shì zhī suǒ yǐ bù zhì zhě, yóu xián nán yě. suǒ wèi xián nán zhě, fēi zhí tǐ cōng míng fú dé yì zhī wèi yě. cǐ zé qiú xián zhī nán dé ěr, fēi xián zhě zhī suǒ nán yě. gù suǒ wèi xián nán zhě èr, nǎi jiāng yán hū xún sān shàn zé jiàn dù, xíng xián zé jiàn jí sì, ér bì yù huàn nán zhě yě.
世之所以不治者，由賢難也。所謂賢難者，非直體聰明服德義之謂也。此則求賢之難得爾，非賢者之所難也。故所謂賢難者〔二〕，乃將言乎循〔三〕善則見妒，行賢則見嫉〔四〕，而必遇患難者也。

yī duó àn: cǐ piān lùn bì xián zhī wèi hài. shāng zhí dào zhī nán xíng. shì bù huàn wú xián, ér huàn xián zhě zhī bù jiàn chá, gù yuē xián nán.
〔一〕○鐸按：此篇論蔽賢之為害。傷直道之難行。世不患無賢，而患賢者之不見察，故曰「賢難」。

èr jiù tuō nán zì.
〔二〕舊脫「難」字。

sān xún dāng zuò xiū, gǔ shū xún xiū duō xiāng luàn. duó àn: lì xù yún: xún xiū èr zì, lì fǎ zhǐ zhēng yī huà. lì yì jiàn xià wén.
〔三〕「循」當作「修」，古書循、修多相亂。○鐸按：隸續云：「循、修二字，隸法只爭一畫。」例亦見下文。

sì chǔ cí lí sāo yún: gè xìng xīn ér jí dù. jí xià jiù yǒu yě zì, jù zhū zi pǐn jié shān.
〔四〕楚辭離騷云：「各興心而嫉妒。」「嫉」下舊有「也」字，據諸子品節刪。

yú shùn zhī suǒ yǐ fàng jí yī, zi xū zhī suǒ yǐ bèi zhū èr, shàng shèng dà xián yóu bù néng zì miǎn yú jí dù, zé yòu kuàng hū zhōng shì zhī rén zāi sān? cǐ xiù shì suǒ yǐ suī yǒu xián cái měi zhì sì, rán yóu bù dé zhí dào ér xíng wǔ, suì chéng qí zhì zhě yě.
虞舜之所以放殛〔一〕，子胥之所以被誅〔二〕，上聖大賢猶不能自免於嫉妒，則又況乎中世之人哉〔三〕？此秀士所以雖有賢材美質〔四〕，然猶不得直道而行〔五〕，遂成其志者也。

yī mèng zǐ yún: shùn wǎng yú tián, hào qì yú mín tiān. yòu yún: fù mǔ shǐ shùn wán lǐn, juān jiē, gǔ sǒu fén lǐn. shǐ jùn jǐng, chū, cóng ér yǎn zhī. fàng jí wèi cǐ. yú yuè yún: yú shùn fàng jí, jí zhǐ cāng wú zhī bēng. qí yì wèi shùn dé shuāi, wèi yǔ suǒ fàng, gù yuǎn shòu cāng wú ér sǐ. jí liú zhī jǐ huò jīng yí gǔ zhī jiàn yě. shǐ tōng suǒ yǐn qiú yáo yǎn zhū zhū shuō, jiē chū jí zhǒng, nǎi wáng fú yǐ yǒu cǐ yán, zé cǐ shuō xiāng chuán, hàn shì yǐ yǒu zhī yǐ. wāng jiān yǐn wán lǐn jùn jǐng yǐ zhèng fàng jí shì, kǒng fēi qí zhǐ. duó àn: gǔ shū jí huò zuò jí, shū hóng fàn: gǔn zé jí sǐ, duō fāng: wǒ nǎi qí dà fá jí zhī, shì wén bìng yún: jí běn zuò jí. gài jí yì liú fàng zhī yì, fēi wèi shā yě. wāng zhī cǐ jù zhǔ yǔ yú shùn wèi shòu shì, yǔ xià jù yī lǜ, ér bù zhī wán lǐn jùn jǐng bù dé wèi zhī fàng jí, zé rú jiā chuán tǒng zhī shuō huò zhī yě. kǎo shùn bī yáo, yǔ bī shùn, hán fēi zi shuō yí piān yì cháng yán zhī, cǐ bì chuán zhī zì gǔ. tè hàn chóng rú shù, rén mò gǎn zhì yí ěr. zì dāng qǔ shǐ tōng yí gǔ piān suǒ yǐn jí zhǒng suǒ yǔ yǐ shuō cǐ.
〔一〕孟子云：「舜往于田，號泣於旻天。」又云：「父母使舜完廩，捐階，瞽瞍焚廩。使浚井，出，從而揜之。」「放殛」謂此。○俞樾云：『虞舜放殛，即指蒼梧之崩。其意謂舜德衰，為禹所放，故遠狩蒼梧而死。即劉知幾惑經、疑古之見也。史通所引囚堯、偃朱諸說，皆出汲冢，乃王符已有此言，則此說相傳，漢世已有之矣。汪箋引「完廩浚井」以證放殛事，恐非其旨。』○鐸按：古書「殛」或作「極」，書洪範：「鯀則殛死」，多方：「我乃其大罰殛之」，釋文並云：『「殛本作「極」。』蓋極亦流放之義，非謂殺也。汪知此句主語「虞舜」為受事，與下句一律，而不知「完廩浚井」不得謂之「放殛」，則儒家傳統之說惑之也。考「舜偪堯，禹偪舜」，韓非子說疑篇亦嘗言之，此必傳之自古。特漢崇儒術，人莫敢置疑耳。自當取史通疑古篇所引汲冢瑣語以說此。

èr āi shí yī nián zuǒ chuán.
〔二〕哀十一年左傳。

sān kuàng zì jiù tuō, chéng běn yǒu kuàng wú yòu. àn běn shū zé yòu kuàng shù jiàn, jīn bǔ zhèng.
〔三〕「況」字舊脫，程本有「況」無「又」。按本書「則又況」數見，今補正。

sì bái hǔ tōng bì yōng piān yún: qí yǒu xián cái měi zhì zhī xué zhě, zú yǐ kāi qí xīn.
〔四〕白虎通辟雍篇云：「其有賢才美質知學者，足以開其心。」

wǔ lùn yǔ.
〔五〕論語。

chù shì bù dé zhí qí xíng yī, cháo chén bù dé zhí qí yán èr, cǐ sú huà zhī suǒ yǐ bài sān, àn jūn zhī suǒ yǐ gū yě sì. qí hóu zhī yǐ duó guó wǔ, lǔ gōng zhī yǐ fàng zhú liù, jiē bài jī yàn fù yú bù xiá qī, ér yòng jí zhì hū bā? gù dé báo zhě è wén měi xíng, zhèng luàn zhě è wén zhì yán, cǐ wáng qín zhī suǒ yǐ zhū ǒu yǔ ér kēng shù shì yě jiǔ.
處士不得直其行〔一〕，朝臣不得直其言〔二〕，此俗化之所以敗〔三〕，闇君之所以孤也〔四〕。齊侯之以奪國〔五〕，魯公之以放逐〔六〕，皆敗績厭覆於不暇〔七〕，而用及治乎〔八〕？故德薄者惡聞美行，政亂者惡聞治言，此亡秦之所以誅偶語而坑術士也〔九〕。

yī guǎn zǐ wèn piān yún: chù shì xiū xíng, zú yǐ jiào rén. xún zǐ fēi shí èr zi piān yáng jìng zhù: chù shì, bù shì zhě yě. wén xuǎn yīng wǔ fù lǐ shàn zhù yǐn fēng sú tōng yún chù shì zhě, yǐn jū fàng yán yě.
〔一〕管子問篇云：「處士修行，足以教人。」荀子非十二子篇楊倞註：「處士，不仕者也。」文選鸚鵡賦李善注引風俗通雲「處士者，隱居放言也。」

