míng yú huò fú zhī shí zhě, bù kě yǐ xū lùn huò yě chá yú zhì luàn zhī qíng zhě, bù kě yǐ huá shì yí yě èr. shì gù bù yí zhī shì, shèng rén bù móu sān fú yóu zhī shuō, shèng rén bù tīng sì. hé zhě? jì bù bèi jiàn shí ér gèng zhēng yán yě wǔ. shì yǐ míng jūn xiān jǐn rén qíng, bù dú wěi fū liáng jiāng, xiū jǐ zhī bèi, wú shì yú rén liù, gù néng gōng bì shèng dí, ér shǒu bì zì quán yě.
明於禍福之實者，不可以虛論惑也；察於治亂之情者，不可以華飾移也〔二〕。是故不疑之事，聖人不謀〔三〕；浮游之說，聖人不聽〔四〕。何者？計不背見實而更爭言也〔五〕。是以明君先盡人情，不獨委夫良將，修己之備，無恃於人〔六〕，故能攻必勝敵，而守必自全也。

yī duó àn: shàng piān bó gōng qīng dài fū zhī fēi yì, cǐ zé jìn ér zé zhǔ shàng zhī huò xié shuō yǐ, gù bié wèi piān.
〔一〕○鐸按：上篇駁公卿大夫之非議，此則進而責主上之惑邪說矣，故別為篇。

èr hán fēi zi jiān jié shì chén piān yún: shèng rén zhě, shěn yú shì fēi zhī shí, chá yú zhì luàn zhī qíng yě.
〔二〕韓非子奸劫弒臣篇云：「聖人者，審於是非之實，察於治亂之情也。」

sān hán fēi zi nèi chǔ shuō shàng: huì zǐ yuē: fán móu zhě, yí yě. yí yě zhě, chéng yí yǐ wèi kě zhě bàn, yǐ wèi bù kě zhě bàn.
〔三〕韓非子內儲說上：『惠子曰：「凡謀者，疑也。疑也者，誠疑以為可者半，以為不可者半。」』

sì lǐ jì zī yī yún: dà rén bù chàng yóu yán, zhèng zhù: yóu yóu fú yě, bù kě yòng zhī yán yě. hàn shū hán ān guó chuán yún: xù xié chén fú shuō. shǐ jì sū qín chuán yún: míng zhǔ jué yí qù chán, píng liú yán zhī jī.
〔四〕禮記緇衣云：「大人不倡游言」，鄭註：『「游』猶「浮」也，不可用之言也。』漢書韓安國傳云：「訹邪臣浮說。」史記蘇秦傳云：「明主絕疑去讒，屏流言之跡。」

wǔ shī xiǎo mín yún: wéi ěr yán shì zhēng. hàn shū guàn fū chuán: hán ān guó yún: pì rú jiǎ shù nǚ zǐ zhēng yán, hé qí wú dà tǐ yě!
〔五〕詩小旻云：「維邇言是爭。」漢書灌夫傳：『韓安國云：「譬如賈豎女子爭言，何其無大體也！」』

liù sūn zi jiǔ biàn piān yún: yòng bīng zhī fǎ, wú shì qí bù lái, shì wú yǒu yǐ dài yě wú shì qí bù gōng, shì wú yǒu suǒ bù kě gōng yě.
〔六〕孫子九變篇云：「用兵之法，無恃其不來，恃吾有以待也；無恃其不攻，恃吾有所不可攻也。」

qiāng shǐ fǎn shí, jì móu wèi shàn, dǎng yǔ wèi chéng, rén zhòng wèi hé, bīng qì wèi bèi, huò chí zhú mù zhī, huò kōng shǒu xiàng fù yī, cǎo shí sàn luàn èr, wèi yǒu dū du sān, shén yì pò yě. rán tài shǒu lìng zhǎng, jiē nú qiè wèi bù gǎn jī sì. gù lìng lǔ suì chéng shèng shàng qiáng, wǔ pò zhōu miè jùn, rì zhǎng yán yán liù, cán pò sān fǔ, tán jí guǐ fāng qī. ruò cǐ yǐ jī shí suì yǐ. bǎi xìng bèi hài, qì jīn bù zhǐ. ér chī ér ái zi bā, shàng yún bù dāng jiù zhù, qiě dài tiān shí. yòng yì ruò cǐ, qǐ rén yě zāi!
羌始反時，計謀未善，黨與未成，人眾未合，兵器未備，或持竹木枝，或空手相附〔一〕，草食散亂〔二〕，未有都督〔三〕，甚易破也。然太守令長，皆奴怯畏●不敢擊〔四〕。故令虜遂乘勝上強，〔五〕破州滅郡，日長炎炎〔六〕，殘破三輔，覃及鬼方〔七〕。若此已積十歲矣。百姓被害，迄今不止。而痴兒騃子〔八〕，尚雲不當救助，且待天時。用意若此，豈人也哉！

yī wáng xiān shēng yún: fù yí bó. duó àn: fù yí dāng zuò fǔ.
〔一〕王先生云：『「附」疑「搏」。』○鐸按：「附」疑當作「拊」。

èr cǎo shí yí dāng wèi cǎo shè. hòu hàn shū féng yì chuán yún: wáng láng qǐ, guāng wǔ zì jì dōng nán chí, chén yè cǎo shè. yú yuè yún: wāng shuō fēi yě. cǎo shí dāng wèi cǎo chuàng. chuàng zì quē qí bàn, yīn wù wèi shí ěr. shí biān piān yún: qián qiāng shǐ pàn, cǎo chuàng xīn qǐ. shì qí míng zhèng. duó àn: yú shuō zhì què. gǔ shū cāng shí èr zì duō xiāng luàn. mò zǐ qī huàn piān: gù cāng wú bèi sù, bù kě yǐ dài xiōng jī. jīn běn cāng é zuò shí, shāng jūn shū qù qiáng piān: jìng nèi shí kǒu zhī shù. jīn běn shí é zuò cāng, jiē qí lì. yòu cǎo chuàng yǐ jiàn quàn jiāng piān, yì xiáng bǐ zhù.
〔二〕「草食」疑當為「草舍」。後漢書馮異傳云：「王郎起，光武自薊東南馳，晨夜草舍。」○俞樾云：『汪說非也。「草食」當為「草創」。「創」字缺其半，因誤為「食」耳。實邊篇云：「前羌始叛，草創新起。」是其明證。』○鐸按：俞說至確。古書倉、食二字多相亂。墨子七患篇：「故倉無備粟，不可以待凶飢。」今本「倉」訛作「食」，商君書去強篇：「竟內食口之數。」今本「食」訛作「倉」，皆其例。又「草創」已見勸將篇，義詳彼注。

