fū zhì shēng zhī dào, bù shì zé nóng ruò mèi yú tián chóu, zé duō guì fá. zhī rú jià sè zhī lì, suī wèi dǎi yú lǎo nóng guī huà zhī jiān, qiè zì tóng yú hòu jì yī. suǒ wèi zhī shù, tiáo liè hòu xíng.
夫治生之道,不仕則農;若昧於田疇,則多匱乏。只如稼穡之力,雖未逮於老農;規畫之間,竊自同於「后稷「一」」。所為之術,條列後行。
fán rén jiā yíng tián, xū liàng jǐ lì, níng kě shǎo hǎo, bù kě duō è. jiǎ rú yī jù niú èr, zǒng yíng dé xiǎo mǔ sān qǐng jù qí dì dà mǔ, yī qǐng sān shí wǔ mǔ yě sān. měi nián yī yì èr, bì mò pín zhǒng. qí zá tián dì, jí shì lái nián gǔ zī sì.
凡人家營田,須量己力,寧可少好,不可多惡。假如一具牛「二」,總營得小畝三頃——據齊地大畝,一頃三十五畝也「三」。每年一易(二),必莫頻種。其雜田地,即是來年穀資「四」。
yù shàn qí shì, xiān lì qí qì. yuè yǐ shǐ rén, rén wàng qí láo. qiě xū diào xí qì xiè, wù lìng kuài lì mò sì niú chù, shì xū féi jiàn fǔ xù qí rén, cháng qiǎn huān yuè.
欲善其事,先利其器。悅以使人,人忘其勞。且須調習器械,務令快利;秣飼牛畜,事須肥健;撫恤其人,常遣歡悅。
guān qí dì shì, gān shī dé suǒ, hé sān qiū shōu le, xiān gēng qiáo mài dì, cì gēng yú dì. wù qiǎn shēn xì, bù dé chèn duō. kàn gān shī, suí shí gài mó wǔ zhe qiè liù. jiàn shì rén gēng le, yǎng zhe tǔ kuài, bìng dài mèng chūn gài, ruò dōng fá shuǐ sì xuě, lián xià kàng yáng, tú dào qiū gēng bù kān xià zhǒng. wú wèn gēng dé duō shǎo, jiē xū xuán qī gài mó rú fǎ.
觀其地勢,乾濕得所,禾(三)秋收了,先耕蕎麥地,次耕餘地。務遣深細,不得趁多。看乾濕,隨時蓋磨「五」著切「六」。見世人耕了,仰著土塊,並待孟春蓋,若冬乏水(四)雪,連夏亢陽,徒道秋耕不堪下種。無問耕得多少,皆須旋「七」蓋磨如法。
rú yī jù niú, liǎng gè yuè qiū gēng, jì dé xiǎo mǔ sān qǐng. jīng dōng jiā liào wèi. zhì shí èr yuè nèi, jí xū pái bǐ nóng jù shǐ zú. yī wǔ rù zhēng yuè chū, wèi kāi yáng qì shàng bā, jí gèng gài suǒ gēng de dì yī biàn.
如一具牛,兩箇月秋耕,計得小畝三頃。經冬加料餵。至十二月內,即須排比農具使足。一(五)入正月初,未開陽氣上「八」,即更蓋所耕得地一遍。
fán tián dì zhōng yǒu liáng yǒu báo zhě, jí xū jiā fèn fèn zhī.
凡田地中有良有薄者,即須加糞糞之。
qí tà fèn fǎ: fán rén jiā qiū shōu zhì tián hòu, chǎng shàng suǒ yǒu ráng gǔ jiǔ děng, bìng xū shōu zhù yī chù. měi rì bù niú jiǎo xià, sān cùn hòu měi píng dàn shōu jù duī jī zhī hái yī qián bù zhī, jīng sù jí duī jù. jì jīng dōng yī jù niú, tà chéng sān shí chē fèn. zhì shí èr yuè zhēng yuè zhī jiān, jí zài fèn fèn dì. jì xiǎo mǔ mǔ bié yòng wǔ chē, jì fèn dé liù mǔ. yún tān, gēng, gài zhe, wèi xū zhuǎn yì qǐ.
