tiān dì kāi pì yǒu shén mín, mín shén yì yè jīng qì tōng èr. xíng yǒu zhāo zhào sān, mìng yǒu zāo suí sì, jí xiōng zhī qī, tiān nán chén sī wǔ. shèng xián suī chá bù zì zhuān, gù lì bǔ shì yǐ zhì shén líng liù. kǒng zǐ chēng shī zhī dé yuán ér shén, guà zhī dé fāng yǐ zhì. yòu yuē: jūn zǐ jiāng yǒu xíng yě, wèn yān ér yǐ yán, qí shòu mìng ér xiàng qī. shì yǐ yǔ zhī dé gāo yáo, wén wáng zhī qǔ lǚ shàng, jiē zhào gào qí xiàng, bo dǐ qí sī, yǐ chéng qí jí bā.
天地開闢有神民，民神異業精氣通〔二〕。行有招召〔三〕，命有遭隨〔四〕，吉凶之期，天難諶斯〔五〕。聖賢雖察不自專，故立卜筮以質神靈〔六〕。孔子稱「蓍之德圓而神，卦之德方以智」。又曰：「君子將有行也，問焉而以言，其受命而向〔七〕。」是以禹之得皋陶，文王之取呂尚，皆兆告其象，卜底其思，以成其吉〔八〕。

yī duó àn: liè yóu lùn yě. xiǎo ěr yǎ guǎng gǔ: liè, cì yě. guǎng yán: liè, chén yě. lùn yǔ xù jí jiě yún: lùn, cì yě. shǐ jì zhāng yí chuán suǒ yǐn yún: lùn, chén yě. fán chén shuō shì lǐ ér yǒu xù cì wèi lùn, yì kě wèi zhī liè. xià sān piān tóng.
〔一〕○鐸按：「列」猶「論」也。小爾雅廣詁：「列，次也。」廣言：「列，陳也。」論語序集解云：「論，次也。」史記張儀傳索隱云：「論，陳也。」凡陳說事理而有序次為「論」，亦可謂之「列」。下三篇同。

èr yù lǎn yī yǐn shàng shū zhōng hòu yún: tiān dì kāi pì. chǔ yǔ: guān shè fù yún: gǔ zhě mín shén bù zá, mín zhī jīng shuǎng bù xié èr zhě, zé míng shén jiàng zhī, zài nán yuē xí, zài nǚ yuē wū, shì shǐ zhì shén zhī chù wèi cì zhǔ, ér wèi zhī shēng qì shí fú, ér hòu shǐ xiān shèng zhī hòu zhī yǒu guāng liè ér jìng gōng míng shén zhě yǐ wèi zhī zhù, shǐ míng xìng zhī hòu ér xīn lǜ jiù diǎn zhě wèi zhī zōng. yú shì hū yǒu tiān dì shén míng lèi wù zhī guān, shì wèi wǔ guān, gè sī qí xù, bù xiāng luàn yě. mín shì yǐ néng yǒu zhōng xìn, shén shì yǐ néng yǒu míng dé. mín shén yì yè, jìng ér bù dú, gù shén jiàng zhī jiā shēng, mín yǐ wù xiǎng, huò zāi bù zhì, qiú yòng bù guì. lù shǐ qián jì sān yǐn cǐ wén, wù yǐ shén mín wèi dì zhě míng shì, yòu yǐ xíng zì dài shàng dú, chén yào wén tiān zhōng jì shí yī cháng zhèng zhī. duó àn: shān hǎi jīng hǎi nèi jīng yǒu shén mín zhī qiū, guō zhù: shén mín, yán shàng yǒu shén rén. huò cǐ shén mín wèi gǔ dì zhě míng shì, wèi kě zhī yě.
〔二〕御覽一引尚書中候云：「天地開闢。」楚語：『觀射父云：「古者民神不雜，民之精爽不攜貳者，則明神降之，在男曰覡，在女曰巫，是使制神之處位次主，而為之牲器時服，而後使先聖之後之有光烈而敬恭明神者以為之祝，使名姓之後而心率舊典者為之宗。於是乎有天地神名類物之官，是謂五官，各司其序，不相亂也。民是以能有忠信，神是以能有明德。民神異業，敬而不瀆，故神降之嘉生，民以物享，禍災不至，求用不匱。」』路史前紀三引此文，誤以「神民」為帝者名氏，又以「行」字帶上讀，陳耀文天中記十一嘗正之。○鐸按：山海經海內經有「神民之丘」，郭註：「神民，言上有神人。」或此「神民」為古帝者名氏，未可知也。

sān xún zǐ quàn xué piān yún: yán yǒu zhào huò yě, xíng yǒu zhāo rǔ yě.
〔三〕荀子勸學篇云：「言有召禍也，行有招辱也。」

sì zhuāng zi liè yù kòu piān yún: dá dà mìng zhě suí, dá xiǎo mìng zhě zāo. chūn qiū fán lù zhòng zhèng piān yún: rén shǐ shēng yǒu dà mìng, shì qí tǐ yě. yǒu biàn mìng cún qí xián zhě, qí zhèng yě. zhèng bù qí, zé rén yǒu fèn nù zhī zhì. ruò jiāng shī wēi nán zhī zhōng ér shí yǒu zāo suí zhě, shén míng zhī suǒ jiē jué shǔ zhī fú yě. zāo mìng suí mìng, zhù jiàn lùn róng piān.
〔四〕莊子列禦寇篇云：「達大命者隨，達小命者遭。」春秋繁露重政篇云：「人始生有大命，是其體也。有變命存其閒者，其政也。政不齊，則人有忿怒之志。若將施危難之中而時有遭隨者，神明之所接絕屬之符也。」遭命、隨命，注見論榮篇。

wǔ shī dà míng. chén jīn zuò chén. hàn shū gòng yǔ chuán hòu hàn shū hú guǎng chuán xù hàn shū lǜ lì zhì lùn chūn qiū fán lù rú tiān zhī wèi piān shuō wén chén zì xià bìng yǔ cǐ tóng. duó àn: máo shī zuò chén yòng jiè zì, sān jiā zuò chén yòng běn zì. ěr yǎ shì gǔ: chén, xìn yě. xiāng liè piān yì yǐn cǐ shī, chén zuò chén, gài hòu rén yī máo shī gǎi zhī.
〔五〕詩大明。「諶」今作「忱」。漢書貢禹傳、後漢書胡廣傳、續漢書律曆志論、春秋繁露如天之為篇、說文諶字下並與此同。○鐸按：毛詩作「忱」用借字，三家作「諶」用本字。爾雅釋詁：「諶，信也。」相列篇亦引此詩，「諶」作「忱」，蓋後人依毛詩改之。