sān hàn shū xù chuán xù xī yù chuán yún: zhāo xuān chéng yè, dōu hù shì lì, zǒng dū chéng guō, sān shí yǒu liù. dū du jí wèi dōu hù zǒng dū yě. wèi zhì xià hóu dūn chuán yún: shǐ dūn dū du èr shí liù jūn, liú jū cháo. qí hòu suì yǐ míng guān.
〔三〕漢書敘傳敘西域傳云：「昭、宣承業，都護是立，總督城郭，三十有六。」「都督」即謂都護總督也。魏志夏侯惇傳云：「使惇都督二十六軍，留居巢。」其後遂以名官。

sì nú, dú wèi nú. hàn shū sū jiàn hòu wǔ chuán: lǐ líng yuē: líng suī nú qiè. yì jiàn huò guāng zhū gé fēng chuán. wǔ dì jì: tiān hàn sān nián, xiōng nú rù yàn mén, tài shǒu zuò wèi qì shì. mǐn yuè wáng chuán yún: dōng yuè wáng yú shàn fā bīng jù hàn, hàn shǐ dà sī nóng zhāng chéng gù shān zhōu hóu chǐ jiāng tún, bù gǎn jī, què jiù biàn chù, jiē zuò wèi nuò zhū. wèi wèi wèi nuò yì bìng tóng. jī shàng dāng yǒu tǎo zì, jiàn xià piān. hòu hàn shū xī qiāng chuán yún: shí qiāng guī fù jì jiǔ, wú fù qì jiǎ, huò chí zhú gān mù zhī yǐ dài gē máo, huò fù bǎn àn yǐ wèi dùn, huò zhí tóng jìng yǐ xiàng bīng. jùn xiàn wèi nuò bù néng zhì. běn cǐ jí shí biān piān.
〔四〕奴，讀為「駑」。漢書蘇建後武傳：『李陵曰：「陵雖駑怯。」』亦見霍光諸葛豐傳。武帝紀：「天漢三年，匈奴入雁門，太守坐畏■棄市。」閩粵王傳云：「東粵王余善發兵距漢，漢使大司農張成、故山州侯齒將屯，不敢擊，卻就便處，皆坐畏懦誅。」畏●、畏■、畏懦義並同。「擊」上當有「討」字，見下篇。後漢書西羌傳云：「時羌歸附既久，無復器甲，或持竹竿木枝以代戈矛，或負板案以為楯，或執銅鏡以象兵。郡縣畏懦不能制。」本此及實邊篇。

wǔ shǐ jì gāo zǔ jì yún: qín bīng qiáng, cháng chéng shèng zhú běi. shàng yí zì zhī wù. qíng bù chuán yún: chǔ wáng shì zhàn shèng zì qiáng. duó àn: shàng wèi lǔ shì téng shàng, zì gài bù wù.
〔五〕史記高祖紀云：「秦兵強，常乘勝逐北。」「上」疑「自」之誤。黥布傳云：「楚王恃戰勝自強。」○鐸按：「上」謂虜勢騰上，字蓋不誤。

liù wú yǔ: shēn xū yuē: rì zhǎng yán yán. wéi zhāo zhù: yán yán, jìn mào.
〔六〕吳語：『申胥曰：「日長炎炎。」』韋昭註：「炎炎，進貌。」

qī shī dàng.
〔七〕詩盪。

bā shuō wén yún: chī, bù huì yě. ài, ái yě., ái yě. yǐ, chī mào, dú ruò ái. chī ài yǐ ái tóng zì. fāng yán yún: chī, ái yě. zhōu lǐ sī cì: sān shè yuē chǔn yú, zhèng zhù: chǔn yú, shēng ér chī ái tóng hūn zhě. hàn shū xī fū gōng chuán yún: zuǒ jiāng jūn gōng sūn lù sī lì bào xuān, jiē wài yǒu zhí xiàng zhī míng, nèi shí ái bù xiǎo zhèng shì. hòu hàn shū dú xíng chuán: dài jiù yuē: xuē ān yōng ái.
〔八〕說文云：「痴，不慧也。譺，騃也。●，騃也。佁，痴貌，讀若騃。」痴、譺、●、佁、騃同字。方言云：「痴，騃也。」周禮司刺：「三赦曰蠢愚」，鄭註：「蠢愚，生而痴騃童昏者。」漢書息夫躬傳云：「左將軍公孫祿、司隸鮑宣，皆外有直項之名，內實騃不曉政事。」後漢書獨行傳：『戴就曰：「薛安庸騃。」』

fū rén zhě shù jǐ yǐ jí rén yī, zhì zhě jiǎng gōng ér chù shì èr. jīn gōng qīng nèi bù shāng shì mín miè méi zhī tòng, wài bù lǜ jiǔ bīng zhī huò sān, gè huái yī qiè sì, suǒ tuō bì qián wǔ, gǒu yún bù dāng dòng bīng, ér bù fù zhī yǐn dì wáng zhī gāng wéi liù, yuán huò biàn zhī suǒ zhōng yě.
夫仁者恕己以及人〔一〕，智者講功而處事〔二〕。今公卿內不傷士民滅沒之痛，外不慮久兵之禍〔三〕，各懷一切〔四〕，所脫避前〔五〕，苟雲不當動兵，而不復知引帝王之綱維〔六〕，原禍變之所終也。

yī shuō wén yún: shù, rén yě. guǎn zǐ bǎn fǎ jiě yún: qǔ rén yǐ jǐ zhě, dù shù ér xíng yě. dù shù zhě, dù zhī yú jǐ yě. jǐ zhī suǒ bù ān, wù shī yú rén. chǔ cí lí sāo yún: qiāng nèi shù jǐ yǐ liàng rén xī. hàn shū cháo cuò chuán yún: qǔ rén yǐ jǐ, nèi shù jí rén. dù zhōu chuán dù qīn duì cè yún: kè jǐ jiù yì, shù yǐ jí rén.
〔一〕說文云：「恕，仁也。」管子版法解云：「取人以己者，度恕而行也。度恕者，度之於己也。己之所不安，勿施於人。」楚辭離騷云：「羌內恕己以量人兮。」漢書晁錯傳云：「取人以己，內恕及人。」杜周傳杜欽對策云：「克己就義，恕以及人。」