èr guǎn zǐ míng fǎ piān yún: guó wú rén zhě, fēi cháo chén zhī shuāi yě. huái nán zǐ lǎn míng xùn yún: dài fū yǐn dào ér bù yán, gāo yòu zhù: yǐn rén yì zhī dào, bù zhèng jiàn zhí yán yě. lùn yǔ yún: guó wú dào, wēi xíng yán xùn yě.
〔二〕管子明法篇云：「國無人者，非朝臣之衰也。」淮南子覽冥訓云：「大夫隱道而不言」，高誘註：「隱仁義之道，不正諫直言也。」論語云：「國無道，危行言遜也。」

sān hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: xí sú huà zhī biàn. huò zhí chuán yún: shāng huà bài sú.
〔三〕漢書董仲舒傳云：「習俗化之變。」貨殖傳云：「傷化敗俗。」

sì àn jūn jiàn wù běn piān zhù. guǎn zǐ fǎ fǎ piān: zhèng yán zhí xíng zhī shì wēi, zé rén zhǔ gū ér wú nèi. rén zhǔ gū ér wú nèi, zé rén chén dǎng ér chéng qún.
〔四〕「闇君」見務本篇注。管子法法篇：「正言直行之士危，則人主孤而毋內。人主孤而毋內，則人臣黨而成群。」

wǔ āi shí sì nián zuǒ chuán. duó àn: qí jiǎn gōng bù tīng zhū yù yāng zhī yán ér wèi chén héng suǒ shì, yì jiàn shǐ jì qí shì jiā tián wán shì jiā.
〔五〕哀十四年左傳。○鐸按：齊簡公不聽諸御鞅之言而為陳恆所弒，亦見史記齊世家、田完世家。

liù wèi zhāo gōng āi gōng. chéng běn yǐ shàng bìng yǒu suǒ zì, wù. xià yún: sān dài zhī yǐ fù, liè guó zhī yǐ miè. jí qí lì. yì jiàn běn xùn piān. shǐ jì wú shì jiā yún: shāng zhī yǐ xìng, gài cǐ lì suǒ běn. duó àn: lǔ zhāo gōng bù tīng zi jiā jū zhī yán ér wèi mèng shì suǒ gōng, chū bēn, sǐ yú jìn zhī gàn hóu, jiàn zhāo èr shí wǔ nián sān shí èr nián zuǒ chuán jí shǐ jì lǔ shì jiā.
〔六〕謂昭公、哀公。程本「以」上並有「所」字，誤。下云：「三代之以覆，列國之以滅。」即其例。亦見本訓篇。史記吳世家云：「商之以興」，蓋此例所本。○鐸按：魯昭公不聽子家駒之言而為孟氏所攻，出奔，死於晉之干侯，見昭二十五年、三十二年左傳及史記魯世家。

qī xiāng sà yī nián zuǒ chuán zi chǎn yǔ.
〔七〕襄卅一年左傳子產語。

bā duó àn: yòng dú wèi yōng. yōng yóu hé yě, shuō jiàn jīng chuán shì cí juǎn sān.
〔八〕○鐸按：「用」讀為「庸」。「庸」猶「何」也，說見經傳釋詞卷三。

jiǔ jiàn shǐ jì qín shǐ huáng běn jì. duó àn: shuō wén: rú, shù shì zhī chēng.
〔九〕見史記秦始皇本紀。○鐸按：說文：「儒，術士之稱。」

jīn shì sú zhī rén, zì màn qí qīn ér zēng rén jìng zhī, zì jiǎn qí qīn ér zēng rén ài zhī zhě bù shǎo yě yī. qǐ dú pǐn shù èr, xián cái shí yǒu yān. dèng tōng xìng yú wén dì, jǐn xīn ér bù wéi, shǔn yōng ér wú sè sān. dì bìng bù lè, cóng róng yuē: tiān xià shuí zuì ài zhèn zhě hū? dèng tōng yù chēng tài zǐ zhī xiào, zé yīn duì yuē: mò ruò tài zǐ zhī zuì ài bì xià yě. jí tài zǐ wèn jí, dì lìng shǔn yōng, yǒu nán zhī sè, dì bù yuè ér qiǎn tài zǐ. jì ér wén dèng tōng zhī cháng shǔn yōng yě, nǎi cán ér yuàn zhī. jí sì dì wèi, suì zhì tōng zuì ér shǐ zhì yú è sǐ sì. gù dèng tōng qí xíng suǒ yǐ jǐn xīn lì ér wú hài rén wǔ, qí yán suǒ yǐ yù tài zǐ ér zhāo xiào cí yě. tài zǐ zì bù néng jǐn qí chēng, zé fǎn jié yuàn ér guī jiù yān liù. chēng rén zhī zhǎng, yù zhāng qí xiào, qiě yóu wèi zuì, yòu kuàng míng rén zhī duǎn jiǎo shì zhě zāi qī?
今世俗之人，自慢其親而憎人敬之，自簡其親而憎人愛之者不少也〔一〕。豈獨品庶〔二〕，賢材時有焉。鄧通幸於文帝，盡心而不違，吮癰而無■色〔三〕。帝病不樂，從容曰：「天下誰最愛朕者乎？」鄧通欲稱太子之孝，則因對曰：「莫若太子之最愛陛下也。」及太子問疾，帝令吮癰，有難之色，帝不悅而遣太子。既而聞鄧通之常吮癰也，乃慚而怨之。及嗣帝位，遂致通罪而使至於餓死〔四〕。故鄧通其行所以盡心力而無害人〔五〕，其言所以譽太子而昭孝慈也。太子自不能盡其稱，則反結怨而歸咎焉〔六〕。稱人之長，欲彰其孝，且猶為罪，又況明人之短矯世者哉〔七〕？

yī xiào jīng yún: ài qīn zhě bù gǎn è yú rén, jìng qīn zhě bù gǎn màn yú rén. duó àn: hàn shū gǔ yǒng chuán zhù: jiǎn, wèi qīng màn yě.
〔一〕孝經云：「愛親者不敢惡於人，敬親者不敢慢於人。」○鐸按：漢書谷永傳註：「簡，謂輕慢也。」

èr shuō wén yún: pǐn, zhòng shù yě. hàn shū jiǎ yì chuán fú fù yún: pǐn shù měi shēng. shǐ jì bó yí chuán zuò zhòng shù féng shēng. shuō yuàn fǎn zhì piān: mò zǐ yuē: fū pǐn shù fēi yǒu xīn yě, yǐ rén zhǔ wèi xīn.
〔二〕說文云：「品，眾庶也。」漢書賈誼傳服賦云：「品庶每生。」史記伯夷傳作「眾庶馮生」。說苑反質篇：『墨子曰：「夫品庶非有心也，以人主為心。」』

sān fāng yán yún:, hèn yě. zhèng sú zì. duó àn: shuō wén: lìn, hèn xī yě. jí lìn zhī hòu chū jiā páng zì.
〔三〕方言云：「●，恨也。」●、■正俗字。○鐸按：說文：「吝，恨惜也。」「●」即「吝」之後出加旁字。

sì jiàn shǐ jì nìng xìng chuán.
〔四〕見史記佞幸傳。

wǔ zhāo shí jiǔ nián zuǒ chuán yún: jǐn xīn lì yǐ shì jūn. qí zì jiù tuō, yī xià wén lì bǔ.
〔五〕昭十九年左傳云：「盡心力以事君。」「其」字舊脫，依下文例補。

liù huán shí bā nián zuǒ chuán yún: wú suǒ guī jiù.
〔六〕桓十八年左傳云：「無所歸咎。」

qī shuō yuàn zhèng lǐ piān: kǒng zǐ yuē: yán rén zhī shàn zhě, yǒu suǒ de ér wú suǒ shāng yě yán rén zhī è zhě, wú suǒ de ér yǒu suǒ shāng yě. xún zǐ chén dào piān yún: yán qí suǒ zhǎng, bù chēng qí suǒ duǎn. hàn shū yáng wáng sūn chuán yún: jiāng yǐ jiǎo shì yě.
〔七〕說苑政理篇：『孔子曰：「言人之善者，有所得而無所傷也；言人之惡者，無所得而有所傷也。」』荀子臣道篇云：「言其所長，不稱其所短。」漢書楊王孫傳云：「將以矯世也。」

qiě fán shì zhī suǒ yǐ wèi xián zhě, qiě yǐ qí yán yǔ xíng yě yī. zhōng zhèng zhī yán, fēi tú yù rén ér yǐ yě, bì yǒu chù yān xiào zǐ zhī xíng, fēi tú shǔn yōng ér yǐ yě, bì yǒu bó yān èr. rán zé xún xíng sān lùn yì zhī shì sì, dé bù yù yú jí dù zhī míng wǔ, miǎn yú xíng lù zhī jiù zhě, gài qí xìng zhě yě liù. bǐ gàn zhī suǒ yǐ pōu xīn, jī zǐ zhī suǒ yǐ wèi nú qī, bó zōng zhī yǐ sǐ bā, wǎn zhī yǐ wáng jiǔ.
且凡士之所以為賢者，且以其言與行也〔一〕。忠正之言，非徒譽人而已也，必有觸焉；孝子之行，非徒吮癰而已也，必有駁焉〔二〕。然則循行〔三〕論議之士〔四〕，得不遇於嫉妒之名〔五〕，免於刑戮之咎者，蓋其幸者也〔六〕。比干之所以剖心，箕子之所以為奴〔七〕，伯宗之以死〔八〕，]宛之以亡〔九〕。

yī wáng xiān shēng yún: qiě zì yǎn.
〔一〕王先生云：『「且」字衍。』

èr hán fēi zi wài chǔ shuō zuǒ xià yún: suī yǒu bó xíng, bì děi suǒ lì. shī shang shang zhě huá yún: shang shang zhě huá, huò huáng huò bái. zhèng jiān: xìng míng wáng zhī dé shí yǒu bó ér bù chún. chún bó zhù xiáng shí gòng piān. duó àn: hàn shū gǔ yǒng chuán: jiě piān bó zhī ài. zhù: bó, bù zhōu pǔ yě.
〔二〕韓非子外儲說左下云：「雖有駁行，必得所利。」詩裳裳者華云：「裳裳者華，或黃或白。」鄭箋：「興明王之德時有駁而不純。」「純駁」注詳實貢篇。」○鐸按：漢書谷永傳：「解偏駁之愛。」註：「駁，不周普也。」

