guó zhī suǒ yǐ zhì zhě jūn míng yě, qí suǒ yǐ luàn zhě jūn àn yě. jūn zhī suǒ yǐ míng zhě jiān tīng yě, qí suǒ yǐ àn zhě piān xìn yě. shì gù rén jūn tōng bì jiān tīng, zé shèng rì guǎng yǐ yōng shuō piān xìn, zé yú rì shén yǐ qī. shī yún:" xiān mín yǒu yán, xún yú chú ráo."
国之所以治者君明也,其所以乱者君闇也。君之所以明者兼听也,其所以闇者偏信也。是故人君通必兼听,则圣日广矣;庸说偏信,则愚日甚矣〔七〕。诗云:“先民有言,询于刍荛。”
yī duó àn: wèi guó zhě jiān tīng zé míng, piān xìn zé àn, wèi cǐ wén dà zhǐ. ér yuán gǔ lì lùn, yào zài chéng qín èr shì zhī suǒ yǐ wáng, gù tuī yuán míng zhī suǒ qǐ, àn zhī suǒ shēng ér wèi piān.
〔一〕○铎按:为国者兼听则明,偏信则闇,为此文大旨。而援古立论,要在惩秦二世之所以亡,故推原明之所起,闇之所生而为篇。
èr guǎn zǐ míng fǎ jiě yún:" míng zhǔ zhě jiān tīng dú duàn." hàn shū méi fú chuán yún:" bó lǎn jiān tīng, móu jí shū jiàn, lìng shēn zhě bù yǐn, yuǎn zhě bù sāi, suǒ wèi pì sì mén, míng sì mù yě."
〔二〕管子明法解云:“明主者兼听独断。”汉书梅福传云:“博览兼听,谋及疏贱,令深者不隐,远者不塞,所谓辟四门,明四目也。”
sān" qí" zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔三〕“其”字旧脱,据治要补。
sì xún zǐ bù gǒu piān yún:" gōng shēng míng, piān shēng àn."
〔四〕荀子不苟篇云:“公生明,偏生闇。”
wǔ" bì" yí dàng zuò" xīn". xī èr nián gǔ liáng zhuàn yún:" gōng zhī qí dá xīn ér nuò", xīn xù shàn móu piān zuò" tōng xīn". wáng xiān shēng yún:'" bì" yí" cōng", yǐ xià" tōng sì cōng" zhèng zhī.' duó àn: wáng shuō jìn shì. gài" cōng" zì màn huàn, wéi cún yòu páng zhī" xīn", yòu wù wèi" bì" ěr.
〔五〕“必”疑当作“心”。僖二年谷梁传云:“宫之奇达心而懦”,新序善谋篇作“通心”。王先生云:‘“必”疑“聪”,以下“通四聪”证之。’○铎按:王说近是。盖“聪”字漫漶,惟存右旁之“心”,又误为“必”耳。
liù zhào cè:' féng jì yuē:" yán ér bù chēng shī, shì yōng shuō yě."' wáng xiān shēng yún:'" shuō" yí" chán", yǐ xià" jìng yán yōng huí" zhèng zhī.' duó àn:" shuō" zì shì bù wù. qián tàn piān:" fǎn tú xìn luàn chén zhī shuō."" shuō" jí" chán yán" yě.
〔六〕赵策:‘冯忌曰:“言而不称师,是庸说也。”’王先生云:‘“说”疑“谗”,以下“靖言庸回”证之。’○铎按:“说”字似不误。潜叹篇:“反徒信乱臣之说。”“说”即“谗言”也。
qī" yú" jiù zuò" guò", jù zhì yào gǎi. guǎn zǐ jūn chén shàng piān yún:" fū mín bié ér tīng zhī zé yú, hé ér tīng zhī zé shèng." shǐ jì yuán àng chuán:' àng wèi shēn tú jiā yuē:" shàng rì wén suǒ bù wén, míng suǒ bù zhī, rì yì shèng zhì. jūn jīn zì bì qián tiān xià zhī kǒu, ér rì yì yú."' yì shèng yú bìng jǔ zhī zhèng.
〔七〕“愚”旧作“过”,据治要改。管子君臣上篇云:“夫民别而听之则愚,合而听之则圣。”史记袁盎传:‘盎谓申屠嘉曰:“上日闻所不闻,明所不知,日益圣智。君今自闭钳天下之口,而日益愚。”’亦圣、愚并举之证。
bā bǎn. duó àn: xún zǐ dà lüè piān shuō yuàn zūn xián piān bìng yǐn cǐ shī yǐ zhèng bó wèn bó móu.
〔八〕板。○铎按:荀子大略篇、说苑尊贤篇并引此诗以证博问博谋。
fū yáo shùn zhī zhì, pì sì mén, míng sì mù, tōng sì cōng yī, shì yǐ tiān xià fú còu ér shèng wú bù zhào èr gù gòng gǔn zhī tú fú néng sāi yě, jìng yán yōng huí fú néng huò yě sān. qín zhī èr shì, wù yǐn cáng jǐ sì, ér duàn bǎi liáo wǔ, gé juān liù shū jiàn qī ér xìn zhào gāo, shì yǐ tīng sāi yú guì zhòng zhī chén bā, míng bì yú jiāo dù zhī rén jiǔ, gù tiān xià kuì pàn, fú dé wén yě. jiē gāo suǒ shā, mò gǎn yán zhī. zhōu zhāng zhì xì nǎi shǐ hài, yán lè jìn quàn nǎi hòu huǐ, bù yì wǎn yǐ yī èr! gù rén jūn yī sān jiān tīng nà xià, zé guì chén bù dé wū, ér yuǎn rén bù dé qī yě yī sì màn jiàn xìn guì, zé cháo tíng dǎng yán wú yǐ zhì yī wǔ, ér jié shì fèng shēn fú zuì yú yě yǐ yī liù.
