zǒng lùn liú kòu luàn tiān xià
总论流寇乱天下
zì kòu zhī qǐ yú chóng zhēn zhī sān sì nián yě, bù guò jī hán zhī mín, xiào jù shān gǔ, suǒ wèi kòu yě. cǐ wǔ liù qī nián jiān, fàng jié qiān lǐ, chū mò wú fāng, cǐ zé suǒ wèi liú kòu yě. dài zhì shí yī èr nián hòu, zé bù rán yǐ, fēi fù cǎo zéi xíng jìng yǐ. yòu shí sì wǔ nián hòu, zé bù rán yǐ, fēi fù qiè jù xíng jìng yǐ. fū dāng qí zuò nán zhī shǐ, wèi jiǎo wèi fǔ, gù yì yì ěr. nài dāng shì zhě guǎ shí, jìng wú chéng cè kě kǎi yě. chū shí wò bīng zhě, shàng yóu zhōng zhì yǐ shàng, fēi wú zhàn shèng zhī wēi yě, nǎi qīng dài fū jú wài yì yán, kè qī zé xiào, zhōng wèi yǒu chéng gōng. dài zhì huà yán yǒu jiàn, rèn yòng wù zhuān, jié dài yì, kuò dài pō, shǐ zhī yǐ tān bǐ zhī xióng wén càn, sì nüè shēng líng, jì zhī yǐ yòng xué qī yáng sì chāng, guà wù jūn shì. yú shì zhōng yuán lù shěn yǐ. yuán è jì duì, yíng tíng hěn gù. chén ruì mó lóng zhōng yě, sòng yī hè rǔ xiù yě, gé lì yuán yín, cǎo cǎo tuī yòng, jié zhì wú shù, jiāng bù zhī bīng, bīng bù néng bīng. fēi wéi shì yě, bīng zhī lì mín, gèng shèn yú zéi, ér chǔ shì nǎi fù dà liè yǐ. shì gù mín yuàn tiān nù, jī yì pín réng, tóng lèi xiāng hé, rén sǐ rú luàn má. yú shì lǐ zì chéng qǐ ér chéng zhī. jù zhōng yuán, tūn jiāng hàn, xí sān qín, líng jìn jī shǔ, zé mín xīn shǐ rán yě. fū liǎn zhòng ér mín qióng, mín qióng ér dào qǐ. cǐ zì gǔ jiē rán, qǐ dài zhì zhě ér hòu zhī zāi. míng cháo zhì dù xiáng yán, nèi zhòng ér wài qīng, jūn zūn ér chén bēi, fǎ xiāng shéng, quán xiāng zhì, suī yǒu jiān chén, bù néng zuò dà nì suī yǒu háo jié, bù néng jiàn qí gōng. rán ér qǔ mín zhī zhì shén fán, yǎng mín zhī zhì shén lüè. yù wén xiān chén féng qí zhī yán yuē: běn cháo zhī huàn, bù zài wài qī, bù zài huàn guān, bù zài dà chén, bù zài fān zhèn dí guó, tā rì suǒ wéi guó jiā yōu, wéi zài gōng fǔ zhī gé lǘ hé zhī kuì ěr. yì bǐng zǐ suì yǔ dào huái shàng, jiàn yī fù lǎo tán liú kòu shì yún: cǐ kòu bù sù chú, qiě yǔ guó jiā xiāng zhōng shǐ. jì ér guī lǐ, cóng shì dài fū yǐn, wén dǐ bào kòu jǐng, shì dài fū jiē yán cǎo zéi yě, bù zú wèi dà yōu. yǒu shū shēng yīng yán guān, gèng lì shǔ nián, jiāng wú dà xiāo xióng chéng luàn ér qǐ zhě hū? fū lǘ yán zhī kuì yě, kòu dào zhī huàn yě, wǔ shí nián zhī qián, yǒu huái shàng fù lǎo zhī zhī, lǐ xiàng shū shēng zhī zhī, ér dāng tú zhī qīng dài fū, qǐ jǐn dùn gēn hū? gài yǐ liú qíng fù guì, wèi cháng yǐ guó jiā wèi niàn ěr. dài zhì dà shà tū qīng, ér yàn què yì suì shī qí cháo yě. qǐ bù shāng zāi! suī rán, yōng jiān zhī liè cháo tíng yě, tān wū zhī biàn jùn yì yě, nuò jiāng hàn bīng zhī hào xiǎng yú yíng mù, ér cán zéi huá kòu zhī róu lìn fū hǎi nèi yě jù tiān zhī suǒ yǐ kāi dà qīng yě. wū hū! tiān zhī suǒ fèi, tiān zhī suǒ xìng, rén shú dé ér zhǐ zhī? fū yì kě cún ér bù lùn. lùn ér bù yì yě yǐ sì yuè shí liù rì shū.