èr lǔ yǔ yún: fū rén zhě jiǎng gōng, ér zhì zhě chù wù. zhōu yǔ yún: yán zhì bì jí shì, wéi zhāo zhù: néng chù shì wù wèi zhì. wén shí bā nián zuǒ chuán yún: dé yǐ chù shì, shì yǐ dù gōng. lǐ jì wén wáng shì zǐ zhèng zhù: wù yóu shì yě.
〔二〕魯語云：「夫仁者講功，而智者處物。」周語云：「言智必及事」，韋昭註：「能處事物為智。」文十八年左傳云：「德以處事，事以度功。」禮記文王世子鄭註：『「物」猶「事」也。』

sān sūn zi zuò zhàn piān yún: fū bīng jiǔ ér guó lì zhě, wèi zhī yǒu yě.
〔三〕孫子作戰篇云：「夫兵久而國利者，未之有也。」

sì hòu hàn jì hé dì yǒng yuán shí sān nián bān chāo shàng shū yuē: gōng qīng dài fū, xián huái yī qiè, ér mò kěn yuǎn lǜ. hòu hàn shū zuǒ xióng chuán yún: gè huái yī qiè, mò lǜ zhǎng jiǔ. àn hàn shū píng dì jì yuán shǐ yuán nián yán shī gǔ zhù: yī qiè zhě, quán shí zhī shì, fēi jīng cháng yě. yóu rú yǐ dāo qiē wù, gǒu qǔ zhěng qí, bù gù zhǎng duǎn zòng héng, gù yán yī qiè.
〔四〕後漢紀和帝永元十三年班超上書曰：「公卿大夫，咸懷一切，而莫肯遠慮。」後漢書左雄傳云：「各懷一切，莫慮長久。」按漢書平帝紀元始元年顏師古註：「一切者，權時之事，非經常也。猶如以刀切物，苟取整齊，不顧長短縱橫，故言一切。」

wǔ jù yǒu wù zì. xù hàn shū wǔ xíng zhì liú zhāo zhù zài yán guāng sì nián mǎ róng shàng shū yún: chén kǒng shòu rèn diǎn mù zhě, gǒu tuō mù qián, jiē cū tú shēn yī shí zhī quán, bù gù wèi guó bǎi shì zhī lì. suǒ tuō bì qián, yì dāng yǔ gǒu tuō mù qián tóng. hàn jì chéng dì yǒng shǐ yuán nián wáng rén shàng shū yún: wàn chéng zhī zhǔ, dāng chí jiǔ zhǎng, fēi yī qiè bì jué mù qián zhě.
〔五〕句有誤字。續漢書五行志劉昭注載延光四年馬融上書云：「臣恐受任典牧者，苟脫目前，皆粗圖身一時之權，不顧為國百世之利。」「所脫避前」，意當與「苟脫目前」同。漢紀成帝永始元年王仁上疏云：「萬乘之主，當持久長，非一切畢決目前者。」

liù guǎn zǐ jìn cáng piān yún: fǎ lìng wèi wéi gāng.
〔六〕管子禁藏篇云：「法令為維綱。」

yì zhì yù kòu yī, shī měi báo fá èr, zì gǔ yǒu zhàn, fēi nǎi jīn yě sān. chuán yuē: tiān shēng wǔ cái, mín bìng yòng zhī, fèi yī bù kě, shuí néng qù bīng? bīng suǒ yǐ wēi bù guǐ ér zhāo wén dé yě, shèng rén suǒ yǐ xìng, luàn rén suǒ yǐ fèi sì. qí huán jìn wén sòng xiāng, shuāi shì zhū hóu, yóu chǐ tiān xià yǒu xiāng miè ér jǐ bù néng jiù wǔ, kuàng huáng tiān suǒ mìng sì hǎi zhǔ hū? jìn chǔ dài fū, xiǎo guó zhī chén, yóu chǐ jǐ zhī shēn ér yǒu xiāng qīn liù, kuàng tiān zǐ sān gōng diǎn shì rèn zhě hū? gōng liú rén dé, guǎng bèi xíng wěi qī, kuàng hán xuè zhī rén, jǐ tóng lèi hū bā? yī rén xū jiē, wáng dào wèi kuī, kuàng miè méi zhī mín bǎi wàn hū? shū yuē: tiān zǐ zuò mín fù mǔ jiǔ. fù mǔ yī zhī yú zi yě, qǐ kě zuò guān qí wèi kòu zéi zhī suǒ tú bō yī yī, lì shì qí wèi gǒu shǐ zhī suǒ dàn shí hū yī èr?
易制禦寇〔一〕，詩美薄伐〔二〕，自古有戰，非乃今也〔三〕。傳曰：「天生五材，民並用之，廢一不可，誰能去兵？兵所以威不軌而昭文德也，聖人所以興，亂人所以廢〔四〕。」齊桓、晉文、宋襄，衰世諸侯，猶恥天下有相滅而己不能救〔五〕，況皇天所命四海主乎？晉、楚大夫，小國之臣，猶恥己之身而有相侵〔六〕，況天子三公典世任者乎？公劉仁德，廣被行葦〔七〕，況含血之人，己同類乎〔八〕？一人吁嗟，王道為虧，況滅沒之民百萬乎？書曰：「天子作民父母〔九〕。」父母〔一０〕之於子也，豈可坐觀其為寇賊之所屠剝〔一一〕，立視其為狗豕之所噉食乎〔一二〕？

yī yì méng shàng jiǔ: lì yù kòu. lú xué shì yún: zhì yí lì.
〔一〕易蒙上九：「利禦寇。」盧學士云：『「制」疑「利」。』