夫尧、舜之治,辟四门,明四目,通四聪〔一〕,是以天下辐凑而圣无不照〔二〕;故共、鲧之徒弗能塞也,靖言庸回弗能惑也〔三〕。秦之二世,务隐藏己〔四〕,而断百僚〔五〕,隔捐〔六〕疏贱〔七〕而信赵高,是以听塞于贵重之臣〔八〕,明蔽于骄妒之人〔九〕,故天下溃叛,弗得闻也。皆高所杀,莫敢言之。周章至戏乃始骇,阎乐进劝乃后悔,不亦晚矣〔一二〕!故人君〔一三〕兼听纳下,则贵臣不得诬,而远人不得欺也〔一四〕;慢贱信贵,则朝廷谠言无以至〔一五〕,而洁士奉身伏罪于野矣〔一六〕。
yī shū yáo diǎn." tōng" jiù zuò" dá", jù zhì yào gǎi. shǐ jì wǔ dì jì shù shàng shū zuò" tōng", hàn shū wáng mǎng chuán tóng. hán shī wài zhuàn liù yì yún:" mù zhě suǒ yǐ kāi sì mù, tōng sì cōng." hàn shū cháo cuò chuán yún:" jìn zhě xiàn qí míng, yuǎn zhě tōng jué cōng." yì yòng shàng shū wén.
〔一〕书尧典。“通”旧作“达”,据治要改。史记五帝纪述尚书作“通”,汉书王莽传同。韩诗外传六亦云:“牧者所以开四目,通四聪。”汉书晁错传云:“近者献其明,远者通厥聪。”亦用尚书文。
èr guǎn zǐ jiǔ shǒu zhǔ míng yún:" mù guì míng, ěr guì cōng, xīn guì zhì. yǐ tiān xià zhī mù shì, zé wú bú jiàn yě yǐ tiān xià zhī ěr tīng, zé wú bù wén yě yǐ tiān xià zhī xīn lǜ, zé wú bù zhī yě. fú còu bìng jìn, zé míng bù sāi yǐ."" zhào" jiù zuò" zhāo", jù zhì yào gǎi. dú duàn yún:" huáng zhě huáng yě shèng dé huáng huáng, wú suǒ bù zhào."
〔二〕管子九守主明云:“目贵明,耳贵聪,心贵智。以天下之目视,则无不见也;以天下之耳听,则无不闻也;以天下之心虑,则无不知也。辐凑并进,则明不塞矣。”“照”旧作“昭”,据治要改。独断云:“皇者煌也;盛德煌煌,无所不照。”
sān bìng jiàn shū yáo diǎn." jìng" jīn shū zuò" jìng". hàn shū wáng zūn chuán lùn héng huī guó piān bìng yǔ cǐ tóng. duó àn: wú zhì lù kàng chuán yì zuò" jìng", jìng jìng tóng shēng tōng yòng.
〔三〕并见书尧典。“靖”今书作“静”。汉书王尊传、论衡恢国篇并与此同。○铎按:吴志陆抗传亦作“靖”,靖、静同声通用。
sì dèng xī zi wú hòu piān yún:" jūn zhě cáng xíng nì yǐng, qún xià wú sī."
〔四〕邓析子无厚篇云:“君者藏形匿影,群下无私。”
wǔ shū gāo yáo mó yún:" bǎi liáo shī shī."
〔五〕书皋陶谟云:“百僚师师。”
liù" juān" jiù zuò" sǔn". yú yuè yún:'" gé" zhī yǔ" juān", yì yì bù lún. yí dàng zuò" xiàn". sī xián piān yuē:" xiàn gé jiǔ zhōu", cǐ yún" gé xiàn", bǐ yún" xiàn gé", qí yì yī yě." xiàn" yǔ" sǔn" zì xíng wēi shì, yīn ér zhì wù.'
〔六〕“捐”旧作“损”。○俞樾云:‘“隔”之与“捐”,义亦不伦。疑当作“限”。思贤篇曰:“限隔九州”,此云“隔限”,彼云“限隔”,其义一也。“限”与“损”字形微似,因而致误。’
qī guǎn zǐ míng fǎ jiě yún:" shū yuǎn gé bì ér bù dé wén."" gé" jí" gé" zhī shěng.
〔七〕管子明法解云:“疏远鬲闭而不得闻。”“鬲”即“隔”之省。
bā hán fēi zǐ gū fèn piān yún:" zhì shù néng fǎ zhī shì yòng, zé guì zhòng zhī chén bì zài shéng zhī wài yǐ."
〔八〕韩非子孤愤篇云:“智术能法之士用,则贵重之臣必在绳之外矣。”
jiǔ hàn shū gǔ yǒng chuán yún:" yì yuǎn jiāo dù zhī chǒng."
〔九〕汉书谷永传云:“抑远骄妒之宠。”
yī hàn shū jiǎ juān zhī chuán yún:" tiān xià kuì pàn, huò zú zài yú èr shì zhī mò." jiǎ shān chuán yún:" tiān xià yǐ kuì, ér mò zhī gào."
