fū zhì guó zhě, bì zhào chá yuǎn jìn zhī qíng wěi èr, yù huò fú zhī suǒ cóng lái sān, nǎi néng jǐn qún chén zhī jīn lì sì, ér bǎo xìng qí bāng jiā wǔ.
夫制國者，必照察遠近之情偽〔二〕，預禍福之所從來〔三〕，乃能盡群臣之筋力〔四〕，而保興其邦家〔五〕。

yī duó àn: qū mín nèi qiān, qián èr piān yǐ chì qí miù yǐ. fēi dàn bù kě qiān yě, gèng dāng quàn mín wǎng shí zhī. cǐ piān chǎn fā shí biān zhī yào yì.
〔一〕○鐸按：驅民內遷，前二篇已斥其謬矣。非但不可遷也，更當勸民往實之。此篇闡發實邊之要義。

èr xī niàn bā nián zuǒ chuán yún: mín zhī qíng wěi, jǐn zhī zhī yǐ.
〔二〕僖廿八年左傳云：「民之情偽，盡知之矣。」

sān yù xià tuō yī zì. shuō yuàn quán móu piān yún: zhī mìng zhě yù jiàn cún wáng huò fú zhī yuán. lǚ shì chūn qiū zhào lèi piān yún: huò fú zhī suǒ zì lái, zhòng rén yǐ wèi mìng yān, bù zhī qí suǒ yóu.
〔三〕「預」下脫一字。說苑權謀篇云：「知命者預見存亡禍福之原。」呂氏春秋召類篇云：「禍福之所自來，眾人以為命焉，不知其所由。」

sì zhuāng zi xú guǐ piān yún: jīn lì zhī shì jīn nán.
〔四〕莊子徐■鬼篇云：「筋力之士矜難。」

wǔ shī zhān bǐ luò yǐ yún: bǎo qí jiā bāng.
〔五〕詩瞻彼洛矣云：「保其家邦。」

qián qiāng shǐ pàn, cǎo chuàng xīn qǐ, qì xiè wèi bèi, lǔ huò chí tóng jìng yǐ xiàng bīng, huò fù bǎn àn yǐ lèi dùn, huáng jù rǎo rǎng, wèi néng xiāng chí. yī chéng yì zhì ěr yī, jùn xiàn jiē dà chì èr. jí bǎi xìng bào bèi yāng huò, wáng shī cái huò, rén āi fèn nù, gè yù bào chóu sān, ér jiāng shuài jiē qiè liè ruǎn ruò, bù gǎn tǎo jī, dàn zuò diào wén shū, yǐ qī cháo tíng sì. shí shā mín bǎi zé yán yī, shā lǔ yī zé yán bǎi huò lǔ shí duō ér wèi zhī shǎo, huò shí shǎo ér wèi zhī duō wǔ. qīng cè qiǎo wén, yào qǔ biàn shēn lì jǐ, ér fēi dú yōu guó zhī dà jì, āi mín zhī sǐ wáng yě liù.
前羌始叛，草創新起，器械未備，虜或持銅鏡以象兵，或負板案以類楯，惶懼擾攘，未能相持。一城易制爾〔一〕，郡縣皆大熾〔二〕。及百姓暴被殃禍，亡失財貨，人哀奮怒，各欲報讎〔三〕，而將帥皆怯劣軟弱，不敢討擊，但坐調文書，以欺朝廷〔四〕。實殺民百則言一，殺虜一則言百；或虜實多而謂之少，或實少而謂之多〔五〕。傾側巧文，要取便身利己，而非獨憂國之大計，哀民之死亡也〔六〕。

yī yù lǎn sān bǎi wǔ shí qī zuò huáng jù rǎo rǎng, wèi néng xiāng yī, chéng yì zhì yě.
〔一〕御覽三百五十七作「遑遽擾攘，未能相一，誠易制也」。

èr hòu hàn shū xī qiāng chuán lùn yún: yǒng chū zhī xián, qún zhǒng fēng qǐ. zì xī róng zuò nì, wèi yǒu líng chì shàng guó ruò sī qí chì yě. shī liù yuè yún: xiǎn yǔn kǒng chì, máo chuán: chì, shèng yě. xù hàn shū wǔ xíng zhì yún: jiān tè dà chì. wáng xiān shēng yún: jùn xiàn xià yǒu tuō wén, yí yán jùn xiàn bù wèi yì yǐ zhì kòu chì zhī shì.
〔二〕後漢書西羌傳論云：「永初之閒，群種蜂起。自西戎作逆，未有陵斥上國若斯其熾也。」詩六月云：「玁狁孔熾」，毛傳：「熾，盛也。」續漢書五行志云：「奸慝大熾。」王先生云：『「郡縣」下有脫文，宜言郡縣不為意以至寇熾之事。』

sān āi dāng zuò huái, yǔ huái tóng. shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yù bā shǔ xí yún: rén huái nù xīn, rú bào sī chóu.
〔三〕「哀」當作「褱」，與「懷」同。史記司馬相如傳喻巴蜀檄云：「人懷怒心，如報私讎。」

sì shǐ jì lǐ sī chuán yún: gāo wén qí wén shū xiāng wǎng lái. hàn shū xiōng nú chuán yán shī gǔ zhù: diào, fā yě.
〔四〕史記李斯傳云：「高聞其文書相往來。」漢書匈奴傳顏師古註：「調，發也。」

wǔ hòu hàn shū huáng fǔ guī chuán yún: qiāng róng kuì pàn, bù yóu chéng píng, jiē yóu biān jiāng shī yú suī yù, chéng cháng shǒu ān, zé jiā qīn bào, gǒu jìng xiǎo lì, zé zhì dà hài, wēi shèng zé xū zhāng shǒu jí, jūn bài zé yǐn nì bù yán. àn guī suǒ yán, nǎi yǒng hé shí shì, ér qíng zhuàng zhèng yǔ cǐ tóng. hàn shū wáng mǎng chuán tián kuàng shàng yán yì yún: dào zéi shǐ fā, qí yuán shèn wēi, fēi bù lì wǔ rén suǒ néng qín yě. jiù zài zhǎng lì bù wèi yì, xiàn qī qí jùn, jùn qī cháo tíng, shí bǎi yán shí, shí qiān yán bǎi. cháo tíng hū lüè, bù zhé dū zé, suì zhì yán màn lián zhōu.
〔五〕後漢書皇甫規傳云：「羌戎潰叛，不由承平，皆由邊將失於綏御，乘常守安，則加侵暴，苟競小利，則致大害，微勝則虛張首級，軍敗則隱匿不言。」按規所言，乃永和時事，而情狀正與此同。漢書王莽傳田況上言亦云：「盜賊始發，其原甚微，非部吏、伍人所能禽也。咎在長吏不為意，縣欺其郡，郡欺朝廷，實百言十，實千言百。朝廷忽略，不輒督責，遂至延曼連州。」

liù hán fēi zi wài chǔ shuō zuǒ xià: wēi yuē: gōng qīng cè fǎ lìng. hàn shū xíng fǎ zhì xuān dì zhào yuē: xián zhě lì yòng fǎ, qiǎo wén qǐn shēn. zhào chōng guó chuán: chōng guó yuē: zhū jūn dàn yù biàn wén zì yíng, fēi wèi gōng jiā zhōng jì yě. àn biàn shēn lì jǐ jí jiǎ yì chuán suǒ yún jiàn lì zé shì, jiàn biàn zé duó, yǒu biàn wú shēn zhě, zé qī mài ér lì zhī yě.
〔六〕韓非子外儲說左下：『●危曰：「公傾側法令。」』漢書刑法志宣帝詔曰：「閒者吏用法，巧文寢深。」趙充國傳：『充國曰：「諸君但欲便文自營，非為公家忠計也。」』按「便身利己」即賈誼傳所云「見利則逝，見便則奪，有便吾身者，則欺賣而利之」也。

yòu fàng sàn qián gǔ, dān jǐn fǔ kù, nǎi fù cóng mín jiǎ dài, qiáng duó cái huò. qiān wàn zhī jiā, xuē shēn wú yú, wàn mín guì yī jié, yīn suí yǐ sǐ wáng zhě, jiē lì suǒ è shā yě èr. qí wèi kù tòng, shén yú féng lǔ sān. kòu chāo zéi lǔ, hū rán ér guò, wèi bì sǐ shāng. zhì lì sì suǒ sōu suǒ piāo duó wǔ, yóu zhǒng tú dì liù, huò fù zōng miè zú, jué wú zhǒng lèi huò gū fù nǚ qī, wèi rén nú bì, yuǎn jiàn fàn mài bā, zhì lìng jiǔ bù néng zì huó yī zhě, bù kě shèng shù yě yī yī. cǐ zhī gǎn tiān zhì zāi, yóu nì yīn yáng yī èr.
又放散錢穀，殫盡府庫，乃復從民假貸，強奪財貨。千萬之家，削身無餘，萬民匱〔一〕竭，因隨以死亡者，皆吏所餓殺也〔二〕。其為酷痛，甚於逢虜〔三〕。寇鈔賊虜，忽然而過，未必死傷。至吏〔四〕所搜索剽奪〔五〕，游踵塗地〔六〕，或覆宗滅族，絕無種類；或孤婦女〔七〕，為人奴婢，遠見販賣〔八〕，至令〔九〕不能自活〔一０〕者，不可勝數也〔一一〕。此之感天致災，尤逆陰陽〔一二〕。