其踏糞法:凡人家秋收治田後,場上所有穰、穀●「九」等,並須收貯一處。每日布牛腳下,三寸厚;每平旦收聚堆積之;還依前布之,經宿即堆聚。計經冬一具牛,踏成三十車糞。至十二月、正月之間,即載糞糞地。計小畝畝別用五車,計糞得六畝。勻攤,耕,蓋著,未須轉「一0」起。
zì dì kàng hòu, dàn suǒ gēng dì, suí xiǎng yī yī gài zhī dài yī duàn zǒng zhuǎn le, jí héng gài yī biàn. jì zhēng yuè èr yuè liǎng gè yuè, yòu zhuǎn yī biàn.
自地亢後,但所耕地,隨餉「一一」蓋之;待一段總轉了,即橫蓋一遍。計正月、二月兩箇月,又轉一遍。
rán hòu kàn dì yí nà sù: xiān zhǒng hēi dì wēi dài xià dì yī èr, jí zhǒng cāo zhǒng yī sān rán hòu zhǒng gāo rǎng bái dì. qí bái dì, hòu hán shí yī sì hòu yú jiá shèng shí nà zhǒng. yǐ cì zhǒng dà dòu yóu má děng tián.
然後看地宜納粟:先種黑地、微帶下地「一二」,即種糙種「一三」;然後種高壤白地。其白地,候寒食「一四」後榆莢盛時納種。以次種大豆、油麻等田。
rán hòu zhuǎn suǒ fèn de dì, gēng wǔ liù biàn. měi gēng yī biàn, gài liǎng biàn, zuì hòu gài sān biàn. hái zòng héng gài zhī. hòu hūn fáng xīn zhōng yī wǔ, xià shǔ zhǒng wú wèn.
然後轉所糞得地,耕五、六遍。每耕一遍,蓋兩遍,最後蓋三遍。還縱橫蓋之。候昏房、心中「一五」,下黍種無問。
gǔ, xiǎo mǔ yī shēng xià zǐ, zé xī jì yī liù dé suǒ.
穀,小畝一升下子,則稀穊「一六」得所。
hòu shǔ sù miáo wèi yǔ lǒng qí, jí chú yī biàn. shǔ jīng wǔ rì, gèng bào yī qī chú dì èr biàn. hòu wèi cán lǎo bì, bào chú dì sān biàn. rú wú lì, jí zhǐ rú yǒu yú lì, xiù hòu gèng chú dì sì biàn. yóu má dà dòu, bìng chú liǎng biàn zhǐ, yì bù yàn zǎo chú. gǔ, dì yī biàn biàn kē dìng yī bā, měi kē zhǐ liú liǎng jīng, gèng liù bù dé liú duō. měi kē xiāng qù yī chǐ qī. liǎng lǒng tóu kōng, wù yù shēn xì. dì yī biàn chú, wèi kě quán shēn dì èr biàn, wéi shēn shì qiú dì sān biàn, jiào qiǎn yú dì èr biàn dì sì biàn jiào qiǎn bā yī jiǔ.
候黍、粟苗未與壟齊,即鋤一遍。黍經五日,更報「一七」鋤第二遍。候未蠶老畢,報鋤第三遍。如無力,即止;如有餘力,秀後更鋤第四遍。油麻、大豆,並鋤兩遍止,亦不厭早鋤。穀,第一遍便科定「一八」,每科只留兩莖,更(六)不得留多。每科相去一尺(七)。兩壟頭空,務欲深細。第一遍鋤,未可全深;第二遍,唯深是求;第三遍,較淺於第二遍;第四遍較淺(八)「一九」。
fán qiáo mài, wǔ yuè gēng jīng èr jiǔ shí wǔ rì, cǎo làn dé zhuǎn bìng zhǒng, gēng sān biàn èr. lì qiū qián hòu, jiē shí rì nèi zhǒng zhī. jiǎ rú gēng dì sān biàn, jí sān chóng zhe zi. xià liǎng zhòng zǐ hēi, shàng tóu yī zhòng zǐ bái, jiē shì bái zhī shí, mǎn shì rú nóng èr yī, jí xū shōu yì zhī. dàn duì shāo xiāng dá pù zhī, qí bái zhě rì jiàn jǐn biàn wèi hēi, rú cǐ nǎi wèi dé suǒ. ruò dài shàng tóu zǒng hēi, bàn yǐ xià hēi zǐ, jǐn zǒng luò yǐ.