〔一0〕汉书贾捐之传云:“天下溃畔,祸卒在于二世之末。”贾山传云:“天下已溃,而莫之告。”
yī yī zhì yào zuò" jiē zhī gāo shā", bìng yǒu tuō wù.
〔一一〕治要作“皆知高杀”,并有脱误。
yī èr" yǐ" zhì yào zuò" hū". shì jiàn shǐ jì qín shǐ huáng jì.
〔一二〕“矣”治要作“乎”。事见史记秦始皇纪。
yī sān" gù rén jūn" sān zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔一三〕“故人君”三字旧脱,据治要补。
yī sì guǎn zǐ míng fǎ jiě yún:" míng zhǔ zhě jiān tīng dú duàn, duō qí mén hù, qún chén zhī dào, xià de míng shàng, jiàn dé yán guì, gù jiān rén bù gǎn qī."
〔一四〕管子明法解云:“明主者兼听独断,多其门户,群臣之道,下得明上,贱得言贵,故奸人不敢欺。”
yī wǔ" yán" zì jiù kōng, jù chéng běn bǔ. mèng zǐ:" yǔ wén shàn yán zé bài", zhào qí zhù yǐn shàng shū yuē:" yǔ bài dǎng yán." jīn shū gāo yáo mó zuò" chāng yán". hàn shū xù chuán:" jīn rì fù wén dǎng yán", yán shī gǔ zhù:" dǎng yán, shàn yán yě." duó àn:" dǎng" jí" chāng" zhī hòu chū xíng shēng zì.
〔一五〕“言”字旧空,据程本补。孟子:“禹闻善言则拜”,赵岐注引尚书曰:“禹拜谠言。”今书皋陶谟作“昌言”。汉书叙传:“今日复闻谠言”,颜师古注:“谠言,善言也。”○铎按:“谠”即“昌”之后出形声字。
yī liù" yǐ" zì jiù kōng, jù chéng běn bǔ. xiāng niàn liù nián zuǒ zhuàn yún:" yì zé jìn, fǒu zé fèng shēn ér tuì."
〔一六〕“矣”字旧空,据程本补。襄廿六年左传云:“义则进,否则奉身而退。”
fū cháo chén suǒ yǐ tǒng lǐ yī, ér duō bǐ zhōu zé fǎ luàn èr xián rén suǒ sān yǐ fèng jǐ, ér yǐn dùn fú yě zé jūn gū. fǎ luàn jūn gū sì ér néng cún zhě, wèi zhī cháng yǒu yě wǔ. shì gù míng jūn lì zhòng liù, wù xià yán yǐ zhāo wài, jìng nà bēi jiàn yǐ yòu xián yě. qī qí wú jù yán, wèi bì yán zhě zhī jǐn kě yòng yě, nǎi jù jù wú yòng ér ràng yǒu yòng yě bā qí wú màn jiàn, wèi bì qí rén jǐn xián yě, nǎi jù màn bù xiào ér jué xián wàng yě. shì gù shèng wáng biǎo xiǎo yǐ lì dà jiǔ, shǎng bǐ yǐ zhāo xián, rán hòu liáng shì jí yú cháo yī, xià qíng dá yú jūn yě yī yī. gù shàng wú yí shī zhī cè yī èr, guān wú luàn fǎ zhī chén. cǐ jūn mín zhī suǒ lì, ér jiān nìng zhī suǒ huàn yě.
夫朝臣所以统理〔一〕,而多比周则法乱〔二〕;贤人所〔三〕以奉己,而隐遯伏野则君孤。法乱君孤〔四〕而能存者,未之尝有也〔五〕。是故明君莅众〔六〕,务下言以昭外,敬纳卑贱以诱贤也。〔七〕其无讵言,未必言者之尽可用也,乃惧距无用而让有用也〔八〕;其无慢贱,未必其人尽贤也,乃惧慢不肖而绝贤望也。是故圣王表小以厉大〔九〕,赏鄙以招贤,然后良士集于朝〔一0〕,下情达于君也〔一一〕。故上无遗失之策〔一二〕,官无乱法之臣。此君民之所利,而奸佞之所患也。
yī hàn shū kǒng guāng chuán cè yún:" chéng xiàng zhě, zhèn zhī gǔ gōng, suǒ yǔ gòng chéng zōng miào, tǒng lǐ hǎi nèi." xuē xuān chuán yún:" yù shǐ dài fū, nèi chéng běn cháo zhī fēng huà, wài zuǒ chéng xiàng tǒng lǐ tiān xià."
〔一〕汉书孔光传策云:“丞相者,朕之股肱,所与共承宗庙,统理海内。”薛宣传云:“御史大夫,内承本朝之风化,外佐丞相统理天下。”
èr jiù wú" fǎ" zì, àn wén yì dāng yǒu, xià yún" guān wú luàn fǎ zhī chén" kě zhèng. guǎn zǐ rèn fǎ piān yún:" qún dǎng bǐ zhōu yǐ lì qí sī, qǐng yè rèn jǔ yǐ luàn gōng fǎ." wáng xiān shēng yún:'" duō" dàng shì" péng" zì zhī wù, xià tuō" dǎng" zì.' duó àn: shí gòng piān:" shì yǐ jǔ shì duō dǎng ér yòng sī."" duō" yì" péng" zì zhī wù. lì shū" péng" zì zuò"", gù yǔ" duō" xiāng luàn.
