wǔ gǔ guǒ luǒ cài rú fēi zhōng guó wù chǎn zhě
五 穀 、 果 蓏 、 菜 茹 非 中 國 物 產 者
wǔ gǔ yī gān zhè èr yī yì zhì sì yī
五 穀 一 甘 蔗 二 一 益 智 四 一
dào èr èr èr tǒng sì èr
稻 二 二 二 桶 四 二
hé sān yǎn èr sān zi sì sān
禾 三 棪 二 三 ● 子 四 三
mài sì liú èr sì dòu kòu sì sì
麥 四 劉 二 四 豆 蔻 四 四
dòu wǔ yù èr wǔ míng sì wǔ
豆 五 鬱 二 五 榠 四 五
dōng qiáng liù qiàn èr liù yú gān sì liù
東 牆 六 芡 二 六 餘 甘 四 六
dōng luǒ qī shǔ èr qī jǔ zi sì qī
東 蓏 七 藷 二 七 蒟 子 四 七
zǎo bā yù èr bā bā jiāo sì bā
棗 八 薁 二 八 芭 蕉 四 八
táo jiǔ yáng méi èr jiǔ fú liú sì jiǔ
桃 九 楊 梅 二 九 扶 留 四 九
lǐ yī shā táng sān cài rú wǔ
李 一 0 沙 棠 三 0 菜 茹 五 0
lí yī yī zhā sān yī zhú wǔ yī
梨 一 一 柤 三 一 竹 五 一
nài yī èr yē sān èr sǔn wǔ èr
柰 一 二 椰 三 二 筍 五 二
chéng yī sān bīn láng sān sān tú wǔ sān
橙 一 三 檳 榔 三 三 荼 五 三
jú yī sì lián jiāng sān sì hāo wǔ sì
橘 一 四 廉 薑 三 四 蒿 五 四
gān yī wǔ gǒu yuán sān wǔ chāng pú wǔ wǔ
甘 一 五 枸 櫞 三 五 菖 蒲 五 五
yòu yī liù guǐ mù sān liù wēi wǔ liù
柚 一 六 鬼 目 三 六 薇 五 六
jiǎ yī qī gǎn lǎn sān qī píng wǔ qī
椵 一 七 橄 欖 三 七 萍 五 七
lì yī bā lóng yǎn sān bā shí wǔ bā
栗 一 八 龍 眼 三 八 石 五 八
pí pá yī jiǔ shèn sān jiǔ hú suī wǔ jiǔ
枇 杷 一 九 椹 三 九 胡 荾 五 九
bēi èr lì zhī sì chéng lù liù
椑 二 0 荔 支 四 0 承 露 六 0
fú cí liù yī lù cōng bā bā xiāng yī yī wǔ
鳧 茈 六 一 鹿 蔥 八 八 緗 一 一 五
jǐn liù èr lóu hāo bā jiǔ suō luó yī yī liù
堇 六 二 蔞 蒿 八 九 娑 羅 一 一 六
yún liù sān biāo jiǔ róng yī yī qī
芸 六 三 藨 九 0 榕 一 一 七
é hāo liù sì qí jiǔ yī dù fāng yī yī bā
莪 蒿 六 四 藄 九 一 杜 芳 一 一 八
fú liù wǔ fù pén jiǔ èr mó chú yī yī jiǔ
葍 六 五 覆 葐 九 二 摩 廚 一 一 九
píng liù liù qiào yáo jiǔ sān dōu jù yī èr
苹 六 六 翹 搖 九 三 都 句 一 二 0
tǔ guā liù qī wū qiū jiǔ sì mù dòu yī èr yī
土 瓜 六 七 烏 蓲 九 四 木 豆 一 二 一
sháo liù bā jiǔ wǔ mù jǐn yī èr èr
苕 六 八 ● 九 五 木 堇 一 二 二
jì liù jiǔ jīng kuí jiǔ liù mù mì yī èr sān
薺 六 九 荊 葵 九 六 木 蜜 一 二 三
zǎo qī qiè yī jiǔ qī zhǐ guì yī èr sì
藻 七 0 竊 衣 九 七 枳 柜 一 二 四
jiǎng qī yī dōng fēng jiǔ bā guǐ yī èr wǔ
蔣 七 一 東 風 九 八 朹 一 二 五
yáng tí qī èr jiǔ jiǔ fū yí yī èr liù
羊 蹄 七 二 ● 九 九 夫 栘 一 二 六
tú kuí qī sān yī yī èr qī
菟 葵 七 三 ● 一 0 0 ● 一 二 七
lù dòu qī sì méi yī yī mù wēi yī èr bā
鹿 豆 七 四 莓 一 0 一 木 威 一 二 八
téng qī wǔ huán yī èr yuán mù yī èr jiǔ
藤 七 五 荁 一 0 二 榞 木 一 二 九
lí qī liù yī sān sháo yī sān
藜 七 六 一 0 三 韶 一 三 0
qī qī mù yī sì jūn qiān yī sān yī
● 七 七 木 一 0 四 君 遷 一 三 一
lián qī bā sāng yī wǔ gǔ dù yī sān èr
薕 七 八 桑 一 0 五 古 度 一 三 二
qú shū qī jiǔ táng dì yī liù xì mí yī sān sān
蘧 蔬 七 九 棠 棣 一 0 六 繫 彌 一 三 三
ǎo bā yù yī qī dōu xián yī sān sì
芺 八 0 棫 一 0 七 都 咸 一 三 四
zhú bā yī lì yī bā dōu jué yī sān wǔ
茿 八 一 櫟 一 0 八 都 桷 一 三 五
sūn wú bā èr guì yī jiǔ fū biān yī sān liù
蕵 蕪 八 二 桂 一 0 九 夫 編 一 三 六
yǐn rěn bā sān mù mián yī yī yǐ shù yī sān qī
隱 荵 八 三 木 綿 一 一 0 乙 樹 一 三 七
shǒu qì bā sì xiāng mù yī yī yī zhōu shù yī sān bā
守 氣 八 四 欀 木 一 一 一 州 樹 一 三 八
dì yú bā wǔ xiān shù yī yī èr qián shù yī sān jiǔ
地 榆 八 五 仙 樹 一 一 二 前 樹 一 三 九
rén xiàn bā liù shā mù yī yī sān shí nán yī sì
人 莧 八 六 莎 木 一 一 三 石 南 一 四 0
méi bā qī pán duō yī yī sì guó shù yī sì yī
莓 八 七 槃 多 一 一 四 國 樹 一 四 一
chǔ yī sì èr mǔ yī sì wǔ wū jiù yī sì bā
楮 一 四 二 ● 母 一 四 五 烏 臼 一 四 八
yī sì sān wǔ zi yī sì liù dōu kūn yī sì jiǔ
一 四 三 五 子 一 四 六 都 昆 一 四 九
zǐ yǎn yī sì sì bái yuán yī sì qī
梓 棪 一 四 四 白 緣 一 四 七
wǔ gǔ yī guǒ luǒ cài rú fēi zhōng guó wù chǎn zhě èr
五穀(一)、果蓏、菜茹非中國物產者(二)
liáo yǐ cún qí míng mù, jì qí guài yì ěr. yuán jí shān zé cǎo mù rèn shí, fēi rén lì suǒ zhǒng zhě, xī fù yú cǐ.
聊以存其名目,記其怪異耳。爰及山澤草木任食,非人力所種者,悉附於此。
yī
(一)
gǔ, yuán zuò, yán é zì. gǔ cóng, yóu yú hé xíng hěn xiāng jìn, hěn zǎo jiù yǒu zhè yàng xiě fǎ de. běn juǎn nèi wǔ gǔ yī jí hé sān de gè gǔ zì, yě dōu xiě zuò, zī yī bìng gǎi zuò zhèng xiě.
「穀」,原作「●」,沿訛字。「穀」從「●」,由於和「●」形很相近,很早就有這樣寫法的。本卷內「五穀〔一〕」及「禾〔三〕」的各「穀」字,也都寫作「●」,茲一并改作正寫。
èr
(二)
wǔ gǔ guǒ luǒ cài rú fēi zhōng guó wù chǎn zhě, běn juǎn jǐn cǐ yī piān, zài quán shū zhōng shì dì jiǔ shí èr piān. jiǎ shì zì xù chēng: fán jiǔ shí èr piān, shù wèi shí juǎn, zhè jiù shì zuì hòu yī juàn de zuì hòu yī piān. zhào yǐ qián jiǔ shí yī piān lì, piān tí xià yīng yǒu dì jiǔ shí èr zì yàng, chú jiàn xī běn jiā zhè sì zì wài, tā běn dōu méi yǒu, xiàn zài bǎo liú liǎng sòng běn de yuán yàng bù jiā. juǎn nèi gòng yī sì jiǔ gè xiǎo biāo tí, bù néng chēng piān, wǒ men jiào tā zuò mù.
「五穀、果蓏、菜茹非中國物產者」,本卷僅此一篇,在全書中是第九十二篇。賈氏自序稱:「凡九十二篇,束為十卷」,這就是最後一卷的最後一篇。照以前九十一篇例,篇題下應有「第九十二」字樣,除漸西本加這四字外,他本都沒有,現在保留兩宋本的原樣不加。卷內共一四九個小標題,不能稱「篇」,我們叫它作「目」。
suǒ wèi fēi zhōng guó wù chǎn zhě, zhǐ bú shì zhōng guó běi fāng zhǔ yào shì hòu wèi jiāng yù suǒ shēng chǎn fēi rén lì suǒ zhǒng, dāng rán shì yě shēng. dàn juǎn nèi suǒ jì, bìng bù wán quán fú hé zhè gè yuán zé. lì rú juǎn liù yǎng yáng piān yǒu zhǒng jì qiàn ǒu děng fǎ, ér běn juǎn yǒu? èr èr qiàn èr liù èr mù jí cài rú wǔ de hé tiáo, jì shì běi fāng yuán yǒu, yě bù néng yǐ yě shēng yú nán fāng lái jiě shì. lìng wài, jí shǐ zài yī sì jiǔ gè xiàng mù dì běn shēn, yě yǒu zhòng fù de dì fāng.
所謂「非中國物產者」,指不是中國北方(主要是後魏疆域)所生產;「非人力所種」,當然是野生。但卷內所記,並不完全符合這個原則。例如卷六《養羊》篇有種芰、芡、藕等法,而本卷有「?〔二二〕」、「芡〔二六〕」二目及「菜茹〔五0〕」的「荷」條,既是北方原有,也不能以野生於南方來解釋。另外,即使在一四九個項目的本身,也有重複的地方。
wǔ gǔ yī yī
五穀一(一)
shān hǎi jīng yuē: guǎng dōu zhī yě, bǎi gǔ zì shēng, dōng xià bō qín. guō pú zhù yuē: bō qín, yóu yán bō zhǒng, fāng sú yán yě. yuán yǒu gāo jì gāo shǔ gāo shū. guō pú zhù yuē: yán hǎo wèi, huá rú gāo.
《山海經》曰:「廣都之野,百穀自生,冬夏播琴。」郭璞注曰:「播琴,猶言播種,方俗言也。」「爰有膏稷、膏黍、膏菽。」郭璞注曰:「言好味,滑如膏。」
bó wù zhì yuē èr: fú hǎi zhōu shàng yǒu cǎo, míng yuē? yī. qí shí rú dà mài, cóng qī yuè shú, rén liǎn huò, zhì dōng nǎi qì. míng yuē zì rán gǔ, huò yuē yǔ yú liáng èr.
《博物志》曰(二):「扶海洲上有草,名曰「?「一」」。其實如大麥,從七月熟,人斂穫,至冬乃訖。名曰「自然穀」,或曰「禹餘糧「二」」。」
yòu yuē sān: dì sān nián zhǒng shǔ shǔ sān, qí hòu qī nián duō shé.
又曰(三):「地三年種蜀黍「三」,其後七年多蛇。」
yī
(一)
běn juǎn liè jǔ gè zhǒng cǎo mù duō zhì yī sì jiǔ mù, wèi méi mù qīng chǔ hé biàn yú yǐn chēng, běn shū zài biāo mù xià yī lǜ jiā shang yī èr sān de shù hào.
本卷列舉各種草木多至一四九目,為眉目清楚和便於引稱,本書在標目下一律加上一、二、三……的數號。
èr
(二)
bó wù zhì cóng shū jí chéng pái yìn zhǐ hǎi běn, xià tóng juǎn liù suǒ jì shì: hǎi shàng yǒu cǎo yān, míng?, qí shí shí zhī rú dà mài, qī yuè rěn shú, míng yuē zì rán gǔ, huò yuē yǔ yú liáng. zhǐ hǎi běn bó wù zhì yǐ huáng ráo pǔ yǐng kān lián jiāng yè shì sòng běn wèi zhǔ, zài bǔ jí tā shū suǒ yǐn, dàn wǒ men suǒ yǐn lù, réng qù qí jí bǔ bù fèn, yǐ cún qí jiào zǎo běn de yuán yàng. tài píng yù lǎn juǎn bā sān qī gǔ juǎn jiǔ jiǔ sì cǎo yǐn bó wù zhì jī běn tóng yào shù, wéi jūn duō shí zhī èr zì. yòu yù lǎn juǎn jiǔ bā bā yú liáng, jí tú jīng běn cǎo yǔ yú liáng yǐn bó wù zhì yì yǒu shí zhī èr zì.
《博物志》(《叢書集成》排印《指海》本,下同)卷六所記是:「海上有草焉,名?,其實食之如大麥,七月稔熟,名曰「自然穀」,或曰「禹餘糧」。」(《指海》本《博物志》以黃蕘圃影刊連江葉氏宋本為主,再補輯他書所引,但我們所引錄,仍去其輯補部分,以存其較早本的原樣。)《太平御覽》卷八三七「穀」、卷九九四「草」引《博物志》基本同《要術》,惟均多「食之」二字。又《御覽》卷九八八「餘糧」,及《圖經本草》「禹餘糧」引《博物志》亦有「食之」二字。
sān
(三)
bó wù zhì juǎn èr suǒ zài tóng yào shù, dàn shàng yǒu zhuāng zǐ yuē sān zì, zuò wèi yǐn zì zhuāng zi, dàn jīn běn zhuāng zi zhōng bìng wú cǐ yǔ, tài píng yù lǎn juǎn bā sì èr shǔ jí juǎn jiǔ sān sì shé liǎng yǐn bó wù zhì yì wú zhuāng zǐ yuē sān zì, yǒu wèn tí. yòu yù lǎn èr chù suǒ yǐn, dì xià jūn duō jié zì, zuò: dì jié sān nián zhǒng shǔ shǔ, qí hòu qī nián duō shé yào shù shì shé de sú xiě. dì jié shì hàn xuān dì de nián hào sān nián shì gōng yuán qián liù qī nián, zhè jiù yǒu hěn dà chà yì.
《博物志》卷二所載同《要術》,但上有「《莊子》曰」三字,作為引自《莊子》,但今本《莊子》中並無此語,《太平御覽》卷八四二「黍」及卷九三四「蛇」兩引《博物志》亦無「莊子曰」三字,有問題。又《御覽》二處所引,「地」下均多「節」字,作:「地節三年種蜀黍,其後七年多蛇」(《要術》「」是「蛇」的俗寫)。地節是漢宣帝的年號(三年是公元前六七年),這就有很大差異。
yī
「一」
?, yīn shī, jí suō cǎo kē de? cǎo, duō nián shēng cǎo běn, shēng hǎi bīn shā dì.
「?」,音師,即莎草科的?草,多年生草本,生海濱砂地。
èr
「二」
zài běn cǎo shū shàng, táng chén cáng qì běn cǎo shí yí shǐ zhe lù yǒu? cǎo shí: chū dōng hǎi zhōu dǎo, shì dà mài, qiū shú, yī míng yǔ yú liáng, fēi shí zhī yú liáng yě. àn yǔ yú liáng tóng míng yì wù de yǒu sān zhǒng, zhè shì yī zhǒng. lìng èr zhǒng, yī zhǒng shì bǎi hé kē de mài mén dōng, jiàn míng yī bié lù yī zhǒng shì shǔ hè tiě kuàng lèi de kuàng shí, kě yòng wèi zhǐ xuè yào, shén nóng běn cǎo jīng yǐ yǒu jì zài.
在本草書上,唐陳藏器《本草拾遺》始著錄有「?草實」:「出東海洲島,似大麥,秋熟,一名禹餘糧,非石之餘糧也。」按禹餘糧同名異物的有三種,這是一種。另二種,一種是百合科的麥門冬,見《名醫別錄》;一種是屬褐鐵礦類的礦石,可用為止血藥,《神農本草經》已有記載。
sān
「三」
shǔ shǔ, jí gāo liáng.
「蜀黍」,即高粱。
dào èr yì wù zhì yuē yī: dào, yī suì xià dōng zài zhǒng, chū jiāo zhǐ.
稻二異物志曰(一):「稻,一歲夏冬再種,出交趾。」
yú yì qī jiān yuē èr: jiāo zhǐ dào zài shú yī yě.
俞益期《牋》曰(二):「交趾稻再熟「一」也。」
yī
(一)
tài píng yù lǎn juǎn bā sān jiǔ dào yǐn yì wù zhì shì: jiāo zhǐ dào, xià dōng yòu shú, nóng zhě yī suì zài zhǒng. chū xué jì juǎn èr qī yǐn zuò yáng fú yì wù zhì, chú shǎo dào xià èr zì wài, yú tóng yù lǎn. àn suí shū? jīng jí zhì zhe lù yǒu hòu hàn yáng fú yì wù zhì, yù lǎn suǒ yǐn, dāng yì chū yáng fú. dàn yù lǎn yòng shū zǒng mù zhōng bié yǒu cáo shū yǎ yì wù zhì sòng yīng yì wù zhì chén qí chàng yì wù zhì, wén xuǎn zuǒ sī shǔ dōu fù liú yuān lín zhù yǐn yòu yǒu qiào zhōu yì wù zhì. wǔ zhǒng yì wù zhì jūn yǐ shī chuán. yào shù yǐn wén yǔ yù lǎn yǒu yì, bù néng kěn dìng shì nǎ yī zhǒng.
《太平御覽》卷八三九「稻」引《異物志》是:「交趾稻,夏冬又熟,農者一歲再種。」《初學記》卷二七引作楊孚《異物志》,除少「稻夏」二字外,餘同《御覽》。按《隋書?經藉志》著錄有後漢楊孚《異物志》,《御覽》所引,當亦出楊孚。但《御覽》用書總目中別有曹叔雅《異物志》、宋膺《異物志》、陳祁暢《異物志》,《文選》左思《蜀都賦》劉淵林注引又有譙周《異物志》。五種《異物志》均已失傳。《要術》引文與《御覽》有異,不能肯定是哪一種。
èr
(二)
tài píng yù lǎn juǎn bā sān jiǔ yǐn yú yì qī jiān shì: jiāo zhǐ dào zài shú, ér cǎo shēn gēng zhòng, shōu gǔ báo. shuǐ jīng zhù juǎn sān liù wēn shuǐ jì zài yú yì qī shì jī hé gěi hán kāng bó de xìn. yào shù yǐn wén, jí cǎi zì gāi xìn, cān kàn zhù shì yī.
