zǒng lùn liú kòu luàn tiān xià
總論流寇亂天下
zì kòu zhī qǐ yú chóng zhēn zhī sān sì nián yě, bù guò jī hán zhī mín, xiào jù shān gǔ, suǒ wèi kòu yě. cǐ wǔ liù qī nián jiān, fàng jié qiān lǐ, chū méi wú fāng, cǐ zé suǒ wèi liú kòu yě. dài zhì shí yī èr nián hòu, zé bù rán yǐ, fēi fù cǎo zéi xíng jìng yǐ. yòu shí sì wǔ nián hòu, zé bù rán yǐ, fēi fù qiè jù xíng jìng yǐ. fū dāng qí zuò nán zhī shǐ, wèi jiǎo wèi fǔ, gù yì yì ěr. nài dāng shì zhě guǎ shí, jìng wú chéng cè kě kǎi yě. chū shí wò bīng zhě, shàng yóu zhōng zhì yǐ shàng, fēi wú zhàn shèng zhī wēi yě, nǎi qīng dài fū jú wài yì yán, kè qī zé xiào, zhōng wèi yǒu chéng gōng. dài zhì huà yán yǒu jiān, rèn yòng wù zhuān, jié dài yì, kuò dài pō, shǐ zhī yǐ tān bǐ zhī xióng wén càn, sì nüè shēng líng, jì zhī yǐ yòng xué qī yáng sì chāng, guà wù jūn shì. yú shì zhōng yuán lù shěn yǐ. yuán è jì duì, yíng tíng hěn gù. chén ruì mó lóng zhōng yě, sòng yī hè rǔ xiù yě, gé lì yuán yín, cǎo cǎo tuī yòng, jié zhì wú shù, jiāng bù zhī bīng, bīng bù néng bīng. fēi wéi shì yě, bīng zhī lì mín, gèng shén yú zéi, ér chǔ shì nǎi fù dà liè yǐ. shì gù mín yuàn tiān nù, jī yì pín réng, tóng lèi xiāng hé, rén sǐ rú luàn má. yú shì lǐ zì chéng qǐ ér chéng zhī. jù zhōng yuán, tūn jiāng hàn, xí sān qín, líng jìn jī shǔ, zé mín xīn shǐ rán yě. fū liǎn zhòng ér mín qióng, mín qióng ér dào qǐ. cǐ zì gǔ jiē rán, qǐ dài zhì zhě ér hòu zhī zāi. míng cháo zhì dù xiáng yán, nèi zhòng ér wài qīng, jūn zūn ér chén bēi, fǎ xiāng shéng, quán xiāng zhì, suī yǒu jiān chén, bù néng zuò dà nì suī yǒu háo jié, bù néng jiàn qí gōng. rán ér qǔ mín zhī zhì shén fán, yǎng mín zhī zhì shén lüè. yù wén xiān chén féng qí zhī yán yuē: běn cháo zhī huàn, bù zài wài qī, bù zài huàn guān, bù zài dà chén, bù zài fān zhèn dí guó, tā rì suǒ wèi guó jiā yōu, wéi zài gōng fǔ zhī gé lǘ hé zhī guì ěr. yì bǐng zǐ suì yǔ dào huái shàng, jiàn yī fù lǎo tán liú kòu shì yún: cǐ kòu bù sù chú, qiě yǔ guó jiā xiāng zhōng shǐ. jì ér guī lǐ, cóng shì dài fū yǐn, wén dǐ bào kòu jǐng, shì dài fū jiē yán cǎo zéi yě, bù zú wèi dà yōu. yǒu shū shēng yīng yán guān, gèng lì shù nián, jiāng wú dà xiāo xióng chéng luàn ér qǐ zhě hū? fū lǘ yán zhī guì yě, kòu dào zhī huàn yě, wǔ shí nián zhī qián, yǒu huái shàng fù lǎo zhī zhī, lǐ xiàng shū shēng zhī zhī, ér dāng tú zhī qīng dài fū, qǐ jǐn dùn gēn hū? gài yǐ liú qíng fù guì, wèi cháng yǐ guó jiā wèi niàn ěr. dài zhì dà shà tū qīng, ér yàn què yì suì shī qí cháo yě. qǐ bù shāng zāi! suī rán, yōng jiān zhī liè cháo tíng yě, tān wū zhī biàn jùn yì yě, nuò jiāng hàn bīng zhī hào xiǎng yú yíng mù, ér cán zéi huá kòu zhī róu lìn fū hǎi nèi yě jù tiān zhī suǒ yǐ kāi dà qīng yě. wū hū! tiān zhī suǒ fèi, tiān zhī suǒ xìng, rén shú dé ér zhǐ zhī? fū yì kě cún ér bù lùn. lùn ér bù yì yě yǐ sì yuè shí liù rì shū.