〔二〕旧无“法”字,按文义当有,下云“官无乱法之臣”可证。管子任法篇云:“群党比周以立其私,请谒任举以乱公法。”王先生云:‘“多”当是“朋”字之误,下脱“党”字。’○铎按:实贡篇:“是以举世多党而用私。”“多”亦“朋”字之误。隶书“朋”字作“●”,故与“多”相乱。
sān" suǒ" zì jiù kōng, jù chéng běn. duó àn: shù gǔ táng jǐng sòng xiě běn yì yǒu" suǒ" zì.
〔三〕“所”字旧空,据程本。○铎按:述古堂景宋写本亦有“所”字。
sì yǐ shàng sì zì jiù tuō.
〔四〕以上四字旧脱。
wǔ guǎn zǐ míng fǎ jiě yún:" fǎ fèi ér sī xíng, zé rén zhǔ gū tè ér dú lì, rén chén qún dǎng ér chéng péng, rú cǐ zé zhǔ ruò ér chén qiáng, cǐ zhī wèi luàn guó."
〔五〕管子明法解云:“法废而私行,则人主孤特而独立,人臣群党而成朋,如此则主弱而臣强,此之谓乱国。”
liù yì míng yí xiàng yuē:" jūn zǐ yǐ lì zhòng."
〔六〕易明夷象曰:“君子以莅众。”
qī zhì yào" yán" shàng yǒu" zhī" zì," zhāo wài" xià yǒu" yě" zì, yí yǎn." zhāo" dàng zuò" zhào". wáng xiān shēng yún:'" nà" zì dāng zài" wù" zì xià," zhāo" dàng zuò" zhāo", guān xià" wú jù yán"" wú màn jiàn" píng liè kě jiàn.' duó àn: xià wén yòu yán" shǎng bǐ yǐ zhāo xián", wáng shuō shì.
〔七〕治要“言”上有“之”字,“昭外”下有“也”字,疑衍。“昭”当作“照”。王先生云:‘“纳”字当在“务”字下,“昭”当作“招”,观下“无距言”、“无慢贱”平列可见。’○铎按:下文又言“赏鄙以招贤”,王说是。
bā yàn zǐ chūn qīu jiàn xià yún:" tiān xià zhě, fēi yòng yī shì zhī yán yě. gù yǒu shòu ér bù yòng, è yǒu jù ér bù shòu zhě zāi?"" jù" yǔ" jù" tōng. xīn shū dà zhèng xià piān yún:" gǔ shèng wáng jūn zǐ bù sù jù rén."" nǎi jù" yǐ xià shí zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ." ràng" yǔ" rǎng" tōng. qū lǐ:" zuǒ yòu rǎng bì", zhèng zhù:" rǎng, què yě."
〔八〕晏子春秋谏下云:“天下者,非用一士之言也。固有受而不用,恶有拒而不受者哉?”“距”与“拒”通。新书大政下篇云:“古圣王君子不素距人。”“乃惧”以下十字旧脱,据治要补。“让”与“攘”通。曲礼:“左右攘辟”,郑注:“攘,却也。”
jiǔ" biǎo" jiù zuò" zé", jù zhì yào gǎi. xīn shū dà zhèng xià piān yún:" shèng wáng xuǎn jǔ yě, yǐ wéi biǎo yě."
〔九〕“表”旧作“责”,据治要改。新书大政下篇云:“圣王选举也,以为表也。”
yī shū qín shì yún:" fān fān liáng shì."
〔一0〕书秦誓云:“番番良士。”
yī yī guǎn zǐ míng fǎ piān yún:" xià qíng qiú bù shàng tōng, wèi zhī sāi."
〔一一〕管子明法篇云:“下情求不上通,谓之塞。”
yī èr wén zi zì rán piān yún:" yīn xún rèn xià, zé chéng ér bù láo, móu wú shī cè, jǔ wú guò shì." shǐ jì zhǔ fù yǎn chuán yún:" móu wú yí cè."
〔一二〕文子自然篇云:“因循任下,责成而不劳,谋无失策,举无过事。”史记主父偃传云:“谋无遗策。”
xī zhāng lù yī jiàn ér ráng hóu miǎn yī, yuán sī jìn shuō ér zhōu chù èr. shì yǐ dāng tú zhī rén sān, héng jí zhèng zhí zhī shì sì, dé yī jiè yán yú jūn wǔ yǐ jiǎo qí xié yě liù, gù shàng qī shì wěi cí yǐ zhàng bā zhǔ xīn jiǔ, xià shè wēi quán yǐ gù shì mín yī. zhào gāo luàn zhèng, kǒng è wén shàng, nǎi yù yào èr shì yuē:" lǚ jiàn qún chén zhòng yì zhèng shì zé dú, dú qiě shì duǎn, bù ruò cáng jǐ dú duàn, shén qiě zūn yán. tiān zǐ chēng zhèn, gù dàn wén míng yī yī." èr shì yú shì nǎi shēn zì yōu yǐn, dú jìn zhào gāo. zhào gāo rù chēng hǎo yán yǐ shuō zhǔ, chū yǐ zhào lìng yǐ zì zūn. tiān xià yú làn yī èr, xiāng shuài pàn qín. zhào gāo kǒng jù, guī è yú jūn, nǎi shǐ yán lè zé ér shā yī sān, yuàn yī jiàn gāo bù néng ér sǐ yī sì.