《太平御覽》卷八三九引俞益期《牋》是:「交趾稻再熟,而草深耕重,收穀薄。」《水經注》卷三六「溫水」記載俞益期事跡和給韓康伯的信。《要術》引文,即採自該信,參看注釋「一」。
yī
「一」
yú yì qī suǒ chēng dào zài shú, jí yì wù zhì suǒ zài de xià dōng zài zhǒng. shuǐ jīng zhù juǎn sān liù wēn shuǐ zhāng dōng běi rù yú yù xià jì zài: yù zhāng yú yì qī, xìng qì gāng zhí, bù xià qū sú, róng shēn wú suǒ, yuǎn shì zài nán. yǔ hán kāng bó shū yuē: jiǔ zhēn tài shǒu rèn yán, shǐ jiào gēng lí, sú huà jiāo tǔ, fēng xíng xiàng lín. zhī gēng yǐ lái, liù bǎi yú nián, huǒ nòu gēng yì, fǎ yǔ huá tóng. míng bái tián, zhǒng bái gǔ, qī yuè dà zuò, shí yuè dēng shú míng chì tián, zhǒng chì gǔ, shí èr yuè zuò, sì yuè dēng shú: suǒ wèi liǎng shú zhī dào yě. zhì yú cǎo jiǎ méng yá, gǔ yuè dài zhǒng, zhǒng lù zǎo shú, wú yuè bù xiù. gēng yún gōng zhòng, shōu huò lì qīng, shú sù gù yě. mǐ bù wài sàn, héng wèi fēng guó. rèn yán, dōng hàn chū rén, shì jiàn yào shù zì xù. yú yì qī yǔ hán kāng bó tóng shí, dōng jìn shí rén, zì rèn yán zhì yú yì qī, zuì duō zhǐ yǒu sān bǎi duō nián liù bǎi duō nián dào le suí táng le, liù bǎi yú nián yīng shì sān bǎi yú nián zhī wù.
俞益期所稱「稻再熟」,即《異物志》所載的「夏冬再種」。《水經注》卷三六「溫水」章「東北入于鬱」下記載:「豫章俞益期,性氣剛直,不下曲俗,容身無所,遠適在南。與韓康伯書曰:……九真太守任延,始教耕犁,俗化交土,風行象林。知耕以來,六百餘年,火耨耕藝,法與華同。名「白田」,種白穀,七月大作,十月登熟;名「赤田」,種赤穀,十二月作,四月登熟:所謂兩熟之稻也。至于草甲萌芽,穀月代種,穜稑早熟,無月不秀。耕耘功重,收穫利輕,熟速故也。米不外散,恒為豐國。」任延,東漢初人,事見《要術》自序。俞益期與韓康伯同時,東晉時人,自任延至俞益期,最多只有三百多年(六百多年到了隋唐了),「六百餘年」應是「三百餘年」之誤。
hé sān guǎng zhì yuē yī: liáng hé, màn shēng, shí rú kuí zi. mǐ fěn bái rú?, kě wèi zhān zhōu yī. niú shí yǐ féi. liù yuè zhǒng, jiǔ yuè shú.
禾三《廣志》曰(一):「梁禾,蔓生,實如葵子。米粉白如?,可為饘粥「一」。牛食以肥。六月種,九月熟。」
gǎn hé, fú shū èr shēng, shí shì dà mài.
「感禾,扶疏「二」生,實似大麥。」
yáng hé èr, shì diào sān, lì xì. zuǒ zhé yòu chuī, tíng zé yá shēng. cǐ zhōng guó bā hé mù jì sì yě.
「揚禾(二),似藋「三」,粒細。左折右炊,停則牙生。此中國巴禾——木稷「四」也。」
dà hé, gāo zhàng yú, zi rú xiǎo dòu, chū sù tè guó.
「大禾,高丈餘,子如小豆,出粟特國。」
shān hǎi jīng yuē: kūn lún xū, shàng yǒu mù hé, zhǎng wǔ xún, dà wǔ wéi. guō pú yuē: mù hé, gǔ lèi yě.
《山海經》曰:「崑崙墟,……上有木禾,長五尋,大五圍。」郭璞曰:「木禾,穀類也。」
lǚ shì chūn qiū yuē sān: fàn zhī měi zhě, xuán shān zhī hé, bù zhōu zhī sù, yáng shān zhī jì.
《呂氏春秋》曰(三):「飯之美者,玄山之禾,不周之粟,陽山之穄。」
wèi shū yuē sì: wū wán wǔ dì yí qīng jì.
《魏書》曰(四):「烏丸「五」地宜青穄。」
yī
(一)
zì liáng hé zhì dà hé, jūn guǎng zhì wén. tài píng yù lǎn juǎn bā sān jiǔ hé yǐn guǎng zhì liáng hé zuò qú hé, dà hé zuò huǒ hé yào shù jīn chāo míng chāo zuò dà hé, tā běn yì zuò huǒ hé, shì diào zuò shí shì diào, zuǒ zhé tuō zuǒ zì, zuǒ zhé yòu chuī, zhǐ suí zhé suí chuī, zuǒ zì bì xū yǒu. yì wén lèi jù chū xué jì wèi yǐn dào.
自「梁禾」至「大禾」,均《廣志》文。《太平御覽》卷八三九「禾」引《廣志》「梁禾」作「渠禾」,「大禾」作「火禾」(《要術》金抄、明抄作「大禾」,他本亦作「火禾」),「似藋」作「實似藋」,「左折」脫「左」字,「左折右炊」,指隨折隨炊,「左」字必須有。《藝文類聚》、《初學記》未引到。
èr
(二)
yáng hé, yáng, jīn chāo cóng shǒu, tā běn jí tài píng yù lǎn yǐn jūn cóng mù zuò yáng.
「揚禾」,「揚」,金抄從手,他本及《太平御覽》引均從木作「楊」。
sān
(三)
jiàn lǚ shì chūn qiū? běn wèi piān, wén tóng. mò hòu shàng yǒu nán hǎi zhī jù jù, yào shù wèi yǐn. běn wèi piān jiǎ tuō yī yǐn duì tāng chén shuō biān yuǎn gè dì de gè zhǒng měi shí, bāo kuò niǎo shòu yú cài hé guǒ, yào shù fēn yǐn zài běn juǎn yǒu guān gè mù zhōng.
見《呂氏春秋?本味》篇,文同。末後尚有「南海之秬」句,《要術》未引。《本味》篇假託伊尹對湯陳說邊遠各地的各種美食,包括鳥、獸、魚、菜、禾、果,《要術》分引在本卷有關各目中。
sì
(四)
wèi shū, jìn wáng shěn zhuàn bú shì èr shí sì shǐ zhī yī de běi qí wèi shōu zhuàn de wèi shū, yǐ wáng yì. cǐ jù sān guó zhì? wèi zhì? wū wán chuán péi sōng zhī zhù yǒu yǐn dào, cān kàn dōng qiáng liù xiào jì sì.
《魏書》,晉王沈撰(不是《二十四史》之一的北齊魏收撰的《魏書》),已亡佚。此句《三國志?魏志?烏丸傳》裴松之注有引到,參看「東牆〔六〕」校記(四)。
yī
「一」
zhān, yīn zhān, shuō wén: mí yě. zhōu wèi zhī zhān, sòng wèi zhī hú. lǐ jì? tán gōng zhān zhōu zhī shí kǒng yǐng dá shū: hòu yuē zhān, xī yuē zhōu.
「饘」,音氈,《說文》:「糜也。……周謂之饘,宋謂之餬。」《禮記?檀弓》「饘粥之食」孔穎達疏:「厚曰饘,稀曰粥。」
èr
「二」
fú shū, yǔ fú shū tóng. shuō wén: fú shū, sì bù yě.
「扶疏」,與「枎疏」同。《說文》:「枎疏,四布也。」
sān
「三」
diào, yǒu èr yì: yīn diào, suǒ wèi shāng diào huī diào, shì lí yī lèi, bù huì xiàng hé běn kē zhí wù, fēi cǐ suǒ zhǐ yīn dí, jí dí zì, yòu mù jì míng diào liáng, yì míng dí liáng, jí gāo liáng, dí yǔ gāo liáng jūn shǔ hé mù kē, zhè lǐ yīng tóng dí zì. guǎng yǎ? shì cǎo: diào liáng, mù jì yě. kě néng shì gāo liáng jiàn yú wén xiàn de zuì zǎo jì zài.
「藋」,有二義:音調,所謂「蔏藋」、「灰藋」,是藜一類,不會像禾本科植物,非此所指;音狄,即「荻」字,又木稷名「藋粱」,亦名「荻粱」,即高粱,荻與高粱均屬禾木科,這裏應同「荻」字。《廣雅?釋草》:「藋粱,木稷也。」可能是高粱見於文獻的最早記載。
sì
「四」
mù jì, jí gāo liáng, yě jiào shǔ shǔ. chéng yáo tián jiǔ gǔ kǎo wáng niàn sūn guǎng yǎ shū zhèng yǐ gāo dà shì shǔ bú shì zhǐ shǔ dì, hé gāo liáng shì xiāng hé de. dàn bā shǔ dōu zài sì chuān, zhè lǐ bā hé qià hé shǔ shǔ àn hé, ér qiě yě shì mù jì, gù zàn dú wèi mù jì shì bā hé de bié míng.
「木稷」,即高粱,也叫「蜀黍」。程瑤田《九穀考》、王念孫《廣雅疏證》以高大釋「蜀」(不是指蜀地),和高粱是相合的。但巴、蜀都在四川,這裏「巴禾」恰和「蜀黍」暗合,而且也是「木稷」,故暫讀為「木稷」是「巴禾」的別名。
wǔ
「五」
wū wán jí wū huán, hàn dài yī shǎo shù mín zú de míng chēng, yīn jū yú wū huán shān ér dé míng. hàn mò líng dì shí zhǔ yào zài jīn liáo níng shěng liáo yáng yǐ xī zhì hé běi shěng huái lái yī dài.
烏丸即烏桓,漢代一少數民族的名稱,因居於烏桓山而得名。漢末靈帝時主要在今遼寧省遼陽以西至河北省懷來一帶。
mài sì bó wù zhì yuē yī: rén dàn mài xiàng, lìng rén duō lì jiàn èr xíng.
麥四《博物志》曰(一):「人啖麥橡,令人多力健(二)行。」
xī yù zhū guó zhì yuē sān: tiān zhú shí yī yuè liù rì wèi dōng zhì, zé mài xiù. shí èr yuè shí liù rì wèi là, là mài shú.
《西域諸國志》曰(三):「天竺十一月六日為冬至,則麥秀。十二月十六日為臘,臘麥熟。」
shuō wén yuē sì: móu, zhōu suǒ shòu lái móu yī yě.
《說文》曰(四):「麰,周所受來麰「一」也。」
yī
(一)
bó wù zhì juǎn èr zuò: dàn mài jià, lìng rén lì jiàn xíng. tài píng yù lǎn juǎn bā sān bā mài yǐn bó wù zhì zuò: dàn mài, lìng rén duō lì.
《博物志》卷二作:「啖麥稼,令人力健行。」《太平御覽》卷八三八「麥」引《博物志》作:「啖麥,令人多力。」
èr
(二)
jiàn, sòng yǐ hòu kè shū duō yǒu zuò? de, zhè lǐ míng chāo yě shì zhè yàng, zī jù tā běn gǎi zhèng.
「健」,宋以後刻書多有作「?」的,這裏明抄也是這樣,茲據他本改正。
sān
(三)
tài píng yù lǎn juǎn bā sān bā yǐn xī yù zhū guó zhì tóng yào shù, wéi là mài shú zuò zé mài shú. wú diǎn jù yù lǎn yǐn gǎi wèi zé, jiàn xī běn cóng zhī.
《太平御覽》卷八三八引《西域諸國志》同《要術》,惟「臘麥熟」作「則麥熟」。吾點據《御覽》引改為「則」,漸西本從之。
sì
(四)
chū xué jì juǎn èr qī yǐn shuō wén tóng yào shù tài píng yù lǎn juǎn bā sān bā yǐn yì tóng, wéi lái móu zuò lái móu. dàn jīn běn shuō wén cǐ jù zài lái zì xià, shì: lái, zhōu suǒ shòu ruì mài lái móu,. móu zì xià zé shì: lái móu, mài yě. fēn kāi lái, lái zhǐ xiǎo mài, móu zhǐ dà mài, rú guǎng yǎ? shì cǎo: dà mài, móu yě. xiǎo mài,? yě.
《初學記》卷二七引《說文》同《要術》;《太平御覽》卷八三八引亦同,惟「來麰」作「來牟」。但今本《說文》此句在「來」字下,是:「來,周所受瑞麥來麰,……。」「麰」字下則是:「來麰,麥也。」分開來,「來」指小麥,「麰」指大麥,如《廣雅?釋草》:「大麥,麰也。小麥,?也。」
yī
「一」
shī jīng? zhōu sòng? sī wén: sī wén hòu jì, yí wǒ lái móu. shì shuō zhōu zú de mài shì hòu jì shí dài chuán xià lái de. yīn cǐ zuò sòng gē lái jì niàn tā. zhè lái shuō wén suǒ chēng běn cǐ.
《詩經?周頌?思文》:「思文后稷,……貽我來牟。」是說周族的麥是后稷時代傳下來的。因此作頌歌來紀念他。這「來」《說文》所稱本此。
dòu wǔ bó wù zhì yuē yī: rén shí dòu sān nián, zé shēn zhòng, xíng dòng nán yī. héng shí xiǎo dòu, lìng rén jī zào cū lǐ èr.
豆五《博物志》曰(一):「人食豆三年,則身重,行動難「一」。恒食小豆,令人肌燥麤理「二」。」
yī
(一)
jiàn bó wù zhì juǎn èr, fēn liè èr tiáo, yī tiáo shì: rén dàn dòu sān nián, zé shēn zhòng, xíng zhǐ nán. lìng yī tiáo shì: rén cháng shí xiǎo dòu, lìng rén féi jī cū zào. tài píng yù lǎn juǎn bā sì yī dòu yǐn tóng yào shù, wéi jī zào zuò féi zào, xíng dòng nán yǎn wù zuò xíng zhǐ dòng nán. bó wù zhì jí yù lǎn liǎng féi zì, yīng jūn xì wù zì.
見《博物志》卷二,分列二條,一條是:「人啖豆三年,則身重,行止難。」另一條是:「人常食小豆,令人肥肌麤燥。」《太平御覽》卷八四一「豆」引同《要術》,惟「肌燥」作「肥燥」,「行動難」衍誤作「行止動難」。《博物志》及《御覽》兩「肥」字,應均係誤字。
yī
「一」
míng yī bié lù: shēng dà dòu, jiǔ fú lìng rén shēn zhòng, táng mèng shēn shí liáo běn cǎo: dà dòu, měi shí hòu, jìng mó shì, tūn jī zi dà, lìng rén zhǎng shēng. chū fú shí, shì shēn zhòng, yī nián yǐ hòu, biàn jué shēn qīng. hěn míng xiǎn, shì zhǐ shēng chī dà dòu, ér qiě shì zhǐ fú shí fǎ. zé bó wù zhì suǒ wèi shēn zhòng, xíng dòng nán, yīng zhǐ cǐ zhǒng chī fǎ, wèi bì shì shén me jì qí guài yì de dòu.
《名醫別錄》:「生大豆,……久服令人身重,」唐孟詵《食療本草》:「大豆,……每食後,淨磨拭,吞雞子大,令人長生。初服時,似身重,一年已後,便覺身輕。」很明顯,是指生吃大豆,而且是指「服食法」。則《博物志》所謂「身重,行動難」,應指此種吃法,未必是什麼「記其怪異」的豆。
èr
「二」
shén nóng běn cǎo jīng chì xiǎo dòu táo hóng jǐng zhù: xiǎo dòu, xìng zhú jīn yè, jiǔ fú lìng rén kū zào yǐ. sòng kòu zōng shì běn cǎo yǎn yì: chì xiǎo dòu, shí zhī xíng xiǎo biàn, jiǔ zé xū rén, lìng rén hēi shòu kū zào. yǔ bó wù zhì suǒ shuō xiāng tóng, zé shì gēn jù běn cǎo shū chì xiǎo dòu xíng shuǐ lì shī de zuò yòng lái de, yě bú shì shén me guài yì de dōng xī.
《神農本草經》「赤小豆」陶弘景注:「小豆,性逐津液,久服令人枯燥矣。」宋寇宗奭《本草衍義》:「赤小豆,食之行小便,久則虛人,令人黑瘦枯燥。」與《博物志》所說相同,則是根據本草書赤小豆行水利濕的作用來的,也不是什麼「怪異」的東西。
dōng qiáng liù guǎng zhì yuē yī: dōng qiáng yī, sè qīng hēi, lì rú kuí zi shì péng cǎo. èr shí yī yuè shú. chū yōu liáng bìng èr wū wán dì.
東牆六《廣志》曰(一):「東牆「一」,色青黑,粒如葵子;似蓬草。(二)十一月熟。出幽、涼、并「二」、烏丸地。」
hé xī yǔ yuē sān: dài wǒ dōng qiáng, cháng wǒ tián liáng.
河西語曰(三):「貸我東牆,償我田粱。」
wèi shū yuē sì: wū wán dì yí dōng qiáng, néng zuò bái jiǔ.
《魏書》曰(四):「烏丸地宜東牆,能作白酒。」
yī
(一)
tài píng yù lǎn juǎn bā sì èr dōng qiáng yǐn guǎng zhì zuò: dōng qiáng, sè qīng hēi, lì rú kuí zi. yōu liáng bìng jiē yǒu zhī. táng chén cáng qì běn cǎo shí yí yǐn guǎng zhì zé zuò: dōng qiáng zhī zǐ, shì kuí, qīng sè. bìng liáng jiān yǒu zhī. hé xī rén yǔ: dài wǒ dōng qiáng, cháng ěr tián liáng. suǒ chēng hé xī rén yǔ, yǔ yào shù dà yì, cān kàn xiào jì sān.
《太平御覽》卷八四二「東薔」引《廣志》作:「東薔,色青黑,粒如葵子。幽、涼、并皆有之。」唐陳藏器《本草拾遺》引《廣志》則作:「東廧之子,似葵,青色。并、涼間有之。河西人語:「貸我東廧,償爾田粱。」」所稱「河西人語」,與《要術》大異,參看校記(三)。
èr
(二)
běn cǎo shí yí: dōng qiáng, miáo shì péng, zi shì kuí. shǐ jì? sī mǎ xiàng rú liè chuán yǐn lù zi xū fù dōng qiáng diāo hú xià, péi yīn jí jiě yǐn xú guǎng shuō: wū huán guó yǒu qiáng, shì péng cǎo, shí rú kuí zi, shí yuè shú. táng sī mǎ zhēn suǒ yǐn yǐn guǎng zhì shuō: dōng qiáng zi, sè qīng hēi. zōng hé zhū shuō, yào shù zhè zhěng jù gāi shì: dōng qiáng, shì péng cǎo, lì rú kuí zi, sè qīng hēi. yuán yǐn yǒu dào cuò.
