shàng gǔ zhī shì, tài sù zhī shí, yuán qì yǎo míng, wèi yǒu xíng zhào, wàn jīng hé bìng, hùn ér wèi yī, mò zhì mò yù. ruò sī jiǔ zhī, fān rán zì huà, qīng zhuó fēn bié, biàn chéng yīn yáng. yīn yáng yǒu tǐ, shí shēng liǎng yí, tiān dì yī yù, wàn wù huà chún èr, hé qì shēng rén, yǐ tǒng lǐ zhī. sān
上古之世，太素之時，元氣窈冥，未有形兆，萬精合幷，混而為一，莫制莫御。若斯久之，翻然自化，清濁分別，變成陰陽。陰陽有體，實生兩儀，天地壹鬱，萬物化淳〔二〕，和氣生人，以統理之。〔三〕

yī duó àn: cǐ jié xìn jí zhōng biǎo xiàn qí wéi wù zhǔ yì tiān dào guān zhī zhòng yào lùn zhe. yǐ wèi yuán jīng zì huà, yǒu dào cún hū qí jiān, ér dào shēng yú qì. qì yǒu hé yǒu guāi. fán sì shí wǔ xíng, rén lèi wàn wù, jí xiōng biàn yì, mò fēi èr qì dié xiāng yùn ér chéng zhī zhě yě. hé qì shēng rén, ér rén xíng néng dòng tiān dì, gù lǐ zhèng yǐ hé tiān qì, zé kě xìng dà huà ér zhì tài píng. gài zhǐ yuǎn cí wēi, zhū zhèng lùn zhī yì jiē cóng cǐ chū. xué zhě xún shì yǐ dú tā piān, shù kuī qí sī xiǎng tǐ xì zhī quán yǐ.
〔一〕○鐸按：此節信集中表現其唯物主義天道觀之重要論着。以為元精自化，有道存乎其間，而道生於氣。氣有和有乖。凡四時五行，人類萬物，吉凶變異，莫非二氣迭相運而成之者也。和氣生人，而人行能動天地，故理政以和天氣，則可興大化而致太平。蓋旨遠辭微，諸政論之義皆從此出。學者循是以讀他篇，庶窺其思想體系之全矣。

èr yì xì cí xià chuán. wáng bì běn yī yù zuò yīn yūn. àn shuō wén zuò yī. wáng běn chún zuò chún, bái hǔ tōng jià qǔ piān yǐn yì yǔ cǐ tóng.
〔二〕易繫辭下傳。王弼本「壹鬱」作「絪縕」。按說文作「壹●」。王本「淳」作「醇」，白虎通嫁娶篇引易與此同。

sān duó àn: shǐ jì tiān guān shū: sān guāng zhě, yīn yáng zhī jīng, qì běn zài dì, ér shèng rén tǒng lǐ zhī.
〔三〕○鐸按：史記天官書：「三光者，陰陽之精，氣本在地，而聖人統理之。」

shì gù tiān běn zhū yáng, dì běn zhū yīn, rén běn zhōng hé yī. sān cái yì wù, xiāng dài ér chéng, gè xún qí dào, hé qì nǎi zhēn, jī héng nǎi píng èr.
是故天本諸陽，地本諸陰，人本中和〔一〕。三才異務，相待而成，各循其道，和氣乃臻，機衡乃平〔二〕。