èr hàn shū wéi xián chuán liú xīn yì yuē: chén wén zhōu shì jì shuāi, sì yí bìng qīn, xiǎn yǔn zuì qiáng, yú jīn xiōng nú shì yě. zhì xuān wáng ér fá zhī, shī rén měi ér sòng zhī yuē: báo fá xiǎn yǔn, zhì yú tài yuán. yán shī gǔ zhù: xiǎo yǎ liù yuè zhī shī yě.
〔二〕漢書韋賢傳劉歆議曰：『臣聞周室既衰，四夷並侵，獫狁最強，於今匈奴是也。至宣王而伐之，詩人美而頌之曰：「薄伐獫狁，至於太原。」』顏師古註：「小雅六月之詩也。」

sān shī zài shān yún: fěi jīn sī jīn, zhèn gǔ rú zī. zhào cè sū qín shuō zhào wáng yuē: dài wáng nǎi jīn rán hòu dé yǔ shì mín xiāng qīn.
〔三〕詩載芟云：「匪今斯今，振古如茲。」趙策蘇秦說趙王曰：「大王乃今然後得與士民相親。」

sì xiāng niàn qī nián zuǒ chuán.
〔四〕襄廿七年左傳。

wǔ gōng yáng chuán yún: tiān xià zhū hóu yǒu xiāng miè wáng zhě, huán gōng bù néng jiù, zé huán gōng chǐ zhī. duó àn: xī èr nián shí sì nián.
〔五〕公羊傳云：「天下諸侯有相滅亡者，桓公不能救，則桓公恥之。」○鐸按：僖二年、十四年。

liù chéng shí liù nián zuǒ chuán: luán wǔ zǐ yuē: bù kě yǐ dāng wú shì ér shī zhū hóu. duó àn: wǔ zi, jìn dài fū luán shū yě.
〔六〕成十六年左傳：『欒武子曰：「不可以當吾世而失諸侯。」』○鐸按：武子，晉大夫欒書也。

qī sūn shì yù yún: hàn rú xiāng chéng yǐ xíng wěi wèi gōng liú zhī shī, gài běn sān jiā jiù shuō yě. wú yuè chūn qiū: gōng liú cí rén, xíng bù lǚ shēng cǎo, yùn chē yǐ bì jiā wěi. liè nǚ chuán jìn gōng gōng qī yuē: jūn wén xī zhě gōng liú zhī xíng hū? yáng niú jiàn jiā wěi, cè rán wèi mín tòng zhī. hòu hàn shū kòu róng chuán: gōng liú dūn xíng wěi, shì chēng qí rén. shǔ zhì péng yàng chuán: tǐ gōng liú zhī dé, xíng wù jiǎn zhī huì. bān biāo běi zhēng fù: mù gōng liú zhī yí dé, jí xíng wěi zhī bù shāng. bìng yǔ cǐ tóng. duó àn: dé huà piān yì yún: gōng liú hòu dé, ēn jí cǎo mù. yáng niú liù chù, qiě yóu gǎn dé. yǔ cǐ piān suǒ shuō bìng lǔ shī yì, ér qí hán shī yì tóng. shuō jiàn chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí liù.
〔七〕孫侍御云：『漢儒相承以行葦為公劉之詩，蓋本三家舊說也。吳越春秋：「公劉慈仁，行不履生草，運車以避葭葦。」列女傳晉弓工妻曰：「君聞昔者公劉之行乎？羊牛踐葭葦，惻然為民痛之。」後漢書寇榮傳：「公劉敦行葦，世稱其仁。」蜀志彭羕傳：「體公劉之德，行勿翦之惠。」班彪北征賦：「慕公劉之遺德，及行葦之不傷。」並與此同。』○鐸按：德化篇亦云：「公劉厚德，恩及草木。羊牛六畜，且猶感德。」與此篇所說並魯詩義，而齊、韓詩義同。說見陳喬樅魯詩遺說考十六。

bā shǐ jì lǜ shū yún: zì hán xuè dài jiǎo zhī shòu, jiàn fàn zé xiào, ér kuàng yú rén? mèng zǐ yún: shèng rén yǔ wǒ tóng lèi zhě.
〔八〕史記律書云：「自含血戴角之獸，見犯則校，而況於人？」孟子云：「聖人與我同類者。」

jiǔ hóng fàn.
〔九〕洪範。

yī fù mǔ èr zì jiù tuō, jù chéng běn bǔ. duó àn: fù mǔ èr zì yǐ liǎng jù xiāng lián ér wù tuō. liè zǐ zhòng ní piān yún: gū dú wèi cháng yǒu mǔ, fēi gū dú yě. fēi shàng tuō yǒu mǔ èr zì, lì yǔ cǐ tóng. cān yú yuè gǔ shū yí yì jǔ lì liù.
〔一０〕「父母」二字舊脫，據程本補。○鐸按：「父母」二字以兩句相連而誤脫。列子仲尼篇云：「孤犢未嘗有母，非孤犢也。」「非」上脫「有母」二字，例與此同。參俞樾古書疑義舉例六。

yī yī hàn shū wáng mǎng chuán yún: dí yì dǎng wáng sūn qìng bǔ dé, mǎng shǐ tài yī shàng fāng yǔ qiǎo tú gòng kū bō zhī. duó àn: tú bō yóu yán tú shā ěr. mǎng chuán xià wén yún: liáng dù wǔ zàng, yǐ zhú tíng dǎo qí mài, zhī suǒ zhōng shǐ, yún kě yǐ zhì bìng. zé shì yǐ zuì fàn zuò rén tǐ jiě pōu, bù dāng yǐn yǐ shuō cǐ.
〔一一〕漢書王莽傳云：「翟義黨王孫慶捕得，莽使太醫、尚方與巧屠共刳剝之。」○鐸按：「屠剝」猶言「屠殺」耳。莽傳下文云：「量度五臟，以竹筳導其脈，知所終始，雲可以治病。」則是以罪犯作人體解剖，不當引以說此。

yī èr mèng zǐ yún: yì yì lì ér shì qí sǐ yǔ? hàn shū gòng yǔ chuán yún: jīn mín dà jī ér sǐ, sǐ yòu bù zàng, wèi quǎn zhū suǒ shí.
〔一二〕孟子云：「抑亦立而視其死與？」漢書貢禹傳云：「今民大飢而死，死又不葬，為犬豬所食。」