yī guì jiù zuò yí. duó àn: xià wén yòu zāo huáng hàn jī yí, yòu yǐn zhōu shū qí mín kě yí jié yě, wù bìng yǔ cǐ tóng. táng rén shū fāng huò biàn zuò, jiàn gàn lù zì shū. guì zuò, gù wù wèi yí yǐ.
〔一〕「匱」舊作「遺」。○鐸按：下文「又遭蝗旱飢遺」，又引周書「其民可遺竭也」，誤並與此同。唐人書「匚」或變作「●」，見干祿字書。「匱」作「●」，故誤為「遺」矣。

èr hòu hàn shū páng cān chuán yún: bǐ nián qiāng kòu tè kùn lǒng yòu, gōng yáo fù yì, wèi sǔn rì zī, guān fù rén zé, shù shí yì wàn. jīn fù mù fā bǎi xìng, diào qǔ gǔ bó, xuàn mài shí wù, yǐ yīng lì qiú. wài shāng qiāng lǔ, nèi kùn zhēng fù, xiàn guān bù zú, zhé dài yú mín. mín yǐ qióng yǐ, jiāng cóng shuí qiú? xī qiāng chuán yún: zì qiāng pàn shí yú nián xián, bīng lián shī lǎo, bù zàn níng xī. jūn lǚ zhī fèi, zhuǎn yùn wěi shū, yòng èr bǎi sì shí yú yì, fǔ tǎng kōng jié, yán jí nèi jùn. biān mín sǐ zhě, bù kě shèng shù, bìng liáng èr zhōu, suì zhì xū hào.
〔二〕後漢書龐參傳云：「比年羌寇特困隴右，供徭賦役，為損日滋，官負人責，數十億萬。今復募發百姓，調取谷帛，衒賣什物，以應吏求。外傷羌虜，內困征賦，縣官不足，輒貸於民。民已窮矣，將從誰求？」西羌傳云：「自羌叛十餘年閒，兵連師老，不暫寧息。軍旅之費，轉運委輸，用二百四十餘億，府帑空竭，延及內郡。邊民死者，不可勝數，幷、涼二州，遂至虛耗。」

sān hòu hàn shū nán mán chuán: zhōng láng jiāng yǐn jiù tǎo yì zhōu pàn qiāng, yì zhōu yàn yuē: lǔ lái shàng kě, yǐn lái shā wǒ. wáng shì suǒ yán, zhèng zhǐ jiù děng. hàn shū wáng mǎng chuán yún: tián kuàng yán: jīn kōng fù duō chū jiāng lǜ, jùn xiàn kǔ zhī, fǎn shén yú zéi. yòu yún: tài shī gēng shǐ hé jiāng ruì shì shí yú wàn rén, suǒ guò fàng zòng. dōng fāng wèi zhī yǔ yuē: níng féng chì méi, bù féng tài shī. tài shī shàng kě, gēng shǐ shā wǒ. zú rú tián kuàng zhī yán. yì yǔ cǐ tóng.
〔三〕後漢書南蠻傳：『中郎將尹就討益州叛羌，益州諺曰：「虜來尚可，尹來殺我。」』王氏所言，正指就等。漢書王莽傳云：『田況言：「今空復多出將率，郡縣苦之，反甚於賊。」』又云：『太師、更始合將銳士十餘萬人，所過放縱。東方為之語曰：「寧逢赤眉，不逢太師。太師尚可，更始殺我。」卒如田況之言。』意與此同。

sì lì jiù zuò shǐ.
〔四〕「吏」舊作「使」。

wǔ fāng yán yún: sōu lüè, qiú yě. jiù shì yuē sōu, yú dào yuē lüè. shuō wén yún:, rù jiā sōu yě. jīng diǎn tōng yòng suǒ.
〔五〕方言云：「搜、略，求也。就室曰搜，於道曰略。」說文云：「●，入家搜也。」經典通用「索」。

liù yóu dāng wèi xuán. hàn shū wáng zǐ hóu biǎo xù yún: xuán zhǒng yì jué. cháo cuò chuán yún: qián sǐ bù hái zhǒng, yán shī gǔ zhù: hái, dú yuē xuán. xuán zhǒng, huí xuán qí zú yě. kuǎi tōng chuán yún: liú xiàng fēn zhēng, shǐ rén gān nǎo tú dì.
〔六〕「游」當為「旋」。漢書王子侯表序云：「旋踵亦絕。」晁錯傳云：「前死不還踵」，顏師古註：『還，讀曰「旋」。旋踵，迴旋其足也。』蒯通傳云：「劉、項分爭，使人肝腦塗地。」

qī wáng xiān shēng yún: gū xià dāng yǒu tuō zì. jì péi àn: dāng zuò yòu gū. shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún: yòu gū wèi nú. huò yún: gū fù nǚ, wèi lüè qǔ fù nǚ, shǐ zhī gū dú yě. hàn shū nán yuè chuán wén dì cì tuó shū yún: guǎ rén zhī qī, gū rén zhī zǐ. duó àn: huò shuō shì. gū, shǐ dòng cí.
〔七〕王先生云：『「孤」下當有脫字。』繼培按：當作「幼孤」。史記司馬相如傳云：「幼孤為奴。」或云：「孤婦女，謂略取婦女，使之孤獨也。」漢書南粵傳文帝賜佗書云：「寡人之妻，孤人之子。」○鐸按：或說是。孤，使動詞。

bā hòu hàn shū guāng wǔ dì jì jiàn wǔ qī nián zhào: lì rén zāo jī luàn, jí wèi qīng xú zéi suǒ lüè, wèi nú bì xià qī, yù qù liú zhě, zì tīng zhī. gǎn jū zhì bù hái, yǐ mài rén fǎ cóng shì. jìn shū xíng fǎ zhì chén qún xīn lǜ xù yún: jiù lǜ, dào lǜ yǒu hé mài mǎi rén.
〔八〕後漢書光武帝紀建武七年詔：「吏人遭飢亂，及為青、徐賊所略，為奴婢下妻，欲去留者，恣聽之。敢拘制不還，以賣人法從事。」晉書刑法志陳群新律序云：「舊律，盜律有和賣買人。」

jiǔ lìng jiù zuò jīn.
〔九〕「令」舊作「今」。

yī huó jiù zuò zhì.
〔一０〕「活」舊作「治」。

yī yī yě zì yí yǎn. duó àn: yě zì dāng zài yīn yáng xià.
〔一一〕「也」字疑衍。○鐸按：「也」字當在「陰陽」下。

yī èr hàn shū yán zhù chuán huái nán wáng ān shàng shū yún: chén wén jūn lǚ zhī hòu, bì yǒu xiōng nián. yán mín zhī gè yǐ qí chóu kǔ zhī qì, báo yīn yáng zhī hé, gǎn tiān dì zhī jīng, ér zāi qì wèi zhī shēng yě. wèi xiāng chuán xiāng shàng shū yì yòng huái nán yǔ.
〔一二〕漢書嚴助傳淮南王安上書云：「臣聞軍旅之後，必有凶年。言民之各以其愁苦之氣，薄陰陽之和，感天地之精，而災氣為之生也。」魏相傳相上書亦用淮南語。