自寇之起于崇祯之三四年也,不过饥寒之民,啸聚山谷,所谓寇也。此五六七年间,放劫千里,出没无方,此则所谓流寇也。迨至十一二年后,则不然矣,非复草贼行径矣。又十四五年后,则不然矣,非复窃据行径矣。夫当其作难之始,为剿为抚,固亦易耳。奈当事者寡识,竟无成策可慨也。初时握兵者,尚犹中智以上,非无战胜之威也,乃卿大夫局外易言,刻期责效,终未有成功。迨至话言有间,任用勿专,劫代毅,括代颇,始之以贪鄙之熊文灿,肆虐生灵,继之以用〈穴七〉杨嗣昌,诖误军事。于是中原陆沈矣。元恶既憝,盈庭狠顾。陈睿谟龙钟也,宋一鹤乳臭也,格例缘夤,草草推用,节制无术,将不知兵,兵不能兵。非惟是也,兵之厉民,更甚于贼,而楚事乃复大裂矣。是故民怨天怒,饥疫频仍,同类相合,人死如乱麻。于是李自成起而乘之。据中原,吞江汉,袭三秦,凌晋跻蜀,则民心使然也。夫敛重而民穷,民穷而盗起。此自古皆然,岂待智者而后知哉。明朝制度详严,内重而外轻,君尊而臣卑,法相绳,权相制,虽有奸臣,不能作大逆;虽有豪杰,不能建奇功。然而取民之制甚烦,养民之制甚略。遇闻先臣冯琦之言曰:本朝之患,不在外戚,不在宦官,不在大臣,不在藩镇敌国,他日所为国家忧,惟在宫府之隔、闾合之匮耳。忆丙子岁予道淮上,见一父老谈流寇事云:此寇不速除,且与国家相终始。既而归里,从士大夫饮,闻邸报寇警,士大夫皆言草贼也,不足为大忧。有书生应言官,更历数年,将无大枭雄乘乱而起者乎?夫闾阎之匮也,寇盗之患也,五十年之前,有淮上父老知之,里巷书生知之,而当涂之卿大夫,岂尽钝根乎?盖以留情富贵,未尝以国家为念耳。迨至大厦突倾,而燕雀亦遂失其巢也。岂不伤哉!虽然,庸奸之列朝廷也,贪污之遍郡邑也,懦将悍兵之耗饷于营幕,而残贼猾寇之蹂躏夫海内也;俱天之所以开大清也。呜呼!天之所废,天之所兴,人孰得而止之?夫亦可存而不论。论而不议也已(四月十六日书)。
lùn míng jì zhì luàn zhī yóu
论明季致乱之由
míng zhī suǒ yǐ shī tiān xià zhě, qí gù yǒu sì. ér jūn zhī shī dé bù yǔ yān. yī yuē wài yǒu qiáng lín: zì liáo zuǒ shī xiàn yǐ lái, biān shì rì jí yǐ, biān shì jí bù dé bù zēng shù, shù zēng zé xiǎng duō, ér jiā pài zhī shì qǐ. mín yóu shì hū pín yǐ. qiě pín nián dòng zhòng, ér bīng zhī táo kuì zhě, jù xiào jù yú shān lín, cǐ luàn zhī suǒ yóu shǐ yě. èr yuē nèi yǒu dà kòu: zhāng lǐ zhī tú, qǐ yú qín yù, sī shí yù yǐ nèi dì shù bīng yù zéi, zé wèi nuò bù néng zhàn, yù shǐ biān bīng jì zéi, zé guān zhèn yào chōng, yòu wèi kě jù chè. suǒ yǐ zuǒ zhī yòu wú, ér jù zéi yì héng ér bù kě zhì. sān yuē tiān zāi liú xíng: jiǎ liú kòu rǎo rǎng zhī jì, bǎi xìng wú jī jǐn zhī yú, yóu huò tān shēng wèi sǐ, gù shǒu chéng chí, zéi shì shāo gū ěr. nài qín yù lǚ suì dà jī, qí chǔ bǐ nián huáng hàn, zé qióng mín wú shēng jì, zhǐ yǒu cóng zéi jié lüè, jì huǎn xū yú sǐ wáng yǐ, gù zéi zhī suǒ zhì, zhēng