rén jūn zhī zhì, mò dà yú dào, mò shèng yú dé, mò měi yú jiào, mò shén yú huà. dào zhě suǒ yǐ chí zhī yě, dé zhě suǒ yǐ bāo zhī yě èr, jiào zhě suǒ yǐ zhī zhī yě, huà zhě suǒ yǐ zhì zhī yě. mín yǒu xìng, yǒu qíng, yǒu huà, yǒu sú. qíng xìng zhě, xīn yě, běn yě. huà sú zhě, xíng yě, mò yě. mò shēng yú běn, xíng qǐ yú xīn. shì yǐ shàng jūn fǔ shì, xiān qí běn ér hòu qí mò, sān shùn sì qí xīn ér lǐ wǔ qí xíng. xīn jīng liù gǒu zhèng qī, zé jiān nì bā wú suǒ shēng jiǔ, xié yì wú suǒ zài yǐ.
人君之治，莫大於道，莫盛於德，莫美於教，莫神於化。道者所以持之也，德者所以苞之也〔二〕，教者所以知之也，化者所以致之也。民有性，有情，有化，有俗。情性者，心也，本也。化俗者，行也，末也。末生於本，行起於心。是以上君撫世，先其本而後其末，〔三〕順〔四〕其心而理〔五〕其行。心精〔六〕苟正〔七〕，則奸匿〔八〕無所生〔九〕，邪意無所載矣。

yī duó àn: cǐ wén zé wèi jiào huà jì dūn, zé xié è bù zuò, gù dào dé wèi běn, rén yì wèi mò, ér wēi xíng fǎ lǜ yòu qí xià yān. gāng jǔ yú qián, bǐ lèi fā huī yú hòu, yì yǒu yǐ jiàn qí sī xiǎng tǐ xì zhī wán zhěng yǐ.
〔一〕○鐸按：此文則謂教化既敦，則邪惡不作，故道德為本，仁義為末，而威刑法律又其下焉。綱舉於前，比類發揮於後，亦有以見其思想體系之完整矣。

èr hán shī wài chuán wǔ yún: dé yě zhě, bāo tiān dì zhī měi. huái nán zǐ shuō shān xùn yún: rén yì zài dào dé zhī bāo. bāo yǔ bāo tóng.
〔二〕韓詩外傳五云：「德也者，苞天地之美。」淮南子說山訓云：「仁義在道德之包。」「苞」與「包」同。

sān hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: tiān lìng zhī wèi mìng, mìng fēi shèng rén bù xíng. zhì pǔ zhī wèi xìng, xìng fēi jiào huà bù chéng. rén yù zhī wèi qíng, qíng fēi zhì dù bù jié. shì gù wáng zhě shàng jǐn yú chéng tiān yì, yǐ shùn mìng yě xià wù míng jiào huà mín , yǐ chéng xìng yě zhèng fǎ dù zhī yí, bié shàng xià zhī xù, yǐ fáng yù yě. xiū cǐ sān zhě, ér dà běn jǔ yǐ.
〔三〕漢書董仲舒傳云：「天令之謂命，命非聖人不行。質樸之謂性，性非教化不成。人慾之謂情，情非制度不節。是故王者上謹於承天意，以順命也；下務明教化民 ，以成性也；正法度之宜，別上下之序，以防欲也。修此三者，而大本舉矣。」

sì shùn jiù zuò shèn, jù zhì yào gǎi. duó àn: xún zǐ zhòng ní piān zé shèn xíng cǐ dào yě, chéng xiāng piān shèn shèng rén, yáng zhù bìng yún: shèn, dú wèi shùn. yòu zhòng ní piān shèn bǐ ér bù xié, wáng yǐn zhī yì wèi jí lǐ jì wáng zhì piān zhī shùn bǐ. zuò shèn zhě jiè zì, dú zhèng zhī kě yě.
〔四〕「順」舊作「慎」，據治要改。○鐸按：荀子仲尼篇「則慎行此道也」，成相篇「慎聖人」，楊注並云：『慎，讀為「順」。』又仲尼篇「慎比而不邪」，王引之亦謂即禮記王制篇之「順比」。作「慎」者借字，讀正之可也。

wǔ lǐ yì lín zuò zhì. duó àn: shuō wén: shùn, lǐ yě. lǐ shùn hù wén ěr.
〔五〕「理」意林作「治」。○鐸按：說文：「順，理也。」理、順互文耳。

liù jīng zhì yào zuò qíng.
〔六〕「精」治要作「情」。

qī zhèng jiù zuò wáng, jù zhì yào gǎi.
〔七〕「正」舊作「亡」，據治要改。

bā nì dú wèi tè. duó àn: cǐ shū tōng yǐ nì wèi tè.
〔八〕「匿」讀為「慝」。○鐸按：此書通以「匿」為「慝」。

jiǔ jiù tuō wú zì, shēng zuò zuò, jù zhì yào bǔ gǎi. yì lín zuò jiān tè bù shēng.
〔九〕舊脫「無」字，「生」作「作」，據治要補、改。意林作「奸慝不生」。

fū huà biàn mín xīn yě, yóu zhèng biàn mín tǐ yě. dé zhèng jiā yú mín, zé duō dí chàng jiāo hǎo jiān qiáng kǎo shòu yī è zhèng jiā yú mín, zé duō bà lóng wāng bìng yāo hūn zhá chài èr. gù shàng shū měi kǎo zhōng mìng, ér è xiōng duǎn zhé sān. guó yǒu shāng míng zhī zhèng, zé mín duō bìng mù sì yǒu shāng cōng zhī zhèng, zé mín duō bìng ěr wǔ yǒu shāng xián zhī zhèng, zé xián duō héng yāo. liù fū xíng tǐ gǔ gàn wèi jiān qiáng yě qī, rán yóu suí zhèng biàn yì, yòu kuàng hū xīn qì jīng wēi bù kě yǎng zāi? shī yún: dūn bǐ xíng wěi, yáng niú wù jiàn lǚ. fāng bāo fāng tǐ, wéi yè nǐ nǐ. bā yòu yuē: yuān fēi lì tiān, yú yuè yú yuān. kǎi tì jūn zǐ, hú bù zuò rén jiǔ? gōng liú hòu dé, ēn jí cǎo mù, yáng niú liù chù, qiě yóu gǎn dé yī, rén bù rěn jiàn lǚ shēng cǎo yī yī, zé yòu kuàng yú mín méng ér yǒu bù huà zhě hū yī èr? jūn zǐ xiū qí lè yì zhī dé yī sān, shàng jí fēi niǎo, xià jí yuān yú, wú yī sì bù huān xīn yuè yù, zé yòu kuàng yú shì shù ér yǒu bù rén zhě hū yī wǔ?
夫化變民心也，猶政變民體也。德政加於民，則多滌暢姣好堅強考壽〔一〕；惡政加於民，則多罷癃尪病夭昏札瘥〔二〕。故尚書美「考終命」，而惡「凶短折」〔三〕。國有傷明之政，則民多病目；〔四〕有傷聰之政，則民多病耳〔五〕；有傷賢之政，則賢多橫夭。〔六〕夫形體骨幹為堅強也〔七〕，然猶隨政變易，又況乎心氣精微不可養哉？詩云：「敦彼行葦，羊牛勿踐履。方苞方體，惟葉柅柅。〔八〕」又曰：「鳶飛厲天，魚躍於淵。愷悌君子，胡不作人〔九〕？」公劉厚德，恩及草木，羊牛六畜，且猶感德〔一０〕，仁不忍踐履生草〔一一〕，則又況於民萌而有不化者乎〔一二〕？君子修其樂易之德〔一三〕，上及飛鳥，下及淵魚，無〔一四〕不歡忻悅豫，則又況於士庶而有不仁者乎〔一五〕？