sān hàn shū chén tāng chuán yún: sī lì zòu tāng wú xún xíng, sòng qí yuē: xún yí dāng zuò xiū. cǐ xún yì dāng wèi xiū. gāo dì jì: èr nián, lìng jǔ mín nián wǔ shí yǐ shàng, yǒu xiū xíng néng shuài zhòng wèi shàn, zhì yǐ wèi sān lǎo. xíng, dú rú zì. duó àn: hàn běi hǎi xiàng jǐng jūn bēi yīn: gù xún xíng dū chāng tái qiū xiān. jīn shí lù yún: àn hòu hàn shū bǎi guān zhì zhù, hé nán yǐn guān shǔ yǒu xún xíng yī bǎi sān shí rén, ér jìn shū zhí guān zhì, zhōu xiàn lì jiē yǒu xún xíng. jīn cǐ bēi yīn zài gù lì dū chāng tái qiū xiān ér xià shí jiǔ rén, jiē zuò xiū xíng. tā hàn jí jìn bēi shù yǒu zhī, yì yǔ cǐ bēi yīn suǒ shū tóng. qǐ xún xiū zì huà xiāng jìn, suì zhì é miù xié? lì xù yuē: xún xiū èr zì, lì fǎ zhǐ zhēng yī huà. shū bēi zhě hào qí, suǒ yǐ cóng shěng jiè yòng. rán zé hàn guān yǒu xún xíng, wú xiū xíng, ér xíng dú qù shēng.
〔三〕漢書陳湯傳云：「司隸奏湯無循行」，宋祁曰：『「循」疑當作「修」。』此「循」亦當為「修」。高帝紀：「二年，令舉民年五十以上，有修行能帥眾為善，置以為三老。」行，讀如字。○鐸按：漢北海相景君碑陰：「故循行都昌台邱暹。」金石錄云：「案後漢書百官志注，河南尹官屬有循行一百三十人，而晉書職官志，州縣吏皆有循行。今此碑陰載故吏都昌台邱暹而下十九人，皆作修行。他漢及晉碑數有之，亦與此碑陰所書同。豈循、修字畫相近，遂致訛謬邪？」隸續曰：「循、修二字，隸法只爭一畫。書碑者好奇，所以從省借用。」然則漢官有循行，無修行，而「行」讀去聲。

sì hàn shū zhū gé fēng chuán yún: shǐ lùn yì shì jī chén wú bǔ, zhǎng huò sù cān zhī míng. àn hàn shū bǎi guān gōng qīng biǎo, guāng lù xūn shǔ guān yǒu dài fū zhǎng lùn yì. gōng shèng chuán: yù shǐ zhōng chéng hé zòu shèng lì èr qiān dàn, cháng wèi dài fū, jiē xìng de gěi shì zhōng, yǔ lùn yì. hàn shí duō yǐ lùn yì chēng rén, gài gōng lìng yǒu qí wén. píng dāng chuán: gōng qīng jiàn dāng lùn yì tōng míng. shī dān chuán: chéng xiàng fāng jìn yù shǐ dài fū kǒng guāng jǔ dān lùn yì shēn bó. xiāo wàng zhī chuán: xuān dì chá wàng zhī jīng míng chí zhòng, lùn yì yǒu yú, cái rèn zǎi xiàng. chǔ yuán wáng hòu xiàng chuán: yuán dì zhào hé dōng tài shǒu kān zī zhì shū mào, dào shù tōng míng, lùn yì zhèng zhí, bǐng xīn yǒu cháng. fù xǐ chuán: tài hòu xià zhào yuē: gāo wǔ hòu xǐ zī xìng duān, lùn yì zhōng zhí. jiē jù lìng wén yán zhī. xī fū gōng chuán yún: lùn yì wáng suǒ bì, zhòng wèi qí kǒu. wáng shāng chuán yún: wáng fèng zhuān quán, xíng duō jiāo jiàn, shāng lùn yì bù néng píng fèng. fèng zhī zhī, yì shū shāng. jīng fáng chuán yún: shù yǐ lùn yì wèi dà chén suǒ fēi. zé cǐ suǒ yún bù néng miǎn yú xíng lù zhě yě.
〔四〕漢書諸葛豐傳云：「使論議士譏臣無補，長獲素餐之名。」按漢書百官公卿表，光祿勛屬官有大夫掌論議。龔勝傳：「御史中丞劾奏勝吏二千石，常位大夫，皆幸得給事中，與論議。」漢時多以「論議」稱人，蓋功令有其文。平當傳：「公卿薦當論議通明。」師丹傳：「丞相方進、御史大夫孔光舉丹論議深博。」蕭望之傳：「宣帝察望之經明持重，論議有餘，材任宰相。」楚元王后向傳：「元帝詔河東太守堪資質淑茂，道術通明，論議正直，秉心有常。」傅喜傳：『太后下詔曰：「高武侯喜姿性端■，論議忠直。」』皆據令文言之。息夫躬傳云：「論議亡所避，眾畏其口。」王商傳云：「王鳳顓權，行多驕僭，商論議不能平鳳。鳳知之，亦疏商。」京房傳云：「數以論議為大臣所非。」則此所云「不能免於刑戮」者也。

wǔ shǐ jì zōu yáng chuán yún: bù néng zì miǎn yú jí dù zhī rén. chǔ cí jiǔ biàn yún: hé xiǎn xī zhī jí dù xī! bèi yǐ bù cí zhī wěi míng. huò yún: cǐ míng dāng wèi hài. duó àn: míng zì zì kě tōng, bù fán gǎi zuò.
〔五〕史記鄒陽傳云：「不能自免於嫉妒之人。」楚辭九辨云：「何險巇之嫉妒兮！被以不慈之偽名。」或云：此「名」當為「害」。○鐸按：「名」字自可通，不煩改作。

liù lùn yǔ yún: miǎn yú xíng lù. yòu yún: xìng ér miǎn.
〔六〕論語云：「免於刑戮。」又云：「幸而免。」

qī shǐ jì yīn běn jì.
〔七〕史記殷本紀。

bā chéng shí wǔ nián zuǒ chuán. duó àn: jìn bó zōng hǎo zhí yán, sān zèn ér shā zhī. shì yì jiàn jìn yǔ wǔ.
〔八〕成十五年左傳。○鐸按：晉伯宗好直言，三]譖而殺之。事亦見晉語五。

jiǔ zhāo niàn qī nián zuǒ chuán. duó àn: chǔ qiè wǎn zhí ér hé, guó rén shuō zhī. fèi wú jí zèn qiè wǎn, wǎn zì shā. shì yì zài hán fēi zi nèi chǔ shuō xià piān.
〔九〕昭廿七年左傳。○鐸按：楚郄宛直而和，國人說之。費無極譖郄宛，宛自殺。事亦載韓非子內儲說下篇。

fū guó bù fá yú dù nán yě, yóu jiā bù fá yú dù nǚ yě. jìn gǔ yǐ lái, zì wài jí nèi, qí zhēng gōng míng dù guò jǐ zhě qǐ xī yě yī? yǔ yǐ wéi liǎng xián wèi yí bù xiāng hài hū èr? rán yě, fàn suī chù sān bái qǐ, gōng sūn hóng yì dǒng zhòng shū sì, cǐ tóng cháo gòng jūn chǒng lù zhēng gù yé wǔ? wéi shū bāng yì tú lì hài bù gàn zhě wèi kě yǐ miǎn hū? rán yě, sūn bìn xiū néng yú chǔ liù, páng juān zì wèi biàn sè, yòu yǐ yuè zhī hán fēi míng zhì yú hán, lǐ sī zì qín zuò sī, zhì ér shā zhī qī. jiē shì zhī xiāng dù qǐ ruò cǐ shén hū! cǐ wèi dá yú jūn gù shòu huò xié? wéi jiàn zhī wèi kě yǐ jiāng xìn hū? rán yě, jīng fáng shù yǔ yuán dì lùn nán, shǐ zhì kǎo gōng ér xuǎn shǒu cháo cuò yǎ wèi jǐng dì suǒ zhī bā shǐ tiáo hàn fǎ ér bù luàn jiǔ. fū èr zi zhī yú jūn yě, kě wèi jiàn zhī shēn ér chǒng ài shū yǐ, rán jīng fáng yuān sǐ ér shàng céng bù zhī, cháo cuò jì zhǎn ér dì nǎi huǐ yī. cǐ cái míng wèi zú wèi shēn yī yī gù jí nán xié yī èr? wéi dà shèng wèi néng wú lèi hū? rán yě, dì yǐ yǐ yì gù qiú yī sān, wén wáng yǐ rén gù jū yī sì. fū tǐ zhì xíng rén yì yī wǔ, jù nán miàn shī yǐn qīng shì, qiě yóu bù néng wú nán, rán zé fū zǐ xuē jī yī liù, shū xiàng léi xiè yī qī, qū yuán fàng shěn, jiǎ yì biǎn chù yī bā, zhōng lí fèi tì yī jiǔ, hé chǎng shù fù èr, wáng zhāng dǐ zuì èr yī, píng ā chì zhú èr èr, gài qí qīng shì zhě yě èr sān.
夫國不乏於妒男也，猶家不乏於妒女也。近古以來，自外及內，其爭功名妒過己者豈希也〔一〕？予以惟兩賢為宜不相害乎〔二〕？然也，范睢絀〔三〕白起，公孫弘抑董仲舒〔四〕，此同朝共君寵祿爭故耶〔五〕？惟殊邦異途利害不干者為可以免乎？然也，孫臏修能於楚〔六〕，龐涓自魏變色，誘以刖之；韓非明治於韓，李斯自秦作思，致而殺之〔七〕。嗟士之相妒豈若此甚乎！此未達於君故受禍邪？惟見知為可以將信乎？然也，京房數與元帝論難，使制考功而選守；晁錯雅為景帝所知〔八〕；使條漢法而不亂〔九〕。夫二子之於君也，可謂見知深而寵愛殊矣，然京房冤死而上曾不知，晁錯既斬而帝乃悔〔一０〕。此材明未足衛身〔一一〕故及難邪〔一二〕？惟大聖為能無累乎？然也，帝乙以義故囚〔一三〕，文王以仁故拘〔一四〕。夫體至行仁義〔一五〕，據南面師尹卿士，且猶不能無難，然則夫子削跡〔一六〕，叔向縲紲〔一七〕，屈原放沈，賈誼貶黜〔一八〕，鍾離廢替〔一九〕，何敞束縛〔二０〕，王章抵罪〔二一〕，平阿斥逐〔二二〕，蓋其輕士者也〔二三〕。

yī liè nǚ chuán lǔ jì jìng jiāng yún: qí suǒ yǔ yóu zhě, jiē guò jǐ zhě yě.
〔一〕列女傳魯季敬姜云：「其所與游者，皆過己者也。」