chú qí rén ēn yī, qiě yǐ jì lì yán zhī èr. guó yǐ mín wèi jī, guì yǐ jiàn wèi běn. yuàn chá kāi pì yǐ lái sān, mín wēi ér guó ān zhě shuí yě? xià pín ér shàng fù zhě shuí yě? sì gù yuē: fū jūn guó jiāng mín zhī yǐ, mín shí jí, ér jūn ān dé féi wǔ? fū yǐ xiǎo mín shòu tiān yǒng mìng liù, qiè yuàn shèng zhǔ shēn wéi guó jī zhī shāng bìng qī, yuǎn lǜ huò fú zhī suǒ shēng bā.
除其仁恩〔一〕，且以計利言之〔二〕。國以民為基，貴以賤為本。願察開闢以來〔三〕，民危而國安者誰也？下貧而上富者誰也？〔四〕故曰：「夫君國將民之以，民實瘠，而君安得肥〔五〕？」夫以小民受天永命〔六〕，竊願聖主深惟國基之傷病〔七〕，遠慮禍福之所生〔八〕。

yī zhuāng zi tiān xià piān yún: yǐ rén wèi ēn. huái nán zǐ móu chēng xùn yún: rén zhě, jī ēn zhī jiàn zhèng yě. hàn shū bǐng jí chuán yún: chéng qí rén ēn nèi jié yú xīn yě.
〔一〕莊子天下篇云：「以仁為恩。」淮南子繆稱訓云：「仁者，積恩之見證也。」漢書丙吉傳云：「誠其仁恩內結於心也。」

èr shāng zi suàn dì piān yún: mín shēng zé jì lì. mèng zǐ yún: wǎng chǐ ér zhí xún zhě, yǐ lì yán yě.
〔二〕商子算地篇云：「民生則計利。」孟子云：「枉尺而直尋者，以利言也。」

sān yù lǎn yī yǐn shàng shū zhōng hóu yún: tiān dì kāi pì.
〔三〕御覽一引尚書中侯云：「天地開闢。」

sì xià shàng jiù hù zhì. àn guǎn zǐ shān zhì shù piān yún: mín fù jūn wú yǔ pín, mín pín jūn wú yǔ fù. xún zǐ fù guó piān yún: xià pín zé shàng pín, xià fù zé shàng fù.
〔四〕「下」、「上」舊互置。按管子山至數篇云：「民富君無與貧，民貧君無與富。」荀子富國篇云：「下貧則上貧，下富則上富。」

wǔ chǔ yǔ yún: fū jūn guó zhě, jiāng mín zhī yǔ chù. mín shí jí yǐ, jūn ān dé féi? shī jiāng yǒu sì zhèng jiān yún: yǐ yóu yǔ yě. duó àn: xià wén shì yǐ yàn zǐ qīng qūn cāng zhī xù, yì yǐ yǐ wèi yǔ. yòu zhì yào yǐn chǔ yǔ shàng yì wú yǐ zì, yǔ cǐ tóng.
〔五〕楚語云：「夫君國者，將民之與處。民實瘠矣，君安得肥？」詩江有汜鄭箋云：『「以」猶「與」也。』○鐸按：下文「是以晏子輕囷倉之蓄」，亦以「以」為「與」。又治要引楚語上亦無「矣」字，與此同。

liù shū zhào gào. duó àn: cǐ jīng wū liè piān yì yǐn, shuō xiáng bǐ.
〔六〕書召誥。○鐸按：此經巫列篇亦引，說詳彼。

qī fāng yán yún: wéi, fán sī yě.
〔七〕方言云：「惟，凡思也。」

bā guǎn zǐ jūn chén xià piān yún: shěn zhī huò fú zhī suǒ shēng.
〔八〕管子君臣下篇云：「審知禍福之所生。」

qiě fú wù yǒu shèng shuāi, shí yǒu tuī yí, shì yǒu jī huì, rén yǒu biàn yī huā èr. zhì zhě kuí xiàng, bù qí yí hū! mèng míng bǔ què yú hé xī sān, fàn lǐ shōu zé yú gū xū sì, shì yǐ dà gōng jiàn yú dāng shì, ér lìng míng chuán yú wú qióng yě wǔ.
且夫物有盛衰，時有推移，事有激會，人有變〔一〕化〔二〕。智者揆象，不其宜乎！孟明補闕於河西〔三〕，范蠡收責於姑胥〔四〕，是以大功建於當世，而令名傳於無窮也〔五〕。

yī jiù zuò ài.
〔一〕舊作「愛」。

èr shǐ jì cài zé chuán yún: wù shèng zé shuāi, tiān dì zhī cháng shù yě. jìn tuì yíng suō, yǔ shí biàn huà, shèng rén zhī cháng dào yě. píng zhǔn shū zàn yún: shì shì zhī liú, xiāng jī shǐ rán. tuī yí zhù jiàn duàn sòng piān.
〔二〕史記蔡澤傳云：「物盛則衰，天地之常數也。進退盈縮，與時變化，聖人之常道也。」平準書贊云：「事勢之流，相激使然。」「推移」注見斷訟篇。

sān wén sān nián zuǒ chuán. duó àn: lǔ xī gōng sān shí sān nián sì yuè, qín jìn xiáo zhī zhàn, jìn lǔ mèng míng. hòu fàng guī, qín mù gōng bù tì mèng míng. jí wén sān nián wǔ yuè, qín fá jìn, dù máo jīn, fēng xiáo shī ér hái, suì bà xī róng, yòng mèng míng yě. gù yuē mèng míng bǔ què yú hé xī.
〔三〕文三年左傳。○鐸按：魯僖公三十三年四月，秦、晉殽之戰，晉虜孟明。後放歸，秦穆公不替孟明。及文三年五月，秦伐晉，渡茅津，封殽屍而還，遂霸西戎，用孟明也。故曰「孟明補闕於河西」。