yī dí dāng zuò tiáo, kǎo dāng zuò lǎo. lǐ jì lè jì yún: gǎn tiáo chàng zhī qì. hàn shū lǜ lì zhì yún: yīn yáng wàn wù, mí bù tiáo chàng gāi chéng. yán shī gǔ zhù: chàng yǔ chàng tóng. lùn héng qí shì piān yún: yǔ chēng shàng shì zhī rén, dòng zhǎng jiǎo hǎo, jiān qiáng lǎo shòu, bǎi suì zuǒ yòu. jiāo yǔ jiǎo tōng. kǎo shòu yóu yán lǎo shòu, shī yōng zhèng jiān yún: yòu néng chāng dà qí zi sūn, ān zhù zhī yǐ kǎo shòu, duō yǔ fú lù. duó àn: cǐ zhù kǎo dāng zuò lǎo yǔ xià wén záo ruì, dāng shān. yòu dí tiáo gǔ tóng shēng, gù zhōu lǐ qiū guān tiáo láng shì jí dí láng shì. dí chàng yǔ tiáo chàng bìng yǐ shuāng shēng qǔ yì, yóu bù kě gǎi.
〔一〕「滌」當作「條」，「考」當作「老」。禮記樂記云：「感條暢之氣。」漢書律曆志云：「陰陽萬物，靡不條鬯該成。」顏師古註：『「鬯」與「暢」同。』論衡齊世篇云：「語稱上世之人，侗長佼好，堅強老壽，百歲左右。」「姣」與「佼」通。「考壽」猶言「老壽」，詩雝鄭箋云：「又能昌大其子孫，安助之以考壽，多與福祿。」○鐸按：此注「考當作老」與下文鑿枘，當刪。又滌、條古同聲，故周禮秋官「條狼氏」即「滌狼氏」。「滌暢」與「條鬯」並以雙聲取義，尤不可改。

èr lǚ shì chūn qiū míng lǐ piān zǐ huá zǐ yuē: fū luàn shì zhī mín zhǎng duǎn xié? bǎi jí, mín duō jí lì, dào duō bǎo qiǎng, máng tū yǔ wāng, wàn guài jiē shēng. gāo yòu zhù: wāng, duǎn yǎng zhě yě. shǐ jì píng yuán jūn chuán yún: yǒu bà lóng zhī bìng. shuō wén yún:?,? qū jìng yě. gǔ wén cóng wáng zuò wāng. zhōu yǔ yún: wú yāo hūn zhá chài zhī yōu. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: huò yāo, huò shòu, huò rén, huò bǐ, táo yě ér chéng zhī, bù néng cuì měi, yǒu zhì luàn zhī suǒ shēng, gù bù qí yě. gù yáo shùn xíng dé, zé mín rén shòu jié zhòu xíng bào, zé mín bǐ yāo.
〔二〕呂氏春秋明理篇子華子曰：「夫亂世之民長短頡？百疾，民多疾癘，道多褓襁，盲禿傴尪，萬怪皆生。」高誘註：「尪，短仰者也。」史記平原君傳云：「有罷癃之病。」說文云：「？，？曲脛也。古文從王作尪。」周語云：無夭昏札瘥之憂。」漢書董仲舒傳云：「或夭，或壽，或仁，或鄙，陶冶而成之，不能粹美，有治亂之所生，故不齊也。故堯、舜行德，則民仁壽；桀、紂行暴，則民鄙夭。」

sān hóng fàn.
〔三〕洪範。

sì mù jiù zuò yīn. hàn shū wǔ xíng zhì yún: chuán yuē: shì zhī bù míng, shì wèi bù zhé. yòu yuē: shì qì huǐ, jí rén, zé duō bìng mù zhě, gù yǒu mù ē.
〔四〕「目」舊作「因」。漢書五行志云：「傳曰：視之不明，是謂不悊。」又曰：「視氣毀，及人，則多病目者，故有目痾。」

wǔ ěr jiù zuò shēn. wǔ xíng zhì yún: chuán yuē: tīng zhī bù cōng, shì wèi bù móu. yòu yuē: tīng qì huǐ, jí rén, zé duō bìng ěr zhě, gù yǒu ěr ē.
〔五〕「耳」舊作「身」。五行志云：「傳曰：聽之不聰，是謂不謀。」又曰：「聽氣毀，及人，則多病耳者，故有耳痾。」

liù wáng xiān shēng yún: xián duō dāng zuò mín duō. yú yuè yún: shāng xián yí dāng zuò shāng ruì, gù yún mín duō héng yāo, jí liù jí suǒ wèi xiōng duǎn zhé yě. xiōng duǎn zhé wèi sī bù ruì zhī fá, gù zhī dāng zuò shāng ruì yǐ.
〔六〕王先生云：『「賢多」當作「民多」。』○俞樾云：『「傷賢」疑當作「傷睿」，故云「民多橫夭」，即六極所謂凶短折也。凶短折為思不睿之罰，故知當作「傷睿」矣。』

qī shǐ jì cài zé chuán yún: rén shēng bǎi tǐ jiān qiáng. bái hǔ tōng jià qǔ piān yún: nán sān shí, jīn gǔ jiān qiáng. zhāo gǒng wǔ nián zuǒ chuán dù zhù: gàn, hái gǔ yě.
〔七〕史記蔡澤傳云：「人生百體堅強。」白虎通嫁娶篇云：「男三十，筋骨堅強。」昭廾五年左傳杜註：「干，骸骨也。」