昔张禄一见而穰侯免〔一〕,袁丝进说而周■黜〔二〕。是以当涂之人〔三〕,恒嫉正直之士〔四〕,得一介言于君〔五〕以矫其邪也〔六〕,故上〔七〕饰伪辞以障〔八〕主心〔九〕,下设威权以固士民〔一0〕。赵高乱政,恐恶闻上,乃豫要二世曰:“屡见群臣众议政事则黩,黩且示短,不若藏己独断,神且尊严。天子称朕,固但闻名〔一一〕。”二世于是乃深自幽隐,独进赵高。赵高入称好言以说主,出倚诏令以自尊。天下鱼烂〔一二〕,相帅叛秦。赵高恐惧,归恶于君,乃使阎乐责而杀〔一三〕,愿一见高不能而死〔一四〕。
yī jiàn shǐ jì fàn suī chuán. duó àn: zhāng lù, wèi biàn shì fàn suī suǒ gēng míng. ráng hóu jí wèi rǎn, qín zhāo wáng mǔ xuān tài hòu yì mǔ dì, xiāng qín. zhāo wáng sì shí yī nián, tīng fàn suī shuō ér zhú ráng hóu. shì yì xiáng qín cè sān.
〔一〕见史记范睢传。○铎按:张禄,魏辩士范睢所更名。穰侯即魏冉,秦昭王母宣太后异母弟,相秦。昭王四十一年,听范睢说而逐穰侯。事亦详秦策三。
èr jiàn shǐ jì yuán àng chuán."" yǔ" bó" tóng.
〔二〕见史记袁盎传。“■”与“勃”同。
sān" dāng tú zhī rén" jiàn hán fēi zǐ gū fèn piān. mèng zǐ:" dāng lù yú qí", zhào zhù yún:" dé dàng shì lù."" dāng tú" yóu yán" dāng lù".
〔三〕“当涂之人”见韩非子孤愤篇。孟子:“当路于齐”,赵注云:“得当仕路。”“当涂”犹言“当路”。
sì shī xiǎo míng yún:" zhèng zhí shì yǔ."
〔四〕诗小明云:“正直是与。”
wǔ chūn qiū fán lù chǔ zhuāng wáng piān yún:" jiè yǐ yī yán yuē: wáng zhě bì gǎi zhì." àn" jiè" zhī yán" jiān" yě. hàn shū dù zhōu hòu qīn chuán yún:" wú shǐ fàn suī zhī tú dé jiān qí shuō."
〔五〕春秋繁露楚庄王篇云:“介以一言曰:王者必改制。”按“介”之言“间”也。汉书杜周后钦传云:“毋使范睢之徒得间其说。”
liù wén xuǎn cháng dí fù lǐ shàn zhù yǐn cāng jié piān yún:" jiǎo, zhèng yě."
〔六〕文选长笛赋李善注引苍颉篇云:“矫,正也。”
qī" shàng" zì jiù tuō.
〔七〕“上”字旧脱。
bā" zhàng" jiù zuò" zhāng".
〔八〕“障”旧作“彰”。
jiǔ hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" bǎi guān jiē shì kōng yán xū cí."
〔九〕汉书董仲舒传云:“百官皆饰空言虚辞。”
yī qín cè:' fàn suī yuē:" chén wén shàn wèi guó zhě, nèi gù qí wēi, ér wài zhòng qí quán."'
〔一0〕秦策:‘范睢曰:“臣闻善为国者,内固其威,而外重其权。”’
yī yī duó àn:" gù" yì" dàn" yě. yán dàn wén míng, bù shǐ rén jiàn yě. shǐ jì qín shǐ huáng jì zuò" gù bù wén shēng". suǒ yǐn yún:' yī zuò" gù wén shēng", yán tiān zǐ cháng jū jìn zhōng, wén qí shēng ěr, bú jiàn qí xíng yě.' lǐ sī zhuàn jì gāo zhī yán yuē:" tiān zǐ suǒ yǐ guì zhě, dàn yǐ wén shēng, qún chén mò de jiàn qí miàn." shì" gù" jí" dàn" yě. hàn shū wáng zūn chuán:" tiān xià jiē yán wáng yǒng, gù dàn fù guì, ān néng yǒng?"" gù dàn" yǔ" gù dàn" tóng. cān dú shū zá zhì wáng niàn sūn shuō.
〔一一〕○铎按:“固”亦“但”也。言但闻名,不使人见也。史记秦始皇纪作“固不闻声”。索隐云:‘一作“固闻声”,言天子常居禁中,闻其声耳,不见其形也。’李斯传记高之言曰:“天子所以贵者,但以闻声,群臣莫得见其面。”是“固”即“但”也。汉书王尊传:“天下皆言王勇,顾但负贵,安能勇?”“固但”与“顾但”同。参读书杂志王念孙说。
yī èr shǐ jì qín shǐ huáng jì hòu bān gù lùn yún:" hé jué bù kě fù yōng, yú làn bù kě fù quán." àn" yú làn" běn xī shí jiǔ nián gōng yáng zhuàn.
〔一二〕史记秦始皇纪后班固论云:“何决不可复壅,鱼烂不可复全。”按“鱼烂”本僖十九年公羊传。
yī sān" shā" xià dāng tuō" zhī" zì.
〔一三〕“杀”下当脱“之”字。
yī sì jiàn shǐ jì qín shǐ huáng jì jí lǐ sī chuán.