凡蕎麥,五月耕;經二(九)十五日,草爛得轉;並種,耕三遍「二0」。立秋前後,皆十日內種之。假如耕地三遍,即三重著子。下兩重子黑,上頭一重子白,皆是白汁(十),滿似如濃「二一」,即須收刈之。但對梢相答鋪之,其白者日漸盡變為黑,如此乃為得所。若待上頭總黑,半已下黑子,盡總落矣。
qí suǒ fèn zhǒng shǔ dì, yì yì shǔ le shí yī, jí gēng liǎng biàn, shú gài, xià kāng shí èr mài. zhì chūn, chú sān biàn zhǐ.
其所糞種黍地,亦刈黍了(十一),即耕兩遍,熟蓋,下糠(十二)麥。至春,鋤三遍止。
fán zhǒng xiǎo mài dì, yǐ wǔ yuè nèi gēng yī biàn, kàn gān shī zhuǎn zhī, gēng sān biàn wèi dù. yì qiū shè hòu jí zhǒng. zhì chūn, néng chú dé liǎng biàn zuì hǎo.
凡種小麥地,以五月內耕一遍,看乾濕轉之,耕三遍為度。亦秋社後即種。至春,能鋤得兩遍最好。
fán zhǒng má dì, xū gēng wǔ liù biàn, bèi gài zhī. yǐ xià zhì qián shí rì xià zǐ. yì chú liǎng biàn. réng xū yòng xīn xì yì chōu bá quán chóu nào èr èr xì ruò bù kān liú zhě, jí qù què.
凡種麻地,須耕五、六遍,倍蓋之。以夏至前十日下子。亦鋤兩遍。仍須用心細意抽拔全稠鬧「二二」細弱不堪留者,即去卻。
yī qiè dàn yī cǐ fǎ, chú chóng zāi wài, xiǎo xiǎo hàn, bù zhì quán sǔn. hé zhě? yuán gài mó shù duō gù yě. yòu chú nòu yǐ shí. yàn yuē: chú tóu sān cùn zé, cǐ zhī wèi yě. yáo tāng hàn lào zhī nián èr sān, zé bù gǎn bǎo. suī rán, cǐ nǎi cháng shì. gǔ rén yún: gēng chú bù yǐ shuǐ hàn xī gōng, bì huò fēng nián zhī shōu.
一切但依此法,除蟲災外,小小旱,不至全損。何者?緣蓋磨數多故也。又鋤耨以時。諺曰:「鋤頭三寸澤」,此之謂也。堯湯旱澇之年「二三」,則不敢保。雖然,此乃常式。古人云:「耕鋤不以水旱息功,必獲豐年之收。」
rú qù chéng guō jìn, wù xū duō zhǒng guā shí sān cài qié zi děng, qiě dé gōng jiā, yǒu yú chū mài. zhī rú shí mǔ zhī dì, zhuó rán èr sì liáng wò zhě, xuǎn dé wǔ mǔ, èr mǔ bàn zhǒng cōng, èr mǔ bàn zhǒng zhū zá cài shì xiào píng shí sì zhě zhǒng guā luó bó. qí cài měi zhì chūn èr yuè nèi, xuǎn liáng wò dì èr mǔ shú, zhǒng kuí èr wǔ wō jù. zuò qí, zāi mán jīng èr liù, shōu zi. zhì wǔ yuè liù yuè, bá zhū cài xiān shú zhě shí wǔ, bìng xū shèng guǒ shí liù, yì shōu zi qì. yīng kōng xián dì zhǒng mán jīng wō jù luó bó děng, kàn xī chóu chú qí kē. zhì qī yuè liù rì shí sì rì èr qī, rú yǒu chē niú, jǐn gē mài zhī rú zì wú chē niú, shū shí qī yǔ rén. jí qǔ dì zhǒng qiū cài.