自寇之起於崇禎之三四年也,不過饑寒之民,嘯聚山谷,所謂寇也。此五六七年間,放劫千里,出沒無方,此則所謂流寇也。迨至十一二年後,則不然矣,非復草賊行徑矣。又十四五年後,則不然矣,非復竊據行徑矣。夫當其作難之始,為剿為撫,固亦易耳。奈當事者寡識,竟無成策可慨也。初時握兵者,尚猶中智以上,非無戰勝之威也,乃卿大夫局外易言,刻期責效,終未有成功。迨至話言有間,任用勿專,劫代毅,括代頗,始之以貪鄙之熊文燦,肆虐生靈,繼之以用〈穴七〉楊嗣昌,詿誤軍事。於是中原陸沈矣。元惡既憝,盈庭狠顧。陳睿謨龍鍾也,宋一鶴乳臭也,格例緣夤,草草推用,節制無術,將不知兵,兵不能兵。非惟是也,兵之厲民,更甚於賊,而楚事乃復大裂矣。是故民怨天怒,飢疫頻仍,同類相合,人死如亂麻。於是李自成起而乘之。據中原,吞江漢,襲三秦,凌晉躋蜀,則民心使然也。夫斂重而民窮,民窮而盜起。此自古皆然,豈待智者而後知哉。明朝制度詳嚴,內重而外輕,君尊而臣卑,法相繩,權相制,雖有奸臣,不能作大逆;雖有豪傑,不能建奇功。然而取民之制甚煩,養民之制甚略。遇聞先臣馮琦之言曰:本朝之患,不在外戚,不在宦官,不在大臣,不在藩鎮敵國,他日所為國家憂,惟在宮府之隔、閭合之匱耳。憶丙子歲予道淮上,見一父老談流寇事云:此寇不速除,且與國家相終始。既而歸里,從士大夫飲,聞邸報寇警,士大夫皆言草賊也,不足為大憂。有書生應言官,更歷數年,將無大梟雄乘亂而起者乎?夫閭閻之匱也,寇盜之患也,五十年之前,有淮上父老知之,里巷書生知之,而當塗之卿大夫,豈盡鈍根乎?蓋以留情富貴,未嘗以國家為念耳。迨至大廈突傾,而燕雀亦遂失其巢也。豈不傷哉!雖然,庸奸之列朝廷也,貪污之遍郡邑也,懦將悍兵之耗餉於營幕,而殘賊猾寇之蹂躪夫海內也;俱天之所以開大清也。嗚呼!天之所廢,天之所興,人孰得而止之?夫亦可存而不論。論而不議也已(四月十六日書)。
lùn míng jì zhì luàn zhī yóu
論明季致亂之由
míng zhī suǒ yǐ shī tiān xià zhě, qí gù yǒu sì. ér jūn zhī shī dé bù yǔ yān. yī yuē wài yǒu qiáng lín: zì liáo zuǒ shī xiàn yǐ lái, biān shì rì jí yǐ, biān shì jí bù dé bù zēng shù, shù zēng zé xiǎng duō, ér jiā pài zhī shì qǐ. mín yóu shì hū pín yǐ. qiě pín nián dòng zhòng, ér bīng zhī táo kuì zhě, jù xiào jù yú shān lín, cǐ luàn zhī suǒ yóu shǐ yě. èr yuē nèi yǒu dà kòu: zhāng lǐ zhī tú, qǐ yú qín yù, sī shí yù yǐ nèi dì shù bīng yù zéi, zé wèi nuò bù néng zhàn, yù shǐ biān bīng jì zéi, zé guān zhèn yào chōng, yòu wèi kě jù chè. suǒ yǐ zuǒ zhī yòu wú, ér jù zéi yì héng ér bù kě zhì. sān yuē tiān zāi liú xíng: jiǎ liú kòu rǎo rǎng zhī jì, bǎi xìng wú jī jǐn zhī yú, yóu huò tān shēng wèi sǐ, gù shǒu chéng chí, zéi shì shāo gū ěr. nài qín yù lǚ suì dà jī, qí chǔ bǐ nián huáng hàn, zé qióng mín wú shēng jì, zhǐ yǒu cóng zéi jié lüè, jì huǎn xū yú sǐ wáng yǐ, gù zéi zhī suǒ zhì, zhēng