guó zhī suǒ yǐ zhì zhě jūn míng yě, qí suǒ yǐ luàn zhě jūn àn yě. jūn zhī suǒ yǐ míng zhě jiān tīng yě, qí suǒ yǐ àn zhě piān xìn yě. shì gù rén jūn tōng bì jiān tīng, zé shèng rì guǎng yǐ yōng shuō piān xìn, zé yú rì shén yǐ qī. shī yún: xiān mín yǒu yán, xún yú chú ráo.
國之所以治者君明也，其所以亂者君闇也。君之所以明者兼聽也，其所以闇者偏信也。是故人君通必兼聽，則聖日廣矣；庸說偏信，則愚日甚矣〔七〕。詩云：「先民有言，詢於芻蕘。」

yī duó àn: wèi guó zhě jiān tīng zé míng, piān xìn zé àn, wèi cǐ wén dà zhǐ. ér yuán gǔ lì lùn, yào zài chéng qín èr shì zhī suǒ yǐ wáng, gù tuī yuán míng zhī suǒ qǐ, àn zhī suǒ shēng ér wèi piān.
〔一〕○鐸按：為國者兼聽則明，偏信則闇，為此文大旨。而援古立論，要在懲秦二世之所以亡，故推原明之所起，闇之所生而為篇。

èr guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: míng zhǔ zhě jiān tīng dú duàn. hàn shū méi fú chuán yún: bó lǎn jiān tīng, móu jí shū jiàn, lìng shēn zhě bù yǐn, yuǎn zhě bù sāi, suǒ wèi pì sì mén, míng sì mù yě.
〔二〕管子明法解云：「明主者兼聽獨斷。」漢書梅福傳云：「博覽兼聽，謀及疏賤，令深者不隱，遠者不塞，所謂辟四門，明四目也。」

sān qí zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔三〕「其」字舊脫，據治要補。

sì xún zǐ bù gǒu piān yún: gōng shēng míng, piān shēng àn.
〔四〕荀子不苟篇云：「公生明，偏生闇。」

wǔ bì yí dāng zuò xīn. xī èr nián gǔ liáng chuán yún: gōng zhī qí dá xīn ér nuò, xīn xù shàn móu piān zuò tōng xīn. wáng xiān shēng yún: bì yí cōng, yǐ xià tōng sì cōng zhèng zhī. duó àn: wáng shuō jìn shì. gài cōng zì màn huàn, wéi cún yòu páng zhī xīn, yòu wù wèi bì ěr.
〔五〕「必」疑當作「心」。僖二年穀梁傳云：「宮之奇達心而懦」，新序善謀篇作「通心」。王先生云：『「必」疑「聰」，以下「通四聰」證之。』○鐸按：王說近是。蓋「聰」字漫漶，惟存右旁之「心」，又誤為「必」耳。

liù zhào cè: féng jì yuē: yán ér bù chēng shī, shì yōng shuō yě. wáng xiān shēng yún: shuō yí chán, yǐ xià jìng yán yōng huí zhèng zhī. duó àn: shuō zì shì bù wù. qián tàn piān: fǎn tú xìn luàn chén zhī shuō. shuō jí chán yán yě.
〔六〕趙策：『馮忌曰：「言而不稱師，是庸說也。」』王先生云：『「說」疑「讒」，以下「靖言庸回」證之。』○鐸按：「說」字似不誤。潛嘆篇：「反徒信亂臣之說。」「說」即「讒言」也。

qī yú jiù zuò guò, jù zhì yào gǎi. guǎn zǐ jūn chén shàng piān yún: fū mín bié ér tīng zhī zé yú, hé ér tīng zhī zé shèng. shǐ jì yuán àng chuán: àng wèi shēn tú jiā yuē: shàng rì wén suǒ bù wén, míng suǒ bù zhī, rì yì shèng zhì. jūn jīn zì bì qián tiān xià zhī kǒu, ér rì yì yú. yì shèng yú bìng jǔ zhī zhèng.
〔七〕「愚」舊作「過」，據治要改。管子君臣上篇云：「夫民別而聽之則愚，合而聽之則聖。」史記袁盎傳：『盎謂申屠嘉曰：「上日聞所不聞，明所不知，日益聖智。君今自閉鉗天下之口，而日益愚。」』亦聖、愚並舉之證。

bā bǎn. duó àn: xún zǐ dà lüè piān shuō yuàn zūn xián piān bìng yǐn cǐ shī yǐ zhèng bó wèn bó móu.
〔八〕板。○鐸按：荀子大略篇、說苑尊賢篇並引此詩以證博問博謀。