qiě fú shì zhòng qiān yī, liàn mù fén mù èr, xián bù xiào zhī suǒ tóng yě. mín zhī yú xǐ sān, shén yú fú fǎ. fú fǎ bù guò jiā yī rén sǐ ěr. zhū wáng shī cái huò, duó tǔ yuǎn yí, bù xí fēng sú, bù biàn shuǐ tǔ, lèi duō miè mén, shǎo néng hái zhě. dài mǎ wàng běi, hú sǐ shǒu qiū sì, biān mín jǐn dùn wǔ, yóu è nèi liú. suī zhī huò dà liù, yóu yuàn shǒu qí xù yè qī, sǐ qí běn chù, chéng bù yù qù zhī jí. tài shǒu lìng zhǎng, wèi è jūn shì, jiē yǐ sù fēi cǐ tǔ zhī rén, tòng bù zháo shēn, huò bù jí wǒ jiā bā, gù zhēng jùn xiàn yǐ nèi qiān jiǔ. zhì qiǎn lì bīng yī, fā mín hé jià, fā chè wū shì yī yī, yí qí yíng bì yī èr, pò qí shēng yè yī sān, qiáng jié qū lüè, yǔ qí nèi rù yī sì, juān qì léi ruò, shǐ sǐ qí chù. dāng cǐ zhī shí, wàn mín yuàn tòng, qì xuè jiào hào yī wǔ, chéng chóu guǐ shén ér gǎn tiān xīn. rán xiǎo mín jǐn liè yī liù, bù néng zì dá què tíng, yī guān lì jiā, pò jiāng wēi yán yī qī, bù gǎn yǒu zhì yī bā. mín jì duó tǔ shī yè, yòu zāo huáng hàn jī guì yī jiǔ, zhú dào dōng zǒu, liú lí fēn sǎn èr, yōu jì yǎn yù, jīng yáng shǔ hàn, jī è sǐ wáng, fù shī tài bàn èr yī. biān dì suì yǐ qiū huāng èr èr, zhì jīn wú rén. yuán huò suǒ qǐ, jiē lì guò ěr èr sān.
且夫士重遷〔一〕，戀慕墳墓〔二〕，賢不肖之所同也。民之於徙〔三〕，甚於伏法。伏法不過家一人死爾。諸亡失財貨，奪土遠移，不習風俗，不便水土，類多滅門，少能還者。代馬望北，狐死首丘〔四〕，邊民謹頓〔五〕，尤惡內留。雖知禍大〔六〕，猶願守其緒業〔七〕，死其本處，誠不欲去之極。太守令長，畏惡軍事，皆以素非此土之人，痛不着身，禍不及我家〔八〕，故爭郡縣以內遷〔九〕。至遣吏兵〔一０〕，發民禾稼，發徹屋室〔一一〕，夷其營壁〔一二〕，破其生業〔一三〕，強劫驅掠，與其內入〔一四〕，捐棄羸弱，使死其處。當此之時，萬民怨痛，泣血叫號〔一五〕，誠愁鬼神而感天心。然小民謹劣〔一六〕，不能自達闕廷，依官吏家，迫將威嚴〔一七〕，不敢有摯〔一八〕。民既奪土失業，又遭蝗旱飢匱〔一九〕，逐道東走，流離分散〔二０〕，幽、冀、兗、豫，荊、揚、蜀、漢，飢餓死亡，復失太半〔二一〕。邊地遂以丘荒〔二二〕，至今無人。原禍所起，皆吏過爾〔二三〕。

yī fū shì zhòng qiān dāng zuò ān tǔ zhòng qiān. hàn shū yuán dì jì yǒng guāng sì nián zhào yuē: ān tǔ zhòng qiān, lí mín zhī xìng, gǔ ròu xiāng fù, rén qíng suǒ yuàn yě. tōng diǎn yī yǐn cuī shí zhèng lùn yún: xiǎo rén zhī qíng, ān tǔ zhòng qiān, níng jiù jī něi, wú shì lè tǔ zhī lǜ.
〔一〕「夫士重遷」當作「安土重遷」。漢書元帝紀永光四年詔曰：「安土重遷，黎民之性，骨肉相附，人情所願也。」通典一引崔實政論云：「小人之情，安土重遷，寧就飢餒，無適樂土之慮。」

èr jiàn jiù biān piān zhù.
〔二〕見救邊篇注。

sān wáng xiān shēng yún: yú xǐ yí wèi xǐ zhī wù.
〔三〕王先生云：『「於徙」疑「畏徙」之誤。』

sì hòu hàn shū bān chāo chuán yún: hú sǐ shǒu qiū, dài mǎ yī fēng. wén xuǎn gǔ shī shí jiǔ shǒu lǐ shàn zhù yǐn hán shī wài chuán yún: shī yuē: dài mǎ yī běi fēng, fēi niǎo qī gù cháo. jiē bù wàng běn zhī wèi yě.
〔四〕後漢書班超傳云：「狐死首丘，代馬依風。」文選古詩十九首李善注引韓詩外傳云：『詩曰：「代馬依北風，飛鳥棲故巢。」皆不忘本之謂也。』

wǔ dùn, dú wèi dùn. duó àn: fāng yán shí: dùn mǐn, hūn yě. jǐn dùn, wèi jǐn yuàn hūn àn yě. èr zì píng liè, yòu dié yùn.
〔五〕頓，讀為「鈍」。○鐸按：方言十：「頓、愍，惛也。」謹頓，謂謹愿惛闇也。二字平列，又疊韻。

liù dà jiù zuò rén. duó àn: bān lù piān: nǎi yòng shē kuā kuò rén, rén wù zuò dà, yóu cǐ dà wù zuò rén yě.
〔六〕「大」舊作「人」。○鐸按：班祿篇：「乃用奢夸廓人」，「人」誤作「大」，猶此「大」誤作「人」也。

qī yán tiě lùn lùn fěi piān yún: xù yè bù bèi zhě, bù kě yǐ yán lǐ.
〔七〕鹽鐵論論誹篇云：「緒業不備者，不可以言理。」

bā liè nǚ chuán wèi qǔ wò fù yuē: yǒu huò bì jí wú jiā.
〔八〕列女傳魏曲沃負曰：「有禍必及吾家。」

jiǔ zhēng xià dāng tuō huài zì. xù lù yún: lìng huài jùn xiàn, ōu mín nèi qiān.
〔九〕「爭」下當脫「壞」字。敘錄云：「令壞郡縣，毆民內遷。」

yī hàn shū hé bìng chuán yún: bìng zì cóng lì bīng zhuī lín qīng.
〔一０〕漢書何並傳云：「並自從吏兵追林卿。」

yī yī shī shí yuè zhī jiāo yún: chè wǒ qiáng wū. zhào cè: mèng cháng jūn yuē: wú fà wū shì. àn fā zì yǔ shàng fù, cǐ dāng dú wèi fèi. shuō wén yún: fèi, wū qīng yě. duó àn: xià fā zì bù wù, shàng fā zì dāng wèi bá. shuō wén: bá, yǐ zú tà yí cao. yǐn chūn qiū chuán yuē: bá yí chóng zhī. jīn yǐn liù nián zuǒ chuán zuò shān yí, dù zhù: shān, yì yě. bá shān yì jìn. bá mín hé jià, yóu yán yì mín hé jià ěr. hòu hàn shū xī qiāng chuán: nǎi suì yì qí hé jià, fā chè shì wū, jí běn cǐ wén, shì qí míng zhèng yǐ. bá zuò fā zhě, shì rén duō jiàn fā, shǎo jiàn bá, gù bá é ér wèi fā, huò gǎi wèi shān, bān gù dá bīn xì: yí xiǎn fā huāng, yī zuò shān huāng, yóu qí zhe lì. cǐ bá zì ruò bù wù wèi fā, zé xiào zhě yì bì gǎi wèi shān. gǔ shū yǒu yīn zì wù, ér zhuǎn zú kǎo jiàn jiù běn zhě, cǐ lèi shì yǐ. fū wū kě yán fā yán tiě lùn sàn bù zú piān fà wū mài yè shì, ér hé jià bù kě yán fā. wāng bù dìng shàng jù zhī wù, ér zhé gǎi xià dú, gài ní yú fèi shān zhī běn xùn, ér shì wàng chéng shí sān nián zuǒ chuán yǒu shān yí wǒ nóng gōng zhī wén. gù yǒu dài jīn rì zhī bǔ jū yě.
〔一一〕詩十月之交云：「徹我牆屋。」趙策：『孟嘗君曰：「毋髮屋室。」』按「發」字與上復，此當讀為「廢」。說文云：「廢，屋傾也。」○鐸按：下「發」字不誤，上「發」字當為「癹」。說文：「癹，以足蹋夷艹。」引春秋傳曰：「癹夷■崇之。」今隱六年左傳作「芟夷」，杜註：「芟，刈也。」癹、芟義近。「癹民禾稼」，猶言「刈民禾稼」耳。後漢書西羌傳：「乃遂刈其禾稼，發徹室屋」，即本此文，是其明證矣。「癹」作「發」者，世人多見「發」，少見「癹」，故「癹」訛而為「發」，或改為「芟」，班固答賓戲：「夷險發荒」，一作「芟荒」，尤其着例。此「癹」字若不誤為「發」，則校者亦必改為「芟」。古書有因字誤，而轉足考見舊本者，此類是已。夫屋可言發（鹽鐵論散不足篇「髮屋賣業」是），而禾稼不可言發。汪不訂上句之誤，而輒改下讀，蓋泥於廢、芟之本訓，而適忘成十三年左傳有「芟夷我農功」之文。故有待今日之補苴也。