èr shǐ jì jì bù chuán yún: dīng gōng wèi xiàng yǔ zhú jiǒng gāo zǔ péng chéng xī, duǎn bīng jiē, gāo zǔ jí, gù dīng gōng yuē: liǎng xián qǐ xiāng è zāi? duó àn: cǐ yǔ xià wèi kě yǐ miǎn hū wèi kě yǐ jiāng xìn hū wèi néng wú lèi hū, sì hū zì jiē shuō wén suǒ wèi yǔ zhī yú. yàn zǐ chūn qīu jiàn shàng piān: wú wèi fū fù yù sòng zhī bù zhèng hū? zé tài shì zǐ niú cún yǐ wèi shè jì zōng miào zhī bù xiǎng hū? zé tài zhù zi yóu cún yǐ wèi zhū hóu bīn kè mò zhī yīng hū? zé xíng rén zǐ yǔ cún yǐ wèi guó jiā zhī yǒu yú bù zú pìn hū? zé wú zi cún yǐ. sì hū zì yòng lì yǔ cǐ tóng. jīn suī biāo wèn hào, ér shěn cí qì zhě dāng zhī qí fēi yí cí yě.
〔二〕史記季布傳云：『丁公為項羽逐窘高祖彭城西，短兵接，高祖急，顧丁公曰：「兩賢豈相厄哉？」』○鐸按：此與下「為可以免乎」、「為可以將信乎」、「為能無累乎」，四「乎」字皆說文所謂「語之餘」。晏子春秋諫上篇：「吾為夫婦獄訟之不正乎？則泰士子牛存矣；為社稷宗廟之不享乎？則泰祝子游存矣；為諸侯賓客莫之應乎？則行人子羽存矣；為國家之有餘不足聘乎？則吾子存矣。」四「乎」字用例與此同。今雖標問號，而審辭氣者當知其非疑詞也。

sān chù, qū zhī jiè.
〔三〕絀，「詘」之借。

sì bìng jiàn shǐ jì. chéng běn bái qǐ zuò bái gōng. àn bái gōng jiàn shǐ jì cài zé chuán.
〔四〕並見史記。程本「白起」作「白公」。按白公見史記蔡澤傳。

wǔ zhēng zì shàng xià yǒu tuō zì. shǐ jì qū yuán chuán yún: shàng guān dài fū yǔ zhī tóng liè. zhēng chǒng ér xīn hài qí néng. yǐn sì nián zuǒ chuán: shí què yún: chǒng lù guò yě.
〔五〕「爭」字上下有脫字。史記屈原傳云：「上官大夫與之同列。爭寵而心害其能。」隱四年左傳：『石碏云：「寵祿過也。」』

liù àn shǐ jì sūn zi chuán yún: bìn shēng ā juàn zhī jiān. ā juàn jiē qí yì, jiàn sī mǎ ráng jū chuán. hàn shū yì wén zhì bīng quán móu jiā yì yún: qí sūn zi, ér lǚ shì chūn qiū bù èr piān gāo yòu zhù yún: sūn bìn, chǔ rén, wèi qí chén. gài bié yǒu suǒ běn.
〔六〕按史記孫子傳云：「臏生阿、鄄之間。」阿、鄄皆齊邑，見司馬穰苴傳。漢書藝文志兵權謀家亦云：「齊孫子」，而呂氏春秋不二篇高誘注云：「孫臏，楚人，為齊臣。」蓋別有所本。

qī bìng jiàn shǐ jì. zhì zhū zi pǐn jié zuò fǎ. àn fēi chuán yún: fēi jí zhì guó bù wù xiū míng qí fǎ zhì. duó àn: shào běn yì cóng pǐn jié zuò fǎ, shì yě.
〔七〕並見史記。「治」諸子品節作「法」。按非傳云：「非疾治國不務修明其法制。」○鐸按：邵本亦從品節作「法」，是也。

bā shǐ jì gāo zǔ jì: yōng chǐ yǎ bù yù shǔ pèi gōng, jí jiě: fú qián yuē: yǎ, gù yě. sū lín yuē: yǎ, sù yě.
〔八〕史記高祖紀：「雍齒雅不欲屬沛公」，集解：『服虔曰：「雅，故也。」蘇林曰：「雅，素也。」』

jiǔ jiù wú tiáo zì, pǐn jié yǒu tiáo wú shǐ. àn shǐ tiáo yǔ shǐ zhì duì, jīn bǔ zhèng. hàn shū xíng fǎ zhì yún: zhāng tāng zhào yǔ zhī shǔ tiáo dìng fǎ lìng. xún lì chuán yán shī gǔ zhù: fán yán tiáo zhě, yī yī ér shū jǔ zhī, ruò mù tiáo rán.
〔九〕舊無「條」字，品節有「條」無「使」。按「使條」與「使制」對，今補正。漢書刑法志云：「張湯、趙禹之屬條定法令。」循吏傳顏師古註：「凡言條者，一一而疏舉之，若木條然。」

yī bìng jiàn hàn shū.
〔一０〕並見漢書。

yī yī shī zhēng mín yún: jì míng qiě zhé, yǐ bǎo qí shēn. zhuāng shí liù nián zuǒ chuán yún: jūn zǐ wèi qiáng chú bù néng wèi qí zú. huái nán zǐ móu chēng xùn yún: shì zhì zé yǐ yì wèi shēn.
〔一一〕詩烝民云：「既明且哲，以保其身。」莊十六年左傳云：「君子謂強鉏不能衛其足。」淮南子繆稱訓云：「世治則以義衛身。」

yī èr mǐn èr nián zuǒ chuán yún: zhōu gōng fú cóng, gù jí yú nán.
〔一二〕閔二年左傳云：「周公弗從，故及於難。」

yī sān yì gàn záo dù yún: yì zhī dì yǐ wèi chéng tāng, shū zhī dì yǐ liù shì wáng, tóng míng bù hài yǐ míng gōng. shǐ jì xià běn jì yún: xià jié bù wù dé ér wǔ, shāng bǎi xìng, bǎi xìng fú kān, nǎi zhào tāng ér qiú zhī xià tái.
〔一三〕易干鑿度云：「易之帝乙為成湯，書之帝乙六世王，同名不害以明功。」史記夏本紀云：「夏桀不務德而武，傷百姓，百姓弗堪，乃召湯而囚之夏台。」

yī sì huái nán zǐ dào yīng xùn: chóng hóu hǔ yuē: zhōu bó chāng xíng rén yì ér shàn móu, qǐng tú zhī. qū shāng nǎi jū wén wáng yú yǒu lǐ. shì xiáng shǐ jì zhōu běn jì.
〔一四〕淮南子道應訓：『崇侯虎曰：「周伯昌行仁義而善謀，請圖之。」屈商乃拘文王於羑里。』事詳史記周本紀。

yī wǔ àn zhì zì yí yǎn. hàn shū dōng fāng shuò chuán dá kè nán yún: tài gōng tǐ xíng rén yì. shǐ jì sān wáng shì jiā yún: gōng qīn rén yì, tǐ xíng shèng dé. zhuāng zi yú fù piān yún: kǒng shì zhě, xìng fú zhōng xìn, shēn xíng rén yì.
〔一五〕按「至」字疑衍。漢書東方朔傳答客難云：「太公體行仁義。」史記三王世家云：「躬親仁義，體行聖德。」莊子漁父篇云：「孔氏者，性服忠信，身行仁義。」

yī liù zhuāng zi dào zhí piān yún: xuē jī yú wèi.
〔一六〕莊子盜跖篇云：「削跡於衛。」

yī qī xiāng niàn yī nián zuǒ chuán.
〔一七〕襄廿一年左傳。

yī bā bìng jiàn shǐ jì.
〔一八〕並見史記。

yī jiǔ zhōng lí yì yě. duó àn: zhōng lí yì, míng dì shí wèi shàng shū, zhí yán jí jiàn, dì zhī qí chéng ér bù néng yòng, chū wèi lǔ xiāng. xiáng hòu hàn shū běn chuán. lí sāo: jiǎn cháo suì ér xī tì. wáng yì zhù: tì, fèi yě.
〔一九〕鍾離意也。○鐸按：鍾離意，明帝時為尚書，直言極諫，帝知其誠而不能用，出為魯相。詳後漢書本傳。離騷：「謇朝誶而夕替。」王逸註：「替，廢也。」