《本草拾遺》:「東廧,……苗似蓬,子似葵。」《史記?司馬相如列傳》引錄《子虛賦》「東薔、雕胡」下,裴駰《集解》引徐廣說:「烏桓國有薔,似蓬草,實如葵子,十月熟。」唐司馬貞《索隱》引《廣志》說:「東薔子,色青黑。」綜合諸說,《要術》這整句該是:「東牆,似蓬草,粒如葵子,色青黑。」原引有倒錯。
sān
(三)
hé xī yǔ tiáo, yào shù yuán yì tí xíng, dàn hé xī yǔ rú guǒ zuò wèi shū míng, bù jiàn yú gè jiā shū mù. táng chén cáng qì běn cǎo shí yí yǐn zuò hé xī rén yǔ jiàn xiào jì yī, dà kě zhù yì, yīn wèi zhè yàng shuō míng cǐ tiáo yuán xì guǎng zhì wén, yóu yú yào shù tí xíng lìng liè, què biàn chéng le shū míng. shǐ jì? sī mǎ xiàng rú liè chuán sī mǎ zhēn suǒ yǐn zé yǐn zuò hé xī jì, yuán wén shì: guǎng zhì yún: dōng qiáng zi, sè qīng hēi. hé xī jì yún: dài wǒ dōng qiáng, cháng ěr bái liáng yě. sī mǎ zhēn hé chén cáng qì jūn xì táng shí rén, hé xī jì yí xì hé xī yǔ zhī wù. tài píng yù lǎn juǎn bā sì èr yòu yǐn zuò xī hé yǔ, shí xì jù yào shù cǎi rù. xī hé hé xī zì wú bù kě, wèn tí zài xī hé jì zì yǒu qí shū, suí shū? jīng jí zhì děng yǒu jì zài, kě shì xī hé yǔ, hé xī yǔ jūn bù jiàn gè jiā shū mù. jù cǐ, yào shù de hé xī yǔ, dāng fēi shū míng, qí suǒ jì shí xì yàn yǔ, hé xī yǔ yuē, yóu yán hé xī yàn yuē, děng yú běn cǎo shí yí de hé xī rén yǔ, xià wén jǐn liù èr yǐn guǎng zhì zhèng yǒu yǔ yuē kě wèi zuǒ zhèng. suǒ yǐ zhè tiáo shí zài yīng gāi jiē zài shàng tiáo xià miàn, guī rù guǎng zhì wén, dàn yóu yú yuán xì tí xíng, gū réng qí jiù.
「河西語」條,《要術》原亦提行,但「河西語」如果作為書名,不見於各家書目。唐陳藏器《本草拾遺》引作「河西人語」(見校記(一)),大可注意,因為這樣說明此條原係《廣志》文,由於《要術》提行另列,卻變成了書名。《史記?司馬相如列傳》司馬貞《索隱》則引作「河西記」,原文是:「《廣志》云:「東薔子,色青黑。河西記云:貸我東薔,償爾白粱也。」」司馬貞和陳藏器均係唐時人,「河西記」疑係「河西語」之誤。《太平御覽》卷八四二又引作「西河語」,實係據《要術》採入。「西河」、「河西」自無不可,問題在《西河記》自有其書,《隋書?經籍志》等有記載,可是「西河語」,「河西語」均不見各家書目。據此,《要術》的「河西語」,當非書名,其所記實係諺語,「河西語曰」,猶言「河西諺曰」,等於《本草拾遺》的「河西人語」,下文「堇〔六二〕」引《廣志》正有「語曰」可為佐證。所以這條實在應該接在上條下面,歸入《廣志》文,但由於原係提行,姑仍其舊。
sì
(四)
sān guó zhì? wèi zhì juǎn sān shí wū wán chuán péi sōng zhī zhù yǐn wèi shū: wū wán zhě, dì yí qīng jì dōng qiáng. dōng qiáng, shì péng cǎo, shí rú kuí zi, zhì shí yuè shú. néng zuò bái jiǔ. yào shù shì jié yǐn, bìng jiāng qīng jì dōng qiáng yuán xì lián wén zhě fēn yǐn yú hé sān jí běn mù. tài píng yù lǎn juǎn bā sì èr yǐn wèi shū, dōng qiáng, shì péng cǎo, shí rú kuí zi, zi shí yuè shú, liè zài wū wán dì yí dōng qiáng xià zuò wèi zhù wén, wú néng zuò bái jiǔ jù.
《三國志?魏志》卷三十《烏丸傳》裴松之注引《魏書》:「烏丸者,……地宜青穄、東牆。東牆,似蓬草,實如葵子,至十月熟。能作白酒。」《要術》是節引,並將「青穄、東牆」原係連文者分引於「禾〔三〕」及本目。《太平御覽》卷八四二引《魏書》,「東薔,似蓬草,實如葵子,子十月熟」,列在「烏丸地宜東薔」下作為注文,無「能作白酒」句。
yī
「一」
dōng qiáng, yě xiě zuò dōng qiáng dōng qiáng dōng qiáng, yòu jiào zuò dēng xiāng dēng xiāng dēng sù, dōu shì jì yīn de zì. xiàn zài gān liáng yī dài sú míng shā mǐ. qīng gāo shì qí tiān lù shí yú: hàn hǎi shā zhōng shēng cǎo, míng dēng xiāng, kě shí. àn liáo shǐ: xī xià chū dēng xiāng. yī tǒng zhì: dá dá chǎn dōng qiáng, shì péng cǎo, shí rú jì zǐ, shí yī yuè shǐ shú. jīn gān liáng yín xià zhī yě, shā zhōng shēng cǎo, zi xì rú yīng sù, kān zuò fàn, sú míng dēng sù, yī míng shā mǐ. qīng fú lín shùn zhì míng yù zhì gé wù biān: shā péng mǐ, fán shā dì jiē yǒu zhī, è ěr duō sī suǒ chǎn yóu duō, zhī yè cóng shēng rú péng, mǐ shì hú má ér xiǎo. xìng nuǎn, yì pí wèi, yì yú xiāo huà, hǎo tǔ zhě shí zhī, duō yǒu yì. zuò wèi zhōu, huá nì kě shí, huò wèi mǐ, kě chōng bǐng ěr chá tāng zhī xū. bǎo dé zhōu zhì: dēng xiāng zi, shā dì duō shēng, yī míng shā mǐ, zuò gēng shén měi. qīng zhào xué mǐn běn cǎo gāng mù shí yí juǎn bā jì zài yì pō xiáng. chén róng zhōng guó shù mù fēn lèi xué dìng wèi shì jí lí kē de, shì yī zhǒng ǎi guàn mù.
「東牆」,也寫作「東薔」、「東廧」、「東蘠」,又叫做「登相」、「登廂」、「登粟」,都是記音的字。現在甘、涼一帶俗名「沙米」。清高士奇《天祿識餘》:「瀚海……沙中生草,名「登相」,可食。按《遼史》:西夏出「登廂」。《一統志》:韃靼產東廧,似蓬草,實如穄子,十一月始熟。……今甘、涼、銀夏之野,沙中生草,子細如罌粟,堪作飯,俗名「登粟」,一名「沙米」。」清福臨(順治名)《御製格物編》:「沙蓬米,凡沙地皆有之,鄂爾多斯所產尤多,枝葉叢生如蓬,米似胡麻而小。性暖,益脾胃,易於消化,好吐者食之,多有益。作為粥,滑膩可食,或為米,可充餅餌茶湯之需。」《保德州志》:「登相子,沙地多生,一名沙米,作羹甚美。」清趙學敏《本草綱目拾遺》卷八記載亦頗詳。陳嶸《中國樹木分類學》定為是蒺藜科的,是一種矮灌木。
èr
「二」
yōu zhōu, wèi jìn shí yuē yǒu jīn hé běi shěng jí liáo níng shěng xī bù dì. liáng zhōu, yuē yǒu jīn gān sù shěng dì. bīng zhōu, hàn yǒu jīn shān xī shěng jí shǎn xī shěng běi bù dì, wèi jìn shí yǒu biàn qiān, dàn zhǔ yào shì shān xī shěng.
幽州,魏晉時約有今河北省及遼寧省西部地。涼州,約有今甘肅省地。并州,漢有今山西省及陝西省北部地,魏晉時有變遷,但主要是山西省。
guǒ luǒ qī shān hǎi jīng yuē yī: píng qiū, bǎi guǒ suǒ zài. bù zhōu zhī shān, yuán yǒu jiā guǒ: zi rú zǎo, yè rú táo, huáng huā chì shù, shí zhī bù jī.
果蓏七《山海經》曰(一):「平丘,……百果所在。」「不周之山,……爰有嘉果:子如棗,葉如桃,黃花赤樹,食之不飢。」
lǚ shì chūn qiū yuē èr: cháng shān zhī běi, tóu yuān zhī shàng, yǒu bǎi guǒ yān, qún dì suǒ shí. qún dì, zhòng dì xiān shēng xiá sān zhě.
《呂氏春秋》曰(二):「常山之北,投淵之上,有百果焉,群帝所食。」「群帝,眾帝先升遐(三)者。」
lín hǎi yì wù zhì yuē sì: yáng táo yī, shì gǎn lǎn wǔ, qí wèi tián, wǔ yuè shí yuè shú. yàn yuē: yáng táo wú cù èr, yī suì sān shú. qí sè qīng huáng, hé rú zǎo hé.
《臨海異物志》曰(四):「楊桃「一」,似橄欖(五),其味甜,五月、十月熟。諺曰:「楊桃無蹙「二」,一歲三熟。」其色青黃,核如棗核。」
lín hǎi yì wù zhì yuē: méi táo zi liù, shēng jìn ān hóu qī guān xiàn sān, yī xiǎo shù, dé shù shí shí. shí dà sān cùn, kě mì cáng zhī.
《臨海異物志》曰:「梅桃子(六),生晉安侯(七)官縣「三」,一小樹,得數十石。實大三寸,可蜜藏之。」
lín hǎi yì wù zhì yuē: yáng yáo bā, yǒu qī jí sì, zi shēng shù pí zhōng. qí tǐ suī yì, wèi zé wú qí. zhǎng sì wǔ cùn, sè qīng huáng, wèi gān.
《臨海異物志》曰:「楊搖(八),有七脊「四」,子生樹皮中。其體雖異,味則無奇。長四五寸,色青黃,味甘。」
lín hǎi yì wù zhì yuē: dōng shú, rú zhǐ dà, zhèng chì, qí jiǔ wèi gān, shèng méi.
《臨海異物志》曰:「冬熟,如指大,正赤,其(九)味甘,勝梅。」
hóu tà zi wǔ, rú zhǐ tóu dà, qí wèi xiǎo kǔ, kě shí.
「猴闥子「五」,如指頭大,其味小苦,可食。」
guān táo zi, qí wèi suān.
「關桃子,其味酸。」
tǔ shí wēng zi, rú qī zi dà, shú shí tián suān, qí sè qīng hēi.
「土(十)翁子,如漆子大,熟時甜酸,其色青黑。」
gǒu shí yī cáo zǐ, rú zhǐ tóu dà, zhèng chì, qí wèi gān.
「枸(十一)槽子,如指頭大,正赤,其味甘。」
jī jú zi liù, dà rú zhǐ, wèi gān shí èr. yǒng níng qī jiè zhōng yǒu zhī.
「雞橘子「六」,大如指,味甘(十二)。永寧「七」界中有之。」
hóu zǒng zi bā, rú xiǎo shí sān zhǐ tóu dà, yǔ shì xiāng sì, qí wèi bù jiǎn yú shì.
「猴總子「八」,如小(十三)指頭大,與柿相似,其味不減於柿。」
duō nán zǐ jiǔ, rú zhǐ dà, qí sè zǐ, wèi gān, yǔ méi zǐ xiāng sì. chū jìn ān shí sì.
「多南子「九」,如指大,其色紫,味甘,與梅子相似。出晉安(十四)。」
wáng tán zi yī, rú zǎo dà, qí wèi gān. chū hóu guān yuè wáng jì tài yī tán biān yǒu cǐ guǒ shí wǔ. wú zhī qí míng, yīn jiàn shēng chù, suì míng wáng tán. qí xíng xiǎo yú lóng yǎn, yǒu shì mù guā shí liù.
「王壇子「一0」,如棗大,其味甘。出侯官越王祭太一壇邊有此果(十五)。無知其名,因見生處,遂名「王壇」。其形小於龍眼,有似木瓜(十六)。」
bó wù zhì yuē shí qī: zhāng qiān shǐ xī yù hái, dé ān shí liú hú táo pú táo.
《博物志》曰(十七):「張騫使西域還,得安石榴、胡桃、蒲桃。」
liú xīn qī jiāo zhōu jì yuē shí bā: duō gǎn shí jiǔ zǐ, huáng sè, wéi yī cùn.
劉欣期《交州記》曰(十八):「多感(十九)子,黃色,圍一寸。」
zhè zi, rú guā dà, yì shì yòu yī yī.
「蔗子,如瓜大,亦似柚「一一」。」
mí zi yī èr, yuán ér xì, qí wèi chū kǔ hòu gān, shí jiē gān guǒ yě.
「彌子「一二」,圓而細,其味初苦後甘,食皆甘果也。」
dù lán xiāng chuán yuē èr shí: shén nǚ jiàng zhāng shuò èr yī. cháng shí sù fàn, bìng èr èr yǒu fēi shí guǒ. wèi yì bù gān, dàn yī shí, kě qī bā rì bù jī.
《杜蘭香傳》曰(二十):「神女降張碩(二一)。常食粟飯,并(二二)有非時果。味亦不甘,但一食,可七八日不飢。」
yī
(一)
jiàn shān hǎi jīng juǎn bā hǎi wài běi jīng jí juǎn èr xī shān jīng xī cì sān jīng. shān hǎi jīng juǎn shí sì dà huāng dōng jīng yǒu bǎi gǔ suǒ zài, guō pú zhù: yán zì shēng yě. yào shù de zài, zì shì suǒ jù bù tóng, bú shì shēng zì zhī wù.
見《山海經》卷八《海外北經》及卷二《西山經》「西次三經」。《山海經》卷十四《大荒東經》有「百穀所在」,郭璞注:「言自生也。」《要術》的「在」,自是所據不同,不是「生」字之誤。
èr
(二)
jiàn lǚ shì chūn qiū? běn wèi piān. xiǎo zhù shì gāo yòu zhù. zhèng zhù wén jūn tóng yào shù. běn wèi piān zhè yī duàn de kāi tóu shì: guǒ zhī měi zhě, shā táng zhī shí, zài yào shù suǒ yǐn de xià miàn hái yǒu: jiāng pǔ zhī jú, yún mèng zhī yòu. yào shù fēn bié yǐn zài jú shí sì yòu shí liù shā táng sān.
見《呂氏春秋?本味》篇。小注是高誘注。正注文均同《要術》。《本味》篇這一段的開頭是:「果之美者,沙棠之實」,在《要術》所引的下面還有:「江浦之橘,雲夢之柚。」《要術》分別引在「橘〔十四〕」、「柚〔十六〕」、「沙棠〔三0〕」。
sān
(三)
xiá, míng chāo hú xiāng běn děng wù zuò guò, jù jīn chāo jiàn xī běn jí lǚ shì chūn qiū gāo yòu zhù gǎi zhèng.
「遐」,明抄、湖湘本等誤作「過」,據金抄、漸西本及《呂氏春秋》高誘注改正。
sì
(四)
zì běn tiáo yáng táo zhì wáng tán zi tiáo gòng shí èr zhǒng guǒ zǐ, jūn yǐn zì lín hǎi yì wù zhì. lín hǎi yóu yán yán hǎi, fēi zhǐ lín hǎi jùn. tài píng yù lǎn jiāng zhè shí èr zhǒng guǒ zǐ, měi zhǒng fēn liè yī mù, jūn guàn yǐ lín hǎi yì wù zhì yuē, quán bù yǐn lù zài juǎn jiǔ qī sì zhōng, cì xù xiān hòu tóng yào shù, wén zì yě jī běn xiàng tóng.
自本條「楊桃」至「王壇子」條共十二種果子,均引自《臨海異物志》。「臨海」猶言沿海,非指臨海郡。《太平御覽》將這十二種果子,每種分列一目,均冠以「《臨海異物志》曰」,全部引錄在卷九七四中,次序先後同《要術》,文字也基本相同。
wǔ
(五)
shì gǎn lǎn, tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sì yáng táo yǐn zuò shì nán fāng gǎn lǎn zi.
「似橄欖」,《太平御覽》卷九七四「楊桃」引作「似南方橄欖子」。
liù
(六)
méi táo zi, tài píng yù lǎn yǐ xià jūn wèi jiǔ qī sì juǎn yǐn zuò yáng táo zi, yīn cǐ zhè tiáo yě liè zài yáng táo xiàng xià, xiǎn rán yǒu wù.
「梅桃子」,《太平御覽》(以下均為九七四卷)引作「楊桃子」,因此這條也列在「楊桃」項下,顯然有誤。
qī
(七)
hóu, jīn chāo míng chāo hú xiāng běn wù zuò hòu, jù jīn dǎi běn qīng kè běn jí yù lǎn yǐn gǎi zhèng xià wén wáng tán zi tiáo de hóu guān, yì rán.
「侯」,金抄、明抄、湖湘本誤作「候」,據《津逮》本、清刻本及《御覽》引改正(下文「王壇子」條的「侯官」,亦然)。
bā
(八)
jīn chāo zuò yáng yáo, tā běn zuò yáng yáo yù lǎn yǐn tóng.
金抄作「楊搖」,他本作「楊榣」(《御覽》引同)。
jiǔ
(九)
qí, gè běn wú, jù jīn chāo jí yù lǎn yǐn bǔ. yòu, yǐ dōng shú wèi guǒ míng yù lǎn yǐn tóng, bù xiàng, yí shàng miàn yǒu tuō wén.
「其」,各本無,據金抄及《御覽》引補。又,以「冬熟」為果名(《御覽》引同),不像,疑上面有脫文。
shí
(十)
míng chāo jí yù lǎn yǐn zuò tǔ, tā běn zuò shì.
明抄及《御覽》引作「土」,他本作「士」。
shí yī gè běn zuò gǒu, jīn chāo zuò jū, yù lǎn yǐn zuò gǒu.
(十一)各本作「枸」,金抄作「拘」,《御覽》引作「狗」。
shí èr gè běn zuò wèi gān, yù lǎn yǐn tóng jīn chāo zuò bù gān, dāng wù. shàng wén dà rú zhǐ, yù lǎn yǐn zuò rú zhǐ tóu dà. xià wén yǒng níng xià yù lǎn yǐn duō nán zì.
(十二)各本作「味甘」,《御覽》引同;金抄作「不甘」,當誤。上文「大如指」,《御覽》引作「如指頭大」。下文「永寧」下《御覽》引多「南」字。
shí sān yù lǎn yǐn wú xiǎo zì.
(十三)《御覽》引無「小」字。
shí sì chū jìn ān, yù lǎn yǐn zuò jìn ān hóu guān jiè zhōng yǒu zhī.