fū yáo shùn zhī zhì, pì sì mén, míng sì mù, tōng sì cōng yī, shì yǐ tiān xià fú còu ér shèng wú bù zhào èr gù gòng gǔn zhī tú fú néng sāi yě, jìng yán yōng huí fú néng huò yě sān. qín zhī èr shì, wù yǐn cáng jǐ sì, ér duàn bǎi liáo wǔ, gé juān liù shū jiàn qī ér xìn zhào gāo, shì yǐ tīng sāi yú guì zhòng zhī chén bā, míng bì yú jiāo dù zhī rén jiǔ, gù tiān xià kuì pàn, fú dé wén yě. jiē gāo suǒ shā, mò gǎn yán zhī. zhōu zhāng zhì xì nǎi shǐ hài, yán lè jìn quàn nǎi hòu huǐ, bù yì wǎn yǐ yī èr! gù rén jūn yī sān jiān tīng nà xià, zé guì chén bù dé wū, ér yuǎn rén bù dé qī yě yī sì màn jiàn xìn guì, zé cháo tíng dǎng yán wú yǐ zhì yī wǔ, ér jié shì fèng shēn fú zuì yú yě yǐ yī liù.
夫堯、舜之治，辟四門，明四目，通四聰〔一〕，是以天下輻湊而聖無不照〔二〕；故共、鯀之徒弗能塞也，靖言庸回弗能惑也〔三〕。秦之二世，務隱藏己〔四〕，而斷百僚〔五〕，隔捐〔六〕疏賤〔七〕而信趙高，是以聽塞於貴重之臣〔八〕，明蔽於驕妒之人〔九〕，故天下潰叛，弗得聞也。皆高所殺，莫敢言之。周章至戲乃始駭，閻樂進勸乃後悔，不亦晚矣〔一二〕！故人君〔一三〕兼聽納下，則貴臣不得誣，而遠人不得欺也〔一四〕；慢賤信貴，則朝廷讜言無以至〔一五〕，而潔士奉身伏罪於野矣〔一六〕。

yī shū yáo diǎn. tōng jiù zuò dá, jù zhì yào gǎi. shǐ jì wǔ dì jì shù shàng shū zuò tōng, hàn shū wáng mǎng chuán tóng. hán shī wài chuán liù yì yún: mù zhě suǒ yǐ kāi sì mù, tōng sì cōng. hàn shū cháo cuò chuán yún: jìn zhě xiàn qí míng, yuǎn zhě tōng jué cōng. yì yòng shàng shū wén.
〔一〕書堯典。「通」舊作「達」，據治要改。史記五帝紀述尚書作「通」，漢書王莽傳同。韓詩外傳六亦云：「牧者所以開四目，通四聰。」漢書晁錯傳云：「近者獻其明，遠者通厥聰。」亦用尚書文。

èr guǎn zǐ jiǔ shǒu zhǔ míng yún: mù guì míng, ěr guì cōng, xīn guì zhì. yǐ tiān xià zhī mù shì, zé wú bù jiàn yě yǐ tiān xià zhī ěr tīng, zé wú bù wén yě yǐ tiān xià zhī xīn lǜ, zé wú bù zhī yě. fú còu bìng jìn, zé míng bù sāi yǐ. zhào jiù zuò zhāo, jù zhì yào gǎi. dú duàn yún: huáng zhě huáng yě shèng dé huáng huáng, wú suǒ bù zhào.
〔二〕管子九守主明云：「目貴明，耳貴聰，心貴智。以天下之目視，則無不見也；以天下之耳聽，則無不聞也；以天下之心慮，則無不知也。輻湊並進，則明不塞矣。」「照」舊作「昭」，據治要改。獨斷云：「皇者煌也；盛德煌煌，無所不照。」

sān bìng jiàn shū yáo diǎn. jìng jīn shū zuò jìng. hàn shū wáng zūn chuán lùn héng huī guó piān bìng yǔ cǐ tóng. duó àn: wú zhì lù kàng chuán yì zuò jìng, jìng jìng tóng shēng tōng yòng.
〔三〕並見書堯典。「靖」今書作「靜」。漢書王尊傳、論衡恢國篇並與此同。○鐸按：吳志陸抗傳亦作「靖」，靖、靜同聲通用。

sì dèng xī zi wú hòu piān yún: jūn zhě cáng xíng nì yǐng, qún xià wú sī.
〔四〕鄧析子無厚篇云：「君者藏形匿影，群下無私。」

wǔ shū gāo yáo mó yún: bǎi liáo shī shī.
〔五〕書皋陶謨云：「百僚師師。」

liù juān jiù zuò sǔn. yú yuè yún: gé zhī yǔ juān, yì yì bù lún. yí dāng zuò xiàn. sī xián piān yuē: xiàn gé jiǔ zhōu, cǐ yún gé xiàn, bǐ yún xiàn gé, qí yì yī yě. xiàn yǔ sǔn zì xíng wēi shì, yīn ér zhì wù.
〔六〕「捐」舊作「損」。○俞樾云：『「隔」之與「捐」，義亦不倫。疑當作「限」。思賢篇曰：「限隔九州」，此雲「隔限」，彼雲「限隔」，其義一也。「限」與「損」字形微似，因而致誤。』

qī guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: shū yuǎn gé bì ér bù dé wén. gé jí gé zhī shěng.
〔七〕管子明法解云：「疏遠鬲閉而不得聞。」「鬲」即「隔」之省。

bā hán fēi zi gū fèn piān yún: zhì shù néng fǎ zhī shì yòng, zé guì zhòng zhī chén bì zài shéng zhī wài yǐ.
〔八〕韓非子孤憤篇云：「智術能法之士用，則貴重之臣必在繩之外矣。」

jiǔ hàn shū gǔ yǒng chuán yún: yì yuǎn jiāo dù zhī chǒng.
〔九〕漢書谷永傳云：「抑遠驕妒之寵。」

yī hàn shū jiǎ juān zhī chuán yún: tiān xià kuì pàn, huò zú zài yú èr shì zhī mò. jiǎ shān chuán yún: tiān xià yǐ kuì, ér mò zhī gào.
〔一０〕漢書賈捐之傳云：「天下潰畔，禍卒在於二世之末。」賈山傳云：「天下已潰，而莫之告。」

yī yī zhì yào zuò jiē zhī gāo shā, bìng yǒu tuō wù.
〔一一〕治要作「皆知高殺」，並有脫誤。

yī èr yǐ zhì yào zuò hū. shì jiàn shǐ jì qín shǐ huáng jì.
〔一二〕「矣」治要作「乎」。事見史記秦始皇紀。

yī sān gù rén jūn sān zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔一三〕「故人君」三字舊脫，據治要補。

yī sì guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: míng zhǔ zhě jiān tīng dú duàn, duō qí mén hù, qún chén zhī dào, xià de míng shàng, jiàn dé yán guì, gù jiān rén bù gǎn qī.
〔一四〕管子明法解云：「明主者兼聽獨斷，多其門戶，群臣之道，下得明上，賤得言貴，故奸人不敢欺。」

yī wǔ yán zì jiù kōng, jù chéng běn bǔ. mèng zǐ: yǔ wén shàn yán zé bài, zhào qí zhù yǐn shàng shū yuē: yǔ bài dǎng yán. jīn shū gāo yáo mó zuò chāng yán. hàn shū xù chuán: jīn rì fù wén dǎng yán, yán shī gǔ zhù: dǎng yán, shàn yán yě. duó àn: dǎng jí chāng zhī hòu chū xíng shēng zì.
〔一五〕「言」字舊空，據程本補。孟子：「禹聞善言則拜」，趙岐注引尚書曰：「禹拜讜言。」今書皋陶謨作「昌言」。漢書敘傳：「今日復聞讜言」，顏師古註：「讜言，善言也。」○鐸按：「讜」即「昌」之後出形聲字。

yī liù yǐ zì jiù kōng, jù chéng běn bǔ. xiāng niàn liù nián zuǒ chuán yún: yì zé jìn, fǒu zé fèng shēn ér tuì.
〔一六〕「矣」字舊空，據程本補。襄廿六年左傳云：「義則進，否則奉身而退。」

fū cháo chén suǒ yǐ tǒng lǐ yī, ér duō bǐ zhōu zé fǎ luàn èr xián rén suǒ sān yǐ fèng jǐ, ér yǐn dùn fú yě zé jūn gū. fǎ luàn jūn gū sì ér néng cún zhě, wèi zhī cháng yǒu yě wǔ. shì gù míng jūn lì zhòng liù, wù xià yán yǐ zhāo wài, jìng nà bēi jiàn yǐ yòu xián yě. qī qí wú jù yán, wèi bì yán zhě zhī jǐn kě yòng yě, nǎi jù jù wú yòng ér ràng yǒu yòng yě bā qí wú màn jiàn, wèi bì qí rén jǐn xián yě, nǎi jù màn bù xiào ér jué xián wàng yě. shì gù shèng wáng biǎo xiǎo yǐ lì dà jiǔ, shǎng bǐ yǐ zhāo xián, rán hòu liáng shì jí yú cháo yī, xià qíng dá yú jūn yě yī yī. gù shàng wú yí shī zhī cè yī èr, guān wú luàn fǎ zhī chén. cǐ jūn mín zhī suǒ lì, ér jiān nìng zhī suǒ huàn yě.
夫朝臣所以統理〔一〕，而多比周則法亂〔二〕；賢人所〔三〕以奉己，而隱遯伏野則君孤。法亂君孤〔四〕而能存者，未之嘗有也〔五〕。是故明君蒞眾〔六〕，務下言以昭外，敬納卑賤以誘賢也。〔七〕其無詎言，未必言者之盡可用也，乃懼距無用而讓有用也〔八〕；其無慢賤，未必其人盡賢也，乃懼慢不肖而絕賢望也。是故聖王表小以厲大〔九〕，賞鄙以招賢，然後良士集於朝〔一０〕，下情達於君也〔一一〕。故上無遺失之策〔一二〕，官無亂法之臣。此君民之所利，而奸佞之所患也。

yī hàn shū kǒng guāng chuán cè yún: chéng xiàng zhě, zhèn zhī gǔ gōng, suǒ yǔ gòng chéng zōng miào, tǒng lǐ hǎi nèi. xuē xuān chuán yún: yù shǐ dài fū, nèi chéng běn cháo zhī fēng huà, wài zuǒ chéng xiàng tǒng lǐ tiān xià.
〔一〕漢書孔光傳策云：「丞相者，朕之股肱，所與共承宗廟，統理海內。」薛宣傳云：「御史大夫，內承本朝之風化，外佐丞相統理天下。」