liù lǐ jì jì yì yún: xī zhě shèng rén jiàn yīn yáng tiān dì zhī qíng, lì yǐ wèi yì. yì bào guī nán miàn, tiān zǐ juǎn miǎn běi miàn, suī yǒu míng zhī zhī xīn, bì jìn duàn qí zhì yān, shì bù gǎn zhuān, yǐ zūn tiān yě. shǐ jì guī cè chuán yún: jūn zǐ wèi fū qīng bǔ shì wú shén míng zhě, bèi bèi rén dào xìn zhēn xiáng zhě, guǐ shén bù dé qí zhèng. gù shū jiàn jī yí, wǔ móu ér bǔ shì jū qí èr, wǔ zhàn cóng qí duō, míng yǒu ér bù zhuān zhī dào yě. bái hǔ tōng shī guī piān yún: shèng rén dú jiàn xiān dǔ, bì wèn shī guī hé? shì bù zì zhuān yě. lùn héng biàn suì piān yún: shèng rén jǔ shì, xiān dìng yú yì, yì yǐ dìng lì, jué yǐ bǔ shì, shì bù zhuān jǐ, míng yǔ guǐ shén tóng yì gòng zhǐ, yù lìng zhòng xià xìn yòng bù yí. bǔ shì piān yún: sú xìn bǔ shì, wèi bo zhě wèn tiān, shì zhě wèn dì, shī shén guī líng, zhào shù bào yīng, gù shè rén yì ér jiù bǔ shì, wéi kě fǒu ér xìn jí xiōng. shí zhī piān yún: ruò shī guī zhī zhī jí xiōng, shī cǎo chēng shén, guī chēng líng yǐ.
〔六〕禮記祭義云：「昔者聖人建陰陽天地之情，立以為易。易抱龜南面，天子卷冕北面，雖有明知之心，必進斷其志焉，示不敢專，以尊天也。」史記龜策傳云：「君子謂夫輕卜筮無神明者，悖；背人道信禎祥者，鬼神不得其正。故書建稽疑，五謀而卜筮居其二，五占從其多，明有而不專之道也。」白虎通蓍龜篇云：「聖人獨見先睹，必問蓍龜何？示不自專也。」論衡辨祟篇云：「聖人舉事，先定於義，義已定立，決以卜筮，示不專己，明與鬼神同意共指，欲令眾下信用不疑。」卜筮篇云：「俗信卜筮，謂卜者問天，筮者問地，蓍神龜靈，兆數報應，故舍人議而就卜筮，違可否而信吉凶。」實知篇云：「若蓍龜之知吉凶，蓍草稱神，龜稱靈矣。」

qī bìng yì xì cí shàng chuán. ér xiàng, ér zì wáng bì běn zuò rú, gǔ tōng. duó àn: ér rú gǔ tōng, gù yán wǔ cháng jǔ èr shí yú shì, jiàn rì zhī lù juǎn sān shí èr. xiàng, shì wén yún: yòu zuò xiǎng. xiàng, lì sú zì, shuō wén suǒ wú.
〔七〕並易繫辭上傳。而向，「而」字王弼本作「如」，古通。○鐸按：而、如古通，顧炎武嘗舉二十餘事，見日知錄卷三十二。向，釋文云：『又作「響」。』向，隸俗字，說文所無。

bā liù tāo wén shī piān yún: wén wáng jiāng tián, shǐ biān bù bo yuē: tián yú wèi yáng, jiāng dà dé yān. fēi lóng fēi, fēi hǔ fēi pí, zhào dé gōng hóu, tiān yí rǔ shī, yǐ zhī zuǒ chāng, shī jí sān wáng. wén wáng yuē: zhào zhì shì hū? shǐ biān yuē: biān zhī tài zǔ shǐ chóu wèi yǔ zhàn dé gāo yáo, zhào bǐ yú cǐ. wén wáng nǎi zhāi sān rì, tián yú wèi yáng, zú jiàn tài gōng zuò máo yǐ yú, nǎi zài yǔ jù guī, lì yǐ wèi shī. sòng shū fú ruì zhì shàng shǐ biān zuò shǐ biàn, yún: wáng zhì yú pán xī zhī shuǐ, lǚ shàng diào yú yá. wáng xià qū bài yuē: wàng gōng qī nián, nǎi jīn jiàn guāng jǐng yú sī. àn zhì suǒ yán, jiē běn wěi shū. duó àn: zhāo yuán nián zuǒ chuán dù zhù: dǐ, zhì yě.
〔八〕六韜文師篇云：『文王將田，史編布卜曰：「田於渭陽，將大得焉。非龍非■，非虎非羆，兆得公侯，天遺汝師，以之佐昌，施及三王。」文王曰：「兆致是乎？」史編曰：「編之太祖史疇為禹占得皋陶，兆比於此。」文王乃齋三日，田於渭陽，卒見太公坐茅以漁，乃載與俱歸，立以為師。』宋書符瑞志上史編作史遍，云：『王至於磻溪之水，呂尚釣於涯。王下趨拜曰：「望公七年，乃今見光景於斯。」』按志所言，皆本緯書。○鐸按：昭元年左傳杜註：「底，致也。」

fū jūn zǐ wén shàn zé quàn lè ér jìn yī, wén è zé xún èr shěng ér gǎi yóu, gù ān jìng ér duō fú xiǎo rén wén shàn sān, wén è sì jí shè jù ér wàng wèi, gù kuáng zào ér duō huò. shì gù fán bǔ shì zhě, gài suǒ wèn jí xiōng zhī qíng, yán xìng shuāi zhī qī, lìng rén xiū shēn shèn xíng yǐ yíng fú yě wǔ.
夫君子聞善則勸樂而進〔一〕，聞惡則循〔二〕省而改尤，故安靜而多福；小人聞善〔三〕，聞惡〔四〕即懾懼而妄為，故狂躁而多禍。是故凡卜筮者，蓋所問吉凶之情，言興衰之期，令人修身慎行以迎福也〔五〕。

yī tuō yī zì. duó àn: mèng zǐ liáng huì wáng shàng piān: ér mín huān lè zhī, sòng sūn shì yīn yì yún: huān lè běn yī zuò quàn lè. zhāo jiǔ nián zuǒ chuán shū sūn zhāo zi yǐn shī: jīng shǐ wù jí, shù mín zi lái, dù zhù: yán wén wáng shǐ jīng yíng líng tái, fēi jí jí zhī, zhòng mín zì yǐ wèi zi yì lái quàn lè wèi zhī. cǐ quàn lè èr zì gài běn mèng zǐ.
〔一〕脫一字。○鐸按：孟子梁惠王上篇：「而民歡樂之」，宋孫奭音義云：『「歡樂」本一作「勸樂」。』昭九年左傳叔孫昭子引詩：「經始勿亟，庶民子來」，杜註：「言文王始經營靈台，非急疾之，眾民自以為子義來勸樂為之。」此「勸樂」二字蓋本孟子。