bā háng wěi. nǐ nǐ jiù chéng wò wò, lú xué shì gǎi. jì péi àn: wén xuǎn shǔ dōu fù: zǒng jīng nǐ nǐ, lǐ shàn zhù yǐn máo shī yún: wéi yè nǐ nǐ. jīn shī zuò ní ní. chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí liù yún: wéi zuò wéi, jīn wén jiē rú cǐ, shí jīng lǔ shī kě zhèng yě. lú shì yǐ wò shì nǐ zhī é, liáng què. máo shī shì wén ní ní xià yún: zhāng yī zuò nǐ nǐ. jīn kǎo guǎng yǎ shì xùn: nǐ nǐ, mào yě. nǐ nǐ yì sān jiā zhī yì wén.
〔八〕行葦。「柅柅」舊成「握握」，盧學士改。繼培按：文選蜀都賦：「總莖柅柅」，李善注引毛詩云：「維葉柅柅。」今詩作「泥泥」。○陳喬樅魯詩遺說考十六云：『「維」作「惟」，今文皆如此，石經魯詩可證也。盧氏以「握」是「柅」之訛，良確。毛詩釋文「泥泥」下云：「張揖作苨苨。」今考廣雅釋訓：「苨苨，茂也。」「苨苨」亦三家之異文。』

jiǔ hàn lù. lì jīn zuò lì, kǎi tì zuò qǐ dì, hú zuò xiá. lǐ fù sūn shī jīng yì wén shì yún: máo zhèng jiē xùn xiá wèi yuǎn, shì rú zì dú. shì guān lǐ zhù: hú yóu xiá yě. hú xiá yī shēng zhī zhuǎn, wén yì ér yì tóng. chén huàn shī máo shì chuán shū yún: qián fū lùn zuò hú bù zuò rén, hú, hé yě. cǐ sān jiā yì. duó àn: chén shuō shì yě. lǐ qiáng sān jiā yǐ tóng máo, fēi shì.
〔九〕旱麓。「厲」今作「戾」，「愷悌」作「豈弟」，「胡」作「遐」。○李富孫詩經異文釋云：『毛、鄭皆訓「遐」為「遠」，是如字讀。士冠禮註：「胡猶遐也。」胡、遐一聲之轉，文異而義同。』陳奐詩毛氏傳疏云：『潛夫論作「胡不作人」，胡，何也。此三家義。』○鐸按：陳說是也。李強三家以同毛，非是。

yī shāng cōng zhī zhèng zhì cǐ, jiù cuò zài jiào huà zhī suǒ zhì xià, cǐ xià yòu cuò rù jiāo jì piān xiāo xī yú xīn yǐ xià sān shí sān xíng, míng zhōng piān zhōng xìn wèi dá yǐ xià wǔ xíng.
〔一０〕「傷聰之政」至此，舊錯在「教化之所致」下，此下又錯入交際篇「消息於心」以下三十三行，明忠篇「忠信未達」以下五行。

yī yī liè nǚ chuán jìn gōng gōng qī yuē: jūn wén xī zhě gōng liú zhī xíng hū? yáng niú jiàn jiā wěi, cè rán wèi mín tòng zhī. ēn jí cǎo mù, qǐ yù shā bù gū zhě hū? bái hǔ tōng qíng xìng piān yún: rén zhě bù rěn yě. duó àn: liú xiàng xí lǔ shī, kě zhī cǐ yì lǔ shī shuō.
〔一一〕列女傳晉弓工妻曰：「君聞昔者公劉之行乎？羊牛踐葭葦，惻然為民痛之。恩及草木，豈欲殺不辜者乎？」白虎通情性篇云：「仁者不忍也。」○鐸按：劉向習魯詩，可知此亦魯詩說。

yī èr méng yǔ máng tóng, zhù jiàn bān lù piān.
〔一二〕「萌」與「氓」同，注見班祿篇。

yī sān hàn lù máo chuán xùn qǐ dì wèi lè yì. zhèng jiān yún: jūn zǐ, wèi tài wáng wáng jì. duó àn: máo chuán běn zhōu yǔ xià piān dān mù gōng yǔ, chén huàn shuō.
〔一三〕旱麓毛傳訓「豈弟」為「樂易」。鄭箋云：「君子，謂太王、王季。」○鐸按：毛傳本周語下篇單穆公語，陳奐說。

yī sì wú jiù tuō.
〔一四〕「無」舊脫。

yī wǔ jiù tuō yú zì yǒu zì, yī shàng wén lì bǔ.
〔一五〕舊脫「於」字、「有」字，依上文例補。

shèng shēn zhì zhī yī, jiē wù zhèng jǐ yǐ wèi biǎo èr, míng lǐ yì yǐ wèi jiào, hé dé qì yú wèi shēng zhī qián, zhèng biǎo yí yú hāi xiào zhī hòu sān. mín zhī tāi yě, hé zhōng hé yǐ chéng qí shēng yě, lì fāng zhèng yǐ zhǎng. shì yǐ wèi rén yì zhī xīn, lián chǐ zhī zhì sì, gǔ zhe mài tōng wǔ, yǔ tǐ jù shēng, ér wú cū huì zhī qì liù, wú xié yín zhī yù. suī fàng zhī dà huāng zhī wài qī, cuò zhī yōu míng zhī nèi, zhōng wú wéi lǐ zhī xíng bā tóu zhī wēi wáng zhī dì, nà zhī fēng è zhī jiān, zhōng wú gǒu quán zhī xīn. jǔ shì zhī rén, xíng jiē ruò cǐ, zé yòu wū suǒ de wáng jiǔ fū jiān luàn zhī mín ér jiā pì zāi yī? shàng tiān zhī zài, wú shēng wú chòu, yí xíng wén wáng, wàn bāng zuò fú yī yī. cǐ jī shì suǒ yǐ chóng měi yú qián, ér zhì xíng cuò yú hòu yě yī èr.
聖深知之〔一〕，皆務正己以為表〔二〕，明禮義以為教，和德氣於未生之前，正表儀於咳笑之後〔三〕。民之胎也，合中和以成；其生也，立方正以長。是以為仁義之心，廉恥之志〔四〕，骨着脈通〔五〕，與體俱生，而無麤穢之氣〔六〕，無邪淫之欲。雖放之大荒之外〔七〕，措之幽冥之內，終無違禮之行〔八〕；投之危亡之地，納之鋒鍔之間，終無苟全之心。舉世之人，行皆若此，則又烏所得亡〔九〕夫奸亂之民而加辟哉〔一０〕？上天之載，無聲無臭，儀形文王，萬邦作孚〔一一〕。此姬氏所以崇美於前，而致刑措於後也〔一二〕。

yī shèng xià tuō rén zì, huò míng zhǔ èr zì wù hé wèi shèng. quàn jiāng piān yún: míng zhǔ shēn zhì zhī. duó àn: zhì shì xìng piān: chuī lǜ dìng xìng, wéi shèng néng zhī, yì yǐ shèng wèi shèng rén, gài fēi tuō zì.
〔一〕「聖」下脫「人」字，或「明主」二字誤合為「聖」。勸將篇云：「明主深知之。」○鐸按：志氏姓篇：「吹律定姓，唯聖能之」，亦以「聖」為「聖人」，蓋非脫字。

