,不允。金東平行省事忙古棄城遁,嚴實入守之。宋遣苟夢玉來請和。夏六月,宋漣水忠義統轄石珪率眾來降,以珪為濟、兗、單三州總管。秋,帝攻班勒紇等城,皇子朮赤、察合台、窩闊台分攻玉龍傑赤等城,下之。冬十月,皇子拖雷克馬魯察葉可、馬魯、昔剌思等城。木華黎出河西,克葭、綏德、保安、鄜、坊、丹等州,進攻延安,不下。十一月,宋京東安撫使張琳以京東諸郡來降,以琳為滄、景、濱、棣等州行都元帥。是歲詔諭德順州。
shí qī nián rén wǔ chūn, huáng zǐ tuō léi kè tú sī nì chá wù ér děng chéng, hái jīng mù lá yí guó, dà lüè zhī, dù shuò shuò lán hé, kè yě lǐ děng chéng. suì yǔ dì huì, hé bīng gōng tǎ lǐ hán zhài, bá zhī. mù huá lí jūn kè gān jīng bīn yuán děng zhōu, gōng fèng xiáng, bù xià. xià, bì shǔ tǎ lǐ hán zhài. xī yù zhǔ zhá lán dīng chū bēn, yǔ miè lǐ kè hán hé, hū dōu hū yǔ zhàn bù lì. dì zì jiāng jī zhī, qín miè lǐ kè hán. zhá lán dīng dùn qù, qiǎn bā lá zhuī zhī, bù huò. qiū, jīn fù qiǎn wū gǔ sūn zhòng duān lái qǐng hé, jiàn dì yú huí gú guó. dì wèi yuē: wǒ xiàng yù rǔ zhǔ shòu wǒ hé shuò dì, lìng rǔ zhǔ wèi hé nán wáng, bǐ cǐ bà bīng, rǔ zhǔ bù cóng. jīn mù huá lí yǐ jǐn qǔ zhī, nǎi shǐ lái qǐng yé? zhòng duān qǐ āi, dì yuē: niàn rǔ yuǎn lái, hé shuò jì wèi wǒ yǒu, guān xī shù chéng wèi xià zhě, qí gē fù wǒ, lìng rǔ zhǔ wèi hé nán wáng, wù fù wéi yě. zhòng duān nǎi guī. jīn píng yáng gōng hú tiān zuò yǐ qīng lóng bǎo jiàng. dōng shí yuè, jīn hé zhōng fǔ lái fù, yǐ shí tiān yīng wèi bīng mǎ dōu yuán shuài shǒu zhī.
十七年壬午春,皇子拖雷克徒思、匿察兀兒等城,還經木剌夷國,大掠之,渡搠搠闌河,克也里等城。遂與帝會,合兵攻塔里寒寨,拔之。木華黎軍克乾、涇、邠、原等州,攻鳳翔,不下。夏,避暑塔里寒寨。西域主札闌丁出奔,與滅里可汗合,忽都忽與戰不利。帝自將擊之,擒滅里可汗。札闌丁遁去,遣八剌追之,不獲。秋,金復遣烏古孫仲端來請和,見帝於回鶻國。帝謂曰:「我向欲汝主授我河朔地,令汝主為河南王,彼此罷兵,汝主不從。今木華黎已盡取之,乃始來請耶?」仲端乞哀,帝曰:「念汝遠來,河朔既為我有,關西數城未下者,其割付我,令汝主為河南王,勿復違也。」仲端乃歸。金平陽公胡天祚以青龍堡降。冬十月,金河中府來附,以石天應為兵馬都元帥守之。
shí bā nián guǐ wèi chūn sān yuè, tài shī guó wáng mù huá lí hōng. xià, bì shǔ bā lǔ wān chuān. huáng zǐ shù chì chá gě tái wō kuò tái jí bā lá zhī bīng lái huì, suì dìng xī yù zhū chéng, zhì dá lǔ huā chì jiān zhì zhī. dōng shí yuè, jīn zhǔ xún cú, zi shǒu xù lì. shì suì, sòng fù qiǎn gǒu mèng yù lái.