èr xún dāng zuò xiū.
〔二〕「循」當作「修」。

sān shàn xià tuō liù zì.
〔三〕「善」下脫六字。

sì wén è èr zì bǔ.
〔四〕「聞惡」二字補。

wǔ hàn shū wáng gòng liǎng gōng bào chuán xù yún: yán jūn píng bǔ shì yú chéng dū shì. yǐ wèi bǔ shì zhě jiàn yè, ér kě yǐ huì zhòng rén. yǒu xié è fēi zhèng zhī wèn, zé yī shī guī wèi yán lì hài. yǔ rén zǐ yán yī yú xiào, yǔ rén dì yán yī yú shùn, yǔ rén chén yán yī yú zhōng, gè yīn yì dǎo zhī yǐ shàn. cóng wú yán zhě, yǐ guò bàn yǐ.
〔五〕漢書王貢兩龔鮑傳序云：「嚴君平卜筮於成都市。以為卜筮者賤業，而可以惠眾人。有邪惡非正之問，則依蓍龜為言利害。與人子言依於孝，與人弟言依於順，與人臣言依於忠，各因埶導之以善。從吾言者，已過半矣。」

qiě shèng wáng zhī lì bǔ shì yě, bù wéi mín yǐ wèi jí, bù zhuān rèn yǐ duàn shì yī. gù hóng fàn zhī zhàn, dà tóng shì shàng èr. shū yòu yuē: jiǎ ěr yuán guī, wǎng gǎn zhī jí sān. shī yún: wǒ guī jì yàn, bù wǒ gào yóu sì. cóng cǐ guān zhī, shī guī zhī qíng, tǎng yǒu suí shí jiǎn yì wǔ, bù yǐ chéng xié? jiāng shì wú shǐ sū zhī cái liù, shí shén zhě shǎo hū? jí zhōu shǐ zhī shì jìng zhòng qī, zhuāng shū zhī shì mù zi bā, kě wèi néng tàn zé suǒ yǐn, gōu shēn zhì yuǎn zhě yǐ jiǔ. shǐ xiàn gōng zǎo nà shǐ sū zhī yán, mù zi sù bèi zhuāng shū zhī jiè yī, zé lí jī shù niú zhī chán, yì jiāng wú yóu ér rù, wú pò guó wēi shēn zhī huò yě yī yī.
且聖王之立卜筮也，不違民以為吉，不專任以斷事〔一〕。故鴻範之占，大同是尚〔二〕。書又曰：「假爾元龜，罔敢知吉〔三〕。」詩云：「我龜既厭，不我告猶〔四〕。」從此觀之，蓍龜之情，儻有隨時儉易〔五〕，不以誠邪？將世無史蘇之材〔六〕，識神者少乎？及周史之筮敬仲〔七〕，莊叔之筮穆子〔八〕，可謂能探賾索隱，鈎深致遠者矣〔九〕。使獻公早納史蘇之言，穆子宿備莊叔之戒〔一０〕，則驪姬、豎牛之讒，亦將無由而入，無破國危身之禍也〔一一〕。

yī lùn héng bǔ shì piān yún: shì rén yán bǔ shì zhě duō, dé chéng shí zhě guǎ. lùn zhě huò wèi shī guī kě yǐ cān shì, bù kě chún yòng.
〔一〕論衡卜筮篇云：「世人言卜筮者多，得誠實者寡。論者或謂蓍龜可以參事，不可純用。」

èr hóng jīn zuò hóng.
〔二〕「鴻」今作「洪」。

sān shū xī bó kān lí. jiǎ ěr jīn zuò gé rén, shǐ jì yīn běn jì zuò jiǎ rén. lǐ jì qū lǐ yún: jiǎ ěr tài guī yǒu cháng. duó àn: lùn héng bǔ shì piān yún: zhòu zhì è zhī jūn yě. dāng shí zāi yì fán duō, qī shí bo ér jiē xiōng, gù zǔ yī yuē: gé rén yuán guī, wǎng gǎn zhī jí. xián zhě bù jǔ, dà guī bù zhào. sūn xīng yǎn shàng shū jīn gǔ wén zhù shū yún: yǐ xián zhě xùn gé rén, zé gǔ wén shàng shū zì zuò rén, yǔ jīn wén yì yě. duàn yù cái gǔ wén shàng shū zhuàn yì yún: gé rén zuò jiǎ ěr, cǐ gài rú lǐ jì jiǎ ěr dà guī yǒu cháng zhī xùn, yí jīn wén shàng shū běn rán. rán shǐ jì zuò jiǎ rén, jiǎ gé gǔ tōng yòng. lùn héng yǐ xián zhě xùn gé rén, zé jīn wén shàng shū yǔ gǔ wén shàng shū tóng yě. ěr zì kǒng yǒu wù. chén qiáo cōng jīn wén shàng shū jīng shuō kǎo bā yún: zuò jiǎ ěr zhě, dāng shì xiǎo xià hóu běn. qū lǐ: jiǎ ěr tài guī yǒu cháng, jiǎ ěr tài shì yǒu cháng, zhèng zhù yǐ wèi mìng guī shì cí, zì shì jīng shī xiāng chuán jiù shuō. ěr gǔ wén zuò ěr, yǔ rén xiāng jìn. hàn shū yán xià hóu jiàn cóng wǔ jīng zhū rú wèn yǔ shàng shū xiāng chū rù zhě, qiān yǐn yǐ cì zhāng jù, jù wén shì shuō. xià hóu shèng fēi zhī yuē: jiàn suǒ wèi zhāng jù xiǎo rú, pò suì dà dào. jiàn yì fēi shèng wèi xué shū lüè, nán yǐ yīng dí. jiàn zú zì zhuān mén míng jīng. cǐ gài jiàn jù qū lǐ wén, yí shàng shū jiǎ rén wèi jiǎ ěr zhī é, gù dú cóng ěr zì. wáng fú suǒ yǐn, dài xiǎo xià hóu shàng shū yǔ? sūn duàn chén sān jiā dìng zuò jiǎ ěr zhě wèi jīn wén shàng shū shì yě. gǔ wén zuò gé rén zhě, rén jí ěr zì zhī huài, gài kě wú yí.
〔三〕書西伯戡黎。「假爾」今作「格人」，史記殷本紀作「假人」。禮記曲禮云：「假爾泰龜有常。」○鐸按：論衡卜筮篇云：『紂至惡之君也。當時災異繁多，七十卜而皆凶，故祖伊曰：「格人元龜，罔敢知吉。」賢者不舉，大龜不兆。』孫星衍尚書今古文註疏云：『以「賢者」訓「格人」，則古文尚書自作「人」，與今文異也。』段玉裁古文尚書撰異云：『「格人」作「假爾」，此蓋如禮記「假爾大龜有常」之訓，疑今文尚書本然。然史記作「假人」，假、格古通用。論衡以「賢者」訓「格人」，則今文尚書與古文尚書同也。「爾」字恐有誤。』陳喬樅今文尚書經說考八云：『作「假爾」者，當是小夏侯本。曲禮：「假爾泰龜有常，假爾泰筮有常」，鄭注以為「命龜筮詞」，自是經師相傳舊說。「爾」古文作「尒」，與「人」相近。漢書言夏侯建從五經諸儒問與尚書相出入者，牽引以次章句，具文飾說。夏侯勝非之曰：「建所謂章句小儒，破碎大道。」建亦非勝為學疏略，難以應敵。建卒自顓門名經。此蓋建據曲禮文，疑尚書「假人」為「假尒」之訛，故讀從「尒」字。王符所引，殆小夏侯尚書與？』孫、段、陳三家定作「假爾」者為今文尚書是也。古文作「格人」者，「人」即「尒」字之壞，蓋可無疑。