èr lǐ jì zī yī yún: shàng zhī suǒ hǎo è, bù kě bù shèn yě, shì mín zhī biǎo yě.
〔二〕禮記緇衣云：「上之所好惡，不可不慎也，是民之表也。」

sān wén liù nián zuǒ chuán yún: yǐn zhī biǎo yí. shuō wén yún: hāi, xiǎo ér xiào yě.
〔三〕文六年左傳云：「引之表儀。」說文云：「咳，小兒笑也。」

sì hàn shū jiǎ yì chuán yún: lián kuì zhī jié, rén yì zhī hòu. duó àn: wèi yóu yǒu yě. hòu hàn shū xún lì chóu lǎn chuán: quàn rén shēng yè, wèi zhì kē lìng, zhì yú guǒ cài wèi xiàn, jī tún yǒu shù. wèi yǒu hù wén, shì qí zhèng. yòu jiǎ yì chuán kuì nǎi chǒu zì zhī é, lián chǒu jí lián chǐ, jiǎ zi tè biàn piān zhèng zuò lián chǐ. jiān wèi xī.
〔四〕漢書賈誼傳云：「廉愧之節，仁義之厚。」○鐸按：「為」猶「有」也。後漢書循吏仇覽傳：「勸人生業，為制科令，至於果菜為限，雞豚有數。」為、有互文，是其證。又賈誼傳「愧」乃「丑」字之訛，「廉丑」即「廉恥」，賈子特變篇正作「廉恥」。箋未晰。

wǔ zhe, dú gēn zhe zhī zhe.
〔五〕着，讀「根着」之「着」。

liù zhōu yǔ yún: cū huì bào nüè. chǔ cí yuǎn yóu yún: jīng qì rù ér cū huì chú.
〔六〕周語云：「麤穢暴虐。」楚辭遠遊云：「精氣入而麤穢除。」

qī dà huāng jiàn shān hǎi jīng.
〔七〕「大荒」見山海經。

bā liè nǚ chuán wèi líng fū rén yuē: zhōng chén yǔ xiào zǐ, bù wèi zhāo zhāo biàn jié, bù wèi míng míng duò xíng. lùn héng shū xū piān yún: shì chēng liǔ xià huì zhī xíng, yán qí néng yǐ yōu míng zì xiū jié yě. hòu hàn shū féng yǎn chuán yún: xiū dào dé yú yōu míng zhī lù.
〔八〕列女傳衛靈夫人曰：「忠臣與孝子，不為昭昭變節，不為冥冥惰行。」論衡書虛篇云：「世稱柳下惠之行，言其能以幽冥自修潔也。」後漢書馮衍傳云：「修道德於幽冥之路。」

jiǔ wáng yí yǎn, jí fū zì shēng wù. duó àn wáng yí zhōng zhī huài. zhōu lǐ shī shì: zhǎng guó zhōng shī zhī shì, gù shū zhōng wèi dé. cǐ gài yī běn zuò dé, yī běn zuò zhōng, hòu rén wù hé zhī ěr.
〔九〕「亡」疑衍，即「夫」字聲誤。○鐸按「亡」疑「中」之壞。周禮師氏：「掌國中失之事」，故書「中」為「得」。此蓋一本作「得」，一本作「中」，後人誤合之耳。

yī duó àn: pì, wèi xíng pì. ěr yǎ shì gǔ: pì, zuì yě.
〔一０〕○鐸按：辟，謂刑辟。爾雅釋詁：「辟，罪也。」

yī yī shī wén wáng. xíng jīn zuò xíng. shēng jiù zuò xīn, jù chéng běn gǎi. duó àn: wú xīn wú chòu, jī kāng yōu fèn shī tóng, gài lǔ shī yě. chéng běn jù máo shī gǎi zhī, fēi cǐ shū zhī jiù, duàn bù kě cóng. yòu hàn shū yáng xióng chuán gān quán fù yǐn shī zài zuò zài, guǎng yǎ shì gǔ: zài, shì yě. jiē běn lǔ shī. chén shì lǔ shī yí shuō kǎo shí wǔ wèi qián fū lùn réng tóng máo shì zuò zài, yí chū hòu rén suǒ gǎi, yì qí huò rán.
〔一一〕詩文王。「形」今作「刑」。「聲」舊作「馨」，據程本改。○鐸按：「無馨無臭」，嵇康幽憤詩同，蓋魯詩也。程本據毛詩改之，非此書之舊，斷不可從。又漢書揚雄傳甘泉賦引詩「載」作「縡」，廣雅釋詁：「縡，事也。」皆本魯詩。陳氏魯詩遺說考十五謂潛夫論仍同毛氏作「載」，疑出後人所改，意其或然。

yī èr yě jiù tuō. shǐ jì zhōu běn jì yún: chéng kāng zhī jì, tiān xià ān níng, xíng cuò sì shí yú nián bù yòng. cuò shì cuò zhī jiè. duó àn: xià wén zuò cuò.
〔一二〕「也」舊脫。史記周本紀云：「成、康之際，天下安寧，刑錯四十餘年不用。」「錯」是「措」之借。○鐸按：下文作「錯」。