yī yǐ shàng běn yì gàn záo dù, liè zǐ tiān ruì piān tóng.
〔一〕以上本易干鑿度，列子天瑞篇同。

èr jī jiù cóng yù, jù bān lù piān gǎi.
〔二〕「機」舊從玉，據班祿篇改。

tiān dào yuē shī, dì dào yuē huà, rén dào yuē wèi yī. wèi zhě, gài suǒ wèi gǎn tōng yīn yáng ér zhì zhēn yì yě èr. rén xíng zhī dòng tiān dì, pì yóu chē shàng yù chí mǎ, péng zhōng zhuó zhōu chuán yǐ sān. suī wèi suǒ fù zài sì, rán yì zài wǒ hé suǒ zhī kě wǔ. kǒng zǐ yuē: shí chéng liù lóng yǐ yù tiān liù. yán xíng jūn zǐ suǒ yǐ dòng tiān dì yě, kě bù shèn hū qī? cóng cǐ guān zhī, tiān bā qí zhào, rén xù qí xūn, shū gù yuē: tiān gōng rén qí dài zhī jiǔ. rú yī gài lǐ qí zhèng yǐ hé tiān qì, yǐ zhēn qí gōng yī yī.
天道曰施，地道曰化，人道曰為〔一〕。為者，蓋所謂感通陰陽而致珍異也〔二〕。人行之動天地，譬猶車上御馳馬，蓬中擢舟船矣〔三〕。雖為所覆載〔四〕，然亦在我何所之可〔五〕。孔子曰：「時乘六龍以御天〔六〕。」「言行君子所以動天地也，可不慎乎〔七〕？」從此觀之，天□〔八〕其兆，人序其勛，書故曰：「天功人其代之〔九〕。」如〔一０〕蓋理其政以和天氣，以臻其功〔一一〕。

yī yuē jiù bìng zuò rì. dà dài lǐ zēng zǐ tiān yuán piān yún: tiān dào yuē yuán, dì dào yuē fāng. fāng yuē yōu, yuán yuē míng. míng zhě, tǔ qì zhě yě yōu zhě, hán qì zhě yě. tǔ qì zhě shī, ér hán qì zhě huà, shì yǐ yáng shī ér yīn huà yě. chūn qiū fán lù yún: tiān dào shī, dì dào huà, rén dào yì.
〔一〕「曰」舊並作「日」。大戴禮曾子天員篇云：「天道曰員，地道曰方。方曰幽，員曰明。明者，吐氣者也；幽者，含氣者也。吐氣者施，而含氣者化，是以陽施而陰化也。」春秋繁露云：「天道施，地道化，人道義。」

èr bái hǔ tōng fēng chán piān yún: wáng zhě chéng tiān tǒng lǐ, diào hé yīn yáng. yīn yáng hé, wàn wù xù, xiū qì chōng sè, gù fú ruì bìng zhēn, jiē yīng dé ér zhì. hàn shū dǒng zhòng shū gōng sūn hóng chuán jiē yán qí shì.
〔二〕白虎通封禪篇云：「王者承天統理，調和陰陽。陰陽和，萬物序，休氣充塞，故符瑞並臻，皆應德而至。」漢書董仲舒、公孫弘傳皆言其事。

sān zhōu chuán jiù zuò zì zhào. àn xù lù yún: shèng rén yùn zhī, ruò yù zhōu chē. yù lǎn qī bǎi liù shí jiǔ yǐn cǐ wén zuò péng zhōng zhào zhōu, zhōu zì jù gǎi. zhào chuán zì xíng xiāng jìn, yǐ yì dìng zhèng. guǎng yùn yún: péng, zhī zhú jiā ruò fù zhōu yě. shuō wén wú péng zì, gǔ gài jiè péng wèi péng. zhuó zhào yì gǔ jīn zì. shī zhú gān máo chuán: jí, suǒ yǐ zhuó zhōu yě.
〔三〕「舟船」舊作「自照」。按敘錄云：「聖人運之，若御舟車。」御覽七百六十九引此文作「篷中棹舟」，「舟」字據改。照、船字形相近，以意訂正。廣韻云：「篷，織竹夾箬覆舟也。」說文無「篷」字，古蓋借「蓬」為「篷」。擢、棹亦古今字。詩竹竿毛傳：「楫，所以擢舟也。」