(十四)「出晉安」,《御覽》引作「晉安侯官界中有之」。
shí wǔ chū hóu guān yuè wáng jì tài yī tán biān yǒu cǐ guǒ, yù lǎn yǐn zuò: jìn ān hóu guān yuè wáng jì tán biān yǒu cǐ guǒ. hóu guān shì hàn shí mǐn yuè wáng de dū chéng.
(十五)「出侯官越王祭太一壇邊有此果」,《御覽》引作:「晉安侯官越王祭壇邊有此果」。侯官是漢時閩越王的都城。
shí liù yǒu shì mù guā xià yù lǎn yǐn shàng yǒu qī yuè shú, gān měi yě jù.
(十六)「有似木瓜」下《御覽》引尚有「七月熟,甘美也」句。
shí qī huáng ráo pǔ kān yè shì sòng běn bó wù zhì zhǐ shì: zhāng qiān shǐ xī yù hái, nǎi dé hú táo zhǒng. dàn chū xué jì juǎn èr bā shí liú yǐn bó wù zhì tóng yào shù, táng xuán yīng yī qiè jīng yīn yì juǎn liù pú táo yǐn bó wù zhì yě yǒu ān shí liú hú táo pú táo sān zhǒng, tài píng yù lǎn yǐn tóng fēn yǐn zài juǎn jiǔ qī shí shí liú juǎn jiǔ qī yī hú táo jí juǎn jiǔ qī èr pú táo xiàng xià, bié juǎn zhōng hái yǒu fù dài yǐn dào. zhāng qiān tōng xī yù hòu yǐn zhǒng jìn lái de zhí wù jù hàn shū? xī yù chuán shàng jì zài zhǐ yǒu pú táo hé mù xu èr zhǒng.
(十七)黃蕘圃刊葉氏宋本《博物志》只是:「張騫使西域還,乃得胡桃種。」但《初學記》卷二八「石榴」引《博物志》同《要術》,唐玄應《一切經音義》卷六「蒲桃」引《博物志》也有安石榴、胡桃、蒲桃三種,《太平御覽》引同(分引在卷九七十「石榴」、卷九七一「胡桃」及卷九七二「蒲萄」項下,別卷中還有附帶引到)。張騫通西域後引種進來的植物據《漢書?西域傳》上記載只有葡萄和苜蓿二種。
shí bā liú xīn qī jiāo zhōu jì, shū yǐ yì. běn tiáo jí zhè zi mí zi èr tiáo yīng tóng chū jiāo zhōu jì. gè shū wèi jiàn yǐn dào.
(十八)劉欣期《交州記》,書已佚。本條及「蔗子」、「彌子」二條應同出《交州記》。各書未見引到。
shí jiǔ gǎn, jīn chāo zuò xián, tā běn zuò gǎn. xià wén yǐn nán fāng cǎo wù zhuàng yǒu dōu xián yī sān sì, kǒng fēi yī wù, zàn cóng tā běn zuò gǎn.
(十九)「感」,金抄作「咸」,他本作「感」。下文引《南方草物狀》有「都咸〔一三四〕」,恐非一物,暫從他本作「感」。
èr shí yì wén lèi jù juǎn bā èr cài shū tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù sì guǒ yǐn dào cǐ tiáo, wén jù yǒu yì. yòu lèi jù juǎn bā yī yào jí yù lǎn juǎn jiǔ bā sì yào juǎn jiǔ bā jiǔ shǔ xù yǐn yǒu cáo pí dù lán xiāng chuán, suǒ jì jiào xiáng. yào shù suǒ yǐn, dāng yì chū cǐ chuán. cáo pí, jìn rén, jìn shū yǒu chuán.
(二十)《藝文類聚》卷八二「菜蔬」、《太平御覽》卷九六四「果」引到此條,文句有異。又《類聚》卷八一「藥」及《御覽》卷九八四「藥」、卷九八九「藷藇」引有曹毗《杜蘭香傳》,所記較詳。《要術》所引,當亦出此傳。曹毗,晉人,《晉書》有傳。
èr yī zhāng shuò, jīn chāo zuò zhāng yuàn, jìn shū? cáo pí chuán jí gè shū suǒ yǐn jūn zuò zhāng shuò, jīn chāo wù.
(二一)「張碩」,金抄作「張願」,《晉書?曹毗傳》及各書所引均作「張碩」,金抄誤。
èr èr bìng, míng chāo hú xiāng běn wù zuò jǐng, jù tā běn jí lèi jù yù lǎn yǐn gǎi zhèng.
(二二)「并」,明抄、湖湘本誤作「井」,據他本及《類聚》、《御覽》引改正。
yī
「一」
cù jiāng cǎo kē de yáng táo, yě xiě zuò yáng táo, yì míng wǔ liǎn zi, yòu míng yáng táo, guǒ shí liǎng tóu jiān, wèi shú shí guǒ pí qīng lǜ sè, shú shí huáng lǜ sè. yī nián kāi huā shù cì, zì xià zhì qiū, xiāng jì bù jué. hé zhè lǐ suǒ miáo xiě de yáng táo hěn xiāng xiàng, kě néng jiù shì yáng táo. gǔ rén miáo xiě zhí wù xíng tài de suǒ wèi shì shén me, wǎng wǎng zhǐ shì zhǐ mǒu fāng miàn huò mǒu xiē fāng miàn dí xiāng xiàng, rú zhè lǐ shì gǎn lǎn, zhǐ shì zhǐ tā liǎng tóu jiān de xíng zhuàng, bú shì lián tā de léng hé tài xiǎo.
酢漿草科的楊桃,也寫作「陽桃」,亦名「五斂子」,又名「羊桃」),果實兩頭尖,未熟時果皮青綠色,熟時黃綠色。一年開花數次,自夏至秋,相繼不絕。和這裏所描寫的「楊桃」很相像,可能就是楊桃。古人描寫植物形態的所謂「似」什麼,往往只是指某方面或某些方面的相像,如這裏「似橄欖」,只是指它兩頭尖的形狀,不是連它的稜和太小。
èr
「二」
cù shì pò cù wú cù, yì jí wèi bù bì jí zài yī shí, yě jiù shì bù chóu quē fá de yì sī.
「蹙」是迫促;「無蹙」,意即謂不必急在一時,也就是不愁缺乏的意思。
sān
「三」
jìn ān, zuò wèi jùn míng, shǐ zhì yú jìn, gù zhì zài jīn fú jiàn shěng mǐn hóu xiàn. hóu guān, hàn zhì yě xiàn, hòu hàn gǎi hóu guān, gù zhì zài jīn mǐn hóu xiàn yě shān shān lù.
晉安,作為郡名,始置於晉,故治在今福建省閩侯縣。侯官,漢置冶縣,後漢改侯官,故治在今閩侯縣冶山山麓。
sì
「四」
qī jí, yǒu qī dào léng. běn cǎo gāng mù juǎn sān sān fù yǒu bù zhī xìng zhuàng de zhū guǒ, qí zhōng yǒu yáng yáo zi, yě zhǐ yǐn lín hǎi yì wù zhì zhè tiáo zuò shuō míng yǔ yào shù suǒ yǐn, nèi róng xiāng tóng, wén zì yǒu yì. qīng zhào xué mǐn běn cǎo gāng mù shí yí juǎn bā yáng yáo zi: shēng mǐn yuè. qí zi shēng shù pí zhōng, tǐ yǒu jí, xíng shén yì, zhǎng sì wǔ cùn. wèi gān, wú dú, tōng bǎi mài, qiáng jīn gǔ, hé zhōng yì qì, rùn jī fū, hǎo yán sè. chén hào zi huā jìng juǎn sì yòu chēng: wú hé. suǒ wèi zi shēng shù pí zhōng, shí jì jiù shì shí cóng pí zhōng chū jiàn pán duō yī yī sì gǔ dù yī sān èr de yì sī, zhǐ cóng yè yè jiān shēng chū yǐn tóu zhuàng huā xù suǒ jié de guǒ shí, zé suǒ wèi yáng yáo, kě néng shì wú huā guǒ shǔ de yī zhǒng.
「七脊」,有七道稜。《本草綱目》卷三三附有不知性狀的「諸果」,其中有「楊搖子」,也只引《臨海異物志》這條作說明(與《要術》所引,內容相同,文字有異)。清趙學敏《本草綱目拾遺》卷八「楊搖子」:「生閩越。其子生樹皮中,體有脊,形甚異,長四五寸。味甘,無毒,通百脈,強筋骨,和中益氣,潤肌膚,好顏色。」陳淏子《花鏡》卷四又稱:「……無核。」所謂「子生樹皮中」,實際就是「實從皮中出」(見「槃多〔一一四〕」、「古度〔一三二〕」)的意思,指從葉腋間生出隱頭狀花序所結的果實,則所謂「楊搖」,可能是無花果屬的一種。
wǔ
「五」
zhào xué mǐn běn cǎo gāng mù shí yí juǎn bā jì zài yǒu hóu tà zi, yǐn huàn yóu bǐ jì shuō: chū lín hǎi shēn shān máo cǎo zhōng, tǔ míng xiān máo guǒ, qiū shēng dōng shí, qiáo rén cǎi shí, bìng kě mò fěn. qí xìng wēn bǔ. rán chéng shì yì wú shí zhī zhě. dàn wèi xiáng shì hé zhǒng zhí wù.
趙學敏《本草綱目拾遺》卷八記載有「猴闥子」,引《宦遊筆記》說:「出臨海深山茅草中,土名「仙茅果」,秋生冬實,樵人採食,并可磨粉。其性溫補。然城市亦無食之者。」但未詳是何種植物。
liù
「六」
shǔ lǐ kē de zhǐ jǔ, xíng xiàng jī jù, sú yǒu jī jù zi zhī míng, běn cǎo gāng mù juǎn sān yī zhǐ jǔ jì zài diān rén chēng wèi jī jú zi, zé cǐ chù jī jú zi yīng gāi jiù shì zhǐ jǔ jiàn zhǐ guì yī èr sì. wéi dà rú zhǐ, táng duàn gōng lù běi hù lù juǎn sān shān jú zi yǐn lín hǎi yì wù zhì zuò rú zhǐ tóu dà yù lǎn yǐn tóng, yīn cǐ duàn gōng lù huái yí jiù shì shān jú zi. rú guǒ duàn yǐn wú wù, nà què shì jīn gān shǔ de yī zhǒng le.
鼠李科的枳椇,形像雞距,俗有「雞距子」之名,《本草綱目》卷三一「枳椇」記載滇人稱為「雞橘子」,則此處「雞橘子」應該就是枳椇(見「枳柜〔一二四〕」)。惟「大如指」,唐段公路《北戶錄》卷三「山橘子」引《臨海異物志》作「如指頭大」(《御覽》引同),因此段公路懷疑就是「山橘子」。如果段引無誤,那卻是金柑屬的一種了。
qī
「七」
yǒng níng, xiàn míng, hàn zhì, zài jīn zhè jiāng shěng yǒng jiā xiàn.
永寧,縣名,漢置,在今浙江省永嘉縣。
bā
「八」
hóu zǒng zi, běn cǎo gāng mù shí yí juǎn bā hóu tà zi tiáo: yòu lín hǎi chū hóu zǒng zi, yī míng tǔ shì, měi nián jiǔ shí yuè jiān shēng, xíng yǔ hóng shì tóng. bìng zhǐ míng tā hé hóu tà zi yǐ jí běn cǎo gāng mù juǎn sān sān suǒ fù lù de hóu sāo zi, jiē fēi yī wù. jù yào shù suǒ yǐn jí shí yí suǒ shuō, zhè hóu zǒng zi, yě xǔ shì shì shù kē jūn qiān zi sú míng niú nǎi shì yī lèi de zhí wù.
「猴總子」,《本草綱目拾遺》卷八「猴闥子」條:「又臨海出猴總子,一名「土柿」,每年九、十月間生,形與紅柿同。」並指明它和「猴闥子」以及《本草綱目》卷三三所附錄的「猴騷子」,「皆非一物」。據《要術》所引及《拾遺》所說,這「猴總子」,也許是柿樹科君遷子(俗名「牛奶柿」)一類的植物。
jiǔ
「九」
chén cáng qì běn cǎo shí yí zuì xiān shōu yǒu shí dōu niàn zi, shuō zi rú xiǎo zǎo, yě jiào dōu niàn zi dào niǎn zǐ. dōng pō zá jì shuō: zi làn zǐ, kě shí, shū gān měi. qīng guō bǎi cāng mǐn chǎn lù yì juǎn èr guǒ shǔ jì zài yǒu dōng nián shuō: jí táo jūn liáng. chǎn zhāng zhōu quán zhōu lóng yán. yǐ qí kě yǐ dù nián, gù míng dōng nián. huā dàn hóng. jié zi rú fù rén rǔ tóu, dào nián yú shù, wèi shú sè chì wèi sè, jì shú sè zǐ wèi gān. àn qí mín yào shù yuē: duō nán zǐ, chū jìn ān. jí cǐ guǒ yě. xìng huà hū dān nián zi, yòu míng dào nián zi. yuè dōng yì chǎn, qǔ yǐ niàng jiǔ, míng rěn jiǔ. shuō míng duō nán zǐ jí dào nián zǐ dōu niàn zi, dōu shì jì yīn zì. kě néng xià wén duō gǎn zi yě shì tóng lèi yì míng. dàn bù néng kěn dìng shì nǎ yī zhǒng zhí wù.
陳藏器《本草拾遺》最先收有「石都念子」,說「子如小棗」,也叫「都念子」、「倒捻子」。《東坡雜記》說:「子爛紫,可食,殊甘美。」清郭柏蒼《閩產錄異》卷二「果屬」記載有「冬年」說:「即「逃軍糧」。產漳州、泉州、龍巖。以其可以度年,故名「冬年」。花淡紅。結子如婦人乳頭,倒黏於樹,未熟色赤味澀,既熟色紫味甘。按《齊民要術》曰:「多南子,……出晉安。」即此果也。興化呼丹黏子,又名倒黏子。粵東亦產,取以釀酒,名「稔酒」。」說明「多南子」即「倒黏子」、「都念子」,都是記音字。可能下文「多感子」也是同類異名。但不能肯定是哪一種植物。
yī wáng tán zi, jí yún xiāng kē de huáng pí. nán sòng zhāng shì nán yóu huàn jì wén juǎn wǔ: guǒ zhōng yòu yǒu huáng dàn zi, dà rú xiǎo jú, sè hè, wèi wēi suān ér tián. zhǎng lè zhì yuē wáng tán zi. jiù jì yòu yún: xiāng chuán shēng yú wáng bà tán cè. fàn chéng dà guì hǎi yú héng zhì jí zhōu qù fēi lǐng wài dài dá juàn bā yě shuō: huáng pí zi, rú xiǎo zǎo. qīng wú zhèn fāng lǐng nán zá jì juǎn xià: huáng pí guǒ, dà rú lóng yǎn, yòu míng huáng dàn. guō bǎi cāng mǐn chǎn lù yì juǎn èr: huáng dàn zi, qí sè huáng, dà rú dàn, huò hū huáng pí guǒ. suǒ jì dōu hé zhè lǐ de wáng tán zi xiāng fú. dà gài wáng tán zi de míng chēng shì yóu huáng dàn zi huò huáng dàn zi fù huì lái de.
「一0」「王壇子」,即芸香科的黃皮。南宋張世南《游宦紀聞》卷五:「果中又有黃淡子,……大如小橘,色褐,味微酸而甜。……《長樂志》曰「王壇子」。舊記又云:「相傳生於王霸壇側。」」范成大《桂海虞衡志》及周去非《嶺外代答》卷八也說:「黃皮子,如小棗」。清吳震方《嶺南雜記》卷下:「黃皮果,大如龍眼,又名「黃彈」。」郭柏蒼《閩產錄異》卷二:「黃彈子,其色黃,大如彈,或呼黃皮果。」所記都和這裏的「王壇子」相符。大概「王壇子」的名稱是由「黃彈子」或「黃淡子」附會來的。
yī yī qīng lǐ diào yuán nán yuè bǐ jì juǎn shí sì jì zài yǒu téng běn de dōng róng zi shuō: dà rú yòu zi, zhōng yǒu ráng, bàn bàn xiāng dié, bái rú zhū zhī, zhì shí, jiē gān měi. lù cǐ yǐ cún cān kǎo.
「一一」清李調元《南越筆記》卷十四記載有藤本的「冬榮子」說:「大如柚子,中有瓤,瓣瓣相疊,白如豬脂,炙食,皆甘美。」錄此以存參考。
yī èr mí zi, běn cǎo gāng mù juǎn sān sān fù lù bù zhī xìng zhuàng de zhū guǒ yǒu xì mí zi, zhǐ yǐn guǎng zhì yī tiáo zuò shuō míng: zhuàng yuán ér xì, chì, ruǎn rú zǎo. qí wèi chū kǔ hòu gān, kě shí. rú guǒ suǒ yǐn méi yǒu wèn tí, mí zi jí shì xì mí zi cān kàn xì mí yī sān sān xiào jì yī.
「一二」「彌子」,《本草綱目》卷三三附錄不知性狀的「諸果」有「繫彌子」,只引《廣志》一條作說明:「狀圓而細,赤,軟如棗。其味初苦後甘,可食。」如果所引沒有問題,「彌子」即是「繫彌子」(參看「繫彌〔一三三〕」校記(一))。
zǎo bā shǐ jì? fēng chán shū yuē: lǐ shǎo jūn cháng yóu hǎi shàng, jiàn ān qī shēng shí zǎo, dà rú guā.
棗八《史記?封禪書》曰:「李少君嘗游海上,見安期生食棗,大如瓜。」
dōng fāng shuò chuán yuē yī: wǔ dì shí, shàng lín xiàn zǎo. shàng yǐ zhàng jī wèi yāng diàn kǎn, hū shuò yuē: chì chì, xiān shēng lái lái, xiān shēng zhī cǐ qiè lǐ hé wù? shuò yuē: shàng lín xiàn zǎo sì shí jiǔ méi. shàng yuē: hé yǐ zhī zhī? shuò yuē: hū shuò zhě, shàng yě yǐ zhàng jī kǎn, liǎng mù, lín yě shuò lái lái zhě, zǎo yě chì chì zhě, sì shí jiǔ yě. shàng dà xiào. dì cì bó shí pǐ.
《東方朔傳》曰(一):「武帝時,上林獻棗。上以杖擊未央殿檻,呼朔曰:「叱叱,先生來來,先生知此篋裏何物?」朔曰:「上林獻棗四十九枚。」上曰:「何以知之?」朔曰:「呼朔者,上也;以杖擊檻,兩木,林也;朔來來者,棗也;叱叱者,四十九也。」上大笑。帝賜帛十匹。」
shén yì jīng yuē èr: běi fāng huāng nèi, yǒu zǎo lín yān. qí gāo wǔ zhàng, fū zhāng zhī tiáo yī lǐ yú. zi zhǎng liù qī cùn, wéi guò qí zhǎng. shú, chì rú zhū. gān zhī bù suō. qì wèi gān rùn, shū yú cháng zǎo. shí zhī kě yǐ ān qū, yì qì lì.