shì gù shàng shèng yī bù wù zhì mín shì ér wù zhì mín xīn, gù yuē: tīng sòng, wú yóu rén yě. bì yě shǐ wú sòng hū! dǎo zhī yǐ dé, qí zhī yǐ lǐ èr, wù hòu qí qíng ér míng zé wù yì sān, mín qīn ài zé wú xiāng hài shāng zhī yì, dòng sī yì zé wú jiān xié zhī xīn. fū ruò cǐ zhě, fēi fǎ sì lǜ zhī suǒ shǐ yě, fēi wēi xíng zhī suǒ qiáng yě, cǐ nǎi jiào huà zhī suǒ zhì yě. wǔ shèng rén shén liù zūn dé lǐ ér bēi xíng fá qī, gù shùn xiān chì qì yǐ jìng fū wǔ jiào, ér hòu mìng gāo yáo yǐ wǔ xíng sān jū bā. shì gù fán lì fǎ zhě, fēi yǐ sī mín duǎn ér zhū guò wù jiǔ, nǎi yǐ fáng jiān è ér jiù huò bài, jiǎn yín xié ér nèi zhèng dào ěr yī.
是故上聖〔一〕不務治民事而務治民心，故曰：「聽訟，吾猶人也。必也使無訟乎！」導之以德，齊之以禮〔二〕，務厚其情而明則務義〔三〕，民親愛則無相害傷之意，動思義則無奸邪之心。夫若此者，非法〔四〕律之所使也，非威刑之所強也，此乃教化之所致也。〔五〕聖人甚〔六〕尊德禮而卑刑罰〔七〕，故舜先敕契以敬敷五教，而後命皋陶以五刑三居〔八〕。是故凡立法者，非以司民短而誅過誤〔九〕，乃以防奸惡而救禍敗，檢淫邪而內正道爾〔一０〕。

yī shèng xià jiù yǒu gù zì, yǎn.
〔一〕「聖」下舊有「故」字，衍。

èr bìng lùn yǔ.
〔二〕並論語。

sān zé wù èr zì dāng zuò qí. duó àn: dāng zuò ér wù míng qí yì.
〔三〕「則務」二字當作「其」。○鐸按：當作「而務明其義」。

sì fǎ zì jù zhì yào bǔ.
〔四〕「法」字據治要補。

wǔ shì gù shàng shèng zhì cǐ, jiù cuò zài yǒu shāng cōng zhī zhèng shàng, jīn yí zhèng. yě zì jù zhì yào bǔ. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: fū wàn mín zhī cóng lì yě, rú shuǐ zhī zǒu xià, bù yǐ jiào huà dī fáng zhī, bù néng zhǐ yě. shì gù jiào huà lì ér jiān xié jiē zhǐ zhě, qí dī fáng wán yě jiào huà fèi ér jiān xié bìng chū, xíng fá bù néng shèng zhě, qí dī fáng huài yě. gǔ zhī wáng zhě míng yú cǐ, shì gù nán miàn ér zhì tiān xià, mò bù yǐ jiào huà wèi dà wù. lì tài xué yǐ jiào yú guó, shè xiáng xù yǐ huà yú yì, jiàn mín yǐ rén, mó mín yǐ yì, jié mín yǐ lǐ. gù qí xíng fá shén qīng ér jìn bù fàn zhě, jiào huà xíng ér xí sú měi yě.
〔五〕「是故上聖」至此，舊錯在「有傷聰之政」上，今移正。「也」字據治要補。漢書董仲舒傳云：「夫萬民之從利也，如水之走下，不以教化堤防之，不能止也。是故教化立而奸邪皆止者，其堤防完也；教化廢而奸邪並出，刑罰不能勝者，其堤防壞也。古之王者明於此，是故南面而治天下，莫不以教化為大務。立太學以教於國，設庠序以化於邑，漸民以仁，摩民以誼，節民以禮。故其刑罰甚輕而禁不犯者，教化行而習俗美也。」

liù shén jiù zuò qí, jù zhì yào gǎi.
〔六〕「甚」舊作「其」，據治要改。

qī hàn shū lǐ lè zhì dǒng zhòng shū duì cè yún: wáng zhě chéng tiān yì yǐ cóng shì, gù wù dé jiào ér shěng xíng fá.
〔七〕漢書禮樂志董仲舒對策云：「王者承天意以從事，故務德教而省刑罰。」

bā shū yáo diǎn.
〔八〕書堯典。

jiǔ wáng xiān shēng yún: sī, dú wèi cì. duó àn: cì gài sī zhī hòu chū jiā páng zì, shuō wén suǒ wú.
〔九〕王先生云：『司，讀為「伺」。』○鐸按：「伺」蓋「司」之後出加旁字，說文所無。

yī lǐ jì lè jì yún: xíng yǐ fáng qí jiān. xīn yǔ dào jī piān yún: jiǎn jiān xié, xiāo yì luàn. dà dài lǐ quàn xué piān yún: suǒ yǐ fáng pì xié ér dào zhōng zhèng yě. nèi, dú wèi nà.
〔一０〕禮記樂記云：「刑以防其奸。」新語道基篇云：「檢奸邪，消佚亂。」大戴禮勸學篇云：「所以防僻邪而道中正也。」內，讀為「納」。

shī yún: mín zhī bǐng yí, hǎo shì yì dé yī. gù mín yǒu xīn yě, yóu wèi zhǒng zhī yǒu yuán yě. zāo hé qì zé xiù mào ér chéng shí, yù shuǐ hàn zé kū gǎo ér shēng niè èr. mín méng shàn huà, zé rén sān yǒu shì jūn zǐ zhī xīn sì bèi è zhèng, zé rén yǒu huái jiān luàn zhī lǜ. gù shàn zhě zhī yǎng tiān mín yě, yóu liáng gōng zhī wǔ wèi qū shì yě liù. qǐ jū yǐ qí shí, qī hán wēn dé qí shì bā, zé yī yīn zhī qū shì jiǔ jǐn měi ér duō liàng yī. qí yù yī yī zhuō gōng yī èr, zé yī yīn zhī qū shì jiē chòu bài ér qì juān yī sān. jīn liù hé yì yóu yī yīn yě yī sì, qián shǒu zhī shǔ yī wǔ yóu dòu mài yě, biàn huà yún wèi yī liù, zài jiāng zhě ěr. zāo liáng lì zé jiē huái zhōng xìn ér lǚ rén hòu, yù è lì zé jiē huái jiān xié ér xíng qiǎn báo yī qī. zhōng hòu jī zé zhì tài píng, jiān báo jī zé zhì wēi wáng. shì yǐ shèng dì míng wáng, jiē dūn dé huà ér báo wēi xíng. dé zhě suǒ yǐ xiū jǐ yě, wēi zhě suǒ yǐ zhì rén yě. shàng zhì yǔ yī bā xià yú zhī mín shǎo, ér zhōng yōng zhī mín duō yī jiǔ. zhōng mín zhī shēng shì yě, yóu shuò jīn zhī zài lú yě, cóng dǔ biàn huà èr, wéi yě suǒ wèi, fāng yuán bó hòu, suí róng zhì ěr èr yī.
詩云：「民之秉夷，好是懿德〔一〕。」故民有心也，猶為種之有園也。遭和氣則秀茂而成實，遇水旱則枯槁而生孽〔二〕。民蒙善化，則人〔三〕有士君子之心〔四〕；被惡政，則人有懷奸亂之慮。故善者之養天民也，猶良工之〔五〕為曲豉也〔六〕。起居以其時，〔七〕寒溫得其適〔八〕，則一蔭之曲豉〔九〕盡美而多量〔一０〕。其遇〔一一〕拙工〔一二〕，則一蔭之曲豉皆臭敗而棄捐〔一三〕。今六合亦由一蔭也〔一四〕，黔首之屬〔一五〕猶豆麥也，變化云為〔一六〕，在將者爾。遭良吏則皆懷忠信而履仁厚，遇惡吏則皆懷奸邪而行淺薄〔一七〕。忠厚積則致太平，奸薄積則致危亡。是以聖帝明王，皆敦德化而薄威刑。德者所以修己也，威者所以治人也。上智與〔一八〕下愚之民少，而中庸之民多〔一九〕。中民之生世也，猶鑠金之在爐也，從篤變化〔二０〕，惟冶所為，方圓薄厚，隨鎔制爾〔二一〕。