十八年癸未春三月,太師國王木華黎薨。夏,避暑八魯彎川。皇子朮赤、察合台、窩闊台及八剌之兵來會,遂定西域諸城,置達魯花赤監治之。冬十月,金主珣殂,子守緒立。是歲,宋復遣苟夢玉來。
shí jiǔ nián jiǎ shēn xià, sòng dà míng zǒng guǎn péng yì bīn qīn hé běi, shǐ tiān ní yǔ zhàn yú ēn zhōu, bài zhī. shì suì, dì zhì dōng yìn dù guó, jiǎo duān jiàn, bān shī.
十九年甲申夏,宋大名總管彭義斌侵河北,史天倪與戰於恩州,敗之。是歲,帝至東印度國,角端見,班師。
èr shí nián yǐ yǒu chūn zhēng yuè, hái xíng gōng. èr yuè, wǔ xiān yǐ zhēn dìng pàn, shā shǐ tiān ní. dǒng jùn pàn guān lǐ quán yì yǐ zhōng shān pàn. sān yuè, shǐ tiān zé jī xiān zǒu zhī, fù zhēn dìng. xià liù yuè, péng yì bīn yǐ bīng yīng xiān, tiān zé yù yú zàn huáng, qín zhǎn zhī.
二十年乙酉春正月,還行宮。二月,武仙以真定叛,殺史天倪。董俊判官李全亦以中山叛。三月,史天澤擊仙走之,復真定。夏六月,彭義斌以兵應仙,天澤御於贊皇,擒斬之。
èr shí yī nián bǐng xū chūn zhēng yuè, dì yǐ xī xià nà chóu rén shí lēi gá kè sǎn kūn jí bù qiǎn zhì zi, zì jiāng fá zhī.
二十一年丙戌春正月,帝以西夏納仇人實勒噶克繖昆及不遣質子,自將伐之。
èr yuè, qǔ hēi shuǐ děng chéng. xià, bì shǔ yú hún chuí shān. qǔ gān sù děng zhōu. qiū, qǔ xī liáng fǔ shuò luó hé luó děng xiàn, suì yú shā tuó, zhì huáng hé jiǔ dù, qǔ yīng lǐ děng xiàn. jiǔ yuè, lǐ quán zhí zhāng lín, jùn wáng dài sūn jìn bīng wéi quán yú yì dōu. dōng shí yī yuè gēng shēn, dì gōng líng zhōu, xià qiǎn wéi míng lìng gōng lái yuán. bǐng yín, dì dù hé jī xià shī, bài zhī. dīng chǒu, wǔ xīng jù jiàn yú xī nán. zhù bì yán zhōu chuān. shí èr yuè, lǐ quán jiàng. shòu zhāng róu xíng jūn qiān hù bǎo zhōu děng chù dōu yuán shuài. shì suì, huáng zǐ wō kuò tái jí chá hǎn zhī shī wéi jīn nán jīng, qiǎn táng qìng zé suì bì yú jīn.
二月,取黑水等城。夏,避暑於渾垂山。取甘、肅等州。秋,取西涼府搠羅、河羅等縣,遂逾沙陀,至黃河九渡,取應里等縣。九月,李全執張琳,郡王帶孫進兵圍全於益都。冬十一月庚申,帝攻靈州,夏遣嵬名令公來援。丙寅,帝渡河擊夏師,敗之。丁丑,五星聚見於西南。駐蹕鹽州川。十二月,李全降。授張柔行軍千戶、保州等處都元帥。是歲,皇子窩闊台及察罕之師圍金南京,遣唐慶責歲幣於金。
èr shí èr nián dīng hài chūn, dì liú bīng gōng xià wáng chéng, zì lǜ shī dù hé gōng jī shí zhōu. èr yuè, pò lín táo fǔ.