《神異經》曰(二):「北方荒內,有棗林焉。其高五丈,敷張枝條一里餘。子長六七寸,圍過其長。熟,赤如朱。乾之不縮。氣味甘潤,殊於常棗。食之可以安軀,益氣力。」
shén xiān chuán yuē: wú jùn shěn xī, wèi xiān rén suǒ yíng shàng tiān. yún: tiān shàng jiàn lǎo jūn, cì xī zǎo èr méi, dà rú jī zi.
《神仙傳》曰:「吳郡沈羲,為仙人所迎上天。云:「天上見老君,賜羲棗二枚,大如雞子。」」
fù xuán fù yuē sān: yǒu zǎo ruò guā, chū zì hǎi bīn quán shēng yì qì, fú zhī rú shén.
傅玄《賦》曰(三):「有棗若瓜,出自海濱;全生益氣,服之如神。」
yī
(一)
suí shū jí jiù táng shū? jīng jí zhì jūn zhe lù yǒu dōng fāng shuò chuán bā juǎn, wú zuò zhě xìng míng, shū yǐ yì, yào shù suǒ yǐn jí cǐ shū, bú shì hàn shū shàng de dōng fāng shuò chuán. yì wén lèi jù juǎn bā qī zǎo jí tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù wǔ zǎo jūn yǐn dào cǐ tiáo, wén zì shāo yì, nèi róng xiāng tóng.
《隋書》及《舊唐書?經籍志》均著錄有《東方朔傳》八卷,無作者姓名,書已佚,《要術》所引即此書,不是《漢書》上的《東方朔傳》。《藝文類聚》卷八七「棗」及《太平御覽》卷九六五「棗」均引到此條,文字稍異,內容相同。
èr
(二)
yào shù suǒ yǐn shén yì jīng shén xiān chuán zhēn yì chuán liè yì chuán xuán zhōng jì hàn wǔ nèi chuán hàn wǔ gù shì děng shū, dōu shì guài dàn bù jīng de shū, běn shū fēi bì yào shí gài bù zuò xiào shì.
《要術》所引《神異經》、《神仙傳》、《甄異傳》、《列異傳》、《玄中記》、《漢武內傳》、《漢武故事》等書,都是怪誕不經的書,本書非必要時概不作校釋。
sān
(三)
fù xuán fù, jù chū xué jì juǎn èr bā zǎo suǒ yǐn, shì fù xuán de zǎo fù.
「傅玄《賦》」,據《初學記》卷二八「棗」所引,是傅玄的《棗賦》。
táo jiǔ hàn jiù yí yuē: dōng hǎi zhī nèi dù shuò shān shàng, yǒu táo, qū pán sān qiān lǐ. qí bēi zhī jiān, yuē dōng běi guǐ mén, wàn guǐ suǒ chū rù yě. shàng yǒu èr shén rén: yī yuē tú, èr yuē yù? yī, zhǔ lǐng wàn guǐ: guǐ zhī è hài rén zhě, zhí yǐ wěi suǒ, yǐ shí hǔ. huáng dì fǎ ér xiàng zhī, yīn lì táo gěng yú mén hù, shàng huà tú yù?, chí wěi suǒ yǐ yù xiōng guǐ huà hǔ yú mén, dāng shí guǐ yě.? yīn lěi èr. shǐ jì zhù zuò dù suǒ shān sān.
桃九《漢舊儀》曰:「東海之內度朔山上,有桃,屈蟠三千里。其卑枝間,曰東北鬼門,萬鬼所出入也。上有二神人:一曰「荼」,二曰「鬱?(一)」,主領萬鬼:鬼之惡害人者,執以葦索,以食虎。黃帝法而象之,因立桃梗於門戶,上畫荼、鬱?,持葦索以禦凶鬼;畫虎於門,當食鬼也。」(?音壘(二)。《史記》注作「度索山」(三)。)
fēng sú tōng yuē: jīn xiàn guān yǐ là chú xī, shì táo rén, chuí wěi suǒ, huà hǔ yú mén, xiào qián shì yě.
《風俗通》曰:「今縣官以臘除夕,飾桃人,垂葦索,畫虎於門,效前事也。」
shén nóng jīng yuē: yù táo, fú zhī zhǎng shēng bù sǐ. ruò bù dé zǎo fú zhī, lín sǐ rì fú zhī, qí shī bì tiān dì bù xiǔ.
《神農經》曰:「玉桃,服之長生不死。若不得早服之,臨死日服之,其尸畢天地不朽。」
shén yì jīng yuē: dōng běi yǒu shù, gāo wǔ shí zhàng, yè zhǎng bā chǐ, míng yuē táo. qí zi jìng sān chǐ èr cùn, xiǎo hé, wèi hé, shí zhī lìng rén duǎn shòu.
《神異經》曰:「東北有樹,高五十丈,葉長八尺,名曰「桃」。其子徑三尺二寸,小核,味和,食之令人短壽。」
hàn wǔ nèi chuán yuē: xī wáng mǔ yǐ qī yuè qī rì jiàng, lìng shì nǚ gèng suǒ táo. xū yú yǐ yù pán shèng xiān táo qī kē, dà rú yā zi, xíng yuán sè qīng, yǐ chéng wáng mǔ. wáng mǔ yǐ sì kē yǔ dì, sān méi zì shí.
《漢武內傳》曰:「西王母以七月七日降,……令侍女更索桃。須臾以玉盤盛仙桃七顆,大如鴨子,形圓色青,以呈王母。王母以四顆與帝,三枚自食。」
hàn wǔ gù shì yuē: dōng jùn xiàn duǎn rén, dì hū dōng fāng shuò. shuò zhì, duǎn rén yīn zhǐ shuò wèi shàng yuē: xī wáng mǔ zhǒng táo, sān qiān nián yī zhe zi. cǐ ér bù liáng, yǐ sān guò tōu zhī yǐ.
《漢武故事》曰:「東郡獻短人,帝呼東方朔。朔至,短人因指朔謂上曰:「西王母種桃,三千年一著子。此兒不良,以三過偷之矣。」」
guǎng zhōu jì yuē sì: lú shān yǒu shān táo, dà rú bīn láng xíng, sè hēi ér wèi gān cù. rén shí dēng cǎi shí, zhǐ de yú shàng bǎo dàn, bù dé chí xià, mí bù dé fǎn.
《廣州記》曰(四):「廬山有山桃,大如檳榔形,色黑而味甘酢。人時登採拾,只得於上飽噉,不得持下,——迷不得返。」
xuán zhōng jì yuē: mù zǐ dà zhě, jī shí shān zhī táo shí yān, dà rú shí hú lóng.
《玄中記》曰:「木子大者,積石山之桃實焉,大如十斛籠。」
zhēn yì chuán yuē: qiào jùn xià hóu guī wáng hòu, jiàn xíng hái jiā. jīng tíng qián táo shù biān guò, yuē: cǐ táo wǒ suǒ zhǒng, zi nǎi měi hǎo. qí fù yuē: rén yán wáng zhě wèi táo, jūn bù wèi xié? dá yuē: táo dōng nán zhī zhǎng èr chǐ bā cùn xiàng rì zhě, zēng zhī huò yì bù wèi yě.
甄異傳曰:「譙郡夏侯規亡後,見形還家。經庭前桃樹邊過,曰:「此桃我所種,子乃美好。」其婦曰:「人言亡者畏桃,君不畏邪?」答曰:「桃東南枝長二尺八寸向日者,憎之;或亦不畏也。」」
shén xiān chuán yuē: fán fū rén yǔ fū liú gāng, jù xué dào shù, gè zì yán shèng. zhōng tíng yǒu liǎng dà táo shù, fū qī gè? qí yī: fū rén? zhě, liǎng zhī xiāng dòu jī liáng jiǔ, gāng suǒ? zhě, táo zǒu chū lí.
《神仙傳》曰:「樊夫人與夫劉綱,俱學道術,各自言勝。中庭有兩大桃樹,夫妻各?其一:夫人?者,兩枝相鬥擊;良久,綱所?者,桃走出籬。」
yī
(一)
tú yù?, yì zuò shén tú yù lěi, dú shēn shū yù lǜ de yīn.
「荼」、「鬱?」,亦作「神荼、鬱壘」,讀「伸舒、鬱律」的音。
èr
(二)
? yīn lěi, jīn chāo míng chāo hú xiāng běn zuò dà zì zhèng wén, tā běn gǎi zuò shuāng xíng xiǎo zhù, yīng shì xiǎo zhù, zī gǎi zhèng.
「?音壘」,金抄、明抄、湖湘本作大字正文,他本改作雙行小注,應是小注,茲改正。
sān
(三)
zhè shì zhǐ shǐ jì zhù duì dù shuò shān de yì wén, yí xì hòu rén jiā zhù. yuán zhù jiàn shǐ jì? wǔ dì běn jì dì zhuān xū xià dōng zhì yú pán mù jù péi yīn jí jiě yǐn hǎi wài jīng.
這是指《史記》注對「度朔山」的異文,疑係後人加注。原注見《史記?五帝本記》「帝顓頊」下「東至於蟠木」句裴駰《集解》引《海外經》。
sì
(四)
guǎng zhōu jì yǒu péi yuān zhuàn hé gù wēi zhuàn èr zhǒng, jūn yǐ wáng yì. cǐ tiáo tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù qī yǐn zuò péi yuān guǎng zhōu jì.
《廣州記》有裴淵撰和顧微撰二種,均已亡佚。此條《太平御覽》卷九六七引作裴淵《廣州記》。
lǐ yī liè yì chuán yuē: yuán běn chū shí, yǒu shén chū hé dōng, hào dù suǒ jūn. rén gòng lì miào. yǎn zhōu sū shì mǔ bìng, dǎo. jiàn yī rén zhe bái dān yī, gāo guān, guān shì yú tóu, wèi dù suǒ jūn yuē: xī lín lú shān xià, gòng shí bái lǐ wèi jiǔ, yǐ sān qiān nián. rì yuè yì dé, shǐ rén chàng rán! qù hòu, dù suǒ jūn yuē: cǐ nán hǎi jūn yě.
李一0《列異傳》曰:「袁本初時,有神出河東,號「度索君」。人共立廟。兗州蘇氏母病,禱。見一人著白單衣,高冠,冠似魚頭,謂度索君曰:「昔臨廬山下,共食白李;未久,已三千年。日月易得,使人悵然!」去後,度索君曰:「此南海君也。」」
lí yī yī hàn wǔ nèi chuán yuē: tài shàng zhī yào, yǒu xuán guāng lí.
梨一一《漢武內傳》曰:「太上之藥,有玄光梨。」
shén yì jīng yuē: dōng fāng yǒu shù, gāo bǎi zhàng, yè zhǎng yī zhàng, guǎng liù qī chǐ, míng yuē lí. qí zi jìng sān chǐ, gē zhī, ráng bái rú sù. shí zhī wèi dì xiān, pì gǔ, kě rù shuǐ huǒ yě.
《神異經》曰:「東方有樹,高百丈,葉長一丈,廣六七尺,名曰「梨」。其子徑三尺,割之,瓤白如素。食之為地仙,辟穀,可入水火也。」
shén xiān chuán yuē: jiè xiàng, wú wáng suǒ zhēng, zài wǔ chāng. sù qiú qù, bù xǔ. xiàng yán bìng, dì yǐ měi lí yī? cì xiàng. xū yú, xiàng sǐ. dì bìn ér mái zhī. yǐ rì zhōng shí sǐ, qí rì bū shí, dào jiàn yè, yǐ suǒ cì lí fù shǒu yuàn lì zhǒng zhī. hòu lì yǐ zhuàng wén, jí fā xiàng guān, guān zhōng yǒu yī zòu fú.
《神仙傳》曰:「介象,吳王所徵,在武昌。速求去,不許。象言病,帝以美梨一?賜象。須臾,象死。帝殯而埋之。以日中時死,其日晡時,到建業,以所賜梨付守苑吏種之。後吏以狀聞,即發象棺,棺中有一奏符。」
nài yī èr hàn wǔ nèi chuán yuē: xiān yào zhī cì zhě, yǒu yuán qiū zǐ nài, chū yǒng chāng.
柰一二《漢武內傳》曰:「仙藥之次者,有圓丘紫柰,出永昌。」
chéng yī sān yì yuàn yuē: nán kāng yǒu? shí shān, yǒu gān jú chéng yòu. jiù shí qí shí, rèn yì qǔ zú chí guī jiā rén dàn, zhé bìng, huò diān pū shī jìng.
橙一三《異苑》曰:「南康有?石山,有甘、橘、橙、柚。就食其實,任意取足;持歸家人噉,輒病,或顛仆失徑。」
guō pú yuē yī: shǔ zhōng yǒu gěi kè chéng, shì jú ér fēi, ruò yòu ér fāng xiāng. xià qiū huá shí xiāng jì, huò rú dàn wán, huò rú shǒu zhǐ. tōng suì shí zhī. yì míng lú jú yī.
郭璞曰〔一〕:「蜀中有「給客橙」,似橘而非,若柚而芳香。夏秋華實相繼,或如彈丸,或如手指。通歲食之。亦名「盧橘」「一」。」
yī
(一)
guō pú yuē yún yún shì guō pú zhù sī mǎ xiàng rú shàng lín fù lú jú xià shú wén. lǐ shàn zhù wén xuǎn zì chēng: jiù zhù shì zhě, yīn ér liú zhī, bìng yú piān shǒu, tí qí xìng míng. jīn wén xuǎn lǐ shàn zhù běn jiā qìng hú kè jiā zhòng kān sòng chún xī běn juǎn bā shàng lín fù xià jí tí guō pú zhù. dàn lú jú xià shú xià bìng wú guō shì cǐ zhù, zé cǐ zhù yǐ bèi lǐ shàn shě ér bù lù. tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù jú yǐn shàng lín fù lú jú xià shú xià què yǒu cǐ tiáo guō zhù, shì: guō pú zhù yuē: shǔ zhōng yǒu gěi kè chéng, jí cǐ yě. dōng xià huá shí xiāng jì yě. dàn bú shì quán wén. quán wén jiàn yú shǐ jì? sī mǎ xiàng rú liè chuán péi yīn jí jiě yǐn, shì: guō pú yuē: jīn shǔ zhōng yǒu gěi kè chéng, shì jú ér fēi, ruò yòu ér fēn xiāng. dōng xià huá shí xiāng jì, huò rú dàn wán, huò rú quán, tōng suì shí zhī. jí lú jú yě. jǐ yǔ yào shù quán tóng. yòu yù lǎn juǎn jiǔ liù liù yǐn yǒu wèi wáng huā mù zhì yī tiáo, yǔ guō shuō xiāng tóng: lú jú. shǔ tǔ yǒu gěi kè chéng, shì jú ér fēi, ruò yòu ér xiāng. dōng xià huá shí xiāng jì, huò rú dàn wán, huò rú quán, tōng suì shí zhī. yì míng lú jú. wèi wáng huā mù zhì jù xiàn cún wén xiàn suǒ yǐn, qí suǒ miáo shù wèi wáng huā mù, duō shì zá cǎi tā shū suǒ zài, běn tiáo dāng yì cǎi zì guō shuō.
「郭璞曰」云云是郭璞注司馬相如《上林賦》「盧橘夏熟」文。李善注《文選》自稱:「舊注是者,因而留之,並於篇首,題其姓名。」今《文選》李善注本(嘉慶胡克家重刊宋淳熙本)卷八《上林賦》下即題「郭璞注」。但「盧橘夏熟」下並無郭氏此注,則此注已被李善捨而不錄。《太平御覽》卷九六六「橘」引《上林賦》「盧橘夏熟」下卻有此條郭注,是:「郭璞注曰:「蜀中有給客橙,即此也。冬夏華實相繼也。」」但不是全文。全文見於《史記?司馬相如列傳》裴駰《集解》引,是:「郭璞曰:「今蜀中有給客橙,似橘而非,若柚而芬香。冬夏華實相繼,或如彈丸,或如拳,通歲食之。即盧橘也。」」幾與《要術》全同。又《御覽》卷九六六引有《魏王花木志》一條,與郭說相同:「盧橘。蜀土有「給客橙」,似橘而非,若柚而香。冬夏華實相繼,或如彈丸,或如拳,通歲食之。亦名「盧橘」。」《魏王花木志》據現存文獻所引,其所描述魏王花木,多是雜採他書所載,本條當亦採自郭說。
yī
「一」
shuō wén: lú, yī yǐn yuē: guǒ zhī měi zhě, jī shān zhī dōng, qīng fú zhī suǒ, yǒu lú jú yān, xià shú yě. wén xuǎn sī mǎ xiàng rú shàng lín fù lú jú xià shú yīng shào zhù yǐn zuò yī yǐn shū, shuō tóng shuō wén, ér lú jú zuò lú jú. lǚ shì chūn qiū? běn wèi piān: jī shān zhī dōng, qīng dǎo zhī suǒ, yǒu gān lú yān. gān lú jí shuō wén de lú, yě jiù shì lú jú. dàn dōu méi yǒu rèn hé shuō míng. zhè lǐ guō pú suǒ shuō hé wèi wáng huā mù zhì suǒ jì jiàn xiào jì yī xiāng tóng, yě hé bó wù zhì yì wén suǒ shuō chéng dū děng liù xiàn suǒ chǎn de jīn chéng xiāng tóng jiàn juǎn sì zhǒng táo nài piān xiào jì èr sì yù lǎn suǒ yǐn, zhè gè lú jú yīng shì jīn gān shǔ de yī zhǒng, bú shì táng sòng yǐ hòu suǒ zhǐ de pí pá.
《說文》:「櫨,……《伊尹》曰:「果之美者,箕山之東,青鳧之所,有櫨橘焉,夏熟也。」」《文選》司馬相如《上林賦》「盧橘夏熟」應劭注引作《伊尹書》,說同《說文》,而「櫨橘」作「盧橘」。《呂氏春秋?本味》篇:「箕山之東,青島之所,有甘櫨焉。」「甘櫨」即《說文》的「櫨」,也就是「盧橘」。但都沒有任何說明。這裏郭璞所說和《魏王花木志》所記(見校記(一))相同,也和《博物志》逸文所說成都等六縣所產的「金橙」相同(見卷四《種桃柰》篇校記(二四)《御覽》所引),這個「盧橘」應是金柑屬的一種,不是唐宋以後所指的枇杷。
jú yī sì zhōu guān? kǎo gōng jì yuē yī: jú yú huái ér běi wèi zhǐ yī, cǐ dì qì rán yě.
橘一四《周官?考工記》曰(一):「橘踰淮而北為枳「一」,……此地氣然也。」
lǚ shì chūn qiū yuē èr: guǒ zhī měi zhě, jiāng pǔ zhī jú.
《呂氏春秋》曰(二):「果之美者,……江浦之橘。」
wú lù? dì lǐ zhì yuē sān: zhū guāng lù wèi jiàn ān jùn èr, zhōng tíng yǒu jú, dōng yuè yú shù shàng fù guǒ zhī, zhì míng nián chūn xià, sè biàn qīng hēi, wèi yóu jué měi. shàng lín fù yuē: lú jú xià shú, gài jìn yú shì yě.