yī zhēng mín. yí jīn shī zuò yí, mèng zǐ yǐn shī zuò yí. duó àn: máo shī zuò yí, zhèng zì lǔ shī zuò yí, yòng jiè zì yě. shū hóng fàn: shì yí shì xùn, shǐ jì sòng wēi zǐ shì jiā yǐn yí zuò yí. zhōu lǐ sī zūn yí: guàn yòng jī yí, lǐ jì míng táng wèi zuò jī yí, zhèng zhù: yí, dú wèi yí. shì yí yí tóng yě.
〔一〕烝民。「夷」今詩作「彝」，孟子引詩作「夷」。○鐸按：毛詩作「彝」，正字；魯詩作「夷」，用借字也。書洪範：「是彝是訓」，史記宋微子世家引「彝」作「夷」。周禮司尊彝：「祼用雞彝」，禮記明堂位作「雞夷」，鄭註：『夷，讀為「彝」。』是夷、彝同也。

èr shuō wén yún: qín shòu chóng huáng zhī guài wèi zhī niè. niè yǔ niè tōng.
〔二〕說文云：「禽獸蟲蝗之怪謂之蠥。」「孽」與「蠥」通。

sān rén zì jù zhì yào bǔ.
〔三〕「人」字據治要補。

sì chūn qiū fán lù yú xù piān yún: jiào huà liú xíng, dé zé dà qià, tiān xià zhī rén, rén yǒu shì jūn zǐ zhī xíng ér shǎo guò yǐ.
〔四〕春秋繁露俞序篇云：「教化流行，德澤大洽，天下之人，人有士君子之行而少過矣。」

wǔ zhī zì jù zhì yào bǔ.
〔五〕「之」字據治要補。

liù mèng zǐ yún: tiān xià zhī liáng gōng yě. shuō wén yún:, jiǔ mǔ yě. huò zuò jū. qū yǔ jū tóng. shì, shuō wén zhèng zuò chù, yún: pèi yán yōu? yě. shǐ jì huò zhí chuán yún: niè qū yán shì qiān dá.
〔六〕孟子云：「天下之良工也。」說文云：「，酒母也。或作鞠。」「曲」與、鞠同。豉，說文正作「敊」，云：「配鹽幽？也。」史記貨殖傳云：「糱曲鹽豉千答。」

qī hàn shū bo shì chuán yún: yǐ shí qǐ jū. lǐ jì rú xíng zhèng zhù: qǐ jū yóu jǔ shì dòng zuò.
〔七〕漢書卜式傳云：「以時起居。」禮記儒行鄭註：『「起居」猶「舉事動作」。』

bā lǚ shì chūn qiū chǐ lè piān yún: hán wēn láo yì jī bǎo, cǐ liù zhě fēi shì yě. fán yǎng yě zhě, zhān fēi shì ér yǐ zhī shì zhě yě.
〔八〕呂氏春秋侈樂篇云：「寒、溫、勞、逸、飢、飽，此六者非適也。凡養也者，瞻非適而以之適者也。」

jiǔ shuō wén yún: xūn, dì shì yě. xú kǎi yún: jīn wèi dì jiào cáng jiǔ wèi xūn. yīn yǔ xūn tōng. qí mín yào shù yún: zuò shì fǎ, xiān zuò nuǎn yīn wū, kǎn dì shēn sān èr chǐ, mì ní sāi wū yǒu, wù lìng fēng jí chóng quán rù yě. yòu yún: zuò mài qū fǎ, qí fáng yù de bǎn hù, mì ní tú zhī. shuō wén: shì, pèi yán yōu?, xú kǎi yún: yōu, wèi zào zhī yōu àn yě. àn yǔ xūn yì yì tóng. duó àn: shī qī yuè: sān zhī rì nà yú líng yīn. yīn yīn xūn bìng tóng. jīn běi rén wèi zhī dì yìn zǐ.
〔九〕說文云：「窨，地室也。」徐鍇云：「今謂地窖藏酒為窨。」「蔭」與「窨」通。齊民要術云：「作豉法，先作暖蔭屋，坎地深三二尺，密泥塞屋牖，勿令風及蟲泉入也。」又云：「作麥曲法，其房欲得板戶，密泥塗之。」說文：「豉，配鹽幽？」，徐鍇云：「幽，謂造之幽暗也。」「暗」與「窨」義亦同。○鐸按：詩七月：「三之日納於凌陰。」陰、蔭、窨並同。今北人謂之「地窨子」。

yī shǐ jì xiōng nú chuán: zhōng xíng shuō yuē: hàn suǒ shū xiōng nú zēng xù mǐ niè, lìng qí liàng zhōng bì shàn měi.
〔一０〕史記匈奴傳：『中行說曰：「漢所輸匈奴繒絮米糱，令其量中必善美。」』

yī yī yù jiù zuò yú, jù zhì yào gǎi.
〔一一〕「遇」舊作「愚」，據治要改。

yī èr mèng zǐ yún: dà jiàng bù wèi zhuō gōng gǎi fèi shéng mò.
〔一二〕孟子云：「大匠不為拙工改廢繩墨。」