sì xiǎo mín.
〔四〕小旻。

wǔ yì xì cí shàng chuán yún: cí yǒu xiǎn yì, shì wén yǐn jīng fáng zhù: xiǎn, è yě yì, shàn yě. gǔ zì xiǎn jiǎn tōng yòng. yì tún guà: dòng hū xiǎn zhōng, lì shì liú xiū bēi zuò jiǎn. fǒu guà jiǎn dé, lǐ dǐng zuò zhōu yì jí jiě yǐn yú fān yuē: jiǎn huò zuò xiǎn. xiāng niàn jiǔ nián zuǒ chuán: xiǎn ér yì xíng, shǐ jì wú shì jiā zuò jiǎn.
〔五〕易繫辭上傳云：「辭有險易」，釋文引京房註：「險，惡也；易，善也。」古字險、儉通用。易屯卦：「動乎險中」，隸釋劉修碑作「儉」。否卦「儉德」，李鼎祚周易集解引虞翻曰：『「儉」或作「險」。』襄廿九年左傳：「險而易行」，史記吳世家作「儉」。

liù xī shí wǔ nián zuǒ chuán.
〔六〕僖十五年左傳。

qī zhuāng niàn èr nián zuǒ chuán. duó àn: jí yóu ruò yě. xùn jiàn jīng chuán shì cí juǎn wǔ.
〔七〕莊廿二年左傳。○鐸按：「及」猶「若」也。訓見經傳釋詞卷五。

bā zhāo wǔ nián zuǒ chuán.
〔八〕昭五年左傳。

jiǔ yì xì cí shàng chuán.
〔九〕易繫辭上傳。

yī duó àn: sù yì zǎo yě. zhōu shū wù jǐng piān kǒng cháo zhù:, gǔ wén sù. shuō wén:, cóng shēng., gǔ wén sù. ěr yǎ shì gǔ: sù, zǎo yě.
〔一０〕○鐸按：「宿」亦「早」也。周書寤儆篇孔晁註：「●，古文夙。」說文：「●，從●聲。●，古文夙。」爾雅釋詁：「夙，早也。」

yī yī duó àn: jìn yǔ yī: xiàn gōng bo fá lí róng, shǐ sū zhàn zhī yuē: shèng ér bù jí. gōng fú tīng, suì fá lí róng, kè zhī, huò lí jī yǐ guī. yǒu chǒng, lì yǐ wèi fū rén. shēng xī qí. lí jī qǐng shǐ shēn shēng zhǔ qǔ wò, zhòng ěr chù pú chéng, yí wú chù qū, xī qí chù jiàng. gōng xǔ zhī. shǐ sū yuē: luàn běn shēng yǐ. lí jī guǒ zuò nán, shā tài zǐ, ér zhú èr gōng zǐ. gù yuē: shǐ xiàn gōng zǎo nà shǐ sū zhī yán, zé lí jī zhī chán yì jiāng wú yóu ér rù. cǐ yǔ xī shí wǔ nián shǐ sū zhàn xiàn gōng shì jià bó jī yú qín shì bù xiāng shè. wāng jiān lüè, gù bèi shuō zhī.
〔一一〕○鐸按：晉語一：『獻公卜伐驪戎，史蘇占之曰：「勝而不吉。」公弗聽，遂伐驪戎，克之，獲驪姬以歸。有寵，立以為夫人。生奚齊。驪姬請使申生主曲沃，重耳處蒲城，夷吾處屈，奚齊處絳。公許之。史蘇曰：「亂本生矣。」驪姬果作難，殺太子，而逐二公子。』故曰：「使獻公早納史蘇之言，則驪姬之讒亦將無由而入。」此與僖十五年史蘇占獻公筮嫁伯姬於秦事不相涉。汪箋略，故備說之。

shèng rén shén zhòng bǔ shì, rán bù yí zhī shì, yì bù wèn yě yī. shén jìng jì sì, fēi lǐ zhī qí, yì bù wèi yě èr. gù yuē: shèng rén bù fán bǔ shì sān, jìng guǐ shén ér yuǎn zhī sì. fū guǐ shén yǔ rén shū qì yì wù, fēi yǒu shì gù, hé nài yú wǒ wǔ? gù kǒng zǐ shàn chǔ zhāo zhī bù sì hé liù, ér è jì shì zhī lǚ tài shān qī. jīn sú rén cè bā yú bǔ shì, ér jì fēi qí guǐ jiǔ, qǐ bù huò zāi!
聖人甚重卜筮，然不疑之事，亦不問也〔一〕。甚敬祭祀，非禮之祈，亦不為也〔二〕。故曰：「聖人不煩卜筮〔三〕」，「敬鬼神而遠之〔四〕」。夫鬼神與人殊氣異務，非有事故，何奈於我〔五〕？故孔子善楚昭之不祀河〔六〕，而惡季氏之旅泰山〔七〕。今俗人筴〔八〕於卜筮，而祭非其鬼〔九〕，豈不惑哉！

yī huán shí yī nián zuǒ chuán yún: bo yǐ jué yí, bù yí hé bo?
〔一〕桓十一年左傳云：「卜以決疑，不疑何卜？」

èr lǐ jì qū lǐ yún: fēi qí suǒ jì ér jì zhī, míng yuē yín sì.
〔二〕禮記曲禮云：「非其所祭而祭之，名曰淫祀。」