xiān qǐ mén, yī zhī yǐ rù, suī shǒu lìng yì bù néng jìn. ér zéi tú yì shèng, shì yì zhāng dà, luàn yóu shì chéng yǐ. sì yuē jiāng xiāng wú rén: dāng cǐ tiān rén jiāo kùn zhī rì, bì xiàng rú lǐ mì lǐ gāng, jiāng rú fén yáng wǔ mù, huò kě jiù luàn yú wàn yī, ér dāng shí yòu hé rú yě? shǐ yǐ wēn tǐ rén zhī jì gōng, ér wèi shǒu fǔ jì yǐ yáng sì chāng zhī yōng nuò, ér wèi zǒng zhì zhōng yǐ zhāng jìn yàn zhī wú móu, ér wèi běn bīng kě wèi xiāng yǒu rén hū? zhì rú suǒ yòng zhū jiāng, bù guò rú táng tōng jiāng xiāng liú zé qīng bái guǎng ēn zhī bèi, jiē ài shēng è sǐ, wàng fēng táo jiàng zhě. jiāng xiàng rú cǐ, hé yǐ yù wài wǔ chú nèi zéi xié? fū shì sì zhě yǒu qí yī, yì zú yǐ luàn tiān xià, kuàng bìng jiàn yú yī shí, yǒu bù tǔ bēng wǎ jiě zhě hū? shì pì zhī yī jiā, qiáng lín kòu yú mén tíng, qiè dào jù yú táng ào, wèi yǒu sī zhě, fù qiāo jī pū gǔ yǐ lán qí cái, ér zuǒ yòu pū yù mò bù bào tóu shǔ cuàn ér qù, zé liǎo liǎo yī zhǔ, yù bù bì dé yú? gèng yù zhī rén shēn yǒu jí, biān jǐng zhě yāo bèi zhī huàn yě, zhāng lǐ zhě fù xīn zhī huàn yě, shuǐ hàn zhōng chóng zhě shāng hán shī rè zhī huàn yě, yī shēn ér yǒu sān huàn, shì yǐ nán zhī, gèng lìng yōng yī diào zhì zhī, qí wáng kě lì ér dài ěr? míng jì zhī shì, hé yǐ yì cǐ? rán zé bì hé rú ér hòu kě. yuē: zhǐ yǒu hé shǒu zhàn sān cè ér yǐ. yì zì jǐn zhōu zhī yì, liáng jiāng jìn bīng sàng mò dài jǐn, suì zhì qiáng lín yǒu qīng zhōng guó xīn, ér biān jǐng rì zhì, shǐ dāng rì yǐ hóng chéng chóu wèi zǒng zhì, wú sān guì wèi zǒng róng, yán bīng gù shǒu, ér wù yǔ zhàn, qiě gān yán hòu bì yǐ hé zhī, zé shí yú wàn zhī shī, gù kě bǎo zhàng dōng fāng, shì zé cè liáo shì zhě bù yí zhàn ér yí hé. ruò nǎi zì chéng zhě, zéi kòu zhī xióng yě, chì sūn chuán tíng yǐ zhòng bīng jù tóng guān, ér mìng lú xiàng shēng zhōu yù jí shí chū ruì shī cè yīng, zé gāo jié bái guǎng ēn děng, bì bù fù kuì, ér xī ān gù yǐ. xī ān gù zé zì chéng bì bù néng yuè jìn ér rù yàn. shì zé wèi qín shì jì zhě, dāng yǐ shǒu wèi zhèng, ér zhàn wèi fǔ. zhì yú xiàn zhōng yī xiōng cán zhī zéi ěr, qí shì bù dǎi zì chéng yuǎn shén, zé yòu dāng yǐ zhàn wèi zhèng, ér shǒu wèi fǔ yǐ. gǒu lìng shǐ kě fǎ zhōu yù jí zuǒ liáng yù cáo wén zhào huáng dé gōng děng huì zhè zhí bīng, sì miàn gōng zhī, zé kě yǐ bài miè. xiàn zhōng jì pò, zé liáng yù èr shí wàn zhī zhòng kě yǔ chuán tíng shí liù wàn zhī shī, xiāng wèi jī jiǎo, nèi wài jù zhàn, ér zì chéng kě tú yǐ. zhāng lǐ jì píng, zé qiáng lín suī huò shēn rù, yì wèi bì jù zhì wēi wáng. nài dāng shì zhě zhàn shǒu wú cè, rèn yòng guāi fāng, shǐ hóng lú xiàn yú dōng bǐ, chuán tíng fù yú tóng guān, liáng yù kuì yú zhū xiān, yù jí sǐ yú níng wǔ, dí kòu jiāo qīn, bīng mín xū pàn, niàng chéng dà huò, ér bù kě jiù. bēi fū! yù guān zhào sòng zhī nán dù yě, wù shù dà jǔ rù kòu, yáng tài jù dòng tíng, yǔ liú yù tōng, yù shùn liú dōng xià, lǐ chéng dà xiàn xiāng yáng liù jùn, jiāng zì jiāng xī lù xíng, qū zhè yǔ dà huì. shì shí tiān xià zhī shì jí yǐ, shè tā rén dāng cǐ, bì yǒu jiǎ shēn zhī huò, xìng yǒu wǔ mù zhě, wèi zhì zhì shǐ yǐ bèi zhī, zòu xiāng yáng wèi huī fù zhōng yuán gēn běn, dāng xiān qǔ liù jùn yǐ chú fù xīn zhī jí, rán hòu jiā bīng hú xiāng yǐ tiǎn qún dào, cǐ shí xiān hòu zhù zhě yě. wèi jǐ xiāng yáng fù dòng tíng píng, ér jīn bīng yì bù néng wèi dà huàn, dé yǐ piān ān jiāng zuǒ zhě, bǎi yǒu wǔ shí zài. suǒ wèi yuán qì jì gù, ér wài jí yì jiàn chú yě. xī míng jì zhū rén, jiàn bù jí cǐ, cǐ yǔ gù zuò shì piān, yǐ xī qí zhì luàn zhī yóu yān.