èr bìng jiàn hòu hàn shū. duó àn: chǎng, hé dì shí wèi shàng shū, shù qiè jiàn, yán zhū dòu zuì guò. dòu xiàn děng shēn yuàn zhī, chū wèi jì nán tài fù. hòu zuò shì miǎn guān. yǒng yuán shí yī nián fù zhēng. cháng fèn jí cài lún, lún shēn hàn zhī. yuán xìng zhōng, lún zòu chǎng zhà bìng bù zhāi cí miào, dǐ zuì, zú yú jiā. xiáng běn chuán.
〔二０〕並見後漢書。○鐸按：敞，和帝時為尚書，數切諫，言諸竇罪過。竇憲等深怨之，出為濟南太傅。後坐事免官。永元十一年復征。常忿疾蔡倫，倫深憾之。元興中，倫奏敞詐病不齋祠廟，抵罪，卒於家。詳本傳。

èr yī jiàn hàn shū. duó àn: zhāng, chéng dì shí wèi jīng zhào yǐn, gǎn zhí yán. wáng fèng zhuān quán, zhāng zòu fèng bù kě yòng, yóu shì jiàn yí, suì wèi fèng suǒ xiàn, sǐ yù zhōng. zhòng shù yuān zhī. xiáng běn chuán jí yuán hòu chuán.
〔二一〕見漢書。○鐸按：章，成帝時為京兆尹，敢直言。王鳳專權，章奏鳳不可用，由是見疑，遂為鳳所陷，死獄中。眾庶冤之。詳本傳及元後傳。

èr èr píng ā hóu míng rén, wáng mǎng zhū fù. shì xiáng hàn shū yuán hòu chuán.
〔二二〕平阿侯名仁，王莽諸父。事詳漢書元後傳。

èr sān yí dāng zuò gài shì qí qīng zhě yě. jìn shū huá tán chuán yún: zhòng shū yì yú xiào wǔ, jiǎ yì shī yú hàn wén, gài fù shì qí qīng zhě ěr. yòng cǐ lì.
〔二三〕疑當作「蓋是其輕者也」。晉書華譚傳云：「仲舒抑於孝武，賈誼失於漢文，蓋復是其輕者耳。」用此例。

shī yún: wú zuì wú gū, chán kǒu áo áo yī. bǐ rén zhī xīn, yú hé bù zhēn èr? yóu cǐ guān zhī, dù mèi zhī gōng jī yě sān, yì chéng gōng yǐ! xián shèng zhī jū shì yě, yì chéng wēi yǐ!
詩云：「無罪無辜，讒口敖敖〔一〕。」「彼人之心，於何不臻〔二〕？」由此觀之，妒媚之攻擊也〔三〕，亦誠工矣！賢聖之居世也，亦誠危矣！

yī shí yuè zhī jiāo. áo áo jīn shī zuò xiāo xiāo, shì wén yǐn hán shī zuò áo áo. ěr yǎ shì xùn yún: áo áo, ào yě. yǔ cǐ hé. duó àn: shī dà yá bǎn: tīng wǒ xiāo xiāo. míng zhōng piān yì zuò áo áo. xiāo jí áo zhī jiè, áo wèi ào zhī shěng. shì wén yǐn shè rén ěr yǎ zhù: áo áo, zhòng kǒu huǐ rén zhī mào.
〔一〕十月之交。「敖敖」今詩作「囂囂」，釋文引韓詩作「謷謷」。爾雅釋訓云：「敖敖，傲也。」與此合。○鐸按：詩大雅板：「聽我囂囂。」明忠篇亦作「敖敖」。「囂」即「敖」之借，「敖」為「傲」之省。釋文引舍人爾雅註：「謷謷，眾口毀人之貌。」

èr wǎn liǔ. bù jīn shī zuò qí. chén huàn shī máo shì chuán shū yún: jiān yún: bǐ rén, chì yōu wáng yě. yōu wáng zhī xīn, yú hé suǒ zhì hū? yán qí zhuǎn cè wú cháng, rén bù zhī qí suǒ jiè. yí jiān suǒ jù shī qí zuò bù. duó àn: zhèng jiān shī bù zhuān zhǔ máo, zuò bù zhě gài běn sān jiā.
〔二〕菀柳。「不」今詩作「其」。○陳奐詩毛氏傳疏云：『箋云：「彼人，斥幽王也。幽王之心，於何所至乎？言其轉側無常，人不知其所屆。」疑箋所據詩「其」作「不」。』○鐸按：鄭箋詩不專主毛，作「不」者蓋本三家。

sān mèi dāng zuò mào. shuō wén yún: dù, fù dù fū yě. mào, fū dù fù yě. shǐ jì wǔ zōng shì jiā: cháng shān xiàn wáng wáng hòu yǐ dù mào bù cháng shì bìng. suǒ yǐn yún: mào zōu shì běn zuò mèi. mèi mào zì xíng xiāng jìn yì wù yě. qíng bù chuán zàn yún: dù mào shēng huàn. yán shì jiā xùn shū zhèng piān cháng biàn zhī. duó àn: lì shū méi zì huò zuò, yǔ mào bī shì, gù dù mào zì duō é zuò mèi. yì zhōu shū huáng mén piān: mào fū yǒu ěr wú yuǎn. jīn běn mào zuò mèi, yì qí lì yě. shuō jiàn dú shū zá zhì.
〔三〕「媚」當作「媢」。說文云：「妒，婦妒夫也。媢，夫妒婦也。」史記五宗世家：「常山憲王王后以妒媢不常侍病。」索隱云：『「媢」鄒氏本作「媚」。』媚、媢字形相近易誤也。黥布傳贊云：「妒媢生患。」顏氏家訓書證篇嘗辨之。○鐸按：隸書「眉」字或作「●」，與「冒」逼似，故妒媢字多訛作「媚」。逸周書皇門篇：「媢夫有邇無遠。」今本「媢」作「媚」，亦其例也。說見讀書雜誌。

gù suǒ wèi xián nán yě zhě, fēi xián nán yě, miǎn zé nán yě. bǐ dà shèng qún xián, gōng chéng míng suì yī, huò jué hóu bó, huò wèi gōng qīng, yǐn jù tiān guān èr, jiǎn zài dì xīn sān, sù yè shì yàn sì, míng dá ér yóu yǒu ruò cǐ wǔ, zé yòu kuàng hū quǎn mǔ yì mín shān gǔ yǐn shì liù, yīn rén nǎi dá, shí lùn nǎi xìn zhě hū qī? cǐ zhì shì suǒ yǐ qián kǒu jié shé bā, kuò náng gòng mò ér yǐ zhě yě jiǔ.
故所謂賢難也者，非賢難也，免則難也。彼大聖群賢，功成名遂〔一〕，或爵侯伯，或位公卿，尹據天官〔二〕，柬在帝心〔三〕，宿夜侍宴〔四〕，名達而猶有若此〔五〕，則又況乎畎畝佚民、山谷隱士〔六〕，因人乃達，時論乃信者乎〔七〕？此智士所以鉗口結舌〔八〕，括囊共默而已者也〔九〕。

yī lǎo zi wén.
〔一〕老子文。

èr hàn shū lǐ xún chuán yún: chōng bèi tiān guān. xiáng zhōng guì piān zhù. yú yuè yún: yǐn zì wú yì, yí shī zì zhī wù. shū xù: kāng wáng jì shī tiān zǐ, suì gào zhū hóu. cǐ yòng shī zì, jí běn shū xù wén yě. míng àn piān: yǐn qí zhí ér cè bù chū yú jǐ. yǐn zì yì dāng wèi shī.
〔二〕漢書李尋傳云：「充備天官。」詳忠貴篇注。○俞樾云：『「尹」字無義，疑「屍」字之誤。書序：「康王既屍天子，遂誥諸侯。」此用「屍」字，即本書序文也。明闇篇：「尹其職而策不出於己。」「尹」字亦當為「屍」。』

sān lùn yǔ. jiǎn jīn zuò jiǎn.
〔三〕論語。「柬」今作「簡」。

sì guǎn zǐ jìn cáng piān yún: sù yè bù chū. àn sù dāng zuò. shuō wén yún:, zǎo jìng yě., yì gǔ wén, cóng rén. sù cóng cǐ. shī yǒu bì yún: sù yè zài gōng, zài gōng zài yàn. hàn shū yán zhù chuán yún: zhù shì yàn cóng róng. yàn yǔ yàn tōng.
〔四〕管子禁藏篇云：「宿夜不出。」按「宿」當作「●」。說文云：「●，早敬也。●，亦古文●，從人、●。宿從此。」詩有駜云：「夙夜在公，在公載燕。」漢書嚴助傳云：「助侍燕從容。」「宴」與「燕」通。