sān āi shí bā nián zuǒ chuán.
〔三〕哀十八年左傳。

sì lùn yǔ.
〔四〕論語。

wǔ shǐ jì wú shì jiā: zhuān zhū yuē: shì wú nài wǒ hé.
〔五〕史記吳世家：『專諸曰：「是無奈我何。」』

liù āi liù nián zuǒ chuán. duó àn: huáng hé gǔ chēng hé.
〔六〕哀六年左傳。○鐸按：黃河古稱河。

qī lùn yǔ.
〔七〕論語。

bā cè yí xiá.
〔八〕「筴」疑「狎」。

jiǔ lùn yǔ: fēi qí guǐ ér jì zhī, chǎn yě.
〔九〕論語：「非其鬼而祭之，諂也。」

yì yǒu wàng chuán xìng yú wǔ yīn, shè wǔ zhái zhī fú dì yī, qí wèi wū yě shén yǐ! gǔ yǒu yīn yáng, rán hòu yǒu wǔ xíng èr. wǔ dì yòu jù xíng qì sān, yǐ shēng rén mín sì, zài shì yuǎn, nǎi yǒu xìng míng jìng mín wǔ. míng zì zhě, gài suǒ yǐ bié zhòng wěi ér xiǎn cǐ rén ěr, fēi yǐ jì liù wǔ yīn ér dìng gāng róu yě. jīn sú rén bù néng tuī jì běn zǔ, ér fǎn yù yǐ shēng yīn yán yǔ dìng wǔ xíng, wù mò shén yān qī.
亦有妄傳姓於五音，設五宅之符第〔一〕，其為誣也甚矣！古有陰陽，然後有五行〔二〕。五帝右據行氣〔三〕，以生人民〔四〕，載世遠，乃有姓名敬民〔五〕。名字者，蓋所以別眾猥而顯此人爾，非以紀〔六〕五音而定剛柔也。今俗人不能推紀本祖，而反欲以聲音言語定五行，誤莫甚焉〔七〕。

yī lùn héng jié shù piān yún: wǔ yīn zhī jiā, yòng kǒu diào xìng míng jí zì, yòng xìng dìng qí míng, yòng míng zhèng qí zì. kǒu yǒu zhāng shè, shēng yǒu wài nèi, yǐ dìng wǔ yīn gōng shāng zhī shí. yòu yún: tú zhái shù yuē: zhái yǒu bā shù, yǐ liù jiǎ zhī míng shù ér dì zhī, dì dìng míng lì, gōng shāng shū bié. zhái yǒu wǔ yīn, xìng yǒu wǔ shēng. zhái bù yí qí xìng, xìng yǔ zhái xiāng zéi, zé jí bìng sǐ wáng, fàn zuì yù huò. wáng xiān shēng yún: chuán dāng zuò fù. duó àn: chéng běn zuò, yì wù.
〔一〕論衡詰術篇云：「五音之家，用口調姓名及字，用姓定其名，用名正其字。口有張歙，聲有外內，以定五音宮商之實。」又云：『圖宅術曰：「宅有八術，以六甲之名數而第之，第定名立，宮商殊別。宅有五音，姓有五聲。宅不宜其姓，姓與宅相賊，則疾病死亡，犯罪遇禍。」』王先生云：『「傳」當作「傅」。』○鐸按：程本作「■」，亦誤。

èr chūn qiū fán lù wǔ háng xiāng shēng piān yún: tiān dì zhī qì, hé ér wèi yī, fēn wèi yīn yáng, pàn wèi sì shí, liè wèi wǔ xíng. xíng zhě xíng yě, qí xíng bù tóng, gù wèi zhī wǔ xíng.
〔二〕春秋繁露五行相生篇云：「天地之氣，合而為一，分為陰陽，判為四時，列為五行。行者行也，其行不同，故謂之五行。」

sān jiā yǔ wǔ dì piān: kǒng zǐ yuē: xī mǒu yě wén zhū lǎo dān yuē: tiān yǒu wǔ xíng, mù huǒ jīn shuǐ tǔ, fēn shí huà yù, yǐ chéng wàn wù. qí shén wèi zhī wǔ dì. shì míng shì tiān yún: wǔ xíng zhě, wǔ qì yě. bái hǔ tōng wǔ xíng piān yún: yán xíng zhě, yù yán wèi tiān xíng qì zhī yì yě. wáng xiān shēng yún: yòu yí dāng zuò gè. jì péi àn: gè zì shì yě. hàn shū lǜ lì zhì yún: sān dài gè jù yī tǒng.
〔三〕家語五帝篇：『孔子曰：「昔某也聞諸老聃曰：天有五行，木、火、金、水、土，分時化育，以成萬物。其神謂之五帝。」釋名釋天云：「五行者，五氣也。」白虎通五行篇云：「言行者，欲言為天行氣之義也。」王先生云：『「右」疑當作「各」。』繼培按：「各」字是也。漢書律曆志云：「三代各據一統。」

sì lǐ jì dà chuán yún: wáng zhě dì qí zǔ zhī suǒ zì chū, yǐ qí zǔ pèi zhī. zhèng zhù: wáng zhě zhī xiān zǔ jiē gǎn tài wēi wǔ dì zhī jīng yǐ shēng, cāng zé líng wēi yǎng, chì zé chì biāo nù, huáng zé hán shū niǔ, bái zé bái zhāo jù, hēi zé zhī guāng jì. shū yún: cāng zé líng wēi yǎng zhì zhī guāng jì zhě, chūn qiū wén yào gōu wén. xuān sān nián gōng yáng chuán hé xiū zhù: shàng dì, wǔ dì zài tài wēi zhī zhōng, dié shēng zǐ sūn, gèng wáng tiān xià. shū yún: cǐ wǔ dì zhě, jí líng wēi yǎng zhī shǔ.
〔四〕禮記大傳云：「王者禘其祖之所自出，以其祖配之。」鄭註：「王者之先祖皆感太微五帝之精以生，蒼則靈威仰，赤則赤熛怒，黃則含樞紐，白則白招拒，黑則汁光紀。」疏云：『「蒼則靈威仰」至「汁光紀」者，春秋文耀鈎文。』宣三年公羊傳何休註：「上帝，五帝在太微之中，迭生子孫，更王天下。」疏云：「此五帝者，即靈威仰之屬。」

wǔ jìng mín gài hào shì zhī wù.
〔五〕「敬民」蓋「號氏」之誤。

liù jì jiù zuò jué.
〔六〕「紀」舊作「絕」。

qī lùn héng jié shù piān yún: rén zhī yǒu xìng zhě, yòng bǐng yú tiān. tiān de wǔ xíng zhī qì wèi xìng yé? yǐ kǒu zhāng shè shēng wài nèi wèi xìng yě? rú yǐ běn suǒ bǐng yú tiān zhě wèi xìng, ruò wǔ gǔ wàn wù bǐng qì yǐ, hé gù yòng kǒu zhāng shè shēng nèi wài dìng zhèng zhī hū?
〔七〕論衡詰術篇云：「人之有姓者，用稟於天。天得五行之氣為姓耶？以口張歙聲外內為姓也？如以本所稟於天者為姓，若五穀萬物稟氣矣，何故用口張歙、聲內外定正之乎？」