èr jiù wú fǎ zì, àn wén yì dāng yǒu, xià yún guān wú luàn fǎ zhī chén kě zhèng. guǎn zǐ rèn fǎ piān yún: qún dǎng bǐ zhōu yǐ lì qí sī, qǐng yè rèn jǔ yǐ luàn gōng fǎ. wáng xiān shēng yún: duō dāng shì péng zì zhī wù, xià tuō dǎng zì. duó àn: shí gòng piān: shì yǐ jǔ shì duō dǎng ér yòng sī. duō yì péng zì zhī wù. lì shū péng zì zuò, gù yǔ duō xiāng luàn.
〔二〕舊無「法」字，按文義當有，下雲「官無亂法之臣」可證。管子任法篇云：「群黨比周以立其私，請謁任舉以亂公法。」王先生云：『「多」當是「朋」字之誤，下脫「黨」字。』○鐸按：實貢篇：「是以舉世多黨而用私。」「多」亦「朋」字之誤。隸書「朋」字作「●」，故與「多」相亂。

sān suǒ zì jiù kōng, jù chéng běn. duó àn: shù gǔ táng jǐng sòng xiě běn yì yǒu suǒ zì.
〔三〕「所」字舊空，據程本。○鐸按：述古堂景宋寫本亦有「所」字。

sì yǐ shàng sì zì jiù tuō.
〔四〕以上四字舊脫。

wǔ guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: fǎ fèi ér sī xíng, zé rén zhǔ gū tè ér dú lì, rén chén qún dǎng ér chéng péng, rú cǐ zé zhǔ ruò ér chén qiáng, cǐ zhī wèi luàn guó.
〔五〕管子明法解云：「法廢而私行，則人主孤特而獨立，人臣群黨而成朋，如此則主弱而臣強，此之謂亂國。」

liù yì míng yí xiàng yuē: jūn zǐ yǐ lì zhòng.
〔六〕易明夷象曰：「君子以蒞眾。」

qī zhì yào yán shàng yǒu zhī zì, zhāo wài xià yǒu yě zì, yí yǎn. zhāo dāng zuò zhào. wáng xiān shēng yún: nà zì dāng zài wù zì xià, zhāo dāng zuò zhāo, guān xià wú jù yán wú màn jiàn píng liè kě jiàn. duó àn: xià wén yòu yán shǎng bǐ yǐ zhāo xián, wáng shuō shì.
〔七〕治要「言」上有「之」字，「昭外」下有「也」字，疑衍。「昭」當作「照」。王先生云：『「納」字當在「務」字下，「昭」當作「招」，觀下「無距言」、「無慢賤」平列可見。』○鐸按：下文又言「賞鄙以招賢」，王說是。

bā yàn zǐ chūn qīu jiàn xià yún: tiān xià zhě, fēi yòng yī shì zhī yán yě. gù yǒu shòu ér bù yòng, è yǒu jù ér bù shòu zhě zāi? jù yǔ jù tōng. xīn shū dà zhèng xià piān yún: gǔ shèng wáng jūn zǐ bù sù jù rén. nǎi jù yǐ xià shí zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ. ràng yǔ rǎng tōng. qū lǐ: zuǒ yòu rǎng bì, zhèng zhù: rǎng, què yě.
〔八〕晏子春秋諫下云：「天下者，非用一士之言也。固有受而不用，惡有拒而不受者哉？」「距」與「拒」通。新書大政下篇云：「古聖王君子不素距人。」「乃懼」以下十字舊脫，據治要補。「讓」與「攘」通。曲禮：「左右攘辟」，鄭註：「攘，卻也。」

jiǔ biǎo jiù zuò zé, jù zhì yào gǎi. xīn shū dà zhèng xià piān yún: shèng wáng xuǎn jǔ yě, yǐ wèi biǎo yě.
〔九〕「表」舊作「責」，據治要改。新書大政下篇云：「聖王選舉也，以為表也。」

yī shū qín shì yún: fān fān liáng shì.
〔一０〕書秦誓云：「番番良士。」

yī yī guǎn zǐ míng fǎ piān yún: xià qíng qiú bù shàng tōng, wèi zhī sāi.
〔一一〕管子明法篇云：「下情求不上通，謂之塞。」

yī èr wén zi zì rán piān yún: yīn xún rèn xià, zé chéng ér bù láo, móu wú shī cè, jǔ wú guò shì. shǐ jì zhǔ fù yǎn chuán yún: móu wú yí cè.
〔一二〕文子自然篇云：「因循任下，責成而不勞，謀無失策，舉無過事。」史記主父偃傳云：「謀無遺策。」

xī zhāng lù yī jiàn ér ráng hóu miǎn yī, yuán sī jìn shuō ér zhōu chù èr. shì yǐ dāng tú zhī rén sān, héng jí zhèng zhí zhī shì sì, dé yī jiè yán yú jūn wǔ yǐ jiǎo qí xié yě liù, gù shàng qī shì wěi cí yǐ zhàng bā zhǔ xīn jiǔ, xià shè wēi quán yǐ gù shì mín yī. zhào gāo luàn zhèng, kǒng è wén shàng, nǎi yù yào èr shì yuē: lǚ jiàn qún chén zhòng yì zhèng shì zé dú, dú qiě shì duǎn, bù ruò cáng jǐ dú duàn, shén qiě zūn yán. tiān zǐ chēng zhèn, gù dàn wén míng yī yī. èr shì yú shì nǎi shēn zì yōu yǐn, dú jìn zhào gāo. zhào gāo rù chēng hǎo yán yǐ shuō zhǔ, chū yǐ zhào lìng yǐ zì zūn. tiān xià yú làn yī èr, xiāng shuài pàn qín. zhào gāo kǒng jù, guī è yú jūn, nǎi shǐ yán lè zé ér shā yī sān, yuàn yī jiàn gāo bù néng ér sǐ yī sì.
昔張祿一見而穰侯免〔一〕，袁絲進說而周■黜〔二〕。是以當塗之人〔三〕，恆嫉正直之士〔四〕，得一介言於君〔五〕以矯其邪也〔六〕，故上〔七〕飾偽辭以障〔八〕主心〔九〕，下設威權以固士民〔一０〕。趙高亂政，恐惡聞上，乃豫要二世曰：「屢見群臣眾議政事則黷，黷且示短，不若藏己獨斷，神且尊嚴。天子稱朕，固但聞名〔一一〕。」二世於是乃深自幽隱，獨進趙高。趙高入稱好言以說主，出倚詔令以自尊。天下魚爛〔一二〕，相帥叛秦。趙高恐懼，歸惡於君，乃使閻樂責而殺〔一三〕，願一見高不能而死〔一四〕。