wǔ wáng xiān shēng yún: míng dá xià yǒu tuō zì. jì péi àn: lùn héng yì zēng piān: shī yún: hè míng jiǔ gāo, shēng wén yú tiān. yán hè míng jiǔ zhé zhī zé, shēng yóu wén yú tiān, yǐ yù jūn zǐ xiū dé qióng pì, míng yóu dá cháo tíng yě. míng dá yì wèi míng dá cháo tíng yǐ.
〔五〕王先生云：『「名達」下有脫字。』繼培按：論衡藝增篇：『詩云：「鶴鳴九皋，聲聞於天。」言鶴鳴九折之澤，聲猶聞於天，以喻君子修德窮僻，名猶達朝廷也。』「名達」亦謂「名達朝廷」矣。

liù hàn shū méi fú chuán yún: yǐn shì bù xiǎn, yì mín bù jǔ. zhuāng zi kè yì piān yún: cǐ shān gǔ zhī shì.
〔六〕漢書梅福傳云：「隱士不顯，佚民不舉。」莊子刻意篇云：「此山谷之士。」

qī shí yì yǔ shí qí wáng zhī shí tóng. duó àn: shí dài gǔ zì tōng. yì guī mèi jiǔ sì: chí guī yǒu shí, yǐn qī nián gǔ liáng chuán zhù yǐn zuò chí guī yǒu dài, shì shí jí dài yě.
〔七〕「時」義與「時其亡」之「時」同。○鐸按：時、待古字通。易歸妹九四：「遲歸有時」，隱七年穀梁傳注引作「遲歸有待」，是「時」即「待」也。

bā zhuāng zi tián zǐ fāng piān yún: kǒu qián ér bù yù yán. shǐ jì yuán àng chuán, àng shuō jiàng hóu yuē: jūn jīn zì bì qián tiān xià zhī kǒu, hàn shū àng chuán zuò qián. wǔ xíng zhì yòu yún: chén wèi xíng ér qián kǒu. qián qián yǔ qián tóng. yán shī gǔ zhù bìng yún: ěr yě. dèng xī zi zhuǎn cí piān yún: zuǒ yòu jié shé. hàn shū lǐ xún chuán yún: zhì zhě jié shé. dù zhōu chuán, dù yè shàng shū yún: shàng shū jìn chén jiē jié shé dù kǒu. duó àn: jiān àng shuō jiàng hóu, dāng zuò àng shuō chéng xiàng shēn tú jiā. zhōu shū ruì liáng fū piān yún: xián zhì qián kǒu. jiān suǒ yǐn jiē fēi qí shuò.
〔八〕莊子田子方篇云：「口鉗而不欲言。」史記袁盎傳，盎說絳侯曰：「君今自閉鉗天下之口」，漢書盎傳作「箝」。五行志又云：「臣畏刑而拑口。」箝、拑與「鉗」同。顏師古注並云：「爾也。」鄧析子轉辭篇云：「左右結舌。」漢書李尋傳云：「智者結舌。」杜周傳，杜業上書云：「尚書近臣皆結舌杜口。」○鐸按：箋「盎說絳侯」，當作「盎說丞相申屠嘉」。周書芮良夫篇云：「賢智箝口。」箋所引皆非其朔。

jiǔ yì kūn liù sì: kuò náng, wú jiù wú yù. gòng dú wèi gǒng. hàn shū bào xuān chuán yún: yǐ gǒng mò shī lù wèi zhì. hòu hàn shū zuǒ xióng chuán yún: fāng jīn gōng qīng yǐ xià, lèi duō gǒng mò.
〔九〕易坤六四：「括囊，無咎無譽。」「共」讀為「拱」。漢書鮑宣傳云：「以拱默尸祿為智。」後漢書左雄傳云：「方今公卿以下，類多拱默。」

qiě lǘ yán fán pǐn yī, hé dú shí zāi? gǒu wàng chén piāo shēng ér sì yǐ èr. guān qí lùn yě, fēi néng běn guī zhī xíng jī sān, chá zāng pǐ zhī xū shí yě sì zhí yǐ miàn yù wǒ zhě wèi zhì wǔ, chǎn yú jǐ zhě wèi rén liù, chù jiān lì zhě wèi xíng qī, qiè lù wèi zhě wèi xián ěr bā. qǐ fù zhī xiào tì zhī yuán, zhōng zhèng zhī zhí jiǔ, gāng jì zhī huà, yī běn tú zhī guī zāi? cǐ bào jiāo suǒ yǐ lì kū yú dào zuǒ yī yī, xú yǎn suǒ yǐ zì shěn yú cāng hǎi zhě yě yī èr.
且閭閻凡品〔一〕，何獨識哉？苟望塵剽聲而巳矣〔二〕。觀其論也，非能本閨■之行跡〔三〕，察臧否之虛實也〔四〕；直以面譽我者為智〔五〕，諂諛己者為仁〔六〕，處奸利者為行〔七〕，竊祿位者為賢爾〔八〕。豈復知孝悌之原，忠正之直〔九〕，綱紀之化，〔一０〕本途之歸哉？此鮑焦所以立枯於道左〔一一〕，徐衍所以自沈於滄海者也〔一二〕。

yī shuō wén yún: lǘ, lǐ mén yě. yán, lǐ zhōng mén yě. hàn shū wǔ dì zi lì tài zǐ chuán yún: jiāng chōng bù yī zhī rén, lǘ yán zhī lì chén ěr.
〔一〕說文云：「閭，里門也。閻，里中門也。」漢書武帝子戾太子傳云：「江充布衣之人，閭閻之隸臣耳。」

èr hòu hàn shū mǎ róng chuán yún: qiāng hú bǎi lǐ wàng chén, qiān lǐ tīng shēng. piāo jiù zuò piào. àn jiāo jì piān yún: gǒu piāo shēng yǐ qún yú. jīn jù gǎi. hàn shū zhū bó chuán yún: ěr piāo rì jiǔ, yán shī gǔ zhù: piāo, jié yě, yóu yán xíng tīng yě.
〔二〕後漢書馬融傳云：「羌胡百里望塵，千里聽聲。」「剽」舊作「僄」。按交際篇云：「苟剽聲以群諛。」今據改。漢書朱博傳云：「耳剽日久」，顏師古註：「剽，劫也，猶言行聽也。」

sān gài gé zhī wù. ěr yǎ shì gōng yún: gōng zhōng zhī mén wèi zhī wéi, qí xiǎo zhě wèi zhī guī. xiǎo guī wèi zhī hé. huái nán zǐ zhǔ shù xùn yún: zé zhī yǐ guī hé zhī lǐ, ào yào zhī xián. shǐ jì jí àn chuán yún: àn duō bìng, wò guī hé nèi, bù chū. hàn shū sī mǎ qiān chuán dá rèn ān shū yún: shēn zhí wèi guī hé zhī chén. xún lì wén wēng chuán yún: shǐ chuán jiào lìng, chū rù guī hé. yán shī gǔ zhù: guī hé, nèi zhōng xiǎo mén yě. guī hé xíng jī, yóu yún mén nèi zhī xíng yě. hàn shū yán zhū wú qiū zhǔ fù xú yán zhōng wáng jiǎ chuán zàn yún: chá qí xíng jī.
〔三〕「■」蓋「閤」之誤。爾雅釋宮云：「宮中之門謂之闈，其小者謂之閨。小閨謂之合。」淮南子主術訓云：「責之以閨合之禮，奧窔之閒。」史記汲黯傳云：「黯多病，臥閨合內，不出。」漢書司馬遷傳答任安書云：「身直為閨合之臣。」循吏文翁傳云：「使傳教令，出入閨合。」顏師古註：「閨合，內中小門也。」閨合行跡，猶雲「門內之行」也。漢書嚴朱吾邱主父徐嚴終王賈傳贊云：「察其行跡。」

sì shī yì yún: wèi zhī zāng pǐ.
〔四〕詩抑云：「未知臧否。」

wǔ dà dài lǐ wén wáng guān rén piān yún: miàn yù zhě bù zhōng.
〔五〕大戴禮文王官人篇云：「面譽者不忠。」

liù mèng zǐ yún: yǔ chán chǎn miàn yú zhī rén jū.
〔六〕孟子云：「與讒諂面諛之人居。」

qī hàn shū zhāng cāng chuán yún: cāng rèn rén wèi zhōng hòu, dà wèi jiān lì. gòng yǔ chuán yún: wèi jū guān ér zhì fù zhě wèi xióng jié, chù jiān ér dé lì zhě wèi zhuàng shì. duó àn: jīn rén wèi yǒu néng wèi xíng, gài gǔ yǔ zhī yí yě.
〔七〕漢書張蒼傳云：「蒼任人為中候，大為奸利。」貢禹傳云：「謂居官而致富者為雄桀，處奸而得利者為壯士。」○鐸按：今人謂有能為「行」，蓋古語之遺也。

bā zhōu lǐ tài zǎi: bā zé zhì dōu bǐ, sì yuē lù wèi yǐ yù qí shì. dà dài lǐ zēng zǐ lì shì piān yún: wú yì ér hòu shòu lù, qiè yě. lùn yǔ yún: zāng wén zhòng qí qiè wèi zhě yǔ? wén zi shàng rén piān: lǎo zǐ yuē: bù yǐ dé guì, qiè wèi yě. hòu hàn shū dù shī chuán yún: jiǔ qiè lù wèi.
〔八〕周禮太宰：「八則治都鄙，四曰祿位以馭其士。」大戴禮曾子立事篇云：「無益而厚受祿，竊也。」論語云：「臧文仲其竊位者與？」文子上仁篇：『老子曰：「不以德貴，竊位也。」』後漢書杜詩傳云：「久竊祿位。」