明之所以失天下者,其故有四。而君之失德不與焉。一曰外有強鄰:自遼左失陷以來,邊事日急矣,邊事急不得不增戍,戍增則餉多,而加派之事起。民由是乎貧矣。且頻年動眾,而兵之逃潰者,俱嘯聚於山林,此亂之所由始也。二曰內有大寇:張、李之徒,起於秦、豫,斯時欲以內地戍兵御賊,則畏懦不能戰,欲使邊兵計賊,則關鎮要衝,又未可遽撤。所以左支右吾,而劇賊益橫而不可制。三曰天災流行:假流寇擾攘之際,百姓無饑饉之虞,猶或貪生畏死,固守城池,賊勢稍孤耳。奈秦、豫屢歲大飢,齊、楚比年蝗旱,則窮民無生計,止有從賊劫掠,冀緩須臾死亡矣,故賊之所至,爭先啟門,揖之以入,雖守令亦不能禁。而賊徒益盛,勢益張大,亂由是成矣。四曰將相無人:當此天人交困之日,必相如李泌、李綱,將如汾陽、武穆,或可救亂於萬一,而當時又何如也?始以溫體仁之忌功,而為首輔;繼以楊嗣昌之庸懦,而為總制;終以張縉彥之無謀,而為本兵;可謂相有人乎?至如所用諸將,不過如唐通、姜瓖、劉澤清、白廣恩之輩,皆愛生惡死,望風逃降者。將相如此,何以御外侮、除內賊邪?夫是四者有其一,亦足以亂天下,況並見於一時,有不土崩瓦解者乎?試譬之一家,強鄰寇於門庭,竊盜據於堂奧,為有司者,復敲肌撲骨以婪其財,而左右仆御莫不抱頭鼠竄而去,則了了一主,欲不弊得歟?更喻之人身有疾,邊警者腰背之患也,張、李者腹心之患也,水旱螽蟲者傷寒失熱之患也,一身而有三患,勢已難支,更令庸醫調治之,其亡可立而待耳?明季之世,何以異此?然則必何如而後可。曰:止有和守戰三策而已。憶自錦州之役,良將勁兵喪歿殆盡,遂致強鄰有輕中國心,而邊警日至,使當日以洪承疇為總制,吳三桂為總戎,嚴兵固守,而勿與戰,且甘言厚幣以和之,則十餘萬之師,固可保障東方,是則策遼事者不宜戰而宜和。若乃自成者,賊寇之雄也,敕孫傳庭以重兵踞潼關,而命盧象升、周遇吉時出銳師策應,則高傑、白廣恩等,必不覆潰,而西安固矣。西安固則自成必不能越晉而入燕。是則為秦事計者,當以守為正,而戰為輔。至於獻忠一兇殘之賊耳,其勢不逮自成遠甚,則又當以戰為正,而守為輔矣。苟令史可法、周遇吉、左良玉、曹文詔、黃得功等會浙直兵,四面攻之,則可以敗滅。獻忠既破,則良玉二十萬之眾可與傳庭十六萬之師,相為犄角,內外拒戰,而自成可圖矣。張、李既平,則強鄰雖或深入,亦未必遽至危亡。奈當事者戰守無策,任用乖方,使洪、盧陷於東鄙,傳庭覆於潼關,良玉潰於朱仙,遇吉死於寧武,敵寇交侵,兵民胥叛,釀成大禍,而不可救。悲夫!遇觀趙宋之南渡也,兀朮大舉入寇,楊太據洞庭,與劉豫通,欲順流東下,李成大陷襄陽六郡,將自江西陸行,趨浙與大會。是時天下之勢亟矣,設他人當此,必有甲申之禍,幸有武穆者,為制置使以備之,奏襄陽為恢復中原根本,當先取六郡以除腹心之疾,然後加兵湖湘以殄群盜,此識先後著者也。未幾襄陽復、洞庭平,而金兵亦不能為大患,得以偏安江左者,百有五十載。所謂元氣既固,而外疾亦漸除也。惜明季諸人,見不及此,此予故作是篇,以悉其致亂之由焉。
kāng xī shí nián xīn hài sì yuè shí wǔ rì, yǔ biān běi lüè chū chéng bìng shū cǐ lùn yǐ fù shí zhī shè tǔ jiàng wáng guǎn yòng bīn shì cǎo
康熙十年辛亥四月十五日,予編北略初成並書此論以附識之(社〈土夅〉王館用賓氏草)