sì lǐ jì zhōng yōng yún: tiān zhī suǒ fù, dì zhī suǒ zài.
〔四〕禮記中庸云：「天之所覆，地之所載。」

wǔ kě yí ěr.
〔五〕「可」疑「耳」。

liù yì gàn wén yán.
〔六〕易干文言。

qī xì cí shàng chuán.
〔七〕繫辭上傳。

bā chéng běn zuò chéng.
〔八〕程本作「呈」。

jiǔ gāo yáo mó. gōng chéng běn zuò gōng, yǔ jīn shū tóng. zhōng guì piān yì zuò gōng. duó àn: jīn wén jiā shuō cǐ jīng, jiē yǐ wáng zhě dài tiān guān rén wèi yì. shū yáo diǎn bǎi gōng, shǐ jì zuò bǎi guān, zé zuò gōng zhě jiè zì yě.
〔九〕皋陶謨。「功」程本作「工」，與今書同。忠貴篇亦作「工」。○鐸按：今文家說此經，皆以王者代天官人為義。書堯典「百工」，史記作「百官」，則作「功」者借字也。

yī rú yí yǎn, huò xià yǒu tuō wén.
〔一０〕「如」疑衍，或下有脫文。

yī yī hàn shū lǐ xún chuán yún: gǔ zhī wáng zhě, zūn tiān dì, zhòng yīn yáng, jìng sì shí, yán yuè lìng, shùn zhī yǐ shàn zhèng, zé hé qì kě lì zhì, yóu bāo gǔ zhī xiāng yīng yě.
〔一一〕漢書李尋傳云：「古之王者，尊天地，重陰陽，敬四時，嚴月令，順之以善政，則和氣可立致，猶枹鼓之相應也。」

shì gù dào dé zhī yòng, mò dà yú qì. dào zhě, qì yī zhī gēn yě. qì zhě, dào zhī shǐ yě. bì yǒu qí gēn, qí qì nǎi shēng bì yǒu qí shǐ, biàn huà nǎi chéng èr. shì gù dào zhī wèi wù yě, zhì shén yǐ miào qí wèi gōng yě, zhì qiáng yǐ dà. tiān zhī yǐ dòng, dì zhī yǐ jìng, rì zhī yǐ guāng, yuè zhī yǐ míng, sì shí wǔ xíng, guǐ shén rén mín, yì zhào chǒu lèi sān, biàn yì jí xiōng, hé fēi qì rán?
是故道德之用，莫大於氣。道者，氣〔一〕之根也。氣者，道之使也。必有其根，其氣乃生；必有其使，變化乃成〔二〕。是故道之為物也，至神以妙；其為功也，至強以大。天之以動，地之以靜，日之以光，月之以明，四時五行，鬼神人民，億兆醜類〔三〕，變異吉凶，何非氣然？

yī qì jiù tuō.
〔一〕「氣」舊脫。

èr yì xì cí xià chuán yún: biàn huà yún wèi. lǐ jì zhōng yōng yún: dòng zé biàn, biàn zé huà.
〔二〕易繫辭下傳云：「變化云為。」禮記中庸云：「動則變，變則化。」

sān dìng sì nián zuǒ chuán yún: jiāng qí lèi chǒu, dù zhù: chǒu, zhòng yě.
〔三〕定四年左傳云：「將其類丑」，杜註：「丑，眾也。」

jí qí guāi lì, tiān zhī zūn yě qì liè zhī yī, dì zhī dà yě qì dòng zhī èr, shān zhī zhòng yě qì xǐ zhī sān, shuǐ zhī liú yě qì jué zhī sì, rì yuè shén yě qì shí zhī wǔ, xīng chén xū yě qì yǔn zhī liù, dàn yǒu zhòu huì qī, xiāo yǒu bā, dà fēng fēi chē jiǔ bá shù yī, fèn diàn wèi bīng yī yī, wēn quán chéng tāng yī èr, lín lóng luán fèng, máo zéi yuán huáng yī sān, mò bù qì zhī suǒ wèi yě.
及其乖戾，天之尊也氣裂之〔一〕，地之大也氣動之〔二〕，山之重也氣徙之〔三〕，水之流也氣絕之〔四〕，日月神也氣蝕之〔五〕，星辰虛也氣隕之〔六〕，旦有晝晦〔七〕，宵有〔八〕，大風飛車〔九〕拔樹〔一０〕，僨電為冰〔一一〕，溫泉成湯〔一二〕，麟龍鸞鳳，蝥蠈蝝蝗〔一三〕，莫不氣之所為也。

yī jiù tuō zhī zì, lú xué shì bǔ.
〔一〕舊脫「之」字，盧學士補。

èr lú bǔ.
〔二〕盧補。

sān lú bǔ.
〔三〕盧補。

sì shǐ jì tiān guān shū suǒ yún tiān kāi xiàn wù, dì dòng chè jué, shān bēng jí xǐ chuān sāi xī fú shì yě.
〔四〕史記天官書所云「天開縣物，地動坼絕，山崩及徙川塞溪垘」是也。

wǔ tiān guān shū yún: rì yuè báo shí, jí jiě: wéi zhāo yuē: kuī huǐ wèi shí.
〔五〕天官書云：「日月薄蝕」，集解：『韋昭曰：「虧毀為蝕。」』

liù chūn qiū fán lù yù yīng piān yún: xīng zhuì wèi zhī yǔn.
〔六〕春秋繁露玉英篇云：「星墜謂之隕。」

qī hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún zhòu míng huì, yán shī gǔ zhù: xī shí wǔ nián jiǔ yuè jǐ mǎo huì, zhèn bó yí zhī miào. gǔ liáng chuán yuē: huì, míng yě.
〔七〕漢書楚元王傳劉向封事雲「晝冥晦」，顏師古註：『僖十五年「九月己卯晦，震伯夷之廟。」穀梁傳曰：「晦，冥也。」』

bā wáng xiān shēng yún: àn xiāo yǒu xià yǒu tuō wén. yǐ zhòu huì lì zhī, yí shì yè míng èr zì. zhuāng qī nián zuǒ chuán: héng xīng bù jiàn, yè míng yě. jì péi àn: huái nán zǐ tài zú xùn yún: zhòu míng xiāo guāng. cǐ yì dāng yán xiāo guāng shì. xiāo guāng jí zuǒ chuán suǒ yún yè míng. shǐ jì tiān guān shū yún: tiān léi diàn xiā hóng pì lì yè míng zhě, yáng qì zhī dòng zhě yě.
〔八〕王先生云：『按「宵有」下有脫文。以「晝晦」例之，疑是「夜明」二字。莊七年左傳：「恆星不見，夜明也。」』繼培按：淮南子泰族訓云：「晝冥宵光。」此亦當言「宵光」事。「宵光」即左傳所云「夜明」。史記天官書云：「天雷電、蝦虹、辟歷、夜明者，陽氣之動者也。」

jiǔ yǐn sān nián zuǒ chuán yún zhèng bó zhī chē fèn yú jì, dù zhù: jì méng ér yù dà fēng, chuán jì yì yě. shū yún: chē bó ér rù jì, shì fēng chuī zhī zhuì jì shuǐ.
〔九〕隱三年左傳雲「鄭伯之車僨於濟」，杜註：「既盟而遇大風，傳記異也。」疏云：「車踣而入濟，是風吹之墜濟水。」

yī shū jīn téng yún: tiān dà léi diàn yǐ fēng, dà mù sī bá. hàn shū gǔ yǒng chuán yún: bào fēng zhī téng, bá shù zhé mù. duó àn: bá shù yí dāng bié wèi jù, ér tuō èr zì.
〔一０〕書金縢云：「天大雷電以風，大木斯拔。」漢書谷永傳云：「暴風之縢，拔樹折木。」○鐸按：「拔樹」疑當別為句，而脫二字。

yī yī fèn diàn dāng shì pēn báo. shuō wén yún: báo, yǔ bīng yě. huò fèn dāng wèi jī, bái hǔ tōng zāi biàn piān yún: yīn qì zhuān jīng, jī hé wèi báo.
〔一一〕「憤電」當是「歕雹」。說文云：「雹，雨冰也。」或「憤」當為「積」，白虎通災變篇云：「陰氣專精，積合為雹。」