yī èr hàn shū zhào chōng guó chuán yún: xíng bì wèi zhàn bèi, zhǐ bì jiān yíng bì. lǚ shì chūn qiū shì shùn lùn yún: wǎng ér yí fū lěi, gāo yòu zhù: yí, píng yě.
〔一二〕漢書趙充國傳云：「行必為戰備，止必堅營壁。」呂氏春秋似順論云：「往而夷夫壘」，高誘註：「夷，平也。」

yī sān hàn shū jīng wáng liú jiǎ chuán yún: rù chǔ dì, shāo qí jī jù, yǐ pò qí yè. gāo dì jì yún: bù shì jiā rén shēng chǎn zuò yè. hòu hàn shū xún lì chóu lǎn chuán yún: quàn rén shēng yè, wèi zhì kē lìng, zhì yú guǒ cài wèi xiàn, shǐ yǒu shù.
〔一三〕漢書荊王劉賈傳云：「入楚地，燒其積聚，以破其業。」高帝紀云：「不事家人生產作業。」後漢書循吏仇覽傳云：「勸人生業，為制科令，至於果菜為限，■豕有數。」

yī sì duó àn: qí yóu zhī yě. cǐ yán tài shǒu lìng zhǎng qiáng qū qí mín, shǐ yǔ zhī rù jū nèi jùn yě. běn shū zhī qí duō hù yòng, shàng wén cǐ zhī gǎn tiān zhì zāi, yǐ zhī wèi qí, yóu cǐ yǐ qí wèi zhī yǐ.
〔一四〕○鐸按：「其」猶「之」也。此言太守令長強驅其民，使與之入居內郡也。本書之、其多互用，上文「此之感天致災」，以「之」為「其」，猶此以「其」為「之」矣。

yī wǔ shī yǔ wú zhèng yún: shǔ sī qì xuè. jiào hào jiàn jiù biān piān.
〔一五〕詩雨無正云：「鼠思泣血。」「叫號」見救邊篇。

yī liù duó àn: hàn shū jiǎ yì chuán: qí cì jǐn dé shè rén, zhù: jǐn, liè yě. zhōu yǔ: yú yī rén jǐn yì shǒu fǔ, zhù: jǐn yóu liè yě. jǐn jǐn jǐn bìng zì yì ér yì tóng.
〔一六〕○鐸按：漢書賈誼傳：「其次廑得舍人」，註：「廑，劣也。」周語：「餘一人僅亦守府」，註：『「僅」猶「劣」也。』謹、廑、僅並字異而義同。

yī qī wēi jiù zuò miè, jù chéng běn gǎi. hán fēi zi liù fǎn piān yún: lì wēi yán ér mín tīng cóng.
〔一七〕「威」舊作「滅」，據程本改。韓非子六反篇云：「吏威嚴而民聽從。」

yī bā zhì yí wéi, zì xíng xiāng jìn ér wù. duó àn: èr zì xíng yuǎn, wú yuán zhì wù. cǐ yí dāng zuò gǎn yǒu bù zhí. shuō wén: zhí, bù yě. yán gǎn yǒu bù jù ěr. wāng shuō shī zhī.
〔一八〕「摯」疑「違」，字形相近而誤。○鐸按：二字形遠，無緣致誤。此疑當作「敢有不慹」。說文：「慹，怖也。」言敢有不懼耳。汪說失之。

yī jiǔ guì jiù zuò yí. duó àn: cǐ piān guì wù zuò yí, fán sān jiàn. shuō xiáng shàng.
〔一九〕「匱」舊作「遺」。○鐸按：此篇「匱」誤作「遺」，凡三見。說詳上。

èr lǚ shì chūn qiū guì zhí lùn: hú yuán yuē: wú jīn jiàn mín zhī yáng yáng rán dōng zǒu, ér bù zhī suǒ chù. huò yún: cǐ dōng yí bēn zhī wù. hòu hàn shū kuí xiāo chuán tǎo wáng mǎng xí yún: shēng zhě zé bēn wáng liú sàn, yòu gū fù nǚ, liú lí xì lǔ. duó àn: kòu fā yú xī, gù rén mín dōng zǒu, xià wén yǎn yù jīng yáng, jiē zài bìng liáng zhī dōng yě. dōng zì bù wù.
〔二０〕呂氏春秋貴直論：『狐援曰：「吾今見民之洋洋然東走，而不知所處。」』或云：此「東」疑「奔」之誤。後漢書隗囂傳討王莽檄云：「生者則奔亡流散，幼孤婦女，流離系虜。」○鐸按：寇發於西，故人民東走，下文兗、豫、荊、揚，皆在幷、涼之東也。「東」字不誤。

èr yī hòu hàn shū féng yǎn chuán yún: sì chuí zhī rén, gān nǎo tú dì, sǐ wáng zhī shù, bù chì dà bàn. hàn shū gāo dì jì wéi zhāo zhù: fán shù, sān fēn yǒu èr wèi tài bàn, yǒu yī fēn wèi shǎo bàn.
〔二一〕後漢書馮衍傳云：「四垂之人，肝腦塗地，死亡之數，不啻大半。」漢書高帝紀韋昭註：「凡數，三分有二為太半，有一分為少半。」

èr èr yì lín yún: biān jìng niú yáng, bù kě jiǔ huāng. niú yáng jí shàng wén tài bàn zhī wù. qiū jiù zuò bīng, jù xù lù gǎi. hòu hàn shū liáng tǒng hòu jì chuán yún: bāo hán shān sǒu, yuǎn dài qiū huāng. wén xuǎn lù shì héng tàn shì fù yún: chéng què zhī qiū huāng. lì shì guǎng hàn tài shǒu shěn zi jū mián zhú jiāng yàn bēi yún: gōng gēng zhě shǎo, gài tián. jí qiū huāng. àn guǎng yǎ shì gǔ yún: qiū, kōng yě. hàn shū xī fū gōng chuán qiū tíng, hòu hàn shū páng cān chuán qiū chéng, jiē qǔ cǐ yì. xī qiāng chuán yú xǔ shū yuē: zhòng qiāng nèi kuì, jùn xiàn bīng huāng. bīng huāng yí yì qiū huāng zhī wù.
〔二二〕意林云：「邊境牛羊，不可久荒。」「牛羊」即上文「太半」之誤。「丘」舊作「兵」，據敘錄改。後漢書梁統後冀傳云：「包含山藪，遠帶丘荒。」文選陸士衡嘆逝賦云：「■城闕之丘荒。」隸釋廣漢太守沈子琚綿竹江堰碑云：「躬耕者少，溉田●●」。「●●」即「丘荒」。按廣雅釋詁云：「丘，空也。」漢書息夫躬傳「丘亭」，後漢書龐參傳「丘城」，皆取此義。西羌傳虞詡疏曰：「眾羌內潰，郡縣兵荒。」「兵荒」疑亦「丘荒」之誤。

èr sān hòu hàn shū xī qiāng chuán yún: qiāng jì zhuǎn shèng, ér èr qiān dàn lìng zhǎng duō nèi jùn rén, bìng wú zhàn shǒu yì, jiē zhēng shàng xǐ jùn xiàn, yǐ bì kòu nán. cháo tíng cóng zhī, suì yí lǒng xī xǐ xiāng wǔ, ān dìng xǐ měi yáng, běi dì xǐ chí yáng, shàng jùn xǐ yá. bǎi xìng liàn tǔ, bù lè qù jiù, suì nǎi yì qí hé jià, fā chè shì wū, yí yíng bì, pò jī jù. shí lián hàn huáng jī huāng, ér qū cù jié lüè, liú lí fēn sǎn, suí dào sǐ wáng. huò qì juān lǎo ruò, huò wèi rén pū qiè, sàng qí dà bàn. jiē běn cǐ wén.
〔二三〕後漢書西羌傳云：「羌既轉盛，而二千石令長多內郡人，並無戰守意，皆爭上徙郡縣，以避寇難。朝廷從之，遂移隴西徙襄武，安定徙美陽，北地徙池陽，上郡徙衙。百姓戀土，不樂去舊，遂乃刈其禾稼，發徹室屋，夷營壁，破積聚。時連旱蝗饑荒，而驅踧劫略，流離分散，隨道死亡。或棄捐老弱，或為人仆妾，喪其大半。」皆本此文。