yī sān juān jiù zuò sǔn, jù zhì yào gǎi.
〔一三〕「捐」舊作「損」，據治要改。

yī sì xīn shū guò qín shàng piān yún: lǚ zhì zūn ér zhì liù hé. huái nán zǐ yuán dào xùn gāo yòu zhù: sì fāng shàng xià wèi liù hé. duó àn: yóu yǔ yóu tóng.
〔一四〕新書過秦上篇云：「履至尊而制六合。」淮南子原道訓高誘註：「四方上下為六合。」○鐸按：「由」與「猶」同。

yī wǔ lǐ jì jì yì yún: yǐ wèi qián shǒu zé, zhèng zhù: qián shǒu, wèi mín yě.
〔一五〕禮記祭義云：「以為黔首則」，鄭註：「黔首，謂民也。」

yī liù yì xì cí xià chuán.
〔一六〕易繫辭下傳。

yī qī hàn shū xíng fǎ zhì wén dì zhào yún: mù mín ér dào zhī yǐ shàn zhě lì yě. gōng sūn hóng chuán yún: xiān shì zhī lì zhèng, gù qí mín dǔ. jīn shì zhī lì xié, gù qí mín báo. lǐ lè zhì yún: shì shuāi mín sàn, xiǎo rén chéng jūn zǐ, xīn ěr qiǎn báo, zé xié shèng zhèng.
〔一七〕漢書刑法志文帝詔云：「牧民而道之以善者吏也。」公孫弘傳云：「先世之吏正，故其民篤。今世之吏邪，故其民薄。」禮樂志云：「世衰民散，小人乘君子，心耳淺薄，則邪勝正。」

yī bā yǔ jiù zuò zé.
〔一八〕「與」舊作「則」。

yī jiǔ lùn yǔ yún: wéi shàng zhì yǔ xià yú bù yí. hòu hàn shū yáng zhōng chuán yún: shàng zhì xià yú, wèi zhī bù yí. zhōng yōng zhī liú, yào zài jiào huà. xún zǐ wáng zhì piān yún: zhōng yōng mín bù dài zhèng ér huà, yáng jìng zhù: zhōng yōng mín yì yǔ wèi shàn, gù jiào zé huà zhī, bù dài zhèng chéng zhī hòu yě.
〔一九〕論語云：「唯上智與下愚不移。」後漢書楊終傳云：「上智下愚，謂之不移。中庸之流，要在教化。」荀子王制篇云：「中庸民不待政而化」，楊倞註：「中庸民易與為善，故教則化之，不待政成之後也。」

èr dǔ yí fàn zhī wù. wáng xiān shēng yún: yí shì cóng gé. duó àn: zuò fàn shì yě. xià yán suí róng, jīn yuē róng, zhú yuē fàn, duì wén zé yì, sǎn wén zé tōng.
〔二０〕「篤」疑「笵」之誤。王先生云：『疑是「從革」。』○鐸按：作「笵」是也。下言「隨鎔」，金曰鎔，竹曰笵，對文則異，散文則通。

èr yī chūn qiū fán lù shí xìng piān yún: zhōng mín zhī xìng, dài jiàn yú jiào xùn ér hòu néng wèi shàn. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: fū shàng zhī huà xià, xià zhī cóng shàng, yóu ní zhī zài jūn, wéi zhēn zhě zhī suǒ wèi yóu jīn zhī zài róng, wéi yě zhě zhī suǒ zhù.
〔二一〕春秋繁露實性篇云：「中民之性，待漸於教訓而後能為善。」漢書董仲舒傳云：「夫上之化下，下之從上，猶泥之在鈞，惟甄者之所為；猶金之在鎔，惟冶者之所鑄。」

shì gù shì zhī shàn fǒu yī, sú zhī bó hòu, jiē zài yú jūn. shàng shèng hé dé èr qì yǐ huà mín xīn, zhèng biǎo yí yǐ lǜ qún xià, gù néng shǐ mín bǐ wū kě fēng, yáo shùn shì yě sān. qí cì gōng dào dé ér dūn cí ài, měi jiào xùn ér chóng lǐ ràng, gù néng shǐ mín wú zhēng xīn sì ér zhì xíng cuò wǔ, wén wǔ shì yě. qí cì míng hǎo è ér xiǎn fǎ jìn, píng shǎng fá ér wú ā sī liù, gù néng shǐ mín pì jiān xié ér qū gōng zhèng, lǐ ruò luàn yǐ zhì zhì qiáng, zhōng xìng shì yě qī. zhì tiān xià bā, shēn chù wū ér fàng qíng jiǔ, dài mín shì ér jí jiǔ lè yī, jìn wán tóng ér yuǎn xián cái yī yī, qīn chǎn yú ér shū zhèng zhí, zhòng fù shuì yǐ shǎng wú gōng, wàng jiā xǐ nù yǐ shāng wú gū yī èr, gù néng luàn qí zhèng yǐ bài qí mín, bì qí shēn yǐ sàng qí guó zhě yī sān, yōu lì shì yě.
是故世之善否〔一〕，俗之薄厚，皆在於君。上聖和德〔二〕氣以化民心，正表儀以率群下，故能使民比屋可封，堯、舜是也〔三〕。其次躬道德而敦慈愛，美教訓而崇禮讓，故能使民無爭心〔四〕而致刑錯〔五〕，文、武是也。其次明好惡而顯法禁，平賞罰而無阿私〔六〕，故能使民辟奸邪而趨公正，理弱亂以致治強，中興是也〔七〕。治天下〔八〕，身處污而放情〔九〕，怠民事而急酒樂〔一０〕，近頑童而遠賢才〔一一〕，親諂諛而疏正直，重賦稅以賞無功，妄加喜怒以傷無辜〔一二〕，故能亂其政以敗其民，弊其身以喪其國者〔一三〕，幽、厲是也。

yī fǒu zhì yào zuò è.
〔一〕「否」治要作「惡」。

èr dé zì jiù tuō, jù shàng wén bǔ.
〔二〕「德」字舊脫，據上文補。

sān xīn yǔ wú wèi piān yún: yáo shùn zhī mín kě bǐ wū ér fēng, jié zhòu zhī mín kě bǐ wū ér zhū zhě, jiào huà shǐ rán yě. hàn shū wáng mǎng chuán yún: míng shèng zhī shì, guó duō xián rén, gù táng yú zhī shí, kě bǐ wū ér fēng. lùn héng yì zēng piān yún: rú shū yòu yán yáo shùn zhī mín kě bǐ wū ér fēng, yán qí jiā yǒu jūn zǐ zhī xíng, kě jiē guān yě.
〔三〕新語無為篇云：「堯、舜之民可比屋而封，桀、紂之民可比屋而誅者，教化使然也。」漢書王莽傳云：「明聖之世，國多賢人，故唐、虞之時，可比屋而封。」論衡藝增篇云：「儒書又言堯、舜之民可比屋而封，言其家有君子之行，可皆官也。」