yī èr xī jīng zá jì: dǒng zhòng shū yún: hán shuǐ jí yīn ér yǒu wēn quán. shān hǎi jīng hǎi wài dōng jīng: xià yǒu tāng gǔ, guō zhù: gǔ zhōng shuǐ rè yě.
〔一二〕西京雜記：『董仲舒云：「寒水極陰而有溫泉。」』山海經海外東經：「下有湯谷」，郭註：「谷中水熱也。」

yī sān ěr yǎ shì chóng yún: shí miáo xīn, míng shí yè, tè shí jié, zéi shí gēn, máo. máo zéi jí máo zéi. hàn shū wǔ xíng zhì yún: xuān gōng shí wǔ nián dōng, yuán shēng. dǒng zhòng shū liú xiàng yǐ wèi yuán, míng shǐ shēng yě. shuō wén yún: yuán, dǒng zhòng shū shuō, huáng zi yě. huáng, zhōng yě.
〔一三〕爾雅釋蟲云：「食苗心，螟；食葉，蟘；食節，賊；食根，蟊。」「蝥蠈」即「蟊賊」。漢書五行志云：「宣公十五年冬，蝝生。董仲舒、劉向以為蝝，螟始生也。」說文云：「蝝，董仲舒說，蝗子也。蝗，螽也。」

yǐ cǐ guān zhī, qì yùn gǎn dòng, yì chéng dà yǐ. biàn huà zhī wèi, hé wù bù néng yī? suǒ biàn yě shén, qì zhī suǒ dòng yě. dāng cǐ zhī shí, zhèng qì suǒ jiā, fēi wéi yú rén, bǎi gǔ cǎo mù, qín shòu yú biē, jiē kǒu yǎng qí qì èr. shēng rù yú ěr, yǐ gǎn yú xīn sān, nán nǚ tīng sì, yǐ shī jīng shén. zī hé yǐ zhào pēi, mín zhī tāi, hán jiā yǐ chéng tǐ wǔ. jí qí shēng yě, hé yǐ yǎng xìng, měi zài qí zhōng, ér chàng yú sì zhī liù, shí yú xuè mài, shì qī yǐ xīn xìng zhì yì, ěr bā mù jīng jiǔ yù, wú bù zhēn yī lián jié huái lǚ xíng zhě yī yī. cǐ wǔ dì sān wáng suǒ yǐ néng huà fǎ xiàng ér mín bù wéi, zhèng jǐ dé ér shì zì huà yě yī èr.
以此觀之，氣運感動，亦誠大矣。變化之為，何物不能〔一〕？所變也神，氣之所動也。當此之時，正氣所加，非唯於人，百穀草木，禽獸魚鱉，皆口養其氣〔二〕。聲入於耳，以感於心〔三〕，男女聽〔四〕，以施精神。資和以兆衃，民之胎，含嘉以成體〔五〕。及其生也，和以養性，美在其中，而暢於四胑〔六〕，實於血脈，是〔七〕以心性志意，耳〔八〕目精〔九〕欲，無不貞〔一０〕廉絜懷履行者〔一一〕。此五帝三王所以能畫法像而民不違，正己德而世自化也〔一二〕。

yī zhě dào zhī shǐ yě zhì cǐ, jiù cuò rù dé huà piān. rán cǐ xià shàng yǒu tuō wén. duó àn: biàn huà zhī wèi yí dāng zuò biàn huà yún wèi, yì xì cí xià chuán yǔ, xià piān yì yòng zhī.
〔一〕「者道之使也」至此，舊錯入德化篇。然此下尚有脫文。○鐸按：「變化之為」疑當作「變化云為」，易繫辭下傳語，下篇亦用之。