如去城郭近,務須多種瓜(十三)、菜、茄子等,且得供家,有餘出賣。只如十畝之地,灼然「二四」良沃者,選得五畝,二畝半種蔥,二畝半種諸雜菜;似校平(十四)者種瓜、蘿蔔。其菜每至春二月內,選良沃地二畝熟,種葵「二五」、萵苣。作畦,栽蔓菁「二六」,收子。至五月、六月,拔諸菜先熟者(十五),並須盛裹(十六),亦收子訖。應空閑地種蔓菁、萵苣、蘿蔔等,看稀稠鋤其科。至七月六日、十四日「二七」,如有車牛,盡割賣之;如自無車牛,輸(十七)與人。即取地種秋菜。
cōng, sì yuè zhǒng. luó bó jí kuí, liù yuè zhǒng. mán jīng, qī yuè zhǒng. jiè, bā yuè zhǒng. guā, èr yuè zhǒng rú nǐ zhǒng guā sì mǔ, liú sì yuè zhǒng, bìng chú shí biàn. mán jīng jiè zǐ, bìng chú liǎng biàn. kuí luó bó, chú sān biàn. cōng, dàn péi shí bā chú sì biàn. bái dòu xiǎo dòu, yī shí zhǒng, qí shú, qiě miǎn zhāi jiǎo. dàn néng yī cǐ fāng fǎ, jí wàn bù shī yī.
蔥,四月種。蘿蔔及葵,六月種。蔓菁,七月種。芥,八月種。瓜,二月種;如擬種瓜四畝,留四月種,並鋤十遍。蔓菁、芥子,並鋤兩遍。葵、蘿蔔,鋤三遍。蔥,但培(十八)鋤四遍。白豆、小豆,一時種,齊熟,且免摘角。但能依此方法,即萬不失一。
yī yào shù juǎn sān lìng yǒu zá shuō piān, zhè gè fàng zài juǎn qián de zá shuō, fēi jiǎ sī xié yuán zuò, yǐ wèi yán jiū yào shù zhě suǒ gōng rèn.
(一)《要術》卷三另有《雜說》篇,這個放在卷前的「雜說」,非賈思勰原作,已為研究《要術》者所公認。
èr míng chāo zuò èr yì, bù tōng, wù zī jù jīn chāo huáng xiào zhāng xiào hú xiāng běn děng zuò yī yì.
(二)明抄作「二易」,不通,誤;茲據金抄、黃校、張校、湖湘本等作「一易」。
sān huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò shì, wù hú xiāng běn jīn dǎi běn zuò fán, xì chū hòu rén gēng gǎi jǐn jīn chāo zuò hé, zhǐ wǔ gǔ de tōng míng, kě néng duì běn piān chēng gǔ zi wèi gǔ huò sù, bù chēng hé. dàn zhè gè tōng chēng zài běn piān bù dàn bié wú èr lì, ér qiě zài zhè lǐ yě hěn tū wù, yī jù běn piān zuò zhě yòng cí tè diǎn, hé yě kě néng yuán shì yì zì. yì shì dàn zhǐ yào de yì sī, xià wén yì yì shǔ le, jí zuò cǐ jiě.
(三)黃校、張校、明抄作「示」,誤;湖湘本、《津逮》本作「凡」,係出後人更改;僅金抄作「禾」,指「五穀」的通名,可能對(本篇稱穀子為「穀」或「粟」,不稱「禾」)。但這個通稱在本篇不但別無二例,而且在這裏也很突兀,依據本篇作者用詞特點,「禾」也可能原是「亦」字。「亦」是「但」、「只要」的意思,下文「亦刈黍了」,即作此解。
sì huáng xiào míng chāo zuò bīng, wù zī jù jīn chāo zuò shuǐ.
(四)黃校、明抄作「冰」,誤;茲據金抄作「水」。
wǔ míng chāo hú xiāng běn děng zuò yī, jīn chāo huáng xiào zuò yì. yī zì jiào shèng.
(五)明抄、湖湘本等作「一」,金抄、黃校作「亦」。「一」字較勝。
liù huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò yào, zī cóng jīn chāo hú xiāng běn zuò gèng.
(六)黃校、張校、明抄作「要」,茲從金抄、湖湘本作「更」。
qī yào shù zhōng suǒ yǒu chǐ zì, huáng xiào zhāng xiào míng chāo jūn zuò chì míng chāo yǒu gè bié lì wài, jīn chāo jūn zuò chǐ. gǔ dài chì yǔ chǐ tōng, dàn jīn yǐ bù tōng xíng, qiě yuàn kè yì zuò chǐ, zī yī lǜ cǎi yòng chǐ zì.
(七)《要術》中所有「尺」字,黃校、張校、明抄均作「赤」(明抄有個別例外),金抄均作「尺」。古代「赤」與「尺」通,但今已不通行,且院刻亦作「尺」,茲一律採用「尺」字。
bā jīn chāo zhāng xiào huáng xiào liú lù jí míng chāo děng jūn zuò jiào qiǎn huáng xiào lù lù zuò jiào qiǎn yú dì sān biàn, fēi.