sì gū jiù zuò gù. gū xū jí gū sū yě. hòu hàn jì guāng wǔ jì èr fāng wàng xiè kuí xiāo shū yún: fàn lǐ shōu jī yú gū sū. hòu hàn shū kuí xiāo chuán zuò fàn lǐ shōu zé gōu jiàn. zhāng huái zhù: shōu zé, wèi shōu qí zuì zé yě. àn shōu zé dú rú qí cè shōu zé yú xuē, yán pò wú yǐ cháng huì jī zhī bài, rú guī zé rán yě. hòu hàn jì zuò jī, gài yuán shì suǒ gǎi.
〔四〕「姑」舊作「故」。姑胥即姑蘇也。後漢紀光武紀二方望謝隗囂書云：「范蠡收績於姑蘇。」後漢書隗囂傳作「范蠡收責勾踐」。章懷註：「收責，謂收其罪責也。」按「收責」讀如齊策「收責於薛」，言破吳以償會稽之敗，如歸責然也。後漢紀作「績」，蓋袁氏所改。

wǔ qín cè: sū qín yuē: kuān zé liǎng jūn xiāng gōng, pò zé zhàng jǐ xiāng zhuàng, rán hòu kě jiàn dà gōng. shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yù bā shǔ xí yún: míng shēng shī yú wú qióng, gōng liè zhe ér bù miè.
〔五〕秦策：『蘇秦曰：「寬則兩軍相攻，迫則杖戟相撞，然後可建大功。」』史記司馬相如傳喻巴蜀檄云：「名聲施於無窮，功烈着而不滅。」

jīn biān chuí sāo rǎo yī, rì fàng zú huò èr, bǎi xìng zhòu yè wàng cháo tíng jiù jǐ sān, ér gōng qīng yǐ wèi fèi fán bù kě. tú qiè xiào zhī sì, shì yǐ wǔ yàn zǐ qīng qūn cāng zhī xù ér xī yī bēi zhī zuān hé yì liù? jīn dàn zhī ài jiàn báo zhī qián gǔ qī, ér bù zhī wèi jiàn zhī dài mín xiān yě zhī yáo yì zhī nán dòng bā, ér bù zhī zhōng guó zhī dài biān níng yě jiǔ.
今邊陲搔擾〔一〕，日放族禍〔二〕，百姓晝夜望朝廷救己〔三〕，而公卿以為費煩不可。徒竊笑之〔四〕，是以〔五〕晏子「輕囷倉之蓄而惜一杯之鑽」何異〔六〕？今但知愛見薄之錢穀〔七〕，而不知未見之待民先也；知傜役之難動〔八〕，而不知中國之待邊寧也〔九〕。

yī chéng shí sān nián zuǒ chuán yún: qián liú wǒ biān chuí. chuí chuí gǔ zì tōng. shuō wén yún: sāo, rǎo yě. sāo yǔ sāo tóng. hàn shū xù chuán yún: wài nèi sāo rǎo.
〔一〕成十三年左傳云：「虔劉我邊垂。」垂、陲古字通。說文云：「騷，擾也。」「搔」與「騷」同。漢書敘傳云：「外內搔擾。」

èr hòu hàn shū dòu róng chuán yún: kuí xiāo zì zhī shī hé xī zhī zhù, zú huò jiāng jí. hán lǎng chuán yún: jiù zhì, dà zuì huò jí jiǔ zú. fàng yí dāng zuò bèi, shí biān piān yún: bǎi xìng bào bèi yāng huò, jí qí zhèng. duó àn: xià piān yún: huò fù zōng miè zú, jí cǐ suǒ wèi zú huò.
〔二〕後漢書竇融傳云：「隗囂自知失河西之助，族禍將及。」寒朗傳云：「舊制，大罪禍及九族。」「放」疑當作「被」，實邊篇云：「百姓暴被殃禍」，即其證。○鐸按：下篇云：「或覆宗滅族」，即此所謂「族禍」。

sān xiāng shí liù nián zuǒ chuán: mù shū yuē: bì yì zhī jí, zhāo bù jí xī, yǐn lǐng xī wàng, yuē shù jǐ hū! dù zhù: shù jǐ jìn lái jiù. hàn shū hán xìn chuán: hàn wáng dà nù, mà yuē: wú kùn yú cǐ, dàn mù wàng ér lái zuǒ wǒ!
〔三〕襄十六年左傳：『穆叔曰：「敝邑之急，朝不及夕，引領西望，曰庶幾乎！」』杜註：「庶幾晉來救。」漢書韓信傳：『漢王大怒，罵曰：「吾困於此，旦暮望而來佐我！」』

sì hòu hàn shū xī qiāng chuán yú xǔ yún: gōng qīng xuǎn nuò, róng tóu guò shēn, zhāng jiě shè nán, dàn jì suǒ fèi, bù tú qí ān. yì yǔ cǐ tóng. duó àn: shàng piān ér lùn zhě duō hèn bù cóng huò yì. yú qiè xiào zhī, suǒ wèi gòu yì huǐ yún yún, nǎi jié xìn xiào zhū lùn zhě yě. cǐ yì dāng tóng.
〔四〕後漢書西羌傳虞詡云：「公卿選懦，容頭過身，張解設難，但計所費，不圖其安。」意與此同。○鐸按：上篇「而論者多恨不從惑議。余竊笑之，所謂媾亦悔」云云，乃節信笑諸論者也。此亦當同。

wǔ yǐ yóu yǔ yě. duó àn: lì jiàn shàng wén.
〔五〕「以」猶「與」也。○鐸按：例見上文。

liù jīn yàn zǐ wú cǐ wén. duó àn: gài tā shū zài yàn zǐ yǒu cǐ yǔ, fēi bì jiàn yàn zǐ chūn qīu. zuān yí dāng zuò zàn. shuō wén: zàn, yǐ gēng jiāo fàn yě. zuò zuān zé yǔ qūn cāng zhī xù bù lèi yǐ.
〔六〕今晏子無此文。○鐸按：蓋他書載晏子有此語，非必見晏子春秋。「鑽」疑當作「饡」。說文：「饡，以羹澆飯也。」作「鑽」則與「囷倉之蓄」不類矣。