èr kǒu dāng zuò hé. wáng xiān shēng yún: cǐ wén yǒu tuō wù. yǐ xià jù lì zhī, yí yún jiē wèi shí yú kǒu, yǐ yǎng qí qì. duó àn: shēng rù yú ěr, yǐ gǎn yú xīn, zhǐ nán nǚ yán, gù jì zhī yǐ nán nǚ tīng yún yún. wáng shì yǐ wèi zhǐ qín shòu yú biē yán, gài wèi dé qí zhǐ.
〔二〕「口」當作「和」。王先生云：『此文有脫誤。以下句例之，宜云「皆味食於口，以養其氣」。』○鐸按：「聲入於耳，以感於心」，指男女言，故繼之以「男女聽」云云。王氏以為指禽獸魚鱉言，蓋未得其旨。

sān shàng shū dà chuán yún: wǔ zài yī xún shǒu, qún hòu dé ràng, gòng zhèng shēng ér jiǔ zú jù chéng, suī qín shòu zhī shēng, yóu xī guān yú lǜ. zhāo niàn yī nián zuǒ chuán: líng zhōu jiū yuē: fū yīn, lè zhī yú yě ér zhōng, yīn zhī qì yě. tiān zǐ shěng fēng yǐ zuò lè, qì yǐ zhōng zhī, yú yǐ xíng zhī, xiǎo zhě bù tiǎo, dà zhě bù, zé hé yú wù, wù hé zé jiā chéng. gù hé shēng rù yú ěr ér cáng yú xīn, xīn yì zé lè.
〔三〕尚書大傳云：「五載一巡守，群後德讓，貢正聲而九族具成，雖禽獸之聲，猶悉關於律。」昭廿一年左傳：『泠州鳩曰：「夫音，樂之輿也；而鍾，音之器也。天子省風以作樂，器以鍾之，輿以行之，小者不窕，大者不●，則和於物，物和則嘉成。故和聲入於耳而藏於心，心億則樂。」』

sì tīng xià tuō yī zì. duó àn: gài tuō zhī zì.
〔四〕「聽」下脫一字。○鐸按：蓋脫「之」字。

wǔ wén yǒu tuō wù. yǐ xià piān cān zhī, dāng yún mín zhī tāi yě, zī hé yǐ zhào pēi, hán jiā yǐ chéng tǐ. shuō wén yún:, fù yùn yī yuè yě. tāi, fù yùn sān yuè yě. pēi yǔ tóng.
〔五〕文有脫誤。以下篇參之，當雲「民之胎也，資和以兆衃，含嘉以成體。」說文云：「■，婦孕一月也。胎，婦孕三月也。」「衃」與「■」同。

liù yì kūn wén yán. zhī wáng bì běn zuò zhī.
〔六〕易坤文言。「胑」王弼本作「支」。

qī shì zì jiù tuō.
〔七〕「是」字舊脫。

bā yì ěr jiù dào.
〔八〕「意耳」舊倒。

jiǔ jīng yí qíng. duó àn: cǐ shū duō yǐ jīng wèi qíng, xiáng xià piān jí mèng liè piān.
〔九〕「精」疑「情」。○鐸按：此書多以「精」為情，詳下篇及夢列篇。

yī zhēn yí jù.
〔一０〕「貞」疑「具」。

yī yī yì zhōu shū guān rén jiě yún: qí zhuàng zhě guān qí lián jié, wù xíng ér shèng sī. yán tiě lùn sàn bù zú piān yún: lǚ dé xíng rén. shī dà dōng yún jūn zǐ suǒ lǚ, zhèng jiān: jūn zǐ jiē fǎ xiào ér lǚ xíng zhī.
〔一一〕逸周書官人解云：「其壯者觀其廉潔，務行而勝私。」鹽鐵論散不足篇云：「履德行仁。」詩大東雲「君子所履」，鄭箋：「君子皆法效而履行之。」