yī jiàn shǐ jì fàn suī chuán. duó àn: zhāng lù, wèi biàn shì fàn suī suǒ gēng míng. ráng hóu jí wèi rǎn, qín zhāo wáng mǔ xuān tài hòu yì mǔ dì, xiāng qín. zhāo wáng sì shí yī nián, tīng fàn suī shuō ér zhú ráng hóu. shì yì xiáng qín cè sān.
〔一〕見史記范睢傳。○鐸按：張祿，魏辯士范睢所更名。穰侯即魏冉，秦昭王母宣太后異母弟，相秦。昭王四十一年，聽范睢說而逐穰侯。事亦詳秦策三。

èr jiàn shǐ jì yuán àng chuán. yǔ bó tóng.
〔二〕見史記袁盎傳。「■」與「勃」同。

sān dāng tú zhī rén jiàn hán fēi zi gū fèn piān. mèng zǐ: dāng lù yú qí, zhào zhù yún: dé dāng shì lù. dāng tú yóu yán dāng lù.
〔三〕「當塗之人」見韓非子孤憤篇。孟子：「當路於齊」，趙注云：「得當仕路。」「當塗」猶言「當路」。

sì shī xiǎo míng yún: zhèng zhí shì yǔ.
〔四〕詩小明云：「正直是與。」

wǔ chūn qiū fán lù chǔ zhuāng wáng piān yún: jiè yǐ yī yán yuē: wáng zhě bì gǎi zhì. àn jiè zhī yán jiān yě. hàn shū dù zhōu hòu qīn chuán yún: wú shǐ fàn suī zhī tú dé jiān qí shuō.
〔五〕春秋繁露楚莊王篇云：「介以一言曰：王者必改制。」按「介」之言「間」也。漢書杜周后欽傳云：「毋使范睢之徒得間其說。」

liù wén xuǎn zhǎng dí fù lǐ shàn zhù yǐn cāng xié piān yún: jiǎo, zhèng yě.
〔六〕文選長笛賦李善注引蒼頡篇云：「矯，正也。」

qī shàng zì jiù tuō.
〔七〕「上」字舊脫。

bā zhàng jiù zuò zhāng.
〔八〕「障」舊作「彰」。

jiǔ hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: bǎi guān jiē shì kōng yán xū cí.
〔九〕漢書董仲舒傳云：「百官皆飾空言虛辭。」

yī qín cè: fàn suī yuē: chén wén shàn wèi guó zhě, nèi gù qí wēi, ér wài zhòng qí quán.
〔一０〕秦策：『范睢曰：「臣聞善為國者，內固其威，而外重其權。」』

yī yī duó àn: gù yì dàn yě. yán dàn wén míng, bù shǐ rén jiàn yě. shǐ jì qín shǐ huáng jì zuò gù bù wén shēng. suǒ yǐn yún: yī zuò gù wén shēng, yán tiān zǐ cháng jū jìn zhōng, wén qí shēng ěr, bù jiàn qí xíng yě. lǐ sī chuán jì gāo zhī yán yuē: tiān zǐ suǒ yǐ guì zhě, dàn yǐ wén shēng, qún chén mò de jiàn qí miàn. shì gù jí dàn yě. hàn shū wáng zūn chuán: tiān xià jiē yán wáng yǒng, gù dàn fù guì, ān néng yǒng? gù dàn yǔ gù dàn tóng. cān dú shū zá zhì wáng niàn sūn shuō.
〔一一〕○鐸按：「固」亦「但」也。言但聞名，不使人見也。史記秦始皇紀作「固不聞聲」。索隱云：『一作「固聞聲」，言天子常居禁中，聞其聲耳，不見其形也。』李斯傳記高之言曰：「天子所以貴者，但以聞聲，群臣莫得見其面。」是「固」即「但」也。漢書王尊傳：「天下皆言王勇，顧但負貴，安能勇？」「固但」與「顧但」同。參讀書雜誌王念孫說。

yī èr shǐ jì qín shǐ huáng jì hòu bān gù lùn yún: hé jué bù kě fù yōng, yú làn bù kě fù quán. àn yú làn běn xī shí jiǔ nián gōng yáng chuán.
〔一二〕史記秦始皇紀後班固論云：「何決不可復壅，魚爛不可復全。」按「魚爛」本僖十九年公羊傳。