qī xù hàn shū bǎi guān zhì yún: dà sī nóng zhǎng zhū qián gǔ jīn bó zhū huò bì. jùn guó sì shí shàng yuè dàn jiàn qián gǔ bù, qí bū wèi bì, gè jù bié zhī. biān jùn zhū guān qǐng diào dù zhě, jiē wèi bào gěi, sǔn duō yì guǎ, qǔ xiāng gěi zú. duó àn: báo jí bù zì, hàn lì cǎo zhú zì tóu bù fēn.
〔七〕續漢書百官志云：「大司農掌諸錢穀金帛諸貨幣。郡國四時上月旦見錢穀簿，其逋未畢，各具別之。邊郡諸官請調度者，皆為報給，損多益寡，取相給足。」○鐸按：「薄」即「簿」字，漢隸草、竹字頭不分。

bā hàn shū gāo dì jì yún: cháng yáo xián yáng, yīng shào yuē: yáo zhě, yì yě. yán shī gǔ zhù: yáo, dú yuē yáo. shuō wén yún: yì, shù biān yě. yáo yáo, yì, bìng tōng. duó àn: shuō wén: yì, gǔ wén cóng rén. yáo yì yì jiàn xià piān.
〔八〕漢書高帝紀云：「常繇咸陽」，應劭曰：「繇者，役也。」顏師古註：『繇，讀曰「傜」。』說文云：「役，戍邊也。」傜、繇，役，並通。○鐸按：說文：「役，古文從人。」「傜役」亦見下篇。

jiǔ yán tiě lùn dì guǎng piān yún: sàn zhōng guó féi ráo zhī yú, yǐ diào biān jìng. biān jìng qiáng zé zhōng guó ān. jí jiù piān yún: biān jìng wú shì, zhōng guó ān níng. hòu hàn shū páng cān chuán: yǒng chū yuán nián, liáng zhōu xiān líng zhǒng qiāng fǎn pàn, qiǎn chē qí jiāng jūn dèng zhì tǎo zhī. cān shàng shū yǒu yún: fāng jīn xī zhōu liú mín rǎo dòng, ér zhēng fā bù jué, zhòng zhī yǐ dà jūn, pí zhī yǐ yuǎn shù, nóng gōng xiāo yú zhuǎn yùn, zī cái jié yú zhēng fā. yí qiě zhèn lǚ, dū liáng zhōu shì mín zhuǎn jū sān fǔ, xiū yáo yì yǐ zhù qí shí, zhǐ fán fù yǐ yì qí cái. jié xìn suǒ yún, zhèng wèi cān děng.
〔九〕鹽鐵論地廣篇云：「散中國肥饒之餘，以調邊境。邊境強則中國安。」急就篇云：「邊境無事，中國安寧。」後漢書龐參傳：「永初元年，涼州先零種羌反叛，遣車騎將軍鄧騭討之。」參上書有云：「方今西州流民擾動，而徵發不絕，重之以大軍，疲之以遠戍，農功消於轉運，資財竭於徵發。宜且振旅，督涼州士民轉居三輔，休徭役以助其時，止煩賦以益其財。」節信所云，正謂參等。

shī tòng huò bù zhī jiào hào, huò cǎn cǎn qú láo yī. jīn gōng qīng gǒu yǐ jǐ bù bèi shāng, gù jìng gē guó jiā zhī dì yǐ yǔ dí, shā zhǔ shàng zhī mín yǐ wèi qiāng. wèi móu ruò cǐ, wèi kě wèi zhī, wèi chén ruò cǐ, wèi kě wèi zhōng èr, cái zhì wèi zú shǐ yì sān.
詩痛「或不知叫號，或慘慘劬勞〔一〕」。今公卿苟以己不被傷，故競割國家之地以與敵，殺主上之民以餧羌。為謀若此，未可謂知，為臣若此，未可謂忠〔二〕，才智未足使議〔三〕。

yī běi shān. duó àn: zōu hàn xūn dú shū ǒu shí sān yún: rú qián fū cǐ yán, zé běi shān yì zhǔ yú biān huàn. cǐ běi shān duì dōng guó nán guó, dài yōu bìng zhī běi shān yě. yòu cǎn cǎn chéng běn zuò cǎn yǐ, gài sān jiā shī yì wén.
〔一〕北山。○鐸按：鄒漢勛讀書偶識三云：「如潛夫此言，則北山亦主於邊患。此北山對東國、南國，殆幽、幷之北山也。」又「慘慘」程本作「慘以」，蓋三家詩異文。

èr shǐ jì sū qín chuán qín shuō wèi xiāng wáng yún: fán qún chén zhī yán shì qín zhě, jiē jiān rén, fēi zhōng chén yě. fū wèi rén chén, gē qí zhǔ zhī dì yǐ qiú wài jiāo, tōu qǔ yī shí zhī gōng, ér bù gù qí hòu, yuàn dài wáng shú chá zhī. cǐ wén dà zhǐ běn yú bǐ.
〔二〕史記蘇秦傳秦說魏襄王云：「凡群臣之言事秦者，皆奸人，非忠臣也。夫為人臣，割其主之地以求外交，偷取一時之功，而不顧其後，願大王孰察之。」此文大旨本於彼。

sān yì wén lèi jù sì shí bā yǐn huán zi xīn lùn yún: yáo shì shùn yú dà lù zhě, lù tiān xià shì, rú jīn zhī shàng shū guān yǐ. yí dé dà xián zhì, nǎi chù yì chí píng yān.
〔三〕藝文類聚四十八引桓子新論云：「堯試舜於大麓者，錄天下事，如今之尚書官矣。宜得大賢智，乃處議持平焉。」