二十二年丁亥春,帝留兵攻夏王城,自率師渡河攻積石州。二月,破臨洮府。
sān yuè, pò táo hé xī níng èr zhōu. qiǎn wò chén nà yán gōng xìn dōu fǔ, bá zhī. xià sì yuè, dì cì lóng dé, bá dé shùn děng zhōu, dé shùn jié dù shǐ ài shēn jìn shì mǎ jiān lóng sǐ yān. wǔ yuè, qiǎn táng qìng děng shǐ jīn. rùn yuè, bì shǔ liù pán shān. liù yuè, jīn qiǎn wán yán hé zhōu ào tún ā hǔ lái qǐng hé. dì wèi qún chén yuē: zhèn zì qù dōng wǔ xīng jù shí, yǐ cháng xǔ bù shā lüè, jù wàng xià zhào yé. jīn kě bù gào zhōng wài, lìng bǐ xíng rén yì zhī zhèn yì. shì yuè, xià zhǔ lǐ xiàn jiàng. dì cì qīng shuǐ xiàn xī jiāng. qiū qī yuè rén wǔ, bù yù. jǐ chǒu, bēng yú sà lǐ chuān hā lǎo tú zhī xíng gōng. lín bēng wèi zuǒ yòu yuē: jīn jīng bīng zài tóng guān, nán jù lián shān, běi xiàn dà hé, nán yǐ jù pò. ruò jiǎ dào yú sòng, sòng jīn shì chóu, bì néng xǔ wǒ, zé xià bīng táng dèng, zhí dǎo dà liáng. jīn jí, bì zhēng bīng tóng guān. rán yǐ shù wàn zhī zhòng, qiān lǐ fù yuán, rén mǎ pí bì, suī zhì fú néng zhàn, pò zhī bì yǐ. yán qì ér bēng, shòu liù shí liù, zàng qǐ niǎn gǔ. zhì yuán sān nián dōng shí yuè, zhuī shì shèng wǔ huáng dì. zhì dà èr nián dōng shí yī yuè gēng chén, jiā shì fǎ tiān qǐ yùn shèng wǔ huáng dì, miào hào tài zǔ. zài wèi èr shí èr nián.
三月,破洮、河、西寧二州。遣斡陳那顏攻信都府,拔之。夏四月,帝次龍德,拔德順等州,德順節度使愛申、進士馬肩龍死焉。五月,遣唐慶等使金。閏月,避暑六盤山。六月,金遣完顏合周、奧屯阿虎來請和。帝謂群臣曰:「朕自去冬五星聚時,已嘗許不殺掠,遽忘下詔耶。今可布告中外,令彼行人亦知朕意。」是月,夏主李晛降。帝次清水縣西江。秋七月壬午,不豫。己丑,崩於薩里川哈老徒之行宮。臨崩謂左右曰:「金精兵在潼關,南據連山,北限大河,難以遽破。若假道於宋,宋、金世仇,必能許我,則下兵唐、鄧,直搗大梁。金急,必徵兵潼關。然以數萬之眾,千里赴援,人馬疲弊,雖至弗能戰,破之必矣。」言訖而崩,壽六十六,葬起輦谷。至元三年冬十月,追諡聖武皇帝。至大二年冬十一月庚辰,加諡法天啟運聖武皇帝,廟號太祖。在位二十二年。
dì shēn chén yǒu dà lüè, yòng bīng rú shén, gù néng miè guó sì shí, suì píng xī xià. qí qí xūn wěi jī shén zhòng, xī hū dāng shí shǐ guān bù bèi, huò duō shī yú jì zài yún.
帝深沉有大略,用兵如神,故能滅國四十,遂平西夏。其奇勳偉跡甚眾,惜乎當時史官不備,或多失於紀載雲。
wù zǐ nián. shì suì, huáng zǐ tuō léi jiān guó.
戊子年。是歲,皇子拖雷監國。