(八)金抄、張校、黃校劉錄及明抄等均作「較淺」;黃校陸錄作「較淺於第三遍」,非。
jiǔ míng chāo hú xiāng běn zuò sān, zī jù jīn chāo zuò èr, jí yào yǐn yì zuò èr.
(九)明抄、湖湘本作「三」,茲據金抄作「二」,《輯要》引亦作「二」。
shí jīn chāo zuò, míng chāo zuò hàn, jūn é zī cóng huáng xiào zhāng xiào hú xiāng běn děng zuò zhī. jí yào yǐn zuò jiē yǒu bái zhī mǎn rú nóng.
(十)金抄作「●」,明抄作「汗」,均訛;茲從黃校、張校、湖湘本等作「汁」。《輯要》引作「皆有白汁滿如濃」。
shí yī gè běn jūn é zuò zi, jǐn jīn chāo zuò le, shì wéi yī zhèng què de zì.
(十一)各本均訛作「子」,僅金抄作「了」,是唯一正確的字。
shí èr gè běn jūn zuò kāng, yí kuàng zhī é. kuàng mài jí luǒ dà mài, yì chēng yuán mài.
(十二)各本均作「糠」,疑「穬」之訛。穬麥即裸大麥,亦稱元麥。
shí sān běn duàn nèi sì guā zì, jīn chāo míng chāo jūn zuò zhòng yuàn kè cán yè shèng yǒu hòu èr guā zì, yì zuò zhòng, míng qīng kè běn jūn zuò guā, huáng xiào zhāng xiào wèi xiào chū, kě néng yì zuò guā. àn zhòng jí gū zì, shì jiāo bái, yě xǔ běn piān zuò zhě xí guàn shàng xiě guā wèi zhòng, yóu guǒ zhī xiě zuò. dàn zài zhè lǐ yì zhì hùn xiáo, zī yī lǜ gǎi zuò guā.
(十三)本段內四「瓜」字,金抄、明抄均作「眾」(院刻殘頁剩有後二瓜字,亦作「眾」),明清刻本均作「瓜」,黃校、張校未校出,可能亦作「瓜」。按「眾」即「菰」字,是茭白,也許本篇作者習慣上寫「瓜」為「眾」,猶「果」之寫作「」。但在這裏易致混淆,茲一律改作「瓜」。
shí sì míng chāo hú xiāng běn jīn dǎi běn zuò shào píng, dàn míng chāo shào zì bù xiàng míng chāo chāo xiě zhě tóng yī rén de xiě tǐ, yí yuán xì kòng bái ér yóu hòu rén jù míng kè běn tiān bǔ hú xiāng běn zé méi shàng kè yǒu xiào yǔ shuō: shì shào píng zhě, kǒng é jīn chāo huáng xiào zhāng xiào zuò xiào píng. àn shào píng yǐ zhǒng guā zhe chēng jiàn juǎn èr zhǒng guā piān, dàn shǐ jí bìng wú zhǒng luó bó jì zài, hú xiāng běn xiào yǔ yǐ yí qí wù. xiào tōng jiào, rú jiāng shì zì gǎi zuò yǐ zì, zé yǐ jiào píng zhě zhǒng guā luó bó, chā kě jiě shì, wéi píng rú zhǐ qí yú wǔ mǔ bǐ jiào píng cháng de dì huò jiào píng tǎn de dì, zé cí yì réng yǒu wèi zhōu. zhè shì yī gè hái méi yǒu jiě jué de wèn tí.
(十四)明抄、湖湘本、《津逮》本作「邵平」,但明抄「邵」字不像明抄抄寫者同一人的寫體,疑原係空白而由後人據明刻本添補;湖湘本則眉上刻有校語說:「「似邵平者」,恐訛」;金抄、黃校、張校作「校平」。按邵平以種瓜著稱(見卷二《種瓜》篇),但史籍並無種蘿蔔記載,湖湘本校語已疑其誤。「校」通「較」,如將「似」字改作「以」字,則「以較平者種瓜、蘿蔔」,差可解釋,惟「平」如指其餘五畝比較平常的地或較平坦的地,則詞義仍有未周。這是一個還沒有解決的問題。
shí wǔ huáng xiào hú xiāng běn děng yǒu zhě zì, yuàn kè jīn chāo míng chāo wú.