qiě fán sì hǎi zhī nèi zhě, shèng rén zhī suǒ yǐ yí zi sūn yě guān wèi zhí shì zhě, qún chén zhī suǒ yǐ jì qí shēn yě. chuán zi sūn zhě, sī ān wàn shì yī jì qí shēn zhě, gè qǔ yī què èr. gù cháng qí yán bù jiǔ xíng, qí yè bù kě jiǔ yàn sān. fū cǐ chéng míng jūn zhī suǒ wēi chá yě, ér shèng zhǔ zhī suǒ dú duàn sì. jīn yán bù yù dòng mín yǐ fán kě yě. jí rán wǔ, dāng xiū shǒu yù zhī bèi. bì jīn zhī jì, lìng lǔ bù gǎn lái, lái wú suǒ de liù lìng mín bù huàn kòu, jì wú suǒ shī. jīn zé bù rán, gǒu dàn mín lì zhī fán láo, ér qīng shǐ shòu miè wáng zhī dà huò. fēi rén zhī zhǔ, fēi mín zhī jiāng, fēi zhǔ zhī zuǒ, fēi shèng zhī zhǔ zhě yě qī.
且凡四海之內者，聖人之所以遺子孫也；官位職事者，群臣之所以寄其身也。傳子孫者，思安萬世〔一〕；寄其身者，各取一闋〔二〕。故常其言不久行，其業不可久厭〔三〕。夫此誠明君之所微察也，而聖主之所獨斷〔四〕。今言不欲動民以煩可也。即然〔五〕，當修守御之備。必今之計，令虜不敢來，來無所得〔六〕；令民不患寇，既無所失。今則不然，苟憚民力之煩勞，而輕使受滅亡之大禍。非人之主，非民之將，非主之佐，非勝之主者也〔七〕。

yī xīn shū guò qín shàng piān yún: zi sūn dì wáng wàn shì zhī yè yě. hàn shū nìng xìng dǒng xián chuán: wáng hóng yún: bì xià chéng zōng miào, dāng chuán zi sūn yú wú qióng.
〔一〕新書過秦上篇云：「子孫帝王萬世之業也。」漢書佞幸董賢傳：『王閎云：「陛下承宗廟，當傳子孫於無窮。」』

èr què, dú wèi quē. yī quē yóu jīn yán yī rèn yǐ.
〔二〕闋，讀為「缺」。「一缺」猶今言「一任」矣。

sān jiǔ xíng shàng yǒu tuō zì. fāng yán yún: yàn, ān yě. hàn shū xiōng nú chuán zàn yún: guī shì jiàn yì, bù tú wàn shì zhī gù, ér tōu shì yī shí zhī shì zhě, wèi kě yǐ jīng yuǎn yě. duó àn: yí dāng zuò gù qí yán cháng bù jiǔ xíng, wú tuō zì.
〔三〕「久行」上有脫字。方言云：「厭，安也。」漢書匈奴傳贊云：「規事建議，不圖萬世之固，而偷恃一時之事者，未可以經遠也。」○鐸按：疑當作「故其言常不久行」，無脫字。

sì guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: míng zhǔ zhě, jiān tīng dú duàn. bà yán piān yún: dú duàn zhě, wēi mì zhī yíng lěi yě.
〔四〕管子明法解云：「明主者，兼聽獨斷。」霸言篇云：「獨斷者，微密之營壘也。」

wǔ duó àn: jí yóu ruò yě. shuō xiáng jīng chuán shì cí juǎn bā.
〔五〕○鐸按：「即」猶「若」也。說詳經傳釋詞卷八。

liù lái zì jiù bù zhòng. àn hòu hàn shū chén jùn chuán yún: guāng wǔ qiǎn jùn jiāng qīng qí chí chū zéi qián, shì rén bǎo bì jiān wán zhě, chì lìng gù shǒu, fàng sàn zài yě zhě, yīn lüè qǔ zhī. zéi zhì wú suǒ de, suì sàn bài. jí cǐ yì yě. hàn shū cháo cuò chuán yún: lái ér bù néng kùn, shǐ de qì qù, hòu wèi yì fú yě.
〔六〕「來」字舊不重。按後漢書陳俊傳云：「光武遣俊將輕騎馳出賊前，視人保壁堅完者，敕令固守，放散在野者，因掠取之。賊至無所得，遂散敗。」即此意也。漢書晁錯傳云：「來而不能困，使得氣去，後未易服也。」

qī sūn zi yòng xián piān wén. mín zuò rén, wú fēi rén zhī zhǔ jù.
〔七〕孫子用閒篇文。「民」作「人」，無「非人之主」句。

qiě fú yì zhě, míng zhī suǒ jiàn yě cí zhě, xīn zhī suǒ biǎo yě yī. wéi qí yǒu zhī, shì yǐ shì zhī èr. yàn yuē: hé yǐ fú hěn? mò ruò tīng zhī sān. jīn zhū yán biān kě bù jiù ér ān zhě, yí chéng sì yǐ qí shēn ruò zǐ dì bǔ biān tài shǒu lìng zhǎng chéng wèi, rán hòu shì fēi zhī qíng nǎi dìng, jiù biān nǎi wú huàn. biān wú huàn, zhōng guó nǎi dé ān níng.
且夫議者，明之所見也；辭者，心之所表也〔一〕。維其有之，是以似之〔二〕。諺曰：「何以服很？莫若聽之〔三〕。」今諸言邊可不救而安者，宜誠〔四〕以其身若子弟補邊太守令長丞尉，然後是非之情乃定，救邊乃無患。邊無患，中國乃得安寧。

yī lǚ shì chūn qiū lí wèi piān yún: cí zhě, yì zhī biǎo yě.
〔一〕呂氏春秋離謂篇云：「辭者，意之表也。」

èr shī shang shang zhě huá. duó àn: xīn xù zá shì yī yún: wéi shàn gù néng jǔ qí lèi, xià yǐn cǐ shī zhèng zhī. liú xiàng xí lǔ shī, cǐ gài yì yòng lǔ yì yě.
〔二〕詩裳裳者華。○鐸按：新序雜事一云：「唯善故能舉其類」，下引此詩證之。劉向習魯詩，此蓋亦用魯義也。

sān shuō wén yún: hěn, bù tīng cóng yě. lǐ jì qū lǐ yún: hěn wú qiú shèng, zhèng zhù: hěn, xì yě. wèi zhēng sòng yě.
〔三〕說文云：「很，不聽從也。」禮記曲禮云：「很毋求勝」，鄭註：「很，鬩也。謂爭訟也。」

sì chéng yí shì. duó àn: chéng zì dāng zài yí shàng, chuán xiě wù dào ěr. xià piān yún: jīn chéng yí quán shí lìng biān jùn jǔ xiào yī rén, lián lì shì jǔ yī rén. shì qí yǔ lì. jiān fēi.
〔四〕「誠」疑「試」。○鐸按：「誠」字當在「宜」上，傳寫誤倒耳。下篇云：「今誠宜權時令邊郡舉孝一人，廉吏世舉一人。」是其語例。箋非。