fū tǔ dì zhě, mín zhī běn yě, chéng bù kě jiǔ huāng yǐ kāi dí xīn yī. qiě biǎn què zhī zhì bìng yě èr, shěn bì jié sān ér tōng yù zhì sì, xū zhě bǔ zhī, shí zhě xiè zhī, wǔ gù bìng yù ér míng xiǎn. yī yǐn zhī zuǒ tāng yě, shè qīng zhòng ér tōng yǒu wú, sǔn jī yú yǐ bǔ bù zú, gù yīn zhì ér jūn zūn liù. jiǎ yì tòng yú piān kū bì fèi zhī jí qī. jīn biān jùn qiān lǐ, dì gè yǒu liǎng xiàn, hù cái zhì shù bǎi bā, ér tài shǒu zhōu huí wàn lǐ, kōng wú rén mín, měi tián qì ér mò kěn fā jiǔ zhōng zhōu nèi jùn yī, guī dì tà yī yī jìng, bù néng bàn yī èr biān, ér kǒu hù bǎi wàn yī sān, tián mǔ yī quán yī sì, rén zhòng dì huāng, wú suǒ róng zú yī wǔ, cǐ yì piān kū bì fèi zhī lèi yě.
夫土地者，民之本也，誠不可久荒以開敵心〔一〕。且扁鵲之治病也〔二〕，審閉結〔三〕而通郁滯〔四〕，虛者補之，實者瀉之，〔五〕故病癒而名顯。伊尹之佐湯也，設輕重而通有無，損積余以補不足，故殷治而君尊〔六〕。賈誼痛於偏枯躄痱之疾〔七〕。今邊郡千里，地各有兩縣，戶財置數百〔八〕，而太守周回萬里，空無人民，美田棄而莫墾發〔九〕；中州內郡〔一０〕，規地拓〔一一〕境，不能半〔一二〕邊，而口戶百萬〔一三〕，田畝一全〔一四〕，人眾地荒，無所容足〔一五〕，此亦偏枯躄痱之類也。

yī kāi dí xīn jiù zuò kāi kěn, jù yì lín gǎi. xù lù yì yún: jīn yòu qiū huāng, lǜ bì shēng xīn. liè nǚ chuán jìn xiàn lí jī yún: biān jìng wú zhǔ, zé kāi kòu xīn. fū kòu shēng qí xīn, mín mān qí zhèng, guó zhī huàn yě. àn jìn yǔ kāi zuò qǐ. hàn bì jǐng dì huì, yǐ qǐ wèi kāi.
〔一〕「開敵心」舊作「開墾」，據意林改。敘錄亦云：「今又丘荒，慮必生心。」列女傳晉獻驪姬云：「邊境無主，則開寇心。夫寇生其心，民嫚其政，國之患也。」按晉語「開」作「啟」。漢避景帝諱，以「啟」為「開」。

èr shǐ jì yún: biǎn què zhě, xìng qín shì, míng yuè rén.
〔二〕史記云：「扁鵲者，姓秦氏，名越人。」

sān hàn shū yì wén zhì lùn jīng fāng yún: tōng bì jiě jié, fǎn zhī yú píng.
〔三〕漢書藝文志論經方云：「通閉解結，反之於平。」

sì sù wèn liù yuán zhèng jì dà lùn: huáng dì yuē: yù zhī shèn zhě, zhì zhī nài hé? qí bó yuē: mù yù dá zhī, huǒ yù fā zhī, tǔ yù duó zhī, jīn yù xiè zhī, shuǐ yù zhé zhī. zhì zì jiù tuō, jù yì lín bǔ. huái nán zǐ chù zhēn xùn yún: xuè mài wú yù zhì.
〔四〕素問六元正紀大論：『黃帝曰：「郁之甚者，治之奈何？」岐伯曰：「木郁達之，火郁發之，土郁奪之，金郁泄之，水郁折之。」』「滯」字舊脫，據意林補。淮南子俶真訓云：「血脈無郁滯。」

wǔ sù wèn sān bù jiǔ hòu lùn: qí bó yuē: bì xiān dù qí xíng zhī féi shòu, yǐ diào qí qì zhī xū shí. shí zé xiè zhī, xū zé bǔ zhī.
〔五〕素問三部九候論：『岐伯曰：「必先度其形之肥瘦，以調其氣之虛實。實則瀉之，虛則補之。」』

liù guǎn zǐ dì shù piān yún: xī rì jié bà yǒu tiān xià, ér yòng bù zú. tāng yǒu qī shí lǐ zhī báo, ér yòng yǒu yú. yī yǐn shàn tōng yí qīng zhòng, kāi hé jué sāi, tōng yú gāo xià xú jí zhī cè, zuò qǐ zhī fèi shí yě.
〔六〕管子地數篇云：「昔日桀霸有天下，而用不足。湯有七十里之薄，而用有餘。伊尹善通移輕重，開闔決塞，通於高下徐疾之策，坐起之費時也。」

qī xīn shū jiě xiàn piān yún: tiān xià fēi tè dào xiàn ér yǐ yě, yòu lèi bì, qiě bìng fèi. fū bì zhě yī miàn bìng, fèi zhě yī fāng tòng. shuō wén yún: fèi, fēng bìng yě., bàn kū yě. sù wèn shēng qì tōng tiān lùn yún: hàn chū piān jǔ, shǐ rén piān kū.
〔七〕新書解縣篇云：「天下非特倒縣而已也，又類躄，且病痱。夫躄者一面病，痱者一方痛。」說文云：「痱，風病也。●，半枯也。」素問生氣通天論云：「汗出偏沮，使人偏枯。」

bā hàn shū wén dì jì èr nián yán shī gǔ zhù: cái yǔ cái tóng.
〔八〕漢書文帝紀二年顏師古註：『「財」與「纔」同。』

jiǔ hàn shū liú qū máo chuán yún: xìng měi tián yǐ lì zǐ dì bīn kè.
〔九〕漢書劉屈氂傳云：「興美田以利子弟賓客。」

yī hàn shū sī mǎ xiàng rú chuán dà rén fù yún: zài hu zhōng zhōu, yán shī gǔ zhù: zhōng zhōu, zhōng guó yě. nèi jùn zhù jiàn jiù biān piān.
〔一０〕漢書司馬相如傳大人賦云：「在乎中州」，顏師古註：「中州，中國也。」「內郡」注見救邊篇。

yī yī tà yǔ tuò tóng.
〔一一〕「拓」與「柝」同。

yī èr bàn jiù zuò shēng, sūn shì yù gǎi.
〔一二〕「半」舊作「生」，孫侍御改。

yī sān kǒu hù yí dào.
〔一三〕「口戶」疑倒。

yī sì wáng xiān shēng yún: quán dāng zuò jīn, wèi zhí guì yě. gǔ yǐ yī jīn wèi yī jīn. jì péi àn: yī gài bù zì zhī huài. guǎn zǐ jìn cáng piān yún: hù jí tián jié zhě, suǒ yǐ zhī pín fù zhī bù zī yě. gù shàn zhě bì xiān zhī qí tián, nǎi zhī qí rén. tián bèi rán hòu mín kě zú yě. bù quán jí bù bèi zhī wèi. duó àn: wāng shuō jìn shì.
〔一四〕王先生云：『「全」當作「金」，謂直貴也。古以一斤為一金。』繼培按：「一」蓋「不」字之壞。管子禁藏篇云：「戶籍田結者，所以知貧富之不貲也。故善者必先知其田，乃知其人。田備然後民可足也。」「不全」即「不備」之謂。○鐸按：汪說近是。

yī wǔ huāng dāng wèi xiá. shāng zi suàn dì piān yún: dì xiá ér mín zhòng zhě, mín shèng qí dì. lái mín piān yún: tǔ xiá ér mín zhòng. shǐ jì huò zhí chuán yún: dì xiǎo rén zhòng. yòu yún: tǔ dì xiǎo xiá mín rén zhòng. yán tiě lùn yuán chí piān yún: sān fǔ pò jìn yú shān hé, dì xiá rén zhòng. jiē qí zhèng yě. tōng diǎn yī yǐn cuī shí zhèng lùn yún: jīn qīng qí yǎn jì, rén chóu tǔ xiá, bù zú xiāng gōng, ér sān fǔ zuǒ yòu jí liáng yōu zhōu nèi fù jìn jùn, jiē tǔ kuàng rén xī, jué tián yí jià, xī bù kěn kěn. jīn yí xǐ pín mín bù néng zì yè zhě yú kuān dì, cǐ yì kāi cǎo pì tǔ zhèn mín zhī shù yě. yàn zǐ chūn qīu zá xià yún: bù dé róng zú ér yù yān.
〔一五〕荒」當為「狹」。商子算地篇云：「地狹而民眾者，民勝其地。」來民篇云：「土狹而民眾。」史記貨殖傳云：「地小人眾。」又云：「土地小狹民人眾。」鹽鐵論園池篇云：「三輔迫近於山河，地狹人眾。」皆其證也。通典一引崔實政論云：「今青、齊、兗、冀，人稠土狹，不足相供，而三輔左右及涼、幽州內附近郡，皆土曠人稀，厥田宜稼，悉不肯墾。今宜徙貧民不能自業者於寬地，此亦開草闢土振民之術也。」晏子春秋雜下云：「不得容足而寓焉。」