jiǔ zhí yí zhēn. duó àn: zhí yí zhī huài.
〔九〕「直」疑「真」。○鐸按：「直」疑「■」之壞。

yī shī yù pǔ yún: gāng jì sì fāng.
〔一０〕詩棫樸云：「綱紀四方。」

yī yī shuō yuàn zá yán piān yún: bào jiāo bào mù ér lì kū. shì jiàn hán shī wài chuán yī. duó àn: yì jiàn xīn xù jié shì piān.
〔一一〕說苑雜言篇云：「鮑焦抱木而立枯。」事見韓詩外傳一。○鐸按：亦見新序節士篇。

yī èr hàn shū zōu yáng chuán shàng wú wáng shū yún: xú yǎn fù shí rù hǎi, fú qián yuē: zhōu zhī mò shì rén yě.
〔一二〕漢書鄒陽傳上吳王書云：「徐衍負石入海」，服虔曰：「周之末世人也。」

yàn yuē: yī quǎn fèi xíng, bǎi quǎn fèi shēng yī. shì zhī jí cǐ gù jiǔ yǐ zāi èr! wú shāng shì zhī bù chá zhēn wěi zhī qíng yě, gù shè xū yì yǐ yù qí xīn yuē: jīn guān zǎi sī zhī qǔ shì yě, yǒu shì yú sī yuán zhī diàn yě sān. xī yǒu sī yuán shì zhě, liáo liè zhōng yě sì. lù sī dōng bēn wǔ, sī yuán zòng zào zhī liù. xī fāng zhī zhòng yǒu zhú xī zhě qī, wén sī yuán zhī zào yě, jìng jǔ yīn ér hé zhī bā. sī yuán wén yīn zhī zhòng, zé fǎn chuò jǐ zhī zhú ér wǎng fú yān, yù fū sú è zhī xī jiǔ. sī yuán xǐ, ér zì yǐ huò bái ruì zhēn qín yě yī, jǐn chú huàn dān qūn cāng yǐ yǎng zhī yī yī. shǐ fǔ yǎng yōu yī yī èr, wèi zuò róng shēng, sī yuán yù yì zhēn zhī. jū wú hé yī sān, liè fēng xìng ér zé yǔ zuò yī sì, guàn jù shǐ ér è yī wǔ tú yú yī liù, zhú hài jù yī qī, zhēn shēng chū, nǎi zhī shì jiā zhī ài jiā ěr yī bā. cǐ suí shēng zhú xiǎng zhī guò yě, zhòng yù zhī wèi fù yī jiǔ xìn yān.
諺曰：「一犬吠形，百犬吠聲〔一〕。」世之疾此固久矣哉〔二〕！吾傷世之不察真偽之情也，故設虛義以喻其心曰：今觀宰司之取士也，有似於司原之佃也〔三〕。昔有司原氏者，燎獵中野〔四〕。鹿斯東奔〔五〕，司原縱噪之〔六〕。西方之眾有逐狶者〔七〕，聞司原之噪也，競舉音而和之〔八〕。司原聞音之眾，則反輟己之逐而往伏焉，遇夫俗惡之狶〔九〕。司原喜，而自以獲白瑞珍禽也〔一０〕，盡芻豢單囷倉以養之〔一一〕。豕俛仰嚘咿〔一二〕，為作容聲，司原愈益珍之。居無何〔一三〕，烈風興而澤雨作〔一四〕，灌巨豕而惡〔一五〕塗渝〔一六〕，逐駭懼〔一七〕，真聲出，乃知是家之艾猳爾〔一八〕。此隨聲逐響之過也，眾遇之未赴〔一九〕信焉。

yī fēng sú tōng zhèng shī piān yán huái nán wáng shì yún: hòu rén fèi shēng, suì chuán xíng ěr. yòu guài shén piān yán lǐ jūn shén shì yún: mù tòng xiǎo jí, yì xíng zì yù. zhòng quǎn fèi shēng, yīn máng zhě dé shì, yuǎn jìn xī hè. jìn shū fù xuán hòu xián chuán yún: yī quǎn fèi xíng, qún quǎn fèi shēng. jiē běn cǐ yàn.
〔一〕風俗通正失篇言淮南王事云：「後人吠聲，遂傳行耳。」又怪神篇言李君神事云：「目痛小疾，亦行自愈。眾犬吠聲，因盲者得視，遠近翕赫。」晉書傅玄後咸傳云：「一犬吠形，群犬吠聲。」皆本此諺。

èr lùn yǔ yún: jiǔ yǐ zāi, yóu zhī xíng zhà yě!
〔二〕論語云：「久矣哉，由之行詐也！」

sān xiāng sì nián zuǒ chuán yú zhēn yún: shòu chén sī yuán. yì xì cí xià chuán yún: yǐ diàn yǐ yú, shì wén yǐn mǎ róng zhù: qǔ shòu yuē diàn.
〔三〕襄四年左傳虞箴云：「獸臣司原。」易繫辭下傳云：「以佃以漁」，釋文引馬融註：「取獸曰佃。」

sì ěr yǎ shì tiān yún: xiāo tián wèi liáo, guō zhù: jí jīn yè liè zài lú zhào yě. liáo yǔ liáo tōng. duó àn: shī wèi fēng fá tán jiān: xiāo tián yuē liè, jí běn ěr yǎ, shì liáo jí liè yě.
〔四〕爾雅釋天云：「宵田為燎」，郭註：「即今夜獵載爐照也。」「燎」與「獠」通。○鐸按：詩魏風伐檀箋：「宵田曰獵」，即本爾雅，是「燎」即「獵」也。

wǔ shī xiǎo biàn yún: lù sī zhī bēn. duó àn: sī, yǔ zhù yě. shuō jiàn jīng chuán shì cí.
〔五〕詩小弁云：「鹿斯之奔。」○鐸按：斯，語助也。說見經傳釋詞。

liù yù lǎn bā bǎi sà èr zuò cóng ér zào zhī. zhèng yǔ yún: wáng shǐ fù rén bù wéi ér zào zhī, wéi zhāo zhù: zào, huān hū.
〔六〕御覽八百卅二作「從而噪之」。鄭語云：「王使婦人不幃而噪之」，韋昭註：「噪，讙呼。」

qī fāng yán yún: zhū, nán chǔ wèi zhī xī. xī yǔ xī tóng.
〔七〕方言云：「豬，南楚謂之豨。」「狶」與「豨」同。

bā chǔ cí lí sāo wáng yì zhù: jìng, bìng yě.
〔八〕楚辭離騷王逸註：「競，並也。」

jiǔ wáng xiān shēng yún: sú è dāng zuò yù è. è, bái tǔ yě. shǐ yù yú è zé sè bái, gù sī yuán wù yǐ wèi bái ruì. jí zé yǔ guàn shǐ, è tú yú bài, nǎi fù ài jiā zhī běn zhì ěr.
〔九〕王先生云：『「俗惡」當作「浴堊」。堊，白土也。豕浴於堊則色白，故司原誤以為白瑞。及澤雨灌豕，堊塗渝敗，乃復艾豭之本質耳。』

yī yù lǎn jiǔ bǎi shí sì yǐn bái hǔ tōng yún: qín zhě hé? niǎo shòu zhī zǒng míng, míng wèi rén suǒ qín zhì.
〔一０〕御覽九百十四引白虎通云：「禽者何？鳥獸之總名，明為人所禽制。」

yī yī chǔ yǔ yún: chú huàn jǐ hé? wéi zhāo zhù: cǎo yǎng yuē chú, gǔ yǎng yuē huàn. lǚ shì chūn qiū zhòng qiū jì gāo yòu zhù: yuán yuē qūn, fāng yuē cāng. duó àn: hàn shū gǔ yǒng chuán shī gǔ zhù: dān, jǐn yě. yīn dān. jǐn dān hù wén.
〔一一〕楚語云：「芻豢幾何？」韋昭註：「草養曰芻，谷養曰豢。」呂氏春秋仲秋紀高誘註：「圓曰囷，方曰倉。」○鐸按：漢書谷永傳師古註：「殫，盡也。音單。」盡、單互文。

yī èr hòu hàn shū wén yuàn chuán zhào yī fù yún: yī yōu běi táng shàng, zhāng huái zhù: yī yōu, qū qǔ nìng mèi zhī mào. yōu yī yǔ yī yōu tóng. duó àn: yōu yī gài rú hòu shì suǒ shū yōu yōu, míng shēng yě.
〔一二〕後漢書文苑傳趙壹賦云：「伊優北堂上」，章懷註：「伊優，屈曲佞媚之貌。」「嚘咿」與「伊優」同。○鐸按：「嚘咿」蓋如後世所書「嚘呦」，鳴聲也。

yī sān hàn shū chén píng chuán yún: jū wú hé, yán shī gǔ zhù: wú hé yóu yán wú jǐ shí.
〔一三〕漢書陳平傳云：「居無何」，顏師古註：『「無何」猶言「無幾時」。』

yī sì wáng xiān shēng yún: zé yí yín. jì péi àn: shuō yuàn biàn wù piān, yuè shang shì yì yuē: jiǔ yǐ, tiān zhī wú liè fēng yín yǔ! duó àn: zé yǔ gài wèi shān zé cù fā zhī yǔ, fēi bì zì é.
〔一四〕王先生云：『「澤」疑「淫」。』繼培按：說苑辨物篇，越裳氏譯曰：「久矣，天之無烈風淫雨！」○鐸按：「澤雨」蓋謂山澤猝發之雨，非必字訛。