xiān qǐ mén, yī zhī yǐ rù, suī shǒu lìng yì bù néng jìn. ér zéi tú yì shèng, shì yì zhāng dà, luàn yóu shì chéng yǐ. sì yuē jiàng xiàng wú rén: dāng cǐ tiān rén jiāo kùn zhī rì, bì xiàng rú lǐ mì lǐ gāng, jiāng rú fén yáng wǔ mù, huò kě jiù luàn yú wàn yī, ér dāng shí yòu hé rú yě? shǐ yǐ wēn tǐ rén zhī jì gōng, ér wéi shǒu fǔ jì yǐ yáng sì chāng zhī yōng nuò, ér wèi zǒng zhì zhōng yǐ zhāng jìn yàn zhī wú móu, ér wèi běn bīng kě wèi xiāng yǒu rén hū? zhì rú suǒ yòng zhū jiàng, bù guò rú táng tōng jiāng xiāng liú zé qīng bái guǎng ēn zhī bèi, jiē ài shēng wù sǐ, wàng fēng táo jiàng zhě. jiàng xiàng rú cǐ, hé yǐ yù wài wǔ chú nèi zéi xié? fū shì sì zhě yǒu qí yī, yì zú yǐ luàn tiān xià, kuàng bìng jiàn yú yī shí, yǒu bù tǔ bēng wǎ jiě zhě hū? shì pì zhī yī jiā, qiáng lín kòu yú mén tíng, qiè dào jù yú táng ào, wèi yǒu sī zhě, fù qiāo jī pū gǔ yǐ lán qí cái, ér zuǒ yòu pū yù mò bù bào tóu shǔ cuàn ér qù, zé liǎo liǎo yī zhǔ, yù bù bì dé yú? gèng yù zhī rén shēn yǒu jí, biān jǐng zhě yāo bèi zhī huàn yě, zhāng lǐ zhě fù xīn zhī huàn yě, shuǐ hàn zhōng chóng zhě shāng hán shī rè zhī huàn yě, yī shēn ér yǒu sān huàn, shì yǐ nán zhī, gèng lìng yōng yī tiáo zhì zhī, qí wáng kě lì ér dài ěr? míng jì zhī shì, hé yǐ yì cǐ? rán zé bì hé rú ér hòu kě. yuē: zhǐ yǒu hé shǒu zhàn sān cè ér yǐ. yì zì jǐn zhōu zhī yì, liáng jiàng jìn bīng sàng mò dài jìn, suì zhì qiáng lín yǒu qīng zhōng guó xīn, ér biān jǐng rì zhì, shǐ dāng rì yǐ hóng chéng chóu wèi zǒng zhì, wú sān guì wèi zǒng róng, yán bīng gù shǒu, ér wù yǔ zhàn, qiě gān yán hòu bì yǐ hé zhī, zé shí yú wàn zhī shī, gù kě bǎo zhàng dōng fāng, shì zé cè liáo shì zhě bù yí zhàn ér yí hé. ruò nǎi zì chéng zhě, zéi kòu zhī xióng yě, chì sūn chuán tíng yǐ zhòng bīng jù tóng guān, ér mìng lú xiàng shēng zhōu yù jí shí chū ruì shī cè yìng, zé gāo jié bái guǎng ēn děng, bì bù fù kuì, ér xī ān gù yǐ. xī ān gù zé zì chéng bì bù néng yuè jìn ér rù yàn. shì zé wèi qín shì jì zhě, dāng yǐ shǒu wèi zhèng, ér zhàn wèi fǔ. zhì yú xiàn zhōng yī xiōng cán zhī zéi ěr, qí shì bù dǎi zì chéng yuǎn shén, zé yòu dāng yǐ zhàn wèi zhèng, ér shǒu wèi fǔ yǐ. gǒu lìng shǐ kě fǎ zhōu yù jí zuǒ liáng yù cáo wén zhào huáng dé gōng děng huì zhè zhí bīng, sì miàn gōng zhī, zé kě yǐ bài miè. xiàn zhōng jì pò, zé liáng yù èr shí wàn zhī zhòng kě yǔ chuán tíng shí liù wàn zhī shī, xiāng wèi jī jiǎo, nèi wài jù zhàn, ér zì chéng kě tú yǐ. zhāng lǐ jì píng, zé qiáng lín suī huò shēn rù, yì wèi bì jù zhì wēi wáng. nài dāng shì zhě zhàn shǒu wú cè, rèn yòng guāi fāng, shǐ hóng lú xiàn yú dōng bǐ, chuán tíng fù yú tóng guān, liáng yù kuì yú zhū xiān, yù jí sǐ yú níng wǔ, dí kòu jiāo qīn, bīng mín xū pàn, niàng chéng dà huò, ér bù kě jiù. bēi fū! yù guān zhào sòng zhī nán dù yě, wù shù dà jǔ rù kòu, yáng tài jù dòng tíng, yǔ liú yù tōng, yù shùn liú dōng xià, lǐ chéng dà xiàn xiāng yáng liù jùn, jiāng zì jiāng xī lù xíng, qū zhè yǔ dà huì. shì shí tiān xià zhī shì jí yǐ, shè tā rén dāng cǐ, bì yǒu jiǎ shēn zhī huò, xìng yǒu wǔ mù zhě, wèi zhì zhì shǐ yǐ bèi zhī, zòu xiāng yáng wèi huī fù zhōng yuán gēn běn, dāng xiān qǔ liù jùn yǐ chú fù xīn zhī jí, rán hòu jiā bīng hú xiāng yǐ tiǎn qún dào, cǐ shí xiān hòu zhù zhě yě. wèi jǐ xiāng yáng fù dòng tíng píng, ér jīn bīng yì bù néng wéi dà huàn, dé yǐ piān ān jiāng zuǒ zhě, bǎi yǒu wǔ shí zài. suǒ wèi yuán qì jì gù, ér wài jí yì jiàn chú yě. xī míng jì zhū rén, jiàn bù jí cǐ, cǐ yǔ gù zuò shì piān, yǐ xī qí zhì luàn zhī yóu yān.