《吳錄?地理志》曰(三):「朱光祿為建安郡「二」,中庭有橘,冬月於樹上覆裹之,至明年春夏,色變青黑,味尤絕美。《上林賦》曰:「盧橘夏熟」,蓋近於是也。」
péi yuān guǎng zhōu jì yuē sì: luó fú shān sān yǒu jú, xià shú, shí dà rú lǐ bō pí dàn zé cù, hé shí jí gān. yòu yǒu hú jú, xíng sè dōu shì wǔ gān, dàn pí hòu qì chòu sì, wèi yì bù liè.
裴淵《廣州記》曰(四):「羅浮山「三」有橘,夏熟,實大如李;剝皮噉則酢,合食極甘。又有「壺橘」,形色都是(五)甘,但皮厚氣臭「四」,味亦不劣。」
yì wù zhì yuē liù: jú shù, bái huā ér chì shí, pí xīn xiāng, yòu yǒu shàn wèi. jiāng nán yǒu zhī, bù shēng tā suǒ.
《異物志》曰(六):「橘樹,白花而赤實,皮馨香,又有善味。江南有之,不生他所。」
nán zhōng bā jùn zhì yuē qī: jiāo zhǐ tè chū hǎo jú, dà qiě gān ér bù kě duō dàn, lìng rén xià lì.
《南中八郡志》曰(七):「交趾特出好橘,大且甘;而不可多噉,令人下痢。」
guǎng zhōu jì yuē bā: lú jú, pí hòu, qì sè dà rú gān, cù duō. jiǔ yuè zhēng yuè sè jiǔ, zhì èr yuè, jiàn biàn wèi qīng, zhì xià shú. wèi yì bù yì dōng shí. tǔ rén hū wèi hú jú wǔ. qí lèi yǒu qī bā zhǒng, bù rú wú huì liù jú.
《廣州記》曰(八):「盧橘,皮厚,氣、色、大如甘,酢多。九月正月□色(九),至二月,漸變為青,至夏熟。味亦不異冬時。土人呼為「壺橘」「五」。其類有七八種,不如吳、會「六」橘。」
yī
(一)
zhè shì jié yǐn zhōu lǐ? kǎo gōng jì wén, wén tóng.
這是節引《周禮?考工記》文,文同。
èr
(二)
zhè shì jié yǐn lǚ shì chūn qiū? běn wèi piān wén, cān kàn guǒ luǒ qī xiào jì èr.
這是節引《呂氏春秋?本味》篇文,參看「果蓏〔七〕」校記(二)。
sān
(三)
wú lù, jìn zhāng bó zhuàn, suí shū jiù táng shū? jīng jí zhì bìng zhe lù, jīn yǐ yì. yì wén lèi jù juǎn bā liù chū xué jì juǎn èr bā tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù jūn jú tiáo jūn yǐn dào cǐ tiáo, zhū guāng lù wèi jiàn ān jùn, zhōng tíng yǒu jú, lèi jù zuò: zhū guāng wèi jiàn ān tài shǒu, yǒu jú, chū xué jì zhǐ shì: jiàn ān jùn zhōng yǒu jú, yù lǎn tóng yào shù lú jú xià shú xià chū xué jì yǒu lú, hēi sè yě yù lǎn yǒu lú, hēi yě jù wèi yóu hé jué měi zhī jiān, lèi jù chā rù suān zhèng liè rén yá wǔ zì, xì yóu qí shàng yǐn wèi wén dì zhào wén zhōng cuò rù. shǐ jì? sī mǎ xiàng rú liè chuán sī mǎ zhēn suǒ yǐn yǐn wú lù shì: jiàn ān yǒu jú, dōng yuè shù shàng fù guǒ, míng nián xià sè biàn qīng hēi, qí wèi shén gān měi.
《吳錄》,晉張勃撰,《隋書》、《舊唐書?經籍志》並著錄,今已佚。《藝文類聚》卷八六、《初學記》卷二八、《太平御覽》卷九六六(均「橘」條)均引到此條,「朱光錄為建安郡,中庭有橘」,《類聚》作:「朱光為建安太守,有橘」,《初學記》只是:「建安郡中有橘」,《御覽》同《要術》;「盧橘夏熟」下《初學記》有「盧,黑色也」、《御覽》有「盧,黑也」句;「味尤」和「絕美」之間,《類聚》插入「酸正裂人牙」五字,係由其上引魏文帝詔文中錯入。《史記?司馬相如列傳》司馬貞《索隱》引《吳錄》是:「建安有橘,冬月樹上覆裹,明年夏色變青黑,其味甚甘美。」
sì
(四)
tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù yǐn péi yuān guǎng zhōu jì zhǐ yú shí dà rú lǐ.
《太平御覽》卷九六六引裴淵《廣州記》止於「實大如李」。
wǔ
(五)
gān, zhè lǐ zhǐ gān, jiàn xī běn wú shì zì, shì bǎ gān dāng zuò tián, huáng lù sēn yǐ zhǐ chū qí cuò wù.
「甘」,這裏指「柑」,漸西本無「是」字,是把「甘」當作「甜」,黃麓森已指出其錯誤。
liù
(六)
tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù yǐn yì wù zhì chú gè bié xū cí xiāng chà wài, tóng yào shù, dàn mò liǎo shàng yǒu jiāo zhǐ yǒu jú, zhì zhǎng guān yī rén, zhì sān bǎi shí, zhǔ suì gòng yù jú. yì wén lèi jù juǎn bā liù chū xué jì juǎn èr bā yì yǐn dào, wú jiāng nán yǒu zhī, bù shēng tā suǒ jù, mò hòu yě dōu yǒu zài jiāo zhǐ shè guān zhǎng gòng jú de jì zài. jú shù, lèi jù wú shù zì, jiào hǎo chū xué jì yù lǎn jūn zuò jú wèi shù. yòu chū xué jì suǒ yǐn, tí zuò cáo shū yì wù zhì, cáo shū yīng shì cáo shū yǎ zhī wù cān kàn dào èr xiào jì yī, zé cǐ tiáo yīng chū cáo shū yǎ yì wù zhì.
《太平御覽》卷九六六引《異物志》除個別虛詞相差外,同《要術》,但末了尚有「交趾有橘,置長官一人,秩三百石,主歲貢御橘」。《藝文類聚》卷八六、《初學記》卷二八亦引到,無「江南有之,不生他所」句,末後也都有在交趾設官掌貢橘的記載。「橘樹」,《類聚》無「樹」字,較好;《初學記》、《御覽》均作「橘為樹」。又《初學記》所引,題作「曹叔《異物志》」,「曹叔」應是「曹叔雅」之誤(參看「稻〔二〕」校記(一)),則此條應出曹叔雅《異物志》。
qī
(七)
nán zhōng, fàn zhǐ xī nán biān qū děng dì. nán zhōng bā jùn zhì yǐ wáng yì. cǐ tiáo gè shū wèi yǐn dào.
「南中」,泛指西南邊區等地。《南中八郡志》已亡佚。此條各書未引到。
bā
(八)
guǎng zhōu jì cǐ tiáo, lèi shū wèi yǐn dào, shǐ jì? sī mǎ xiàng rú liè chuán sī mǎ zhēn suǒ yǐn suǒ yǐn jiào jiǎn lüè, shì: lú jú, pí hòu, dà xiǎo rú gān, cù duō. jiǔ yuè jié shí, zhèng chì, míng nián èr yuè gèng qīng hēi, xià shú.
《廣州記》此條,類書未引到,《史記?司馬相如列傳》司馬貞《索隱》所引較簡略,是:「盧橘,皮厚,大小如甘,酢多。九月結實,正赤,明年二月更青黑,夏熟。」
jiǔ
(九)
jiǔ yuè zhēng yuè sè,, míng chāo hú xiāng běn kōng yī gé, jīn chāo kōng èr gé, jiàn xī běn bǔ chì zì, tā běn lián kōng děng yě qǔ xiāo le. àn shǐ jì suǒ yǐn yǐn zuò jiǔ yuè jié shí zhèng chì, yào shù suǒ yǐn kǒng bù zhǐ shì tuō zì de wèn tí, huái yí hái yǒu qí tā cuò wù, rú zhēng yuè yīng zuò zhèng chì, kě néng suǒ yǐn suǒ yǐn shì yuán wén wú wù.
「九月正月□色」,「□」,明抄、湖湘本空一格,金抄空二格,漸西本補「赤」字,他本連空等也取消了。按《史記》《索隱》引作「九月結實正赤」,《要術》所引恐不只是脫字的問題,懷疑還有其他錯誤,如「正月」應作「正赤」,可能《索隱》所引是原文無誤。
yī
「一」
zhǐ, yě jiào gōu jú.
枳,也叫「枸橘」。
èr
「二」
jiàn ān jùn, hàn mò jiàn ān jiān yī jiǔ liù zhì èr yī jiǔ nián wú zhì, gù zhì zài jīn fú jiàn shěng jiàn ōu xiàn.
建安郡,漢末建安間(一九六至二一九年)吳置,故治在今福建省建甌縣。
sān
「三」
luó fú shān, zài guǎng dōng zēng chéng xiàn dōng, lián bó luó xiàn jiè, mián? shù bǎi lǐ.
羅浮山,在廣東增城縣東,連博羅縣界,綿?數百里。
sì
「四」
běn cǎo gāng mù juǎn sān shí yòu: qí wèi gān, qí qì chòu. yòu shuō: yòu nǎi gān shǔ, gù qí pí cū hòu ér chòu, wèi gān ér xīn. shuō míng gǔ rén suǒ wèi chòu, chú cōng suàn hūn qì wài, yòu zhǐ yī zhǒng qiáng liè cì jī de xīn xiāng qì.
《本草綱目》卷三十「柚」:「其味甘,其氣臭。」又說:「柚乃柑屬,故其皮粗厚而臭,味甘而辛。」說明古人所謂「臭」,除蔥、蒜葷氣外,又指一種強烈刺激的辛香氣。
wǔ
「五」
wú qí jùn zhí wù míng shí tú kǎo juàn sān yī jīn jú: dōng shí sè huáng, jīng chūn fù qīng, huò jí yǐ wèi lú jú. běn cǎo gāng mù juǎn sān shí jīn jú: cǐ jú shēng shí qīng lú sè, huáng shú zé rú jīn, gù yǒu jīn jú lú jú zhī míng. huò yún, lú, jiǔ qì zhī míng, qí xíng xiào zhī gù yě. shì lú jú jiù shì hú jú. běn mù yǐn wú lù? dì lǐ zhì péi yuān guǎng zhōu jì jí guǎng zhōu jì suǒ jì, qí shí dōu shì jīn gān shǔ de mǒu xiē zhǒng, hé shàng mù yǐn guō pú suǒ jì tóng lèi, bù guò guō pú suǒ jì yòu míng gěi kè chéng, gù yào shù liè rù chéng mù.
吳其濬《植物名實圖考》卷三一「金橘」:「冬時色黃,經春復青,或即以為盧橘。」《本草綱目》卷三十「金橘」:「此橘生時青盧色,黃熟則如金,故有金橘、盧橘之名。……或云,盧,酒器之名,其形肖之故也。」是「盧橘」就是「壺橘」。本目引《吳錄?地理志》、裴淵《廣州記》及《廣州記》所記,其實都是金柑屬的某些種,和上目引郭璞所記同類,不過郭璞所記又名「給客橙」,故《要術》列入「橙」目。
liù
「六」
wú huì, zhǐ wú jùn yǔ huì jī jùn, dàn wú huì zé zhǐ wú xiàn, zhè lǐ dāng shì zhǐ qián zhě.
「吳、會」,指吳郡與會稽郡,但「吳會」則指吳縣,這裏當是指前者。
gān yī wǔ guǎng zhì yuē yī: gān yǒu èr shí yī hé èr. yǒu chéng dū píng dì gān, dà rú shēng, sè cāng huáng. jiān wèi nán ān xiàn yī, chū hǎo huáng gān.
甘一五《廣志》曰(一):「甘有二十一核(二)。有成都平蔕甘,大如升,色蒼黃。犍為南安縣「一」,出好黃甘。」
jīng zhōu jì yuē sān: zhī jiāng èr yǒu míng gān sì. yí dū jùn sān jiù jiāng běi yǒu gān yuán, míng yí dū gān.
《荊州記》曰(三):「枝江「二」有名甘(四)。宜都郡「三」舊江北有甘園,名「宜都甘」。」
xiāng zhōu jì yuē wǔ: zhōu gù dài chéng sì nèi yǒu táo kǎn liù miào, dì shì jiǎ yì gù zhái wǔ. yì shí zhǒng gān, yóu yǒu cún zhě.
《湘州記》曰(五):「州故大城「四」內有陶侃(六)廟,地是賈誼故宅「五」。誼時種甘,猶有存者。」
fēng tǔ jì yuē qī: gān, jú zhī shǔ, zī wèi tián měi tè yì zhě yě. yǒu huáng zhě, yǒu chēng bā zhě, wèi zhī hú gān liù.
《風土記》曰(七):「甘,橘之屬,滋味甜美特異者也。有黃者,有赬(八)者,謂之「壺甘」「六」。」
yī
(一)
yì wén lèi jù juǎn bā liù chū xué jì juǎn èr bā tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù jūn gān tiáo jūn yǐn dào cǐ tiáo, shǒu jù hù yì jiàn xiào jì èr yǒu chéng dū sè cāng huáng jù tóng yào shù jiān wèi huáng gān jù chū xué jì yù lǎn quē hǎo zì, lèi jù quán quē cóng sè cāng huáng yǐ xià kòng bái sān xíng.
《藝文類聚》卷八六、《初學記》卷二八、《太平御覽》卷九六六(均「甘」條)均引到此條,首句互異(見校記(二));「有成都……色蒼黃」句同《要術》;「犍為……黃甘」句《初學記》、《御覽》缺「好」字,《類聚》全缺(從「色蒼黃」以下空白三行)。
èr
(二)
hé, míng chāo zuò wú cǐ zì, hú xiāng běn zuò lì, dāng jūn xì hé zì zhī wù jīn dǎi běn jí qīng kè běn zuò zhǒng, hú xiāng běn xiào jì yě shuō lì zuò zhǒng, sì hū zhǒng zì hěn hé shì jīn chāo zé kòng bái èr gé. zhè jù yù lǎn yǐn zuò gān yǒu èr shí yī hé, lèi jù yǐn zuò yǒu gān yī hé, chū xué jì yǐn zuò yǒu huáng gān, yī hé, dōu shì hé, bú shì zhǒng, zī zuò hé. àn guǎng zhì liè jǔ gè zhǒng pǐn míng shí, cháng shì yǒu shén me zhǒng, zhè gè zhǒng zěn me yàng lián liè, zé lèi jù de yǒu gān yī hé, huò chū xué jì de yǒu huáng gān, yī hé, yǔ yǒu chéng dū píng dì gān bìng liè, hé guǎng zhì de tǐ lì fú hé. běn cǎo gāng mù juǎn sān shí jì zài rǔ gān shuō: yī kē jǐn èr sān hé, yì yǒu quán wú zhě, wèi gān zhōng jué pǐn yě. zhè jiāng huáng yán jiāng xī nán fēng suǒ chǎn rǔ jú hé fú jiàn zhāng zhōu shì guǎng dōng cháo zhōu yī dài suǒ chǎn jiāo gān, dōu zhǐ yǒu yī èr kē zhǒng zi, pǐn zhì gān měi. zhè lèi hǎo gān, zhèng shì guǎng zhì suǒ yào jì de. ér gān yī hěn róng yì cuò chéng niàn yī, zài cuò jiù biàn chéng èr shí yī liǎo. suǒ yǐ gān yǒu èr shí yī hé, yīng rú lèi jù suǒ yǐn, zuò yǒu gān yī hé, qián èr zì yòu dào cuò le.
「核」,明抄作「●」(無此字),湖湘本作「粒」,當均係「核」字之誤;《津逮》本及清刻本作「種」,湖湘本校記也說「粒作種」,似乎「種」字很合適;金抄則空白二格。這句《御覽》引作「甘有二十一核」,《類聚》引作「有甘一核」,《初學記》引作「有黃甘,一核」,都是「核」,不是「種」,茲作「核」。按《廣志》列舉各種品名時,常是「有什麼種,這個種怎麼樣」連列,則《類聚》的「有甘一核」,或《初學記》的「有黃甘,一核」,與「有成都平蔕甘……」並列,和《廣志》的體例符合。《本草綱目》卷三十記載「乳柑」說:「一顆僅二三核,亦有全無者,……為柑中絕品也。」浙江黃巖、江西南豐所產乳橘和福建漳州市、廣東潮州一帶所產蕉柑,都只有一二顆種子,品質甘美。這類好柑,正是《廣志》所要記的。而「甘一」很容易錯成「廿一」,再錯就變成「二十一」了。所以「甘有二十一核」,應如《類聚》所引,作「有甘一核」,前二字又倒錯了。
sān
(三)
jīng zhōu jì yǒu duō zhǒng, jūn yǐ yì. tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù yǐn jīng zhōu jì tóng yào shù chū xué jì juǎn èr bā yǐn wú zhī jiāng yǒu míng gān jù, xià jù quē yǒu zì.
《荊州記》有多種,均已佚。《太平御覽》卷九六六引《荊州記》同《要術》;《初學記》卷二八引無「枝江有名甘」句,下句缺「有」字。
sì
(四)
gān, gè běn wú, wú diǎn jù yù lǎn yǐn bǔ gān zì, jiàn xī běn cóng zhī. zī jù yù lǎn bǔ rù. wéi huáng lù sēn rèn wèi: jiàn ān zhōng wèi qǔ jīng zhōu, fēn nán jùn zhī jiāng yǐ xī wèi lín jiāng jùn. chì bì zhī bài, lín jiāng rù shǔ, gǎi yí dū jùn. shì yǐ zhī jiāng yòu míng yí dū jiù jùn. yǒu běn tōng yòu. zé cǐ jù yīng dú chéng: zhī jiāng yǒu yòu míng yí dū jiù jùn, jiāng běi yǒu gān yuán, jùn jiù yào dào zuò jiù jùn.
「甘」,各本無,吾點據《御覽》引補「甘」字,漸西本從之。茲據《御覽》補入。惟黃麓森認為:「建安中魏取荊州,分南郡枝江以西為臨江郡。赤壁之敗,臨江入蜀,改宜都郡。……是以枝江又名宜都舊郡。「有」本通「又」。」則此句應讀成:「枝江有(又)名宜都舊郡,江北有甘園,」「郡舊」要倒作「舊郡」。
wǔ
(五)
xiāng zhōu jì yǒu duō zhǒng, jūn yǐ yì. tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù yǐn xiāng zhōu jì tóng yào shù.
《湘州記》有多種,均已佚。《太平御覽》卷九六六引《湘州記》同《要術》。
liù
(六)
kǎn, yuán zuò?, táng yùn: tóng kǎn, zī gǎi cóng jīn xiě.
「侃」,原作「?」,《唐韻》:「同侃」,茲改從今寫。
qī
(七)
chū xué jì juǎn èr bā yǐn zuò zhōu chù fēng tǔ jì, wén tóng. yì wén lèi jù juǎn bā liù tài píng yù lǎn juǎn jiǔ liù liù yǐn fēng tǔ jì yì tóng, wéi lèi jù hú gān zuò hú gān, yù lǎn zé chēng zhě chóng wén, jí hú gān zhuān zhǐ chēng zhě. nán fāng cǎo mù zhuàng juǎn xià yǒu hé fēng tǔ jì xiāng tóng de jì zài, chēng zhě yě chóng wén. jīn chāo hú zì de dì wèi shì kòng bái èr gé, kě néng yuán shì chēng zhě èr zì tuō qù.