(十五)黃校、湖湘本等有「者」字,院刻、金抄、明抄無。
shí liù liǎng sòng běn zuò shèng guǒ, hú xiāng běn jīn dǎi běn é zuò shèng shuāi. wéi bìng xū shèng guǒ, yì shōu zi qì, yí yīng dào zuò yì shōu zi qì, bìng xū shèng guǒ, zé shèng guǒ zhǐ zhǒng zi zhù cáng, bǐ jiào hé shì.
(十六)兩宋本作「盛裹」,湖湘本、《津逮》本訛作「勝衰」。惟「並須盛裹,亦收子訖」,疑應倒作「亦收子訖,並須盛裹」,則「盛裹」指種子貯藏,比較合適。
shí qī yuàn kè jīn chāo děng zuò shū, míng chāo é zuò lún. shū zhǐ jiù dì chéng pī dì gē mài.
(十七)院刻、金抄等作「輸」,明抄訛作「輪」。「輸」指就地成批地割賣。
shí bā yuàn kè jīn chāo děng zuò péi, míng chāo é zuò bèi.
(十八)院刻、金抄等作「培」,明抄訛作「倍」。
yī hòu jì, bù kě néng zhǐ chuán shuō zhōng de hòu jì zhè gè rén, kě néng zhǐ dāng shí liú chuán zhe de tuō míng hòu jì de nóng shū.
「一」「后稷」,不可能指傳說中的后稷這個人,可能指當時流傳著的託名后稷的農書。
èr wáng zhēn nóng shū kěn gēng piān: zhōng yuán dì jiē píng kuàng, hàn tián lù dì, yī lí bì yòng liǎng niú sān niú huò sì niú, yǐ yī rén zhí zhī. nóng sāng jí yào juǎn qī yǐn hán shì zhí shuō: niú yī jù, sān zhī. gè dì qíng kuàng bù tóng, pèi hé èr tóu yǐ shàng de niú gòng wǎn yī lí, jiào zuò yī jù niú.
「二」王禎《農書‧墾耕》篇:「中原地皆平曠,旱田陸地,一犁必用兩牛、三牛或四牛,以一人執之。」《農桑輯要》卷七引《韓氏直說》:「牛一具,三隻。」各地情況不同,配合二頭以上的牛共挽一犁,叫做「一具牛」。
sān zhè gè dà xiǎo mǔ de bǐ lǜ, shì shuō xiǎo mǔ sān bǎi mǔ, hé qí dì dà mǔ yī bǎi sān shí wǔ mǔ. jiǎ dìng yǐ yī bǎi fāng bù wèi yī xiǎo mǔ, yǐ èr bǎi sì shí fāng bù wèi yī dà mǔ yào shù mǔ fǎ jí xì yǐ èr bǎi sì shí fāng bù wèi yī mǔ, cóng juǎn wǔ zhǒng bái yáng zhǒng liǔ gè fǎ, kě yǐ tuī zhī, zé xiǎo mǔ sān qǐng, gāng hé dà mǔ yī bǎi èr shí wǔ mǔ, wèi zhī sān zì shì fǒu èr zì zhī wù? lìng yī zhǒng jiě shì, shì xiǎo mǔ yī qǐng, hé qí dì dà mǔ sān shí wǔ mǔ.
「三」這個大小畝的比率,是說小畝三百畝,合齊地大畝一百三十五畝。假定以一百方步為一小畝,以二百四十方步為一大畝(《要術》畝法即係以二百四十方步為一畝,從卷五種白楊、種柳各法,可以推知),則小畝三頃,剛合大畝一百二十五畝,未知「三」字是否「二」字之誤?另一種解釋,是小畝一頃,合齊地大畝三十五畝。
sì gǔ zī, zhǐ yǐ qí dì zhǒng gǔ zi.
「四」「穀資」,指以其地種穀子。
wǔ gài mó, yì chēng láo, shì gēng hòu suì tǔ hé píng tǔ de zhòng yào nóng jù, zhǔ yào zuò yòng zài bǎo dì. wáng zhēn nóng shū juǎn yī èr láo: jīn yì míng láo yuē mó, yòu míng gài. fán yǐ gēng bà yù shòu zhǒng zhī dì, fēi láo bù kě. yòu juǎn èr bà láo piān: bà yǒu qú shū zhī yì, láo yǒu gài mó zhī gōng. jīn rén hū bà yuē qú shū, láo yuē gài mó, jiē yīn qí yòng yǐ míng zhī, suǒ yǐ sàn qù shān, píng tǔ rǎng yě. yào shù běn wén zhǐ chēng láo, huò chēng mó, wú chēng gài zhě.