yī wǔ è dāng zuò è.
〔一五〕「惡」當作「堊」。

yī liù duó àn: ěr yǎ shì yán: yú, biàn yě. shuō wén: yú, biàn wū yě. xià wén fēng yǔ zhī biàn jí chéng cǐ yán.
〔一六〕○鐸按：爾雅釋言：「渝，變也。」說文：「渝，變污也。」下文「風雨之變」即承此言。

yī qī wáng xiān shēng yún: zhú dāng wèi shǐ.
〔一七〕王先生云：『「逐」當為「豕」。』

yī bā dìng shí sì nián zuǒ chuán yún: hé guī wǒ ài jiā? shuō wén yún: jiā, mǔ shǐ yě. jiā yǔ jiā tóng.
〔一八〕定十四年左傳云：「盍歸我艾豭？」說文云：「豭，牡豕也。」「猳」與「豭」同。

yī jiǔ fù yí zú. duó àn: shuō wén: fù, qū yě. shǐ jì bó yí liè chuán: qū shě yǒu shí, zhū jùn shēng shuō wén tōng xùn dìng shēng wèi qū jiè wèi qǔ. fù xìn yóu yán qǔ xìn ěr.
〔一九〕「赴」疑「足」。○鐸按：說文：「赴，趨也。」史記伯夷列傳：「趨舍有時」，朱駿聲說文通訓定聲謂「趨」借為「取」。「赴信」猶言「取信」耳。

jīn shì zhǔ zhī yú shì yě, mù jiàn xián zé bù gǎn yòng, ěr wén xián zé hèn bù jí yī. suī zì yǒu zhī yě, yóu bù néng qǔ, bì gèng dài qún sī zhī suǒ jǔ èr, zé yì jù shī lín lù ér huò ài jiā sān. nài hé qí bù fēn zhě yě? wèi yù sì fēng yǔ wǔ zhī biàn zhě liù gù yě. bǐ shǐ yī zhāo qí zhèng liǎng jí qī, zé xiǎn ài zhī tú bā, tà rōng zhī zhì jiǔ, yì jiāng bié yǐ.
今世主之於士也，目見賢則不敢用，耳聞賢則恨不及〔一〕。雖自有知也，猶不能取，必更待群司之所舉〔二〕，則亦懼失麟鹿而獲艾猳〔三〕。奈何其不分者也？未遇〔四〕風雨〔五〕之變者〔六〕故也。俾使一朝奇政兩集〔七〕，則險隘之徒〔八〕，闒茸之質〔九〕，亦將別矣。

yī guǐ gǔ zi nèi qián piān yún: rì jìn qián ér bù yù, yáo wén shēng ér xiāng sī.
〔一〕鬼谷子內揵篇云：「日進前而不御，遙聞聲而相思。」

èr hàn shū wéi xián chuán, wéi mèng jiàn shī yún: míng míng qún sī.
〔二〕漢書韋賢傳，韋孟諫詩云：「明明群司。」

sān shuō wén: lín, dà pìn lù yě.
〔三〕說文：「麟，大牝鹿也。」

sì yù jiù zuò guò, jù chéng běn gǎi.
〔四〕「遇」舊作「過」，據程本改。

wǔ yǔ zì jiù tuō.
〔五〕「雨」字舊脫。

liù zhě zì yí yǎn. duó àn: shè shàng zhě zì ér yǎn.
〔六〕「者」字疑衍。○鐸按：涉上「者」字而衍。

qī liǎng dāng zuò yǔ. lùn héng dìng xián piān yún: wén mò liǎng jí, wù yǔ cǐ tóng, qí zì jì piān yún: bǐ lóng lù ér yǔ jí. yǔ jí běn mèng zǐ.
〔七〕「兩」當作「雨」。論衡定賢篇云：「文墨兩集」，誤與此同，其自紀篇云：「筆瀧漉而雨集。」「雨集」本孟子。

bā chǔ cí lí sāo yún: wéi dǎng rén zhī yú lè xī, lù yōu mèi yǐ xiǎn ài.
〔八〕楚辭離騷云：「惟黨人之愉樂兮，路幽昧以險隘。」

jiǔ shǐ jì jiǎ yì chuán yún: tà rōng zūn xiǎn.
〔九〕史記賈誼傳云：「闒茸尊顯。」

fū zhòng xiǎo péng dǎng ér gù wèi yī, chán dù qún fèi niè xián èr, wèi huò bài yě qǐ xī sān? sān dài zhī yǐ fù, liè guó zhī yǐ miè sì, hòu rén yóu bù néng gé wǔ, cǐ wàn guān suǒ yǐ lǚ shī shǒu liù, ér tiān mìng shù mí cháng zhě yě qī. shī yún: guó jì zú zhǎn, hé yòng bù jiān bā! wū hū! shí jūn sú zhǔ jiǔ bù cǐ chá yě.
夫眾小朋黨而固位〔一〕，讒妒群吠齧賢〔二〕，為禍敗也豈希〔三〕？三代之以覆，列國之以滅〔四〕，後人猶不能革〔五〕，此萬官所以屢失守〔六〕，而天命數靡常者也〔七〕。詩云：「國既卒斬，何用不監〔八〕！」嗚呼！時君俗主〔九〕不此察也。

yī hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: zhòng xiǎo zài wèi, ér cóng xié yì, shè shè xiāng shì, ér bèi jūn zǐ. yòu yún: péng dǎng bǐ zhōu, chēng yù zhě dēng jìn, wǔ hèn zhě zhū shāng. dí fāng jìn chuán yún: nèi qiú rén zhǔ wēi zhǐ, yǐ gù qí wèi.
〔一〕漢書楚元王傳劉向封事云：「眾小在位，而從邪議，歙歙相是，而背君子。」又云：「朋黨比周，稱譽者登進，忤恨者誅傷。」翟方進傳云：「內求人主微指，以固其位。」

èr chǔ cí huái shā yún: yì quǎn qún fèi xī, fèi suǒ guài yě. fěi jùn yí jié xī, gù yōng tài yě. yàn zǐ chūn qīu wèn shàng yún: rén yǒu gū jiǔ zhě, wèi qì shén jié qīng, zhì biǎo shén zhǎng, ér jiǔ suān bù shòu. wèn zhī lǐ rén qí gù, lǐ rén yún: gōng zhī gǒu měng, rén qiè qì ér rù, qiě gū gōng jiǔ, gǒu yíng ér shì zhī, cǐ jiǔ suǒ yǐ suān ér bù shòu yě. fū guó yì yǒu měng gǒu, yòng shì zhě shì yě. yǒu dào shù zhī shì, yù gàn wàn chéng zhī zhǔ, ér yòng shì zhě yíng ér hé zhī, cǐ yì guó zhī měng gǒu yě. hé hán shī wài chuán qī zuò niè.
〔二〕楚辭懷沙云：「邑犬群吠兮，吠所怪也。誹駿疑傑兮，固庸態也。」晏子春秋問上云：『人有酤酒者，為器甚潔清，置表甚長，而酒酸不售。問之里人其故，里人云：「公之狗猛，人挈器而入，且酤公酒，狗迎而噬之，此酒所以酸而不售也。」夫國亦有猛狗，用事者是也。有道術之士，欲干萬乘之主，而用事者迎而齕之，此亦國之猛狗也。』「齕」韓詩外傳七作「齧」。

sān jìn yǔ yún: huò bài wú yǐ.
〔三〕晉語云：「禍敗無已。」

sì guǎn zǐ wǔ fǔ piān yún: bào wáng zhī suǒ yǐ shī guó jiā, wēi shè jì, fù zōng miào, miè yú tiān xià, fēi shī rén zhě, wèi zhī cháng wén.
〔四〕管子五輔篇云：「暴王之所以失國家，危社稷，覆宗廟，滅於天下，非失人者，未之嘗聞。」

wǔ xiāng shí sì nián zuǒ chuán yún: shī zé gé zhī, dù zhù: gé, gèng yě. yàn zǐ chūn qīu jiàn shàng yún: xíng bù néng gé.
〔五〕襄十四年左傳云：「失則革之」，杜註：「革，更也。」晏子春秋諫上云：「行不能革。」

liù chǔ yǔ guān shè fù yún: wǔ wù zhī guān, péi shǔ wàn, wèi wàn guān. yòu yún: shī qí guān shǒu.
〔六〕楚語觀射父云：「五物之官，陪屬萬，為萬官。」又云：「失其官守。」

qī shī wén wáng yún: tiān mìng mí cháng.
〔七〕詩文王云：「天命靡常。」

bā jié nán shān.
〔八〕節南山。

jiǔ hàn shū yì wén zhì lùn zhū zi yún: shí jūn shì zhǔ, hǎo è shū fāng. lǚ shì chūn qiū yì bǎo piān yún: qí zhǔ sú zhǔ yě, gāo yòu zhù: sú zhǔ, bù xiào fán jūn.
〔九〕漢書藝文志論諸子云：「時君世主，好惡殊方。」呂氏春秋異寶篇云：「其主俗主也」，高誘註：「俗主，不肖凡君。」