fū yú chù shuǐ ér shēng yī, niǎo jù cháo ér luǎn. jí èr bù tuī qí běn zǔ, xié yīn ér kě, jí sān hū niǎo wèi yú, kě nèi sì zhī shuǐ hū? hū yú wèi niǎo, kě qī zhī mù xié wǔ? cǐ bù rán zhī shì yě. mìng jū yuē dú, zhōng bì liù wèi mǎ. shì gù fán xìng zhī yǒu yīn yě, bì suí qí běn shēng zǔ suǒ wáng yě. tài hào mù jīng, chéng suì ér wáng, fū qí zi sūn xián dāng wèi jiǎo. shén nóng huǒ jīng, chéng yíng huò ér wáng, fū qí zi sūn xián dāng wèi zhēng. huáng dì tǔ jīng, chéng zhèn ér wáng, fū qí zi sūn xián dāng wèi gōng. shǎo hào jīn jīng, chéng tài bái ér wáng, fū qí zi sūn xián dāng wèi shāng. zhuān xū shuǐ jīng, chéng chén ér wáng, fū qí zi sūn xián dāng wèi yǔ qī. suī hào bǎi biàn, yīn xíng bù yì.
夫魚處水而生〔一〕，鳥據巢而卵。即〔二〕不推其本祖，諧音而可，即〔三〕呼鳥為魚，可內〔四〕之水乎？呼魚為鳥，可棲之木邪〔五〕？此不然之事也。命駒曰犢，終必〔六〕為馬。是故凡姓之有音也，必隨其本生祖所王也。太皞木精，承歲而王，夫其子孫咸當為角。神農火精，承熒惑而王，夫其子孫咸當為征。黃帝土精，承鎮而王，夫其子孫咸當為宮。少皞金精，承太白而王，夫其子孫咸當為商。顓頊水精，承辰而王，夫其子孫咸當為羽〔七〕。雖號百變，音行不易。

yī zhuāng zi zhì lè piān wén.
〔一〕莊子至樂篇文。

èr jí zì yí yǎn, gài luǎn zhī bó wén. duó àn: jí yóu ruò yě. xùn jiàn jīng chuán shì cí juǎn bā. wāng yǐ wèi yǎn wén, fēi.
〔二〕「即」字疑衍，蓋「卵」之駁文。○鐸按：「即」猶「若」也。訓見經傳釋詞卷八。汪以為衍文，非。

sān jí yǔ zé tóng.
〔三〕「即」與「則」同。

sì nèi dú wèi nà.
〔四〕「內」讀為「納」。

wǔ shuō wén yún: xī, niǎo zài cháo shàng. huò cóng mù qī zuò qī.
〔五〕說文云：「西，鳥在巢上。或從木、妻作棲。」

liù bì jiù zuò bù.
〔六〕「必」舊作「不」。

qī hàn shū lǜ lì zhì yún: wǔ xīng zhī hé yú wǔ xíng, shuǐ hé yú chén xīng, huǒ hé yú yíng huò, jīn hé yú tài bái, mù hé yú suì xīng, tǔ hé yú zhèn xīng. yù lǎn wǔ yǐn shàng shū kǎo líng yào yún: suì xīng mù jīng, yíng huò huǒ jīng, zhèn xīng tǔ jīng, tài bái jīn jīng, chén xīng shuǐ jīng yě. kāi yuán zhàn jīng shí jiǔ yǐn chūn qiū yùn dòu shū yún: suì xīng shuài wǔ jīng jù yú dōng fāng qī sù, cāng dì yǐ rén liáng wēn ràng qǐ. yíng huò shuài wǔ jīng jù yú nán fāng qī sù, chì dì yǐ kuān míng duō zhì lüè qǐ. tián xīng shuài wǔ jīng jù yú zhōng yāng, huáng dì yǐ zhòng hòu xián shèng qǐ. tài bái shuài wǔ jīng jù yú xī fāng qī sù, bái dì yǐ yǒng wǔ chéng xìn duō jié yì qǐ. chén xīng shuài wǔ jīng jù yú běi fāng qī sù, hēi dì yǐ qīng píng jìng jié tōng míng qǐ. tián yǔ zhèn tóng.
〔七〕漢書律曆志云：「五星之合於五行，水合於辰星，火合於熒惑，金合於太白，木合於歲星，土合於鎮星。」御覽五引尚書考靈耀云：「歲星木精，熒惑火精，鎮星土精，太白金精，辰星水精也。」開元占經十九引春秋運斗樞云：「歲星帥五精聚於東方七宿，蒼帝以仁良溫讓起。熒惑帥五精聚於南方七宿，赤帝以寬明多智略起。填星帥五精聚於中央，黃帝以重厚賢聖起。太白帥五精聚於西方七宿，白帝以勇武誠信多節義起。辰星帥五精聚於北方七宿，黑帝以清平靜潔通明起。」「填」與「鎮」同。

sú gōng yòu yuē: shāng jiā zhī zhái, yí xī chū mén yī. cǐ fù xū yǐ. wǔ xíng dāng chū chéng qí shèng, rù jū qí ào nǎi ān jí. shāng jiā xiàng dōng rù èr, dōng rù fǎn yǐ wèi jīn fá mù, zé jiā zhōng jīng shén rì zhàn dòu yě. wǔ xíng jiē rán. yòu yuē: zhái yǒu gōng shāng zhī dì, zhí fú zhī suì sān. jì rán zhě, yú sì qí shàng zēng sǔn mén shù, jí kě yǐ biàn qí yīn ér guò qí fú xié? jīn yī zhái yě, tóng xìng xiāng dài, huò jí huò xiōng yī guān yě, tóng xìng xiāng dài, huò qiān huò miǎn yī gōng yě, chéng kāng jū zhī rì yǐ xìng, yōu lì jū zhī rì yǐ shuāi. yóu cǐ guān zhī, jí xiōng xìng shuāi bù zài zhái míng yǐ wǔ.
俗工又曰：「商家之宅，宜西出門〔一〕。」此復虛矣。五行當出乘其勝，入居其隩乃安吉。商家向東入〔二〕，東入反以為金伐木，則家中精神日戰鬥也。五行皆然。又曰：「宅有宮商之第，直符之歲〔三〕。」既然者，於〔四〕其上增損門數，即可以變其音而過其符邪？今一宅也，同姓相代，或吉或凶；一官也，同姓相代，或遷或免；一宮也，成、康居之日以興，幽、厲居之日以衰。由此觀之，吉凶興衰不在宅明矣〔五〕。

yī lùn héng jié shù piān yún: tú zhái shù yuē: shāng jiā mén bù yí nán xiàng, zhēng jiā mén bù yí běi xiàng, zé shāng jīn nán fāng huǒ yě, zhēng huǒ běi fāng shuǐ yě. shuǐ shèng huǒ, huǒ zéi jīn, wǔ xíng zhī qì bù xiāng de, gù wǔ xìng zhī zhái, mén yǒu yí xiàng. xiàng dé qí yí, fù guì jí chāng xiàng shī qí yí, pín jiàn shuāi hào.
〔一〕論衡詰術篇云：『圖宅術曰：「商家門不宜南向，征家門不宜北向，則商金南方火也，征火北方水也。水勝火，火賊金，五行之氣不相得，故五姓之宅，門有宜向。向得其宜，富貴吉昌；向失其宜，貧賤衰耗。」』