zhōu shū yuē: tǔ duō rén shǎo, mò chū qí cái, shì wèi xū tǔ, kě xí fá yě. tǔ shǎo rén zhòng, mín fēi qí mín, kě guì yī jié yě. shì gù tǔ dì rén mín bì xiāng chēng yě èr. jīn biān jùn duō hài ér yì jù sān, dòng rù huò mén sì. bù wèi xìng lì chú hài, yǒu yǐ quàn zhī, zé zhǎng wú yǔ fù zhī wǔ, ér nèi liù yǒu kòu róng zhī xīn qī. xī qiāng běi lǔ, bì shēng kuī yù, chéng dà yōu yě.
周書曰：「土多人少，莫出其材，是謂虛土，可襲伐也。土少人眾，民非其民，可匱〔一〕竭也。」是故土地人民必相稱也〔二〕。今邊郡多害而役劇〔三〕，動入禍門〔四〕。不為興利除害，有以勸之，則長無與復之〔五〕，而內〔六〕有寇戎之心〔七〕。西羌北虜，必生窺欲，誠大憂也。

yī guì jiù zuò yí.
〔一〕「匱」舊作「遺」。

èr yì zhōu shū wén chuán jiě yún: tǔ duō mín shǎo, fēi qí tǔ yě. tǔ shǎo rén duō, fēi qí rén yě. yòu yún: kāi wàng yuē: tǔ guǎng wú shǒu kě xí fá, tǔ xiá wú shí kě wéi jié. èr huò zhī lái, bù chēng zhī zāi. kǒng cháo zhù: zhèng yǐ rén tǔ xiāng chēng wèi shàn yě. lǐ jì wáng zhì yún: fán jū mín, liàng dì yǐ zhì yì, dù dì yǐ jū mín. dì yì mín jū, bì cān xiāng de yě. wèi liáo zi bīng tán piān yún: liàng tǔ dì féi qiāo ér lì yì, jiàn chéng chēng dì, yǐ chéng chēng rén, yǐ rén chēng sù. sān xiāng chēng, zé nèi kě yǐ gù shǒu, wài kě yǐ zhàn shèng. shāng zi lái mín piān yún: dì fāng bǎi lǐ zhě, shān líng chù shén yī, sǒu zé chù shén yī, xī gǔ liú shuǐ chù shén yī, dū yì qī dào chù shén yī, è tián chù shén yī, liáng tián chù shén sì. cǐ shí zuò fū wǔ wàn. qí shān líng xī gǔ sǒu zé, kě yǐ gěi qí cái, dū yì qī dào, zú yǐ chù qí mín. xiān wáng zhì tǔ fēn mín zhī lǜ yě. jīn qín zhī dì, fāng qiān lǐ zhě wǔ, ér gǔ tǔ bù néng chù èr, tián shù bù mǎn bǎi wàn, qí sǒu zé xī gǔ míng shān dà chuān zhī cái wù huò bǎo, yòu bù jǐn wèi yòng. cǐ rén bù chēng tǔ yě.
〔二〕逸周書文傳解云：「土多民少，非其土也。土少人多，非其人也。」又云：『開望曰：「土廣無守可襲伐，土狹無食可圍竭。二禍之來，不稱之災。」』孔晁註：「政以人土相稱為善也。」禮記王制云：「凡居民，量地以制邑，度地以居民。地邑民居，必參相得也。」尉繚子兵談篇云：「量土地肥磽而立邑，建城稱地，以城稱人，以人稱粟。三相稱，則內可以固守，外可以戰勝。」商子來民篇云：「地方百里者，山陵處什一，藪澤處什一，溪谷流水處什一，都邑蹊道處什一，惡田處什一，良田處什四。□此食作夫五萬。其山陵溪谷藪澤，可以給其材，都邑蹊道，足以處其民。先王制土分民之律也。今秦之地，方千里者五，而谷土不能處二，田數不滿百萬，其藪澤溪谷名山大川之財物貨寶，又不盡為用。此人不稱土也。」

sān hòu hàn shū hé dì jì yǒng yuán shí sān nián zhào yuē: yōu bìng liáng zhōu hù kǒu lǜ shǎo, biān yì zhòng jù.
〔三〕後漢書和帝紀永元十三年詔曰：「幽、幷、涼州戶口率少，邊役眾劇。」

sì shǐ jì zhào shì jiā: lǐ duì yuē: tóng lèi xiāng tuī, jù rù huò mén.
〔四〕史記趙世家：『李兌曰：「同類相推，俱入禍門。」』

wǔ duó àn: yǒu yǐ quàn zhī, zé zhǎng wú yǔ fù zhī, yǔ yóu yǐ yě, hù wén ěr.
〔五〕○鐸按：「有以勸之，則長無與復之」，「與」猶「以」也，互文耳。

liù nèi jiù zuò mén.
〔六〕「內」舊作「門」。

qī guǎn zǐ fǎ fǎ piān yún: qī yú xìng lì chú hài. zhì guó piān yún: xiān wáng zhě shàn wèi mín chú hài xìng lì, gù tiān xià zhī mín guī zhī. suǒ wèi xìng lì zhě, lì nóng shì yě. suǒ wèi chú hài zhě, jìn hài nóng shì yě. nóng shì shèng zé rù sù duō, rù sù duō zé guó fù, guó fù zé ān xiāng zhòng jiā ān xiāng zhòng jiā, zé suī biàn sú yì xí, qū zhòng yí mín, zhì yú shā zhī, ér mín bù è yě. cǐ wù sù zhī gōng yě. shàng bù lì nóng zé sù shǎo, sù shǎo zé rén pín, rén pín zé qīng jiā, qīng jiā zé yì qù, yì qù zé shàng lìng bù néng bì xíng shàng lìng bù néng bì xíng, zé jìn bù néng bì zhǐ jìn bù néng bì zhǐ, zé zhàn bù bì shèng, shǒu bù bì gù yǐ. yán tiě lùn wèi tōng piān yún: chuán yuē: dà jūn zhī hòu, lěi shì bù fù. fāng jīn jùn guó tián yě yǒu lǒng ér bù kěn, chéng guō yǒu yǔ ér bù shí, biān jùn hé ráo zhī yǒu hū? hàn shū yán zhù chuán huái nán wáng ān shàng shū yún: sì nián bù dēng, wǔ nián fù huáng, mín shēng wèi fù. xú lè chuán yún: jiān zhě, guān dōng wǔ gǔ shù bù dēng, nián suì wèi fù, mín duō qióng kùn, zhòng zhī yǐ biān jìng zhī shì, tuī shù xún lǐ ér guān zhī, mín yí yǒu bù ān qí chù zhě yǐ. bù ān gù yì dòng, yì dòng zhě, tǔ bēng zhī yì yě. cháo cuò chuán yún: bì xià bù jiù, zé biān mín jué wàng, ér yǒu jiàng dí zhī xīn.
〔七〕管子法法篇云：「期於興利除害。」治國篇云：「先王者善為民除害興利，故天下之民歸之。所謂興利者，利農事也。所謂除害者，禁害農事也。農事勝則入粟多，入粟多則國富，國富則安鄉重家；安鄉重家，則雖變俗易習，驅眾移民，至於殺之，而民不惡也。此務粟之功也。上不利農則粟少，粟少則人貧，人貧則輕家，輕家則易去，易去則上令不能必行；上令不能必行，則禁不能必止；禁不能必止，則戰不必勝，守不必固矣。」鹽鐵論未通篇云：『傳曰：「大軍之後，累世不復。」方今郡國田野有隴而不墾，城郭有宇而不實，邊郡何饒之有乎？』漢書嚴助傳淮南王安上書云：「四年不登，五年復蝗，民生未復。」徐樂傳云：「間者，關東五穀數不登，年歲未復，民多窮困，重之以邊境之事，推數循理而觀之，民宜有不安其處者矣。不安故易動，易動者，土崩之埶也。」晁錯傳云：「陛下不救，則邊民絕望，而有降敵之心。」

bǎi gōng zhì qì, xián tián qí biān, sàn zhī jiān bèi, qǐ yǒu sī zāi? nǎi suǒ yǐ gù qí nèi ěr. xiān shèng zhì fǎ, yì wù shí biān, gài yǐ ān zhōng guó yě. pì yóu jiā rén yù kòu zéi zhě, bì shǐ lǎo xiǎo léi ruǎn jū qí zhōng yāng, dīng qiáng wǔ měng wèi qí wài yī. nèi rén fèng qí yǎng, wài rén yù qí nán, qióng qióng jù xū, gèng xiāng shì yǎng, nǎi jù ān cún èr.
百工制器，咸填其邊，散之兼倍，豈有私哉？乃所以固其內爾。先聖製法，亦務實邊，蓋以安中國也。譬猶家人遇寇賊者，必使老小羸軟居其中央，丁強武猛衛其外〔一〕。內人奉其養，外人御其難，蛩蛩距虛，更相恃仰，乃俱安存〔二〕。

yī bái hǔ tōng wǔ xíng piān yún: dīng zhě, qiáng yě. lùn héng wú xíng piān yún: shēn qì dīng qiáng.
〔一〕白虎通五行篇云：「丁者，強也。」論衡無形篇云：「身氣丁強。」