yī sān shā xià dāng tuō zhī zì.
〔一三〕「殺」下當脫「之」字。

yī sì jiàn shǐ jì qín shǐ huáng jì jí lǐ sī chuán.
〔一四〕見史記秦始皇紀及李斯傳。

fū tián cháng qiú jiǎn gōng yī, chuō chǐ xuán mǐn wáng èr, èr shì yì jì wén zhī yǐ. rán yóu fù xí qí bài jī zhě sān hé yě? guò zài yú bù nà qīng shì zhī zhēn guī sì, bù shòu mín máng zhī yáo yán wǔ, zì yǐ jǐ xián yú jiǎn mǐn, ér zhào gāo xián liù yú èr chén yě. gù guó yǐ luàn ér shàng bù zhī, huò jì zuò ér xià bù jiù qī. cǐ fēi zhòng gòng qì jūn, nǎi jūn yǐ zhòng mìng xì zhào gāo, bìng zì jué yú mín yě bā.
夫田常囚簡公〔一〕，踔齒懸泯王〔二〕，二世亦既聞之矣。然猶復襲其敗跡者〔三〕何也？過在於不納卿士之箴規〔四〕，不受民氓之謠言〔五〕，自以己賢於簡、愍，而趙高賢〔六〕於二臣也。故國已亂而上不知，禍既作而下不救〔七〕。此非眾共棄君，乃君以眾命系趙高，病自絕於民也〔八〕。

yī tián cháng jí chén héng. shì jiàn āi shí sì nián zuǒ chuán. duó àn: xián nán piān: qí hóu zhī yǐ duó guó, jí cǐ shì. yì jiàn shǐ jì qí shì jiā tián wán shì jiā.
〔一〕田常即陳恆。事見哀十四年左傳。○鐸按：賢難篇：「齊侯之以奪國」，即此事。亦見史記齊世家、田完世家。

èr qín cè: fàn suī yuē: nào chǐ guǎn qí zhī quán, suō mǐn wáng zhī jīn, xuán zhī miào liáng, sù xī ér sǐ. shì xiáng qí cè. chuō nào, mǐn mǐn gǔ zì jù tōng yòng. shǐ jì tián wán shì jiā zuò mǐn wáng.
〔二〕秦策：『范睢曰：「淖齒管齊之權，縮閔王之筋，懸之廟梁，宿昔而死。」』事詳齊策。踔、淖，愍、閔古字俱通用。史記田完世家作愍王。

sān hán fēi zi nán miàn piān yún: xí luàn zhī jī.
〔三〕韓非子南面篇云：「襲亂之跡。」

sì zhōu yǔ yún: shī zhēn, jìn chén jǐn guī.
〔四〕周語云：「師箴，近臣盡規。」

wǔ jìn yǔ yún: fēng tīng lú yán yú shì, biàn yāo xiáng yú yáo. hòu hàn shū cài yōng chuán yún: lìng sān gōng yáo yán zòu shì, zhāng huái zhù yǐn hàn guān yí yuē: sān gōng tīng cǎi zhǎng lì zāng pǐ, rén suǒ jí kǔ, tiáo zòu zhī, shì wèi jǔ yáo yán zhě yě. liú táo chuán yún: tīng mín shù zhī yáo yín.
〔五〕晉語云：「風聽臚言於市，辨祅祥於謠。」後漢書蔡邕傳云：「令三公謠言奏事」，章懷注引漢官儀曰：「三公聽采長吏臧否，人所疾苦，條奏之，是為舉謠言者也。」劉陶傳云：「聽民庶之謠吟。」

liù yǐ shàng sān zì jiù tuō.
〔六〕以上三字舊脫。

qī jiù jiù zuò shā.
〔七〕「救」舊作「殺」。

bā shū xī bó kān lí yún: wéi wáng yín xì yòng zì jué.
〔八〕書西伯戡黎云：「惟王淫戲用自絕。」

hòu mò shì zhī jūn wēi hé zhī zhī zāi yī? shùn yuē: yǔ wéi, rǔ bì. rǔ wú miàn cóng, tuì yǒu hòu yán èr. gù zhì sān guó zhī dào, quàn zhī shǐ jiàn, xuān zhī shǐ yán sì, rán hòu jūn míng chá ér zhì qíng tōng yǐ.
後末世之君危何知之哉〔一〕？舜曰：「予違，汝弼。汝無面從，退有後言〔二〕。」故治〔三〕國之道，勸之使諫，宣之使言〔四〕，然後君明察而治情通矣。

yī wén yǒu tuō wù. duó àn: cǐ jù yǔ xián nán piān qiě lǘ yán fán pǐn hé dú shí zāi? tóng wèi gèng duān yǐ qǐ xià zhī cí, yí dāng zuò hòu mò shì zhī jūn hé wēi zhī zhī zāi? yán mò shì zhī jūn hé zhī jù jiàn zhī wēi yě. chuán xiě wù dào, suì bù kě dú.
〔一〕文有脫誤。○鐸按：此句與賢難篇「且閭閻凡品何獨識哉？」同為更端以起下之辭，疑當作「後末世之君何危之知哉？」言末世之君何知拒諫之危也。傳寫誤倒，遂不可讀。