èr wén yǒu tuō wù.
〔二〕文有脫誤。

sān lùn héng shí piān yún: tài suì zài zi, zi zhái zhí fú, wǔ zhái wèi pò.
〔三〕論衡●時篇云：「太歲在子，子宅直符，午宅為破。」

sì jiù zuò fàng.
〔四〕舊作「放」。

wǔ lùn héng jié shù piān yún: jīn fǔ tíng zhī nèi, lì shě lián shǔ, mén xiàng yǒu nán běi, zhǎng lì shě chuán, lǘ jū yǒu dōng xī. zhǎng lì zhī xìng, bì yǒu gōng shāng, zhū lì zhī shě, bì yǒu zhēng yǔ. ān guān qiān xǐ, wèi bì jiǎo xìng mén nán xiàng yě. shī wèi biǎn chù, wèi bì shāng xìng mén běi chū yě.
〔五〕論衡詰術篇云：「今府廷之內，吏舍連屬，門向有南北，長吏舍傳，閭居有東西。長吏之姓，必有宮商，諸吏之舍，必有徵羽。安官遷徙，未必角姓門南向也。失位貶黜，未必商姓門北出也。」

jí zhū shén zhǐ tài suì fēng lóng gōu chén tài yīn jiāng jūn zhī shǔ yī, cǐ nǎi tiān lì, fēi xì mín suǒ dāng shì yě. tiān zhī yǒu cǐ shén yě, jiē suǒ yǐ fèng chéng yīn yáng ér lì wù yě èr, ruò rén zhì zhī yǒu mù shǒu lìng zhǎng yǐ. xiàng zhī hé nù? bèi zhī hé yuàn? jūn mín dào jìn, bù yí xiāng zé, kuàng shén zhì guì, yǔ rén yì lǐ, qǐ kě wàng hū sān?
及諸神只太歲、豐隆、鈎陳、太陰將軍之屬〔一〕，此乃天吏，非細民所當事也。天之有此神也，皆所以奉成陰陽而利物也〔二〕，若人治之有牧守令長矣。向之何怒？背之何怨？君民道近，不宜相責，況神致貴，與人異禮，豈可望乎〔三〕？

yī hán fēi zi shì xié piān yún: fēng lóng wǔ xíng tài yǐ wáng xiāng shè tí liù shén wǔ kuò tiān hé yīn qiǎng suì xīng. wáng yì lí sāo zhù yún: fēng lóng, léi shī. hàn shū yáng xióng chuán yún: zhào zhāo yáo yǔ tài yīn xī, fú gōu chén shǐ dāng bīng. zhāng yàn yuē: tài yīn, suì hòu sān chén yě. fú qián yuē: gōu chén, zǐ gōng wài yíng chén xīng. àn bào piáo zi dēng shè piān yǒu nuò gāo tài yīn jiāng jūn. duó àn: jí yóu ruò yě, yǔ shàng jí zhōu shǐ zhī shì jìng zhòng tóng.
〔一〕韓非子飾邪篇云：「豐隆、五行、太乙、王相、攝提、六神、五括、天河、殷搶、歲星。」王逸離騷注云：「豐隆，雷師。」漢書揚雄傳云：「詔招搖與太陰兮，伏鈎陳使當兵。」張晏曰：「太陰，歲後三辰也。」服虔曰：「鈎陳，紫宮外營陳星。」按抱朴子登涉篇有諾皋太陰將軍。○鐸按：「及」猶「若」也，與上「及周史之筮敬仲」同。

èr hàn shū lǜ lì zhì yún: wàn wù dì tōng, zú chū yú yín, rén fèng ér chéng zhī. lì hé běn zuò lì. àn lì lì bìng wù, dāng shì zì. shuō wén yún:, cái yě. cóng dāo, cóng wèi. lì zì xíng xiāng jìn ér wù.
〔二〕漢書律曆志云：「萬物棣通，族出於寅，人奉而成之。」「利」何本作「吏」。按利、吏並誤，當是「●」字。說文云：「●，裁也。從刀，從未。」●、利字形相近而誤。

sān lùn héng jī rì piān yún: kān yú lì lì shàng zhū shén fēi yī, shèng rén bù yán, zhū zi bù chuán, dài wú qí shí. tiān dào nán zhī, jiǎ lìng yǒu zhī, zhū shén yòng shì zhī rì yě. jì zhī hé fú? bù huì hé huò? wáng zhě yǐ jiǎ zǐ zhī rì jǔ shì, mín yì yòng zhī, wáng zhě wén zhī, bù xíng fǎ yě. fū wáng zhě bù nù mín bù yǔ jǐ xiāng bì, tiān shén hé wèi dú dāng zé zhī? shuō wén yún:, zé wàng yě. jīng diǎn tōng zuò wàng.
〔三〕論衡譏日篇云：「堪輿歷歷上諸神非一，聖人不言，諸子不傳，殆無其實。天道難知，假令有之，諸神用事之日也。忌之何福？不諱何禍？王者以甲子之日舉事，民亦用之，王者聞之，不刑法也。夫王者不怒民不與己相避，天神何為獨當責之？」說文云：「●，責望也。」經典通作「望」。

qiě yù shǐ rén ér bì guǐ, shì jí dào lù bù kě xíng, ér shì lú bù fù jū yě. cǐ wèi xián rén jūn zǐ bǐng xīn fāng zhí, jīng shén jiān gù zhě yě yī. zhì rú shì sú xiǎo rén, chǒu qiè bì fù èr, qiǎn lòu yú zhuàng, jiàn rǎn jì chéng, yòu shù yáng jīng pò dǎn. jīn bù shùn jīng chéng suǒ xiàng sān, ér qiáng zhī yǐ qí suǒ wèi, zhí yì zēng bìng ěr. hé yǐ míng qí rán yě? fū rén zhī suǒ yǐ wèi rén zhě, fēi yǐ cǐ bā chǐ zhī shēn yě sì, nǎi yǐ qí yǒu jīng shén yě. rén yǒu kǒng bù sǐ zhě, fēi bìng zhī suǒ jiā yě, fēi rén gōng zhī suǒ gū yě wǔ. rán ér zhì yú suì bù sǔn zhě liù, jīng chéng qù zhī yě qī. mèng bì xiá měng hǔ ér bù huáng bā, yīng rén wèi lóu yǐ ér fā wén jiǔ. jīn tōng shì yī huò yù qiáng léi bìng zhī yú rén yī yī, bì zhī qí suǒ bù néng yī èr, wú yòu kǒng qí wèi jǐn shàn yě yī sān.
且欲使人而避鬼，是即道路不可行，而室廬不復居也。此謂賢人君子秉心方直，精神堅固者也〔一〕。至如世俗小人，丑妾婢婦〔二〕，淺陋愚戇，漸染既成，又數揚精破膽。今不順精誠所向〔三〕，而強之以其所畏，直亦增病爾。何以明其然也？夫人之所以為人者，非以此八尺之身也〔四〕，乃以其有精神也。人有恐怖死者，非病之所加也，非人功之所辜也〔五〕。然而至於遂不損者〔六〕，精誠去之也〔七〕。孟賁狎猛虎而不惶〔八〕，嬰人畏螻蟻而發聞〔九〕。今通士〔一０〕或欲強羸病之愚人〔一一〕，必之其所不能〔一二〕，吾又恐其未盡善也〔一三〕。

yī shī dìng zhī fāng zhōng yún: bǐng xīn sāi yuān, máo chuán: bǐng, cāo yě. huái nán zǐ fàn lùn xùn yún: shèng rén xīn píng zhì yì, jīng shén nèi shǒu, wù mò zú yǐ huò zhī. lǔ yǔ yún: xuè qì qiáng gù.
〔一〕詩定之方中云：「秉心塞淵」，毛傳：「秉，操也。」淮南子泛論訓云：「聖人心平志易，精神內守，物莫足以惑之。」魯語云：「血氣強固。」