yī èr huà fǎ xiàng zhù jiàn shuāi zhì piān. hàn shū gōng sūn hóng chuán: wǔ dì cè xián liáng zhì yún: gài wén shàng gǔ zhì zhì, huà yì guān, yì zhāng fú, ér mín bù fàn. jīn hé dào ér zhēn hū cǐ? duì yuē: shàng gǔ yáo shùn zhī shí, bù guì jué shǎng ér mín quàn shàn, bù zhòng xíng fá ér mín bù fàn, gōng lǜ yǐ zhèng ér yù mín xìn yě.
〔一二〕「畫法象」注見衰制篇。漢書公孫弘傳：『武帝策賢良制云：「蓋聞上古至治，畫衣冠，異章服，而民不犯。今何道而臻乎此？」對曰：「上古堯、舜之時，不貴爵賞而民勸善，不重刑罰而民不犯，躬率以正而遇民信也。」』

shì gù fǎ lìng xíng shǎng zhě, nǎi suǒ yǐ zhì mín shì ér zhì zhěng lǐ ěr, wèi zú yǐ xìng dà huà ér shēng tài píng yě yī. fū yù lì sān wáng zhī jué jī èr, zhēn dì huáng zhī jí gōng zhě, bì xiān yuán yuán ér běn běn sān, xìng dào ér zhì hé, yǐ chún cuì zhī qì sì, shēng dūn páng zhī mín, wǔ míng dé yì zhī biǎo liù, zuò xìn hòu zhī xīn qī, rán hòu huà kě měi ér gōng kě chéng yě.
是故法令刑賞者，乃所以治民事而致整理爾，未足以興大化而升太平也〔一〕。夫欲歷三王之絕跡〔二〕，臻帝、皇之極功者，必先原元而本本〔三〕，興道而致和，以淳粹之氣〔四〕，生敦龐之民，〔五〕明德義之表〔六〕，作信厚之心〔七〕，然後化可美而功可成也。

yī shǐ jì kù lì chuán xù yún: fǎ lìng zhě, zhì zhī jù, ér fēi zhì zhì qīng zhuó zhī yuán yě. hàn shū lǐ lè zhì: liú xiàng yún: jiào huà, suǒ shì yǐ wèi zhì yě xíng fǎ, suǒ yǐ zhù zhì yě. jīn fèi suǒ shì ér dú lì qí suǒ zhù, fēi suǒ yǐ zhì tài píng yě.
〔一〕史記酷吏傳序云：「法令者，治之具，而非制治清濁之源也。」漢書禮樂志：『劉向云：「教化，所恃以為治也；刑法，所以助治也。今廢所恃而獨立其所助，非所以致太平也。」』

èr shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún: shū yóu jué jī.
〔二〕史記司馬相如傳云：「殊尤絕跡。」

sān àn bān gù xī dōu fù jí hàn shū xù chuán xù lǜ lì zhì bìng yún: yuán yuán běn běn. duó àn: hàn shū xuē xuān chuán zhù: yuán, wèi xún qí běn yě. guǎng yǎ shì gǔ yī: yuán, dù yě. yuán yuán gǔ jīn zì. yuán jí yuán zhī jiè, chūn qiū fán lù zhòng zhèng piān yún: yuán yóu yuán yě.
〔三〕按班固西都賦及漢書敘傳敘律曆志並云：「元元本本。」○鐸按：漢書薛宣傳註：「原，謂尋其本也。」廣雅釋詁一：「謜，度也。」原、謜古今字。「元」即「原」之借，春秋繁露重政篇云：『「元」猶「原」也。』

sì yì gàn wén yán: chún cuì jīng yě. chún yǔ chún tōng. chǔ cí yuǎn yóu yún: jīng chún cuì ér shǐ zhuàng.
〔四〕易干文言：「純粹精也。」「醇」與「純」通。楚辭遠遊云：「精醇粹而始壯。」

wǔ chéng shí liù nián zuǒ chuán yún: mín shēng dūn páng.
〔五〕成十六年左傳云：「民生敦龐。」

liù lǐ jì biǎo jì yún: rén zhě, tiān xià zhī biǎo yě.
〔六〕禮記表記云：「仁者，天下之表也。」

qī shī lín zhī zhǐ yún: zhèn zhèn gōng zǐ, máo chuán: zhèn zhèn, xìn hòu yě.
〔七〕詩麟之趾云：「振振公子」，毛傳：「振振，信厚也。」