èr shū gāo yáo mó.
〔二〕書皋陶謨。

sān zhì zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔三〕「治」字舊脫，據治要補。

sì zhōu yǔ: shào gōng yuē: wèi mín zhě xuān zhī shǐ yán.
〔四〕周語：『邵公曰：「為民者宣之使言。」』

qiě fán jiāo chén zhī hǎo yǐn xián yě yī, jì huàn qí zhèng yì yǐ shéng jǐ yǐ èr, yòu chǐ jū shàng wèi ér míng bù jí xià, yǐn qí zhí ér cè bù chū yú jǐ sān. shì yǐ wǎn dé zhòng ér zi cháng shā zhī sì, qū yuán dé jūn ér jiāo lán gòu chán wǔ, gěng shòu jiàn cháng píng ér yán yán dù qí móu liù, chén tāng shā zhì zhī ér kuāng héng jiào qí gōng qī.
且凡驕臣之好隱賢也〔一〕，既患其正義以繩己矣〔二〕，又恥居上位而明不及下，尹其職而策不出於己〔三〕。是以]宛得眾而子常殺之〔四〕，屈原得君而椒、蘭構讒〔五〕，耿壽建常平而嚴延妒其謀〔六〕，陳湯殺郅支而匡衡挍其功〔七〕。

yī hàn shū gǔ yǒng chuán yún: jiāo chén hàn qiè. mèng zǐ yún: jìn bù yǐn xián. duó àn: cǐ yǐn xián wèi yǐn bì xián rén.
〔一〕漢書谷永傳云：「驕臣悍妾。」孟子云：「進不隱賢。」○鐸按：此「隱賢」謂隱蔽賢人。

èr shǐ jì shāng jūn chuán yún: rì shéng qín zhī guì gōng zǐ.
〔二〕史記商君傳云：「日繩秦之貴公子。」

sān zhì yào zài cuī shí zhèng lùn yún: qí dá zhě huò jīn míng jí néng, chǐ shàn cè bù cóng jǐ chū, zé wǔ bǐ fèn cí yǐ pò qí yì, guǎ bù shèng zhòng, suì jiàn píng qì. yú yuè wèi yǐn dāng wèi shī, xiáng xián nán piān yǐn jù tiān guān zhù. duó àn: xià piān yún: qún liáo shī yǐn, xián yǒu diǎn sī, gè jū qí zhí. yí cǐ yǐn zì dāng zuò jū.
〔三〕治要載崔實政論云：「其達者或矜名嫉能，恥善策不從己出，則舞筆奮辭以破其義，寡不勝眾，遂見屏棄。」○俞樾謂「尹」當為「屍」，詳賢難篇「尹據天官」注。○鐸按：下篇云：「群僚師尹，咸有典司，各居其職。」疑此「尹」字當作「居」。

sì zhāo niàn qī nián zuǒ chuán. duó àn: yǐ jiàn xián nán piān.
〔四〕昭廿七年左傳。○鐸按：已見賢難篇。

wǔ gòu jiù zuò tǐng, jù zhì yào gǎi. xīn xù jié shì piān yún: qū yuán zhě, míng píng, chǔ zhī tóng xìng dài fū, yǒu bó tōng zhī zhī, qīng jié zhī xíng, huái wáng yòng zhī. qín yù tūn miè zhū hóu, bìng jiān tiān xià, qū yuán wèi chǔ dōng shǐ yú qí yǐ jié dǎng. qín guó huàn zhī, nǎi shǐ zhāng yí zhī chǔ, huò chǔ guì chén shàng guān dài fū jìn shàng zhī shǔ, shàng jí lìng yǐn zi lán sī mǎ zi jiāo, nèi lù fū rén zhèng xiù, gòng zèn qū yuán. qū yuán suì fàng yú wài, nǎi zuò lí sāo. hàn shū yáng xióng chuán fǎn lí sāo yún: líng xiū jì xìn jiāo lán zhī shà nìng xī! sū lín yuē: jiāo lán, lìng yǐn zi jiāo zi lán yě. àn shǐ jì qū yuán chuán bù zài zi jiāo.
〔五〕「構」舊作「挺」，據治要改。新序節士篇云：「屈原者，名平，楚之同姓大夫，有博通之知，清潔之行，懷王用之。秦欲吞滅諸侯，併兼天下，屈原為楚東使於齊以結■黨。秦國患之，乃使張儀之楚，貨楚貴臣上官大夫、靳尚之屬，上及令尹子蘭、司馬子椒，內賂夫人鄭袖，共譖屈原。屈原遂放於外，乃作離騷。」漢書揚雄傳反離騷云：「靈修既信椒、蘭之唼佞兮！」蘇林曰：「椒、蘭，令尹子椒、子蘭也。」按史記屈原傳不載子椒。

liù jiàn hàn shū kù lì yán yán nián chuán. duó àn: gěng shòu chāng yán yán nián gè jié yī zì.
〔六〕見漢書酷吏嚴延年傳。○鐸按：耿壽昌、嚴延年各節一字。