〔一四〕见史记秦始皇纪及李斯传。
fū tián cháng qiú jiǎn gōng yī, chuō chǐ xuán mǐn wáng èr, èr shì yì jì wén zhī yǐ. rán yóu fù xí qí bài jī zhě sān hé yě? guò zài yú bù nà qīng shì zhī zhēn guī sì, bù shòu mín máng zhī yáo yán wǔ, zì yǐ jǐ xián yú jiǎn mǐn, ér zhào gāo xián liù yú èr chén yě. gù guó yǐ luàn ér shàng bù zhī, huò jì zuò ér xià bù jiù qī. cǐ fēi zhòng gòng qì jūn, nǎi jūn yǐ zhòng mìng xì zhào gāo, bìng zì jué yú mín yě bā.
夫田常囚简公〔一〕,踔齿悬泯王〔二〕,二世亦既闻之矣。然犹复袭其败迹者〔三〕何也?过在于不纳卿士之箴规〔四〕,不受民氓之谣言〔五〕,自以己贤于简、愍,而赵高贤〔六〕于二臣也。故国已乱而上不知,祸既作而下不救〔七〕。此非众共弃君,乃君以众命系赵高,病自绝于民也〔八〕。
yī tián cháng jí chén héng. shì jiàn āi shí sì nián zuǒ zhuàn. duó àn: xián nán piān:" qí hóu zhī yǐ duó guó", jí cǐ shì. yì jiàn shǐ jì qí shì jiā tián wán shì jiā.
〔一〕田常即陈恒。事见哀十四年左传。○铎按:贤难篇:“齐侯之以夺国”,即此事。亦见史记齐世家、田完世家。
èr qín cè:' fàn suī yuē:" nào chǐ guǎn qí zhī quán, suō mǐn wáng zhī jīn, xuán zhī miào liáng, sù xī ér sǐ."' shì xiáng qí cè. chuō nào, mǐn mǐn gǔ zì jù tōng yòng. shǐ jì tián wán shì jiā zuò mǐn wáng.
〔二〕秦策:‘范睢曰:“淖齿管齐之权,缩闵王之筋,悬之庙梁,宿昔而死。”’事详齐策。踔、淖,愍、闵古字俱通用。史记田完世家作愍王。
sān hán fēi zǐ nán miàn piān yún:" xí luàn zhī jī."
〔三〕韩非子南面篇云:“袭乱之迹。”
sì zhōu yǔ yún:" shī zhēn, jìn chén jǐn guī."
〔四〕周语云:“师箴,近臣尽规。”
wǔ jìn yǔ yún:" fēng tīng lú yán yú shì, biàn yāo xiáng yú yáo." hòu hàn shū cài yōng chuán yún:" lìng sān gōng yáo yán zòu shì", zhāng huái zhù yǐn hàn guān yí yuē:" sān gōng tīng cǎi zhǎng lì zāng pǐ, rén suǒ jí kǔ, tiáo zòu zhī, shì wèi jǔ yáo yán zhě yě." liú táo chuán yún:" tīng mín shù zhī yáo yín."
〔五〕晋语云:“风听胪言于市,辨祅祥于谣。”后汉书蔡邕传云:“令三公谣言奏事”,章怀注引汉官仪曰:“三公听采长吏臧否,人所疾苦,条奏之,是为举谣言者也。”刘陶传云:“听民庶之谣吟。”
liù yǐ shàng sān zì jiù tuō.
〔六〕以上三字旧脱。
qī" jiù" jiù zuò" shā".
〔七〕“救”旧作“杀”。
bā shū xī bó kān lí yún:" wéi wáng yín xì yòng zì jué."
〔八〕书西伯戡黎云:“惟王淫戏用自绝。”
hòu mò shì zhī jūn wēi hé zhī zhī zāi yī? shùn yuē:" yǔ wéi, rǔ bì. rǔ wú miàn cóng, tuì yǒu hòu yán èr." gù zhì sān guó zhī dào, quàn zhī shǐ jiàn, xuān zhī shǐ yán sì, rán hòu jūn míng chá ér zhì qíng tōng yǐ.
后末世之君危何知之哉〔一〕?舜曰:“予违,汝弼。汝无面从,退有后言〔二〕。”故治〔三〕国之道,劝之使谏,宣之使言〔四〕,然后君明察而治情通矣。
yī wén yǒu tuō wù. duó àn: cǐ jù yǔ xián nán piān" qiě lǘ yán fán pǐn hé dú shí zāi?" tóng wèi gèng duān yǐ qǐ xià zhī cí, yí dàng zuò" hòu mò shì zhī jūn hé wēi zhī zhī zāi?" yán mò shì zhī jūn hé zhī jù jiàn zhī wēi yě. chuán xiě wù dào, suì bù kě dú.
〔一〕文有脱误。○铎按:此句与贤难篇“且闾阎凡品何独识哉?”同为更端以起下之辞,疑当作“后末世之君何危之知哉?”言末世之君何知拒谏之危也。传写误倒,遂不可读。
èr shū gāo yáo mó.
〔二〕书皋陶谟。
sān" zhì" zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔三〕“治”字旧脱,据治要补。
sì zhōu yǔ:' shào gōng yuē:" wèi mín zhě xuān zhī shǐ yán."'