sì zhāo liù nián zuǒ chuán yún: mín zhī yǒu pì, zé bù jì yú shàng, bìng yǒu zhēng xīn, yǐ zhēng yú shū, ér jiǎo xìng yǐ chéng zhī.
〔四〕昭六年左傳云：「民知有辟，則不忌於上，並有爭心，以征於書，而徼幸以成之。」

wǔ shàng zuò cuò.
〔五〕上作「措」。

liù xiào jīng yún: shì zhī yǐ hǎo è, ér mín zhī jìn. hán fēi zi wǔ dù piān yún: míng qí fǎ jìn, bì qí shǎng fá. hàn shū jīn rì dī chuán yún: wáng suǒ ā sī. lǚ shì chūn qiū guì gōng piān gāo yòu zhù: ā yì sī yě.
〔六〕孝經云：「示之以好惡，而民知禁。」韓非子五蠹篇云：「明其法禁，必其賞罰。」漢書金日磾傳云：「亡所阿私。」呂氏春秋貴公篇高誘註：『「阿」亦「私」也。』

qī máo shī xù yún: zhēng mín, yǐn jí fǔ měi xuān wáng yě. rèn xián shǐ néng, zhōu shì zhōng xìng yān. shǐ jì zhōu běn jì yún: xuān wáng? wèi, èr xiāng fǔ zhī xiū zhèng, fǎ wén wǔ chéng kāng zhī yí fēng, zhū hóu fù zōng zhōu.
〔七〕毛詩序云：「烝民，尹吉甫美宣王也。任賢使能，周室中興焉。」史記周本紀云：「宣王？位，二相輔之修政，法文、武、成、康之遺風，諸侯復宗周。」

bā xià yǒu tuō wén.
〔八〕下有脫文。

jiǔ wén xuǎn gǔ shī yún: dàng dí fàng qíng zhì. zhì yào zài huán fàn zhèng yào lùn jié yù piān yún: jiǎn zhě jié yù, shē zhě fàng qíng. fàng qíng zhě wēi, jié yù zhě ān.
〔九〕文選古詩云：「蕩滌放情志。」治要載桓范政要論節慾篇云：「儉者節慾，奢者放情。放情者危，節慾者安。」

yī dà dài lǐ shǎo xián piān yún: huāng dān yú jiǔ, yín yì yú lè.
〔一０〕大戴禮少閒篇云：「荒耽於酒，淫泆於樂。」

yī yī zhèng yǔ: shǐ bó yuē: zhū rú qī shī, shí yù zài cè, jìn wán tóng yě.
〔一一〕鄭語：『史伯曰：「侏儒戚施，實御在側，近頑童也。」』

yī èr zhì yào zài liù tāo wén tāo piān: tài gōng yuē: xián jūn zhī zhì guó, qí zhèng píng, lì bù kē, qí fù hān jié, qí zì fèng báo, bù yǐ sī shàn hài gōng fǎ, shǎng cì bù jiā yú wú gōng, xíng fá bù shī yú wú zuì, bù yīn xǐ yǐ shǎng, bù yīn nù yǐ zhū.
〔一二〕治要載六韜文韜篇：『太公曰：「賢君之治國，其政平，吏不苛，其賦歛節，其自奉薄，不以私善害公法，賞賜不加於無功，刑罰不施於無罪，不因喜以賞，不因怒以誅。」』

yī sān shī yì yún: tiān fāng jiān nán, yuē sàng jué guó. máo shī xù yún: wèi wǔ gōng cì lì wáng.
〔一三〕詩抑云：「天方艱難，曰喪厥國。」毛詩序云：「衛武公刺厲王。」

kǒng zǐ yuē: sān rén xíng, bì yǒu wǒ shī yān. zé qí shàn zhě ér cóng zhī, qí bù shàn zhě, wǒ zé gǎi zhī yī. shī měi yí jiàn yú yīn, zì qiú duō fú èr. shì gù shì zhǔ chéng néng shǐ liù hé zhī nèi, jǔ shì zhī rén, xián huái fāng hòu zhī qíng, ér wú qiǎn báo zhī è, gè fèng gōng zhèng sān zhī xīn, ér wú jiān xiǎn sì zhī lǜ, zé xī nóng zhī sú, fù jiàn yú zī, lín lóng luán fèng, fù chù yú jiāo yǐ wǔ.
孔子曰：「三人行，必有我師焉。擇其善者而從之，其不善者，我則改之〔一〕。」詩美「宜鑑於殷，自求多福」〔二〕。是故世主誠能使六合之內，舉世之人，咸懷方厚之情，而無淺薄之惡，各奉公正〔三〕之心，而無奸險〔四〕之慮，則羲、農之俗，復見於茲，麟龍鸞鳳，復畜於郊矣〔五〕。

yī lùn yǔ wǒ zé èr zì zuò ér. duó àn: xiāng sà yī nián zuǒ chuán: zi chǎn yuē: qí suǒ shàn zhě, wú zé xíng zhī qí suǒ è zhě, wú zé gǎi zhī. shì wú shī yě. dāng shì gǔ běn yǒu rú shì zhě.
〔一〕論語「我則」二字作「而」。○鐸按：襄卅一年左傳：『子產曰：「其所善者，吾則行之；其所惡者，吾則改之。是吾師也。」』當是古本有如是者。

èr wén wáng. duó àn: shī zì qiú duō fú jù zài yí jiàn yú yīn jù shàng.
〔二〕文王。○鐸按：詩「自求多福」句在「宜鑑於殷」句上。

sān zhèng jiù zuò zhèng, jù zhì yào gǎi.
〔三〕「正」舊作「政」，據治要改。

sì xiǎn jiù zuò zōu, jù zhì yào gǎi.
〔四〕「險」舊作「陬」，據治要改。

wǔ bái hǔ tōng fēng chán piān yún: dé zhì niǎo shòu, zé fèng huáng xiáng, luán niǎo wǔ, qí lín zhēn. lǐ jì lǐ yùn yún: fèng huáng qí lín, jiē zài jiāo zōu.
〔五〕白虎通封禪篇云：「德至鳥獸，則鳳凰翔，鸞鳥舞，麒麟臻。」禮記禮運云：「鳳凰麒麟，皆在郊棷。」