èr lǐ jì qū lǐ zhèng zhù: bì zhī yán bēi yě.
〔二〕禮記曲禮鄭註：「婢之言卑也。」

sān zhuāng zi yú fù piān yún: zhēn zhě, jīng chéng zhī zhì yě. bù jīng bù chéng, bù néng dòng rén. lùn héng gǎn xū piān yún: jīng chéng suǒ jiā, jīn shí wèi kuī.
〔三〕莊子漁父篇云：「真者，精誠之至也。不精不誠，不能動人。」論衡感虛篇云：「精誠所加，金石為虧。」

sì kǎo gōng jì yún: rén zhǎng bā chǐ. shuō wén yún fū, zhàng fū yě. zhōu zhì yǐ bā cùn wèi chǐ, shí chǐ wèi zhàng. rén zhǎng bā chǐ, gù yuē zhàng fū.
〔四〕考工記云：「人長八尺。」說文雲「夫，丈夫也。周制以八寸為尺，十尺為丈。人長八尺，故曰丈夫。」

wǔ jù yǒu wù zì.
〔五〕句有誤字。

liù sǔn, wèi bìng jiǎn yě. hòu hàn shū yuán ān hòu hóng chuán yún: fēng guān dāng jǔ xiào lián, yǐ xiōng míng wèi wèi xiǎn, suì chēng fēng jí. hòu shù nián, xiōng dé jǔ, guān nǎi chēng sǔn. fāng yán yún: zhēn, yì yě. fán bìng shǎo yù ér jiā jù, yì wèi zhī bù zhēn. guō zhù: yán suī shǎo sǔn wú suǒ yì yě.
〔六〕損，謂病減也。後漢書袁安後閎傳云：「封觀當舉孝廉，以兄名位未顯，遂稱風疾。後數年，兄得舉，觀乃稱損。」方言云：「斟，益也。凡病少愈而加劇，亦謂之不斟。」郭註：「言雖少損無所益也。」

qī hàn shū dōng fāng shuò chuán yún: jīng shén sàn ér xié qì jí.
〔七〕漢書東方朔傳云：「精神散而邪氣及。」

bā jiù zuò gài bēn xiá měng hǔ ér bù huáng. àn hán fēi zi shǒu dào piān yún: fú hǔ ér bù yǐ xiá, cǐ bì yù zhī suǒ huàn. yì yǔ cǐ bèi. xún zǐ chén dào piān yún: xiá hǔ zé wēi, zāi jí qí shēn. lùn héng zāo hǔ piān yì yún: fū hǔ, shān lín zhī shòu, bù xiá zhī wù yě. guǎng yǎ shì gǔ yún: huáng, jù yě.
〔八〕舊作「蓋奔柙猛虎而不惶」。按韓非子守道篇云：「服虎而不以柙，此賁、育之所患。」意與此背。荀子臣道篇云：「狎虎則危，災及其身。」論衡遭虎篇亦云：「夫虎，山林之獸，不狎之物也。」廣雅釋詁云：「惶，懼也。」

jiǔ yīng rén yóu yīng ér. fā wén, wèi fā shēng wén yú rén yě. hán cè zhāng yí shuō hán wáng yuē: fū qín zú zhī yǔ shān dōng zhī zú yě, yóu mèng bì zhī yǔ qiè fū yě. yǐ zhòng lì xiāng yā, yóu wū huò zhī yǔ yīng ér yě. shì yì mèng bì yīng ér duì jǔ zhī zhèng.
〔九〕「嬰人」猶「嬰兒」。發聞，謂發聲聞於人也。韓策張儀說韓王曰：「夫秦卒之與山東之卒也，猶孟賁之與怯夫也。以重力相壓，猶烏獲之與嬰兒也。」是亦孟賁、嬰兒對舉之證。

yī xún zǐ bù gǒu piān yún: wù zhì ér yīng, shì qǐ ér biàn, ruò shì zé kě wèi tōng shì yǐ. huái nán zǐ xiū wù xùn yún: tōng shì zhě, bì kǒng mò zhī lèi.
〔一０〕荀子不苟篇云：「物至而應，事起而辨，若是則可謂通士矣。」淮南子修務訓云：「通士者，必孔、墨之類。」

yī yī lǐ jì wèn sàng yún: shēn bìng tǐ léi. hán fēi zi shí guò piān yún: shì dài fū léi bìng.
〔一一〕禮記問喪云：「身病體羸。」韓非子十過篇云：「士大夫羸病。」

yī èr dà dài lǐ zēng zǐ lì shì piān yún: qiáng qí suǒ bù néng.
〔一二〕大戴禮曾子立事篇云：「強其所不能。」

yī sān lùn yǔ yún: wèi jǐn shàn yě.
〔一三〕論語云：「未盡善也。」

yí fēng yì sú zhī běn, nǎi zài kāi qí xīn ér zhèng qí jīng. jīn mín shēng bù jiàn zhèng dào, ér zhǎng yú xié yín kuáng huò zhī zhōng, qí xìn zhī yě, nán zú yī jiě yě. wéi wáng zhě néng biàn zhī èr.
移風易俗之本，乃在開其心而正其精。今民生不見正道，而長於邪淫誑惑之中，其信之也，難卒〔一〕解也。惟王者能變之〔二〕。

yī zú dú wèi cù.
〔一〕「卒」讀為「猝」。

èr hàn shū dì lǐ zhì yún: kǒng zǐ yuē: yí fēng yì sú, mò shàn yú lè. yán shèng wáng zài shàng, tǒng lǐ rén lún, bì wù qí běn ér yì qí mò. huái nán zǐ tài zú xùn yún: chéng jué qí shàn zhì, fáng qí xié xīn, qǐ qí shàn dào, sāi qí jiān lù, yǔ tóng chū yī dào, zé mín xìng kě shàn, ér fēng sú kě měi yě.
〔二〕漢書地理志云：『孔子曰：「移風易俗，莫善於樂。」言聖王在上，統理人倫，必務其本而易其末。淮南子泰族訓云：「誠決其善志，防其邪心，啟其善道，塞其奸路，與同出一道，則民性可善，而風俗可美也。」