qī jiàn hàn shū chén tāng chuán. jiào jiù zuò jiù, jù zhì yào gǎi. yú yuè yún: jiù zì wú yì. wāng gǎi zuò jiào, yì yì yū qū. yí běn shì jiǎo zì. huái nán lǎn míng xùn: fèng huáng zhī xiáng zhì dé yě, léi tíng bù zuò, fēng yǔ bù xìng, chuān gǔ bù dàn, cǎo mù bù yáo, ér yàn què jiǎo zhī, yǐ wèi bù néng yǔ zhī zhēng yú yǔ zhòu zhī jiān. jiǎo gài qīng màn zhī yì. shàng wén yún: chì chī qīng qiú zhī yóu jì zhōu yě, shé qīng zhī, yǐ wèi bù néng yǔ zhī zhēng yú jiāng hǎi zhī zhōng. yī yún qīng zhī, yī yún jiǎo zhī, shì jiǎo yǔ qīng tóng. jiǎo qí gōng jí qīng qí gōng yě. jiào nǎi jiǎo zhī wù, jiù yòu jiào zhī wù ěr. duó àn: jiù jiào bìng dāng dú wèi náo. náo, qū yě. náo qí gōng, wèi qū cí yǐ jiǎn qí gōng ěr. tāng chuán yún: kuāng héng yǐ tāng shàn xìng shī jiǎo zhì, rú fù jiā jué tǔ, zé hòu fèng shǐ zhě zhēng yù chéng wēi, jiǎo xìng shēng shì yú mán yí. wèi guó zhāo nán, jiàn bù kě kāi. míng fēi qīng qí gōng zhī wèi. náo jiào gǔ yīn tóng bù, yǔ jiù yīn yì xiāng jìn. gài qiú zhū shēng zé dé, qiú zhī xíng zé yuǎn yǐ.
〔七〕見漢書陳湯傳。「挍」舊作「捄」，據治要改。○俞樾云：『「捄」字無義。汪改作「挍」，義亦迂曲。疑本是「佼」字。淮南覽冥訓：「鳳凰之翔至德也，雷霆不作，風雨不興，川谷不澹，草木不搖，而燕雀佼之，以為不能與之爭於宇宙之間。」「佼」蓋輕慢之意。上文云：「赤螭、青虯之遊冀州也，蛇■輕之，以為不能與之爭於江海之中。」一雲「輕之」，一雲「佼之」，是「佼」與「輕」同。「佼其功」即「輕其功」也。「挍」乃「佼」之誤，「捄」又「挍」之誤耳。』○鐸按：捄、挍並當讀為「撓」。撓，屈也。撓其功，謂屈辭以減其功耳。湯傳云：「匡衡以湯擅興師矯制，如復加爵土，則後奉使者爭欲乘危，徼幸生事於蠻夷。為國招難，漸不可開。」明非「輕其功」之謂。撓、挍古音同部，與「捄」音亦相近。蓋求諸聲則得，求之形則遠矣。

yóu cǐ guān zhī, chù wèi bēi jiàn ér yù xiào shàn yú jūn, zé bì xiān yǔ chǒng rén wèi chóu yǐ yī. chéng jiù chǒng jǔ zhī yú nèi èr, ér jǐ jiē jiàn sān yù zì xìn yú wài, cǐ sì sī shàn zhī jūn, yuàn zhōng zhī shì, suǒ yǐ suī bìng shēng yī shì, yōu xīn xiāng jiǎo, ér zhōng bù dé yù zhě yě. wǔ
由此觀之，處位卑賤而欲效善於君，則必先與寵人為讎矣〔一〕。乘舊寵沮之於內〔二〕，而己接賤〔三〕欲自信於外，此〔四〕思善之君，願忠之士，所以雖並生一世，憂心相皦，而終不得遇者也。〔五〕

yī yǐ zì jù zhì yào bǔ. hán fēi zi bā shuō piān yún: zhì guó shì fēi bù yǐ shù duàn, ér jué yú chǒng rén, zé chén xià qīng jūn ér zhòng yú chǒng rén yǐ.
〔一〕「矣」字據治要補。韓非子八說篇云：「治國是非不以術斷，而決於寵人，則臣下輕君而重於寵人矣。」

èr chéng jiù zuò shì, jù zhì yào gǎi. àn chéng yóu shì yě. kǎo jī piān yún: fù zhě chéng qí cái lì.
〔二〕「乘」舊作「恃」，據治要改。按「乘」猶「恃」也。考績篇云：「富者乘其才力。」

sān jiù wú ér jǐ èr zì, jù zhì yào bǔ. àn jiē dāng zuò shū, shū wù wèi jī, yòu zhuǎn wù wèi jiē yě. hán fēi zi gū fèn piān yún: chù shì bēi jiàn, wú dǎng gū tè. fū yǐ shū jiàn yǔ jìn ài xìn zhēng, qí shù bù shèng yě. cǐ wén běn zhī. hàn shū zhào chōng guó chuán: shū bǔ shān jiān lǔ, yán shī gǔ zhù: shū zì běn zuò jī, yán xún jī ér bǔ zhī. yì shū jī xiāng wù zhī zhèng.
〔三〕舊無「而己」二字，據治要補。按「接」當作「疏」，「疏」誤為「跡」，又轉誤為「接」也。韓非子孤憤篇云：「處勢卑賤，無黨孤特。夫以疏賤與近愛信爭，其數不勝也。」此文本之。漢書趙充國傳：「疏捕山間虜」，顏師古註：『「疏」字本作「跡」，言尋跡而捕之。』亦疏、跡相誤之證。

sì cǐ zì jù zhì yào bǔ.
〔四〕「此」字據治要補。

wǔ jiǎo yí jiào. lǐ jì qū lǐ zhèng zhù: jiào, hào hū zhī shēng yě. wáng xiān shēng yún: jiǎo, míng bái zhī mào. duó àn: wāng shuō jìn shì.
〔五〕「皦」疑「噭」。禮記曲禮鄭註：「噭，號呼之聲也。」王先生云：「皦，明白之貌。」○鐸按：汪說近是。