《初學記》卷二八引作周處《風土記》,文同。《藝文類聚》卷八六、《太平御覽》卷九六六引《風土記》亦同,惟《類聚》「壺甘」作「胡甘」,《御覽》則「赬者」重文,即「壺甘」專指「赬者」。《南方草木狀》卷下有和《風土記》相同的記載,「赬者」也重文。金抄「壺」字的地位是空白二格,可能原是「赬者」二字脫去。
bā
(八)
chēng, yīn chēng, chì sè huò qiǎn chì sè, míng chāo zuò? lèi jù chū xué jì tóng, sú zì hú xiāng běn zuò zhě, suī yě shì chì sè, yīng shì wù zì jīn chāo jīn dǎi běn děng jūn zuò chēng yù lǎn tóng, nán fāng cǎo mù zhuàng yǒu yīn xí fēng tǔ jì de kě néng, yě shì chēng, gù cóng jīn chāo.
「赬」,音稱,赤色或淺赤色,明抄作「?」(《類聚》、《初學記》同),俗字;湖湘本作「赭」,雖也是赤色,應是誤字;金抄、《津逮》本等均作「赬」(《御覽》同),《南方草木狀》有因襲《風土記》的可能,也是「赬」,故從金抄。
yī
「一」
nán ān xiàn, hàn zhì, nán cháo sòng qí yǐ hòu fèi, gù zhì zài jīn sì chuān shěng jiā jiāng xiàn.
南安縣,漢置,南朝宋齊以後廢,故治在今四川省夾江縣。
èr
「二」
zhī jiāng, xiàn míng, hàn zhì, jìn sòng yīn zhī, gù zhì zài jīn hú běi shěng jiāng líng xiàn xī.
枝江,縣名,漢置,晉宋因之,故治在今湖北省江陵縣西。
sān
「三」
yí dū jùn, sān guó shǔ zhì, gù zhì zài jīn hú běi shěng yí dū xiàn xī běi.
宜都郡,三國蜀置,故治在今湖北省宜都縣西北。
sì
「四」
zhōu, zhǐ xiāng zhōu zhōu zhì, zài jīn zhǎng shā. xiāng zhōu zài dōng jìn xián hé sān nián sān èr bā nián bìng rù jīng zhōu, zhì yì xī bā nián sì yī èr nián zài shè lì, qí hòu huò bìng huò xī, cháng yǒu biàn gèng. suǒ chēng gù dài chéng, kě néng shì zài zài shè zhōu zhī hòu zhǐ chēng qí jiù chéng.
「州」,指湘州州治,在今長沙。湘州在東晉咸和三年(三二八年)併入荊州,至義熙八年(四一二年)再設立,其後或併或析,常有變更。所稱「故大城」,可能是在再設州之後指稱其舊城。
wǔ
「五」
jiǎ yì bú shì zhǎng shā rén, dàn céng zài zhǎng shā rèn shì. táo kǎn céng fēng wèi zhǎng shā jùn gōng, sǐ yú dōng jìn xián hé qī nián sān sān èr nián.
賈誼不是長沙人,但曾在長沙任事。陶侃曾封為長沙郡公,死於東晉咸和七年(三三二年)。
liù
「六」
cuī bào gǔ jīn zhù juǎn xià: gān shí xíng rú shí liú zhě, wèi zhī hú gān. gǔ shí duì yú mǒu xiē guā guǒ, yǐ qí xíng zhuàng lüè shì hú, měi yǒu hú míng, rú hú lú jìng chēng wèi hú, yě jiào hú lú lú yě shì yī zhǒng shèng jiǔ de róng qì, shàng ruì xià dà de zǎo jiào hú zǎo jiàn ěr yǎ? shì mù guō zhù, jīn gān shǔ de lú jú yě jiào hú jú jiàn jú yī sì zhù shì wǔ děng. běn cǎo gāng mù juǎn sān shí gān jì zài yǒu yī zhǒng jìn dì qǐ rú mán tóu jiān de mán tóu gān, yě xiàng hú xíng.
崔豹《古今注》卷下:「甘實形如石榴者,謂之「壺甘」。」古時對於某些瓜果,以其形狀略似壺,每有「壺」名,如葫蘆逕稱為「壺」,也叫「壺盧」(「盧」也是一種盛酒的容器),上銳下大的棗叫「壺棗」(見《爾雅?釋木》郭注),金柑屬的「盧橘」也叫「壺橘」(見「橘〔一四〕」注釋「五」)等。《本草綱目》卷三十「柑」記載有一種「近蒂起如饅頭尖」的「饅頭柑」,也像壺形。
yòu yī liù shuō wén yuē yī: yòu, tiáo yě, shì chéng, shí cù.
柚一六《說文》曰(一):「柚,條也,似橙,實酢。」
lǚ shì chūn qiū yuē èr: guǒ zhī měi zhě, yún mèng yī zhī yòu.
《呂氏春秋》曰(二):「果之美者,……雲夢「一」之柚。」
liè zǐ yuē sān: wú chǔ zhī guó, yǒu dà mù yān, qí míng wèi? yīn yòu, bì shù ér dōng qīng, shēng shí dān ér wèi suān. shí pí zhī, yǐ fèn jué èr zhī jí. qí zhōu zhēn zhī. dù huái ér běi, huà wèi zhǐ yān.
《列子》曰(三):「吳楚之國,有大木焉,其名為「?」音柚,碧樹而冬青,生實丹而味酸。食皮汁,已憤厥「二」之疾。齊州珍之。渡淮而北,化為枳焉。」
péi yuān jì yuē sì: guǎng zhōu bié yǒu yòu, hào yuē léi yòu sān, shí rú shēng dà.
裴淵《記》曰(四):「廣州別有柚,號曰「雷柚「三」」,實如升大。」
fēng tǔ jì yuē wǔ: yòu, dà jú yě, sè huáng ér wèi cù.
《風土記》曰(五):「柚,大橘也,色黃而味酢。」
yī
(一)
shì chéng, shí cù, shuō wén zuò shì chéng ér cù. guō pú zhù ěr yǎ? shì mù yòu, tiáo yě shì shì chéng, shí cù, hé yào shù suǒ yǐn de shuō wén xiāng tóng.
「似橙,實酢」,《說文》作「似橙而酢」。郭璞注《爾雅?釋木》「柚,條」也是「似橙,實酢」,和《要術》所引的《說文》相同。
èr
(二)
zhè shì jié yǐn lǚ shì chūn qiū? běn wèi piān wén, cān kàn guǒ luǒ qī xiào jì èr.
這是節引《呂氏春秋?本味》篇文,參看「果蓏〔七〕」校記(二)。
sān
(三)
jiàn liè zǐ? tāng wèn piān, chú wú qīng zì jí shí xià duō qí zì, huà shàng duō ér zì wài, tóng yào shù. dōng qīng, shēng yì wén lèi jù juǎn bā qī yòu jí tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sān yòu yǐn liè zǐ lèi jù wù zuò liè chuán jūn wú shēng zì, ér liè zǐ wú qīng zì, cǐ jù zuò bì shù ér dōng shēng, shēng yīng shì qīng zì zhī wù, huò tuō qīng zì. yīn yòu de yīn zhù, liè zǐ zhù yì yǒu.
見《列子?湯問》篇,除無「青」字及「食」下多「其」字,「化」上多「而」字外,同《要術》。「冬青,生」《藝文類聚》卷八七「柚」及《太平御覽》卷九七三「柚」引《列子》(《類聚》誤作「列傳」)均無「生」字,而《列子》無「青」字,此句作「碧樹而冬生」,「生」應是「青」字之誤,或脫「青」字。「音柚」的音注,《列子》注亦有。
sì
(四)
péi yuān jì, tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sān yǐn zuò péi yuān guǎng zhōu jì, yào shù shěng qù huò tuō qù guǎng zhōu èr zì. dàn wén zhōng guǎng zhōu èr zì, yù lǎn yǐn yòu méi yǒu, zé yào shù shì cóng shū míng cuàn rù zhèng wén nèi, yě yǒu kě néng.
「裴淵《記》」,《太平御覽》卷九七三引作「裴淵《廣州記》」,《要術》省去或脫去「廣州」二字。但文中「廣州」二字,《御覽》引又沒有,則《要術》是從書名竄入正文內,也有可能。
wǔ
(五)
tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sān yǐn fēng tǔ jì sè huáng ér wèi cù zuò chì huáng ér cù yě, yú tóng yào shù.
《太平御覽》卷九七三引《風土記》「色黃而味酢」作「赤黃而酢也」,餘同《要術》。
yī
「一」
yún mèng, gǔ zé sǒu míng, zài jīn dòng tíng hú jí qí yǐ běi dì qū.
雲夢,古澤藪名,在今洞庭湖及其以北地區。
èr
「二」
fèn jué, fèn mèn jué nì. yǐ, chú qù, zhì liáo.
「憤厥」,憤懣厥逆。「已」,除去,治療。
sān
「三」
běn cǎo gāng mù juǎn sān shí yòu: guǎng yǎ wèi zhī léi yòu, léi yì hú yě. jīn běn guǎng yǎ wú cǐ yǔ. qīng xú shòu qí pǐn fāng lù yě shuō: guǎng yǎ wèi zhī léi, kě néng yī jù běn cǎo gāng mù. zì huì bǔ: léi yòu, dà jú yě. jiàn lín hǎi zhì. guǎng yùn: léi, píng yě, hú yě. shì suǒ wèi léi yòu huò léi yòu, hé hú gān lú jú tóng yàng, dōu yǐ xíng zhuàng xiāng sì dé míng.
《本草綱目》卷三十「柚」:「《廣雅》謂之「鐳柚」,鐳亦壺也。」(今本《廣雅》無此語。清徐壽其《品芳錄》也說:「《廣雅》謂之「鐳」」,可能依據《本草綱目》。)《字彙補》:「鐳柚,大橘也。見《臨海志》。」《廣韻》:「鐳,瓶也,壺也。」是所謂「鐳柚」或「雷柚」,和「壺柑」、「盧橘」同樣,都以形狀相似得名。
jiǎ yī qī ěr yǎ yuē yī: fèi, jiǎ yě. guō pú zhù yuē: yòu shǔ yě. zi dà rú yú, pí hòu èr sān cùn, zhōng shì zhǐ, gōng èr shí zhī, shǎo wèi.
椵一七《爾雅》曰(一):「櫠,椵也。」郭璞注曰:「柚屬也。子大如盂,皮厚二三寸,中似枳,供(二)食之,少味。」
yī
(一)
jiàn ěr yǎ? shì mù, wú yě zì. běn juǎn yǐn ěr yǎ gè tiáo duō yǒu yě zì, hé jīn běn ěr yǎ bù tóng, zhè kě néng yě shì rú yán shì jiā xùn? shū zhèng piān suǒ shuō chū yú sú xué suǒ jiā. fèi yīn fèi, jiǎ yīn jiǎ.
見《爾雅?釋木》,無「也」字。本卷引《爾雅》各條多有「也」字,和今本《爾雅》不同,這可能也是如《顏氏家訓?書證》篇所說出於「俗學」所加。「櫠」音廢,「椵」音賈。
èr
(二)
guō pú zhù tóng yào shù, wéi wú gōng zì, tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sān jiǎ yǐn guō zhù yì wú, yǒu fèi jiě, yào shù yǎn. ér qīng shào jìn hán ěr yǎ zhèng yì yǐn zuò shí, zé zhǐ shí lián wén, huò xì yǐ yì gǎi.
郭璞注同《要術》,惟無「供」字,《太平御覽》卷九七三「椵」引郭注亦無,有費解,《要術》衍。而清邵晉涵《爾雅正義》引作「實」,則「枳實」連文,或係以意改。
lì yī bā shén yì jīng yuē: dōng běi huāng zhōng, yǒu mù gāo sì shí zhàng, yè zhǎng wǔ chǐ, guǎng sān cùn, míng lì. qí shí jìng sān chǐ, qí ké chì, ér ròu huáng bái, wèi tián. shí zhī duō, lìng rén duǎn qì ér kě.
栗一八《神異經》曰:「東北荒中,有木高四十丈,葉長五尺,廣三寸,名「栗」。其實徑三尺,其殼赤,而肉黃白,味甜。食之多,令人短氣而渴。」
pí pá yī jiǔ guǎng zhì yuē yī: pí pá, dōng huā. shí huáng, dà rú jī zi, xiǎo zhě rú xìng, wèi tián cù. sì yuè shú. chū nán ān jiān wèi yí dū yī.
枇杷一九《廣志》曰(一):「枇杷,冬花。實黃,大如雞子,小者如杏,味甜酢。四月熟。出南安、犍為、宜都「一」。」
fēng tǔ jì yuē èr: pí pá, yè shì lì, zi shì èr, shí shí ér cóng shēng.
《風土記》曰(二):「枇杷,葉似栗,子似●「二」,十十而叢生。」
jīng zhōu tǔ dì jì yuē sān: yí dū chū dà pí pá.
《荊州土地記》曰(三):「宜都出大枇杷。」
yī
(一)
tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī yī pí pá yǐn guǎng zhì quē huáng zì, chǎn dì wú nán ān yí dū.
《太平御覽》卷九七一「枇杷」引《廣志》缺「黃」字,產地無「南安」、「宜都」。
èr
(二)
tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī yī yǐn fēng tǔ jì zi shì zuò zi shì xìng, shí shí ér cóng shēng zuò xiǎo ér cóng shēng, mò liǎo duō sì yuè shú jù.
《太平御覽》卷九七一引《風土記》「子似●」作「子似杏」,「十十而叢生」作「小而叢生」,末了多「四月熟」句。
sān
(三)
yì wén lèi jù juǎn bā qī pí pá yǐn yě shì jīng zhōu tǔ dì jì, tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī yī zé yǐn zuò jīng zhōu jì. yǐn wén jūn tóng yào shù.
《藝文類聚》卷八七「枇杷」引也是《荊州土地記》,《太平御覽》卷九七一則引作《荊州記》。引文均同《要術》。
yī
「一」
nán ān, yǔ jiān wèi yí dū bìng liè, kě néng shì jùn míng bú shì gān yī wǔ de nán ān xiàn. nán ān jùn yǒu sān chù, èr chù jūn nán cháo sòng zhì, zài guǎng zhì de zuò zhě jìn guō yì gōng yǐ hòu lìng yī chù hòu hàn zhì, yǒu jīn gān sù shěng lǒng xī xiàn děng dì, yīng shì zhè lǐ suǒ zhǐ. jiān wèi jùn yuē yǒu jīn sì chuān shěng jiān wèi yí bīn děng xiàn dì. yí dū jùn jiàn gān yī wǔ zhù shì sān.
南安,與犍為、宜都並列,可能是郡名(不是「甘〔一五〕」的南安縣)。南安郡有三處,二處均南朝宋置,在《廣志》的作者晉郭義恭以後;另一處後漢置,有今甘肅省隴西縣等地,應是這裏所指。犍為郡約有今四川省犍為宜賓等縣地。宜都郡見「甘〔一五〕」注釋「三」。
èr
「二」
, jí zi, jiàn běn juǎn zi sì sān.
「●」,即「●子」,見本卷「●子〔四三〕」。
bēi yī èr xī jīng zá jì yuē yī: wū bēi, qīng bēi, chì táng bēi.
椑「一」二0《西京雜記》曰(一):「烏椑,青椑,赤棠椑。」
yí dū chū dà bēi. èr
「宜都出大椑。(二)」
yī
(一)
xī jīng zá jì juǎn yī zài chū xiū shàng lín yuàn, qún chén yuǎn fāng gè xiàn míng guǒ yì shù, yì yǒu zhì wèi měi míng, yǐ biāo qí lì de xià miàn jì liè zhe gè zhǒng míng guǒ yì shù. guān yú bēi shì: bēi sān: qīng bēi, chì yè bēi, wū bēi. chì yè huò xì chì táng zhī wù.
《西京雜記》卷一在「初修上林苑,群臣遠方各獻名果異樹,亦有製為美名,以摽奇麗」的下面記列著各種「名果異樹」。關於椑是:「椑三:青椑,赤葉椑,烏椑。」「赤葉」或係「赤棠」之誤。
èr
(二)
yí dū chū dà bēi zhè jù yuán jiē xiě zài chì táng bēi xià miàn, biàn chéng xī jīng zá jì wén, dàn xī jīng zá jì wú cǐ jù, yě bù kě néng yǒu, ér zhèng wén bìng méi yǒu tí dào dà bēi, yě bù xiàng shì zhù wén. tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī yī bēi yǐn cǐ jù biāo míng chū zì jīng zhōu tǔ dì jì, kě néng yào shù tuō qù jīng zhōu tǔ dì jì yuē de tí chēng. suī rán yù lǎn yǐn shū, cháng yǒu cuò liè chū chù děng máo bìng, qí zhèng què xìng, pō yǒu kě yí, dàn zài méi yǒu qí tā zī liào qián, yě zhǐ néng rèn wèi shì chū zì jīng zhōu tǔ dì jì de.
「宜都出大椑」這句原接寫在「赤棠椑」下面,變成《西京雜記》文,但《西京雜記》無此句,也不可能有,而正文並沒有提到「大椑」,也不像是注文。《太平御覽》卷九七一「椑」引此句標明出自《荊州土地記》,可能《要術》脫去「《荊州土地記》曰」的題稱。雖然《御覽》引書,常有錯列出處等毛病,其正確性,頗有可疑,但在沒有其他資料前,也只能認為是出自《荊州土地記》的。
yī
「一」
bēi, jiàn juǎn sì zhǒng shì piān zhù shì sì.
「椑」,見卷四《種柿》篇注釋「四」。
gān zhè èr yī shuō wén yuē yī: shǔ zhè yě. àn shū chuán yuē èr, huò wèi yù zhè sān, huò gàn zhè sì, huò hán, huò gān zhè, huò dōu zhè, suǒ zài bù tóng.
甘蔗二一《說文》曰(一):「藷蔗也。」按書傳曰(二),或為「芋蔗(三)」,或「干蔗(四)」,或「邯●」,或「甘蔗」,或「都蔗」,所在不同。
yú dōu xiàn wǔ tǔ rǎng féi wò, piān yí gān zhè, wèi jí cǎi sè, yú xiàn suǒ wú, yī jié shù cùn zhǎng liù. jùn yǐ xiàn yù.
雩都縣(五)土壤肥沃,偏宜甘蔗,味及采色,餘縣所無,一節數寸長(六)。郡以獻御。
yì wù zhì yuē qī: gān zhè, yuǎn jìn jiē yǒu. jiāo zhǐ suǒ chǎn gān zhè tè chún hǎo, běn mò wú bó hòu yī, qí wèi zhì jūn. wéi shù cùn, zhǎng zhàng yú, pō shì zhú. zhǎn ér shí zhī, jì gān zé qǔ zhī wèi bā yí táng, míng zhī yuē táng, yì fù zhēn yě. yòu jiān ér pù zhī, jì níng, rú bīng, pò rú bó qí jiǔ, shí zhī, rù kǒu xiāo shì, shí rén wèi zhī shí mì zhě yě.