〔四〕周语:‘邵公曰:“为民者宣之使言。”’
qiě fán jiāo chén zhī hǎo yǐn xián yě yī, jì huàn qí zhèng yì yǐ shéng jǐ yǐ èr, yòu chǐ jū shàng wèi ér míng bù jí xià, yǐn qí zhí ér cè bù chū yú jǐ sān. shì yǐ wǎn dé zhòng ér zi cháng shā zhī sì, qū yuán dé jūn ér jiāo lán gòu chán wǔ, gěng shòu jiàn cháng píng ér yán yán dù qí móu liù, chén tāng shā zhì zhī ér kuāng héng jiào qí gōng qī.
且凡骄臣之好隐贤也〔一〕,既患其正义以绳己矣〔二〕,又耻居上位而明不及下,尹其职而策不出于己〔三〕。是以]宛得众而子常杀之〔四〕,屈原得君而椒、兰构谗〔五〕,耿寿建常平而严延妒其谋〔六〕,陈汤杀郅支而匡衡挍其功〔七〕。
yī hàn shū gǔ yǒng chuán yún:" jiāo chén hàn qiè." mèng zǐ yún:" jìn bù yǐn xián." duó àn: cǐ" yǐn xián" wèi yǐn bì xián rén.
〔一〕汉书谷永传云:“骄臣悍妾。”孟子云:“进不隐贤。”○铎按:此“隐贤”谓隐蔽贤人。
èr shǐ jì shāng jūn chuán yún:" rì shéng qín zhī guì gōng zǐ."
〔二〕史记商君传云:“日绳秦之贵公子。”
sān zhì yào zài cuī shí zhèng lùn yún:" qí dá zhě huò jīn míng jí néng, chǐ shàn cè bù cóng jǐ chū, zé wǔ bǐ fèn cí yǐ pò qí yì, guǎ bù shèng zhòng, suì jiàn píng qì." yú yuè wèi" yǐn" dāng wèi" shī", xiáng xián nán piān" yǐn jù tiān guān" zhù. duó àn: xià piān yún:" qún liáo shī yǐn, xián yǒu diǎn sī, gè jū qí zhí." yí cǐ" yǐn" zì dàng zuò" jū".
〔三〕治要载崔实政论云:“其达者或矜名嫉能,耻善策不从己出,则舞笔奋辞以破其义,寡不胜众,遂见屏弃。”○俞樾谓“尹”当为“尸”,详贤难篇“尹据天官”注。○铎按:下篇云:“群僚师尹,咸有典司,各居其职。”疑此“尹”字当作“居”。
sì zhāo niàn qī nián zuǒ zhuàn. duó àn: yǐ jiàn xián nán piān.
〔四〕昭廿七年左传。○铎按:已见贤难篇。
wǔ" gòu" jiù zuò" tǐng", jù zhì yào gǎi. xīn xù jié shì piān yún:" qū yuán zhě, míng píng, chǔ zhī tóng xìng dài fū, yǒu bó tōng zhī zhī, qīng jié zhī xíng, huái wáng yòng zhī. qín yù tūn miè zhū hóu, bìng jiān tiān xià, qū yuán wèi chǔ dōng shǐ yú qí yǐ jié dǎng. qín guó huàn zhī, nǎi shǐ zhāng yí zhī chǔ, huò chǔ guì chén shàng guān dài fū jìn shàng zhī shǔ, shàng jí lìng yǐn zi lán sī mǎ zǐ jiāo, nèi lù fū rén zhèng xiù, gòng zèn qū yuán. qū yuán suì fàng yú wài, nǎi zuò lí sāo." hàn shū yáng xióng chuán fǎn lí sāo yún:" líng xiū jì xìn jiāo lán zhī shà nìng xī!" sū lín yuē:" jiāo lán, lìng yǐn zi jiāo zi lán yě." àn shǐ jì qū yuán chuán bù zài zi jiāo.
〔五〕“构”旧作“挺”,据治要改。新序节士篇云:“屈原者,名平,楚之同姓大夫,有博通之知,清洁之行,怀王用之。秦欲吞滅諸侯,并兼天下,屈原為楚東使於齊以結■黨。秦国患之,乃使张仪之楚,货楚贵臣上官大夫、靳尚之属,上及令尹子兰、司马子椒,内赂夫人郑袖,共谮屈原。屈原遂放于外,乃作离骚。”汉书扬雄传反离骚云:“灵修既信椒、兰之唼佞兮!”苏林曰:“椒、兰,令尹子椒、子兰也。”按史记屈原传不载子椒。
liù jiàn hàn shū kù lì yán yán nián chuán. duó àn: gěng shòu chāng yán yán nián gè jié yī zì.