èr lǚ shì chūn qiū bù guǎng piān yún: běi fāng yǒu shòu míng yuē jué, shǔ qián ér tù hòu, qū zé jiá, zǒu zé diān, cháng wèi qióng qióng jù xū qǔ gān cǎo yǐ yǔ zhī. jué yǒu huàn hài yě, qióng qióng jù xū bì fù ér zǒu. ěr yǎ shì dì zuò qióng qióng jù xū. hán fēi zi wài chǔ shuō zuǒ shàng yún: bù shì yǎng rén ér shí. xīn shū dào dé shuō yún: wù mò bù yǎng shì dé. lùn héng gǎn lèi piān yún: gōng wú dà xiǎo, dé wú duō shǎo, rén xū yǎng shì lài zhī zhě, zé wèi měi yǐ.
〔二〕呂氏春秋不廣篇云：「北方有獸名曰蹶，鼠前而兔後，趨則跲，走則顛，常為蛩蛩距虛取甘草以與之。蹶有患害也，蛩蛩距虛必負而走。」爾雅釋地作「邛邛岠虛」。韓非子外儲說左上云：「不恃仰人而食。」新書道德說云：「物莫不仰恃德。」論衡感類篇云：「功無大小，德無多少，人須仰恃賴之者，則為美矣。」

zhào shū fǎ lìng: èr shí wàn kǒu, biān jùn shí wàn, suì jǔ xiào lián yī rén yuán chú shì jǔ lián lì yī rén yī. qiāng fǎn yǐ lái, hù kǒu jiǎn shǎo, yòu shù yì tài shǒu, zhì shí suì bù dé jǔ. dāng zhí qín láo ér bù lù èr, xián jùn xù jī ér bù xī sān, yì guān wú suǒ jì wàng sì, nóng fū wú suǒ tān lì, shì yǐ zhú jià zhōng zāi, mò kěn jiù wài. gǔ zhī lì qí mín, yòu zhī yǐ lì, fú xié yǐ xíng wǔ. yì yuē: xiān wáng yǐ xǐng fāng guān mín shè jiào liù. shì gù jiàn wǔ chū qī, dé biān jùn, hù suī shù bǎi, lìng suì jǔ xiào lián, yǐ zhào lái rén. jīn chéng yí quán shí lìng biān jùn jǔ xiào yī rén, lián lì shì bā jǔ yī rén, yì zhì míng jīng bǎi shí yī rén jiǔ, nèi jùn rén jiāng qī zǐ lái zhàn zhe yī, wǔ suì yǐ shàng, yǔ jū mín tóng jūn, jiē dé xuǎn jǔ. yòu mù yùn mín gēng biān rù gǔ, yuǎn jùn qiān hú, jìn jùn èr qiān hú, bài jué wǔ dài fū yī yī. kě bù yù jué zhě, shǐ shí bèi jiǎ yú nèi jùn yī èr. rú cǐ, jūn zǐ xiǎo rén gè yǒu suǒ lì, zé suī yù lìng wú wǎng, fú néng zhǐ yě. cǐ jūn yī sān kǔ lè, píng yáo yì, chōng biān jìng, ān zhōng guó zhī yào shù yě.
詔書法令：二十萬口，邊郡十萬，歲舉孝廉一人；員除世舉廉吏一人〔一〕。羌反以來，戶口減少，又數易太守，至十歲不得舉。當職勤勞而不錄〔二〕，賢俊蓄積而不悉〔三〕，衣冠無所覬望〔四〕，農夫無所貪利，是以逐稼中災，莫肯就外。古之利其民，誘之以利，弗脅以刑〔五〕。易曰：「先王以省方觀民設教〔六〕。」是故建武初〔七〕，得邊郡，戶雖數百，令歲舉孝廉，以召來人。今誠宜權時令邊郡舉孝一人，廉吏世〔八〕舉一人，益置明經百石一人〔九〕，內郡人將妻子來占着〔一０〕，五歲以上，與居民同均，皆得選舉。又募運民耕邊入谷，遠郡千斛，近郡二千斛，拜爵五大夫〔一一〕。可不欲爵者，使食倍賈於內郡〔一二〕。如此，君子小人各有所利，則雖欲令無往，弗能止也。此均〔一三〕苦樂，平傜役，充邊境，安中國之要術也。

yī zhào shū yǐ xià, wén yǒu tuō wù. àn hòu hàn shū dīng hóng chuán yún: yǒng yuán sì nián, dài yuán ān wèi sī tú. shí dà jùn kǒu wǔ liù shí wàn, jǔ xiào lián èr rén, xiǎo jùn kǒu èr shí wàn bìng yǒu mán yí zhě, yì jǔ èr rén. dì yǐ wèi bù jūn, xià gōng qīng huì yì. hóng yǔ sī kōng liú fāng shàng yán: fán kǒu lǜ zhī kē, yí yǒu jiē pǐn, mán yí cuò zá bù dé wèi shù. zì jīn jùn guó, lǜ èr shí wàn kǒu, suì jǔ xiào lián yī rén sì shí wàn, èr rén liù shí wàn, sān rén bā shí wàn, sì rén bǎi wàn, wǔ rén bǎi èr shí wàn, liù rén bù mǎn èr shí wàn, èr suì yī rén bù mǎn shí wàn, sān suì yī rén. dì cóng zhī. hé dì jì yǒng yuán shí sān nián zhào yuē: yōu bìng liáng zhōu, hù kǒu lǜ shǎo, biān yì zhòng jù, shù xiū liáng lì, jìn shì lù xiá. fǔ jiē yí dí, yǐ rén wèi běn. qí lìng yuán biān jùn, kǒu shí wàn yǐ shàng, suì jǔ xiào lián yī rén bù mǎn shí wàn, èr suì jǔ yī rén wǔ wàn yǐ xià, sān suì jǔ yī rén. yú yuè yún: yī wén quán jiě, yì zì kě tōng. hòu hàn shū dīng hóng chuán: zì jīn jùn guó, lǜ èr shí wàn kǒu, suì jǔ xiào lián yī rén. yòu hé dì jì: lìng yuán biān jùn, kǒu shí wàn yǐ shàng, suì jǔ xiào lián yī rén. shì hàn zhì jǔ xiào lián, nèi jùn yǔ biān dì bù tóng. cǐ wén zé hé bìng yán zhī. zhào shū fǎ lìng, èr shí wàn kǒu, cǐ yǐ nèi dì yán yě biān jùn shí wàn, cǐ yǐ biān dì yán yě qí xià yún suì jǔ xiào lián yī rén, zé hé nèi dì biān dì ér yán yě. rú fēn bié yán zhī, dāng yún zhào shū fǎ lìng, jùn guó èr shí wàn kǒu, suì jǔ xiào lián yī rén biān jùn shí wàn kǒu, suì jǔ xiào lián yī rén, zé wén yì zì míng yǐ. yuán chú shì jù, shì nǎi sān shí èr zì zhī wù. chú yí dāng wèi jì. huái nán yuán dào xùn: gāo bù kě jì, zhù yuē: jì, zhì yě. jì yǔ zhì yī shēng zhī zhuǎn. yǐ jì wèi zhì, gài hàn rén yǔ. yuán jì sān shí, jǔ lián lì yī rén, yán mǎn sān shí yuán, zé jǔ yī lián lì yě. xià wén yún: lián lì shì jǔ yī rén, shì yì dāng wèi sān shí. duó àn: yú shuō shì. shì jí sà zhī é. shuō wén: sà, sān shí bìng yě. shù shè piān: lìng shì suì lǎo gǔ shí yī shè, fú chǐ piān: huò dīng fū shì bù fù lí chú, shì zì wù yǔ cǐ tóng.
〔一〕「詔書」以下，文有脫誤。按後漢書丁鴻傳云：『永元四年，代袁安為司徒。時大郡口五六十萬，舉孝廉二人，小郡口二十萬幷有蠻夷者，亦舉二人。帝以為不均，下公卿會議。鴻與司空劉方上言：「凡口率之科，宜有階品，蠻夷錯雜不得為數。自今郡國，率二十萬口，歲舉孝廉一人；四十萬，二人；六十萬，三人；八十萬，四人；百萬，五人；百二十萬，六人；不滿二十萬，二歲一人；不滿十萬，三歲一人。」帝從之。』和帝紀永元十三年詔曰：「幽、幷、涼州，戶口率少，邊役眾劇，束修良吏，進仕路狹。撫接夷狄，以人為本。其令緣邊郡，口十萬以上，歲舉孝廉一人；不滿十萬，二歲舉一人；五萬以下，三歲舉一人。」○俞樾云：『依文詮解，亦自可通。後漢書丁鴻傳：「自今郡國，率二十萬口，歲舉孝廉一人。」又和帝紀：「令緣邊郡，口十萬以上，歲舉孝廉一人。」是漢制舉孝廉，內郡與邊地不同。此文則合併言之。「詔書法令，二十萬口」，此以內地言也；「邊郡十萬」，此以邊地言也；其下雲「歲舉孝廉一人」，則合內地邊地而言也。如分別言之，當雲「詔書法令，郡國二十萬口，歲舉孝廉一人；邊郡十萬口，歲舉孝廉一人」，則文義自明矣。「員除世」句，「世」乃「三十」二字之誤。「除」疑當為「際」。淮南原道訓：「高不可際」，注曰：「際，至也。」「際」與「至」一聲之轉。以「際」為「至」，蓋漢人語。「員際三十，舉廉吏一人」，言滿三十員，則舉一廉吏也。下文云：「廉吏世舉一人」，「世」亦當為「三十」。』○鐸按：俞說是。「世」即「卅」之訛。說文：「卅，三十幷也。」述赦篇：「令世歲老古時一赦」，浮侈篇：「或丁夫世不傅犁鋤」，「世」字誤與此同。