《異物志》曰(七):「甘蔗,遠近皆有。交趾所產甘蔗特醇好,本末無薄厚「一」,其味至均。圍數寸,長丈餘,頗似竹。斬而食之,既甘;迮取汁為(八)飴餳,名之曰「糖」,益復珍也。又煎而曝之,既凝,如冰,破如博棋(九),食之,入口消釋,時人謂之「石蜜」者也。」
jiā zhèng fǎ yuē: sān yuè kě zhǒng gān zhè.
《家政法》曰:「三月可種甘蔗。」
yī
(一)
shuō wén: shǔ, shǔ zhè yě. zhè, shǔ zhè yě. dōu shì shǔ zhè lián wén, yào shù yǐn zuò shǔ zhè yě, shì shěng qù shàng miàn dí dān zì, jìng chéng biāo mù gān zhè zuò shì. yào shù zhōng zhè yàng de yǐn fǎ pō duō, rú jiǔ jiǔ yī yǐn zì lín děng dōu shì zhè yàng. gǔ dài wén xiàn shàng gān zhè huò chēng shǔ zhè zhū zhè huò zhū zhè, dàn méi yǒu chēng wèi shǔ de, suǒ yǐ zhè lǐ yīng shǔ zhè lián wén, bú shì diào le yī gè shǔ zì.
《說文》:「藷,藷蔗也。蔗,藷蔗也。」都是「藷蔗」連文,《要術》引作「藷蔗也」,是省去上面的單字,逕承標目「甘蔗」作釋。《要術》中這樣的引法頗多,如「●〔九九〕」「●〔一00〕」引《字林》等都是這樣。古代文獻上甘蔗或稱「藷蔗」、「諸蔗」或「諸柘」,但沒有稱為「藷」的,所以這裏應「藷蔗」連文,不是掉了一個「藷」字。
èr
(二)
àn shū chuán yuē yún yún, shì jiǎ shì zhāi lù wén xiàn suǒ zài guān yú gān zhè de yì míng. gàn zhè jiàn yú cáo pī diǎn lùn yuán zi zhèng shū jiàn tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sì yǐn jí nán fāng cǎo mù zhuàng děng dōu zhè jiàn yú cáo zhí shī zhāng xié fù děng jiàn yù lǎn juǎn jiǔ qī sì yǐn hán, shén yì jīng zuò jiàn tóng yù lǎn yǐn gān zhè zuì duō, jìn nán běi cháo yǐ hòu, jiàn qū tǒng yī, duō chēng gān zhè.
「按書傳曰」云云,是賈氏摘錄文獻所載關於甘蔗的異名。「干蔗」見於曹丕《典論》、袁子《正書》(見《太平御覽》卷九七四引)及《南方草木狀》等;「都蔗」見於曹植詩、張協賦等(見《御覽》卷九七四引);「邯●」,《神異經》作「●●」(見同《御覽》引);「甘蔗」最多,晉南北朝以後,漸趨統一,多稱「甘蔗」。
sān
(三)
yù zhè, gè běn tóng, wèi jiàn wén xiàn jì zài gān zhè gǔ yǒu chēng wèi gān zhè rú fú qián tōng sú wén, jiàn shuō wén shǔ zì duàn zhù yǐn, kě néng yù shì gān zì zhī wù. bù guò kǎo lǜ dào yù zhè hé shǔ zhè dōu zhè zì yīn dōu xiāng jìn, jiǎ shì suǒ jiàn gǔ wén xiàn shàng huò xǔ yǒu chēng wèi yù zhè de, gū réng qí jiù.
「芋蔗」,各本同,未見文獻記載;甘蔗古有稱為「竿蔗」(如服虔《通俗文》,見《說文》「藷」字段注引),可能「芋」是「竿」字之誤。不過考慮到「芋蔗」和「藷蔗」、「都蔗」字音都相近,賈氏所見古文獻上或許有稱為「芋蔗」的,姑仍其舊。
sì
(四)
gàn zhè, jīn chāo zuò yú zhè, míng chāo hú xiāng běn zuò qiān zhè, jūn xì xíng jìn ér é, tā běn zuò gàn zhè, zī gǎi zhèng.
「干蔗」,金抄作「于蔗」,明抄、湖湘本作「千蔗」,均係形近而訛,他本作「干蔗」,茲改正。
wǔ
(五)
yú dōu xiàn, jīn jiāng xī shěng yú dū xiàn, hàn zhì, liáng chén jiān fèi, suí fù zhì. zhè yī tiáo hé bēi èr de yí dū chū dà bēi yī yàng, yě shì tuō qù shū míng de.
雩都縣,今江西省于都縣,漢置,梁陳間廢,隋復置。這一條和「椑〔二0〕」的「宜都出大椑」一樣,也是脫去書名的。
liù
(六)
shù cùn zhǎng, jǐn míng chāo rú wén, jīn chāo shù cùn zuò shù shí, zhǎng kòng bái, tā běn zuò shù shí zhǎng, xiǎn xì yóu cùn de cán wén shí zhuǎn wù chéng shí, zī jù míng chāo gǎi zhèng.
「數寸長」,僅明抄如文,金抄「數寸」作「數十」,「長」空白,他本作「數拾長」,顯係由「寸」的殘文「十」轉誤成「拾」,茲據明抄改正。
qī
(七)
tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī sì gān shù yǐn yì wù zhì qí wèi zhì jūn zuò qí wèi gān, bù rú yào shù zé qǔ zhī zuò shēng qǔ zhī zì cǐ yǐ xià zé jí jiǎn, zhǐ shì: shēng qǔ zhī, wèi yí táng, yì. jiān ér bào zhī, níng rú bīng.
《太平御覽》卷九七四「甘庶」引《異物志》「其味至均」作「其味甘」,不如《要術》;「迮取汁」作「生取汁」;自此以下則極簡,只是:「生取汁,為飴餳,益。煎而暴之,凝如冰。」
bā
(八)
wèi, yuán zuò rú, tài píng yù lǎn yǐn yì wù zhì zuò wèi, lìng wài yǐn wú lù? dì lǐ zhì yī tiáo, hé yì wù zhì dà tóng xiǎo yì, yě shì zé yǐ wèi táng, rú xiǎn xì wèi zì zhī wù, zī gǎi zhèng. yīn wèi gān zhè zhī wèi jīng jiā gōng jiān zhì bù kě néng rú yí táng, nà zhǐ néng shì zhè jiāng. sòng wáng zhuó táng shuāng pǔ: zì gǔ shí zhè zhě, shǐ wèi zhè jiāng, sòng yù zhāo hún suǒ wèi yǒu zhè jiāng xiē shì yě. qí hòu wèi zhè táng, sūn liàng shǐ huáng mén jiù zhōng cáng lì qǔ jiāo zhōu xiàn gān zhè táng àn shì jiàn jiāng biǎo chuán, yì wén lèi jù juǎn bā qī yù lǎn juǎn jiǔ qī sì jūn yǒu yǐn dào shì yě. qí hòu yòu wèi shí mì, guǎng zhì yún: zhè táng wèi shí mì, nán zhōng bā jùn zhì: zé gān zhè zhī, pù pù shàng yīng tuō jiān zì chéng táng, wèi zhī shí mì shì yě. kě jiàn zhè zhī zhǐ shì zhè zhī, gǔ rén yě běn lái méi yǒu hé zhè táng děng tóng qǐ lái.
「為」,原作「如」,《太平御覽》引《異物志》作「為」,另外引《吳錄?地理志》一條,和《異物志》大同小異,也是「笮以為餳」,「如」顯係「為」字之誤,茲改正。因為甘蔗汁未經加工煎製不可能「如飴餳」,那只能是「蔗漿」。宋王灼《糖霜譜》:「自古食蔗者,始為蔗漿,宋玉《招魂》所謂「……有柘漿些」是也。其後為蔗餳,孫亮使黃門就中藏吏取交州獻甘蔗餳(按事見《江表傳》,《藝文類聚》卷八七、《御覽》卷九七四均有引到)是也。其後又為石蜜,《廣志》云:「蔗餳為石蜜」,《南中八郡志》:「笮甘蔗汁,曝(「曝」上應脫「煎」字)成餳,謂之石蜜」……是也。」可見蔗汁只是蔗汁,古人也本來沒有和蔗餳等同起來。
jiǔ
(九)
bó qí, yuán zuò zhuān qí, gù rán bù tōng, jí shǐ jiāng zhè èr zì chāi kāi, dú chéng pò rú zhuān, qí shí zhī, tóng yàng fèi jiě. tài píng yù lǎn juǎn bā wǔ qī mì yǐn yì wù zhì yǒu tóng yàng jì zài jiāo zhǐ gān zhè de yī tiáo, quán wén shì: jiāo zhǐ cǎo zī àn yīng shì gān zī jí gān zhè de yì míng zhī wù, dà zhě shù cùn. jiān zhī, níng rú bīng, pò rú bó qí, wèi zhī shí mì. yòu juǎn jiǔ qī sì gān zhè yǐn wú lù? dì lǐ zhì yǒu xiāng sì jì zài: pù zhī, níng rú bīng, pò rú bó qí, rù kǒu xiāo shì. jūn zuò bó qí huò qí, yào shù xiǎn rán shì cǐ èr zì zhī wù, zī gǎi zhèng.
「博棋」,原作「塼其」,固然不通,即使將這二字拆開,讀成「破如塼,其食之」,同樣費解。《太平御覽》卷八五七「蜜」引《異物志》有同樣記載交趾甘蔗的一條,全文是:「交趾草滋(按應是「竿滋」即甘蔗的異名之誤),大者數寸。煎之,凝如冰,破如博棋,謂之「石蜜」。」又卷九七四「甘蔗」引《吳錄?地理志》有相似記載:「……曝之,凝如冰,破如博碁,入口消釋。」均作「博棋」(或碁),《要術》顯然是此二字之誤,茲改正。
yī
「一」
bó hòu, zhǐ tián wèi de nóng dàn.
「薄厚」,指甜味的濃淡。
? èr èr shuō wén yuē yī:? yī, jì èr yě.
?二二《說文》曰(一):「?「一」,芰(二)也。」
guǎng zhì yuē sān: jù yě dà? sì, dà yú cháng?. huái hàn zhī nán, xiōng nián yǐ jì wèi shū, yóu yǐ yù èr wèi zī yě. jù yě, lǔ sǒu sān yě.
《廣志》曰(三):「鉅野大?(四),大於常?。淮漢之南,凶年以芰為蔬,猶以預「二」為資也。鉅野,魯藪「三」也。」
yī
(一)
shuō wén zuò: líng, jì yě. chǔ wèi zhī jì, qín wèi zhī xiè gòu. yòu: jì, líng yě. jūn cóng shuǐ zuò líng. yì wén lèi jù juǎn bā èr líng yǐn shuō wén zé zuò: líng,? yě. àn líng, huò zuò?, guǎng yǎ? shì cǎo:? jì, xiè gòu yě.
《說文》作:「蔆,芰也。……楚謂之「芰」,秦謂之「薢茩」。」又:「芰,蔆也。」均從水作「蔆」。《藝文類聚》卷八二「菱」引《說文》則作:「菱,?也。」按「蔆」,或作「?」,《廣雅?釋草》:「?、芰,薢茩也。」
èr
(二)
jì, yīn jì, jí líng jiǎo, míng chāo wù zuò qiàn, míng qīng kè běn yòu wù zuò cí, jù jīn chāo jí shuō wén gǎi zhèng.
「芰」,音技,即菱角,明抄誤作「芡」,明清刻本又誤作「茨」,據金抄及《說文》改正。
sān
(三)
yì wén lèi jù juǎn bā èr tài píng yù lǎn juǎn jiǔ qī wǔ líng jūn yǐn dào guǎng zhì cǐ tiáo. yù lǎn wú yóu yǐ yù wèi zī jù. lèi jù cǐ jù zuò yóu yǐ xiàng wèi zī yě.
《藝文類聚》卷八二、《太平御覽》卷九七五「菱」均引到《廣志》此條。《御覽》無「猶以預為資」句。《類聚》此句作「猶以橡為資也」。
sì
(四)
dà? xià yuán yǒu yě zì, bù tōng lèi jù yù lǎn yǐn jūn wú, yīng wú. xià wén wèi zī xià yuán wú yě zì, lèi jù yǐn zuò wèi zī yě. bǐ zhào èr shū suǒ yǐn, yào shù dà? xià yě zì yuán yīng zài wèi zī xià, zī wèi yí zhèng.
「大?」下原有「也」字,不通;《類聚》、《御覽》引均無,應無。下文「為資」下原無「也」字,《類聚》引作「為資也」。比照二書所引,《要術》「大?」下「也」字原應在「為資」下,茲為移正。
yī
「一」
? jí líng zì, xiàn zài xiě zuò líng, jí líng jiǎo. dàn líng qiàn dōu shì běi fāng zǎo yǒu de, yào shù běn shēn yě yǒu zhǒng jì fǎ, bìng míng shuō yī míng líng, jiǎn suì zī cǐ, zú dù huāng nián jiàn juǎn liù yǎng yú piān. zhè lǐ chóng chū? mù, hé běn juǎn cǎi liè yuán zé bù hé. lìng fāng miàn, ěr yǎ? shì cǎo yǒu xiè gòu, jué guāng, guō pú jiě shì shì jué míng, hé shuō wén jiě shì: líng, qín wèi zhī xiè gòu, tóng míng yì wù. rú guǒ jiǎ shì lǐ jiě shuō wén guǎng zhì de? wèi dòu kē de jué míng, shì shí shàng bù kě néng. yīn wèi jué míng bù shēng yú sǒu zé, ér qiě zhǒng zi hán yǒu dà huáng xiè sù, zhǐ néng zuò yào yòng, bù néng zuò wèi shū cài huò liáng shí chī.
「?」即「蔆」字,現在寫作「菱」,即菱角。但菱、芡都是北方早有的,《要術》本身也有「種芰法」,並明說「一名菱」,「儉歲資此,足度荒年」(見卷六《養魚》篇)。這裏重出「?」目,和本卷採列原則不合。另方面,《爾雅?釋草》有「薢茩,芵茪」,郭璞解釋是決明,和《說文》解釋:「蔆,……秦謂之薢茩」,同名異物。如果賈氏理解《說文》、《廣志》的「?」為豆科的決明,事實上不可能。因為決明不生於藪澤,而且種子含有大黃瀉素,只能作藥用,不能作為蔬菜或糧食吃。
èr
「二」
yù, gǔ shí xiě zuò yù, suǒ yǐ shǔ yù yě xiě zuò shǔ yù. zhè lǐ yù jí shì zhǐ shǔ yù, jí shān yào zhī lèi de zhí wù. yì wén lèi jù juǎn bā èr yǐn guǎng zhì yù zuò xiàng, zé shì xiàng zǐ. èr zì bì yǒu yī wù, yù yě xiě zuò yù, cuò chéng xiàng zì bǐ jiào róng yì.
「蕷」,古時寫作「預」,所以「薯蕷」也寫作「署預」。這裏「預」即是指薯蕷,即山藥之類的植物。《藝文類聚》卷八二引《廣志》「預」作「橡」,則是橡子。二字必有一誤,「預」也寫作「豫」,錯成「橡」字比較容易。
sān
「三」
sǒu, yīn sǒu, shì qiǎn shuǐ yì hé de zhǎo zé. kǒng zǐ jiā yǔ? zhì sī piān: fàng niú mǎ yú yuán sǒu. wáng sù zhù: zé wú shuǐ yuē sǒu yě. táng xuán yīng yī qiè jīng yīn yì juǎn shí sì de juǎn shí sān lín sǒu: zé wú shuǐ yuē sǒu yòu yì dà zé shuǐ xī zhě shì yě. jù yě, gǔ dà zé míng, zài jīn shān dōng shěng jù yě xiàn běi.
「藪」,音叟,是淺水易涸的沼澤。《孔子家語?致思》篇:「放牛馬於原藪。」王肅注:「澤無水曰藪也。」唐玄應《一切經音義》卷十四的卷十三「林藪」:「澤無水曰藪;又亦大澤水希者是也。」鉅野,古大澤名,在今山東省鉅野縣北。
yǎn èr sān ěr yǎ yuē yī: yǎn yī, qí yě. guō pú zhù yuē: yǎn, shí shì nài, chì kě shí.
棪二三《爾雅》曰(一):「棪「一」,●其也。」郭璞注曰:「棪,實似柰,赤可食。」
yī
(一)
jiàn ěr yǎ? shì mù, wú yě zì. guō zhù tóng yào shù.
見《爾雅?釋木》,無「也」字。郭注同《要術》。
míng qīng kè běn zhǐ yǒu yǎn de biāo mù, zhèng wén quán tuō, yòu tuō xià wén liú de biāo mù, yīn cǐ yǎn xià suǒ jì, quán shì liú de nèi róng. zhǐ yǒu jīn chāo míng chāo shì xiàn zài de yàng zi, méi yǒu tuō wù. hú xiāng běn méi pī shàng lù yǒu jǐng de xiào jì shuō: ěr yǎ: yǎn, qí. liú, liú yì. cǐ tuō yǎn wén yī tiáo, dāng cóng ěr yǎ bǔ yòu dāng bǔ liú mù yī xíng. suǒ xiào jí wèi zhèng què. jiàn xī běn shì gēn jù zhè gè jīng guò jǐng xiào de hú xiāng běn xiào kè de, kě shì méi yǒu cǎi yòng tā, yīn cǐ gāi běn yě jiù chéng wù wèi gǎi.
明清刻本只有「棪」的標目,正文全脫,又脫下文「劉」的標目,因此「棪」下所記,全是「劉」的內容。只有金抄、明抄是現在的樣子,沒有脫誤。湖湘本眉批上錄有「景」的校記說:「《爾雅》:「棪,●其。劉,劉杙。」此脫「棪」文一條,當從《爾雅》補;又當補「劉」目一行。」所校極為正確。漸西本是根據這個經過景校的湖湘本校刻的,可是沒有採用它,因此該本也就承誤未改。
yī
「一」
yǎn, yīn shàn, yòu yòng zuò gǎn lǎn de lǎn zì rú bǎi chuān xué hǎi běn nán fāng cǎo mù zhuàng jí zuò gǎn yǎn, wèi xiáng suǒ zhǐ shì hé zhǒng zhí wù. yīn sù.
「棪」,音剡,又用作橄欖的「欖」字(如《百川學海》本《南方草木狀》即作「橄棪」),未詳所指是何種植物。「●」音速。
liú èr sì ěr yǎ yuē yī: liú yī, liú yì yě. guō pú yuē: liú zi, shēng shān zhōng. shí rú lí, tián cù, hé jiān. chū jiāo zhǐ.
劉二四《爾雅》曰(一):「劉「一」,劉杙也。」郭璞曰:「劉子,生山中。實如梨,甜酢,核堅。出交趾。」
nán fāng cǎo wù zhuàng yuē
《南方草物狀》曰