明之所以失天下者,其故有四。而君之失德不与焉。一曰外有强邻:自辽左失陷以来,边事日急矣,边事急不得不增戍,戍增则饷多,而加派之事起。民由是乎贫矣。且频年动众,而兵之逃溃者,俱啸聚于山林,此乱之所由始也。二曰内有大寇:张、李之徒,起于秦、豫,斯时欲以内地戍兵御贼,则畏懦不能战,欲使边兵计贼,则关镇要冲,又未可遽撤。所以左支右吾,而剧贼益横而不可制。三曰天灾流行:假流寇扰攘之际,百姓无饥馑之虞,犹或贪生畏死,固守城池,贼势稍孤耳。奈秦、豫屡岁大饥,齐、楚比年蝗旱,则穷民无生计,止有从贼劫掠,冀缓须臾死亡矣,故贼之所至,争先启门,揖之以入,虽守令亦不能禁。而贼徒益盛,势益张大,乱由是成矣。四曰将相无人:当此天人交困之日,必相如李泌、李纲,将如汾阳、武穆,或可救乱于万一,而当时又何如也?始以温体仁之忌功,而为首辅;继以杨嗣昌之庸懦,而为总制;终以张缙彦之无谋,而为本兵;可谓相有人乎?至如所用诸将,不过如唐通、姜瓖、刘泽清、白广恩之辈,皆爱生恶死,望风逃降者。将相如此,何以御外侮、除内贼邪?夫是四者有其一,亦足以乱天下,况并见于一时,有不土崩瓦解者乎?试譬之一家,强邻寇于门庭,窃盗据于堂奥,为有司者,复敲肌扑骨以婪其财,而左右仆御莫不抱头鼠窜而去,则了了一主,欲不弊得欤?更喻之人身有疾,边警者腰背之患也,张、李者腹心之患也,水旱螽虫者伤寒失热之患也,一身而有三患,势已难支,更令庸医调治之,其亡可立而待耳?明季之世,何以异此?然则必何如而后可。曰:止有和守战三策而已。忆自锦州之役,良将劲兵丧殁殆尽,遂致强邻有轻中国心,而边警日至,使当日以洪承畴为总制,吴三桂为总戎,严兵固守,而勿与战,且甘言厚币以和之,则十余万之师,固可保障东方,是则策辽事者不宜战而宜和。若乃自成者,贼寇之雄也,敕孙传庭以重兵踞潼关,而命卢象升、周遇吉时出锐师策应,则高杰、白广恩等,必不覆溃,而西安固矣。西安固则自成必不能越晋而入燕。是则为秦事计者,当以守为正,而战为辅。至于献忠一凶残之贼耳,其势不逮自成远甚,则又当以战为正,而守为辅矣。苟令史可法、周遇吉、左良玉、曹文诏、黄得功等会浙直兵,四面攻之,则可以败灭。献忠既破,则良玉二十万之众可与传庭十六万之师,相为犄角,内外拒战,而自成可图矣。张、李既平,则强邻虽或深入,亦未必遽至危亡。奈当事者战守无策,任用乖方,使洪、卢陷于东鄙,传庭覆于潼关,良玉溃于朱仙,遇吉死于宁武,敌寇交侵,兵民胥叛,酿成大祸,而不可救。悲夫!遇观赵宋之南渡也,兀术大举入寇,杨太据洞庭,与刘豫通,欲顺流东下,李成大陷襄阳六郡,将自江西陆行,趋浙与大会。是时天下之势亟矣,设他人当此,必有甲申之祸,幸有武穆者,为制置使以备之,奏襄阳为恢复中原根本,当先取六郡以除腹心之疾,然后加兵湖湘以殄群盗,此识先后著者也。未几襄阳复、洞庭平,而金兵亦不能为大患,得以偏安江左者,百有五十载。所谓元气既固,而外疾亦渐除也。惜明季诸人,见不及此,此予故作是篇,以悉其致乱之由焉。
kāng xī shí nián xīn hài sì yuè shí wǔ rì, yǔ biān běi lüè chū chéng bìng shū cǐ lùn yǐ fù zhì zhī shè tǔ jiàng wáng guǎn yòng bīn shì cǎo
康熙十年辛亥四月十五日,予编北略初成并书此论以附识之(社〈土夅〉王馆用宾氏草)