〔六〕见汉书酷吏严延年传。○铎按:耿寿昌、严延年各节一字。
qī jiàn hàn shū chén tāng chuán." jiào" jiù zuò" jiù", jù zhì yào gǎi. yú yuè yún:'" jiù" zì wú yì. wāng gǎi zuò" jiào", yì yì yū qū. yí běn shì" jiǎo" zì. huái nán lǎn míng xùn:" fèng huáng zhī xiáng zhì dé yě, léi tíng bù zuò, fēng yǔ bù xīng, chuān gǔ bù dàn, cǎo mù bù yáo, ér yàn què jiǎo zhī, yǐ wéi bù néng yǔ zhī zhēng yú yǔ zhòu zhī jiān."" jiǎo" gài qīng màn zhī yì. shàng wén yún:" chì chī qīng qiú zhī yóu jì zhōu yě, shé qīng zhī, yǐ wèi bù néng yǔ zhī zhēng yú jiāng hǎi zhī zhōng." yī yún" qīng zhī", yī yún" jiǎo zhī", shì" jiǎo" yǔ" qīng" tóng." jiǎo qí gōng" jí" qīng qí gōng" yě." jiào" nǎi" jiǎo" zhī wù," jiù" yòu" jiào" zhī wù ěr.' duó àn: jiù jiào bìng dāng dú wéi" náo". náo, qū yě. náo qí gōng, wèi qū cí yǐ jiǎn qí gōng ěr. tāng chuán yún:" kuāng héng yǐ tāng shàn xīng shī jiǎo zhì, rú fù jiā jué tǔ, zé hòu fèng shǐ zhě zhēng yù chéng wēi, jiǎo xìng shēng shì yú mán yí. wèi guó zhāo nán, jiàn bù kě kāi." míng fēi" qīng qí gōng" zhī wèi. náo jiào gǔ yīn tóng bù, yǔ" jiù" yīn yì xiāng jìn. gài qiú zhū shēng zé dé, qiú zhī xíng zé yuǎn yǐ.
〔七〕见汉书陈汤传。“挍”旧作“捄”,据治要改。○俞樾云:‘“捄”字无义。汪改作“挍”,义亦迂曲。疑本是“佼”字。淮南览冥训:“凤凰之翔至德也,雷霆不作,风雨不兴,川谷不澹,草木不摇,而燕雀佼之,以为不能与之争于宇宙之间。”“佼”盖轻慢之意。上文云:“赤螭、青虯之遊冀州也,蛇■輕之,以為不能與之爭於江海之中。”一云“轻之”,一云“佼之”,是“佼”与“轻”同。“佼其功”即“轻其功”也。“挍”乃“佼”之误,“捄”又“挍”之误耳。’○铎按:捄、挍并当读为“挠”。挠,屈也。挠其功,谓屈辞以减其功耳。汤传云:“匡衡以汤擅兴师矫制,如复加爵土,则后奉使者争欲乘危,徼幸生事于蛮夷。为国招难,渐不可开。”明非“轻其功”之谓。挠、挍古音同部,与“捄”音亦相近。盖求诸声则得,求之形则远矣。
yóu cǐ guān zhī, chù wèi bēi jiàn ér yù xiào shàn yú jūn, zé bì xiān yǔ chǒng rén wéi chóu yǐ yī. chéng jiù chǒng jǔ zhī yú nèi èr, ér jǐ jiē jiàn sān yù zì xìn yú wài, cǐ sì sī shàn zhī jūn, yuàn zhōng zhī shì, suǒ yǐ suī bìng shēng yī shì, yōu xīn xiāng jiǎo, ér zhōng bù dé yù zhě yě. wǔ
由此观之,处位卑贱而欲效善于君,则必先与宠人为雠矣〔一〕。乘旧宠沮之于内〔二〕,而己接贱〔三〕欲自信于外,此〔四〕思善之君,愿忠之士,所以虽并生一世,忧心相皦,而终不得遇者也。〔五〕
yī" yǐ" zì jù zhì yào bǔ. hán fēi zǐ bā shuō piān yún:" zhì guó shì fēi bù yǐ shù duàn, ér jué yú chǒng rén, zé chén xià qīng jūn ér zhòng yú chǒng rén yǐ."
〔一〕“矣”字据治要补。韩非子八说篇云:“治国是非不以术断,而决于宠人,则臣下轻君而重于宠人矣。”
èr" chéng" jiù zuò" shì", jù zhì yào gǎi. àn" chéng" yóu" shì" yě. kǎo jī piān yún:" fù zhě chéng qí cái lì."
〔二〕“乘”旧作“恃”,据治要改。按“乘”犹“恃”也。考绩篇云:“富者乘其才力。”
sān jiù wú" ér jǐ" èr zì, jù zhì yào bǔ. àn" jiē" dàng zuò" shū"," shū" wù wèi" jī", yòu zhuǎn wù wèi" jiē" yě. hán fēi zǐ gū fèn piān yún:" chù shì bēi jiàn, wú dǎng gū tè. fū yǐ shū jiàn yǔ jìn ài xìn zhēng, qí shù bù shèng yě." cǐ wén běn zhī. hàn shū zhào chōng guó chuán:" shū bǔ shān jiān lǔ", yán shī gǔ zhù:'" shū" zì běn zuò" jī", yán xún jī ér bǔ zhī.' yì shū jī xiāng wù zhī zhèng.
〔三〕旧无“而己”二字,据治要补。按“接”当作“疏”,“疏”误为“迹”,又转误为“接”也。韩非子孤愤篇云:“处势卑贱,无党孤特。夫以疏贱与近爱信争,其数不胜也。”此文本之。汉书赵充国传:“疏捕山间虏”,颜师古注:‘“疏”字本作“迹”,言寻迹而捕之。’亦疏、迹相误之证。
sì" cǐ" zì jù zhì yào bǔ.
〔四〕“此”字据治要补。
wǔ" jiǎo" yí" jiào". lǐ jì qū lǐ zhèng zhù:" jiào, hào hū zhī shēng yě." wáng xiān shēng yún:" jiǎo, míng bái zhī mào." duó àn: wāng shuō jìn shì.
〔五〕“皦”疑“噭”。礼记曲礼郑注:“噭,号呼之声也。”王先生云:“皦,明白之貌。”○铎按:汪说近是。