èr máo shī juǎn ěr xù yún: zhī chén xià zhī qín láo. rǔ fén zhèng jiān yún: xián zhě ér chù qín láo zhī zhí.
〔二〕毛詩卷耳序云：「知臣下之勤勞。」汝墳鄭箋云：「賢者而處勤勞之職。」

sān bù zì jiù tuō, jù chéng běn bǔ. xīn yǔ shù shì piān yún: dào shù xù jī ér bù shū. wú yuè chūn qiū: wǔ zǐ xū yuē: píng wáng zú, wú zhì bù xī yǐ.
〔三〕「不」字舊脫，據程本補。新語術事篇云：「道術蓄積而不舒。」吳越春秋：『伍子胥曰：「平王卒，吾志不悉矣。」』

sì hàn shū dù zhōu chuán yún: yì guān wèi qīn wèi máng dù zi xià, yán shī gǔ zhù: yì guān, wèi shì dài fū yě. shuō wén yún: jì, xìng yě. xiǎo ěr yǎ guǎng yán yún: jì, wàng yě.
〔四〕漢書杜周傳云：「衣冠謂欽為盲杜子夏」，顏師古註：「衣冠，謂士大夫也。」說文云：「覬，●幸也。」小爾雅廣言云：「覬，望也。」

wǔ lì qí mín zhī lì dāng wèi lǐ. lǐ, zhì yě. xiāng niàn liù nián zuǒ chuán yún: gǔ zhī zhì mín zhě, quàn shǎng ér wèi xíng. dù zhù: lè xíng shǎng ér dàn yòng xíng. duó àn: lì dāng wèi zhì, shè shàng xià wén èr lì zì ér wù. zhì běn zuò, gù yǔ lì héng xiāng luàn, biān yì piān: yì lì yù kòu, jiù é zhì, bo liè piān: fèng chéng yīn yáng ér zhì wù, jiù wù lì, qí bǐ yě. zhì mín yǔ piān shǒu zhì guó yì jìn. shū lǚ xíng: zhé mín wéi xíng, yī zuò zhì mín wéi xíng, táo qián sì bā mù yǐn tóng, cǐ gǔ yán zhì mín zhī zhèng.
〔五〕「利其民」之「利」當為「理」。理，治也。襄廿六年左傳云：「古之治民者，勸賞而畏刑。」杜註：「樂行賞而憚用刑。」○鐸按：「利」當為「制」，涉上下文二「利」字而誤。「制」本作「●」，故與「利」恆相亂，邊議篇：「易利禦寇」，舊訛「制」，卜列篇：「奉成陰陽而制物」，舊誤「利」，其比也。「制民」與篇首「制國」義近。書呂刑：「折民惟刑」，一作「制民惟刑」，陶潛四八目引同，此古言「制民」之證。

liù guān xiàng cí.
〔六〕觀象辭。

qī hòu hàn guāng wǔ jì yuán.
〔七〕後漢光武紀元。

bā duó àn: shì dāng wèi sà, shuō jiàn shàng. rén chéng běn zuò yòu, é.
〔八〕○鐸按：「世」當為「卅」，說見上。「人」程本作「又」，訛。

jiǔ duó àn: shàng wén biān jùn jǔ xiào yī rén, lián lì sà jǔ yī rén, jiē yán kǒu lǜ, bù yán qí zhì, yí cǐ bǎi shí dāng wèi bǎi hù, yán cǐ shí biān jùn hù kǒu ruì jiǎn, měi bǎi hù dé zēng zhì yī míng jīng, suǒ wèi quán yí zhī jì yě.
〔九〕○鐸按：上文「邊郡舉孝一人，廉吏卅舉一人」，皆言口率，不言其秩，疑此「百石」當為「百戶」，言此時邊郡戶口銳減，每百戶得增置一明經，所謂權宜之計也。

yī zhàn jiù zuò zhào. shǐ jì tián shū chuán yún: yīn zhàn zhù míng shù, jiā yú wǔ gōng, suǒ yǐn yún: yán bo rì ér zì zhàn zhe jiā kǒu míng shù, lì yú wǔ gōng, yóu jīn fù jí rán yě. hàn shū xuān dì jì dì jié sān nián zhào yuē: liú mín zì zhàn bā wàn yú kǒu, yán shī gǔ zhù: zhàn zhě, wèi zì yǐn dù qí hù kǒu ér zhù míng jí yě. èr jiā shuō zhàn zì gè yì, yán shì dé zhī. duó àn: xiǎo sī mǎ yǐ jiā wèi jiā kǒu yì wù. shuō wén: jiā, jū yě. yán jū yú wǔ gōng yě. liè zǐ tiān ruì piān: guó bù zú, jiāng jià yú wèi, jiā jià gǔ zì tōng.
〔一０〕「占」舊作「召」。史記田叔傳云：「因占著名數，家於武功」，索隱云：「言卜日而自占着家口名數，隸於武功，猶今附籍然也。」漢書宣帝紀地節三年詔曰：「流民自占八萬餘口」，顏師古註：「占者，謂自隱度其戶口而著名籍也。」二家說「占」字各異，顏氏得之。○鐸按：小司馬以「家」為「家口」亦誤。說文：「家，居也。」言居於武功也。列子天瑞篇：「國不足，將嫁於衛」，家、嫁古字通。

yī yī hàn shū bǎi guān gōng qīng biǎo yún: jué jiǔ jí, wǔ dài fū.
〔一一〕漢書百官公卿表云：「爵九級，五大夫。」

yī èr kě yí qí zhī wù. jiǎ dú wèi jià. mò zǐ hào lìng piān yún: mù sù mǐ bù qián jīn, chū nèi chù chǎn, jiē wèi píng zhí qí jiǎ, yǔ zhǔ rén quàn shū zhī. shì yǐ, jiē gè yǐ qí jiǎ bèi shǎng zhī. yòu yòng qí jiǎ guì jiàn duō shǎo cì jué. yù wèi lì zhě xǔ zhī. qí bù yù wèi lì, ér yù yǐ shòu cì shǎng jué lù ruò shú shì qīn qī suǒ zhī zuì rén zhě, yǐ lìng xǔ zhī. cǐ wén běn yú bǐ.
〔一二〕「可」疑「其」之誤。「賈」讀為「價」。墨子號令篇云：「牧粟米布錢金，出內畜產，皆為平直其賈，與主人券書之。事已，皆各以其賈倍賞之。又用其賈貴賤多少賜爵。欲為吏者許之。其不欲為吏，而欲以受賜賞爵祿若贖士親戚所知罪人者，以令許之。」此文本於彼。

yī sān cǐ jūn èr zì jiù dào.
〔一三〕「此均」二字舊倒。