「五」「蓋磨」,亦稱「勞」,是耕後碎土和平土的重要農具,主要作用在保墑。王禎《農書》卷一二「勞」:「今亦名勞曰摩,又名蓋。凡已耕耙欲受種之地,非勞不可。」又卷二《耙勞篇》:「耙有渠疏之義,勞有蓋磨之功。今人呼耙曰渠疏,勞曰蓋磨,皆因其用以名之,所以散去芟,平土壤也。」《要術》本文只稱「勞」,或稱「摩」,無稱「蓋」者。
liù qiè, mì qiè de yì sī, yǐ lì yú bǎo dì.
「六」「切」,密切的意思,以利於保墑。
qī xuán, suí jí de yì sī.
「七」「旋」,隨即的意思。
bā zhēng yuè chū, tǔ wēn hái méi yǒu zhuǎn nuǎn. běi fāng cǐ shí yì bān hái shì bīng dòng de shí hòu. wèi kāi yáng qì shàng, zhǐ tǔ wēn hái méi yǒu zhuǎn nuǎn shí de tǔ miàn shàng.
「八」正月初,土溫還沒有轉暖。北方此時一般還是冰凍的時候。「未開陽氣上」,指土溫還沒有轉暖時的土面上。
jiǔ, zì shū wú cǐ zì. àn ěr yǎ shì gōng: zhí wèi zhī yì. zhí yì jì tóng yì, yì yīng yǔ tóng yì. guǎng yùn èr shí sì zhí:, hé. zì yì zuò. táng xuán yīng yī qiè jīng yīn yì juǎn èr èr yú jiā shī dì lùn juǎn sān jiǔ zhuāng xīn zhù: mài ké pò suì zhě wèi zhī mài. zé gǔ dāng shì zhǐ gǔ ké jí duàn jīng cán yè zhī lèi.
「九」「●」,字書無此字。按《爾雅‧釋宮》:「樴謂之杙。」樴、杙既同義,「●」亦應與「●」同義。《廣韻》「二十四職」:「●,禾●。」字亦作「」。唐玄應《一切經音義》卷二二《瑜伽師地論》卷三九「●」莊炘註:「麥殼破碎者謂之麥。」則「穀●」當是指穀殼及斷莖殘葉之類。
yī zhuǎn, zhǐ zài gēng. wáng zhēn nóng shū kěn gēng piān: chū gēng yuē tā, zài gēng yuē zhuǎn. yào shù juǎn yī gēng tián piān: chū gēng yù shēn, zhuǎn dì yù qiǎn.
「一0」「轉」,指再耕。王禎《農書‧墾耕篇》:「初耕曰塌,再耕曰轉。」《要術》卷一《耕田》篇:「初耕欲深,轉地欲淺。」
yī yī xiǎng tōng shǎng. qīng qí jùn zǎo mǎ shǒu nóng yán fāng yán piān: wǔ wèi zhī shǎng wǔ, wǎn wèi zhī hòu shǎng. zhè shì běi fāng tōng yǔ, zhǐ yì tiān nèi de mǒu duàn shí jiān, zhè lǐ suí xiǎng, yì jí gēng guò zhī hòu jiù zài nà shí suí jí gài hǎo.
「一一」「餉」通「晌」。清祁寯藻《馬首農言‧方言》篇:「午謂之晌午,晚謂之後晌。」這是北方通語,指一天內的某段時間,這裏「隨餉」,意即耕過之後就在那時隨即蓋好。
yī èr wēi dài xià dì, jiào dī xià de dì.
「一二」「微帶下地」,較低下的地。
yī sān guǎng yǎ shì gǔ yī: zào, shǐ yě. yīn cāo, sú yǐ cāo zì jiè yòng zhī. xiàn zài hé nán jí chēng zǎo mài zi wèi cāo mài. zhè lǐ cāo zhǒng, jí zhǐ gǔ zi de zǎo shú pǐn zhǒng.
「一三」《廣雅‧釋詁一》:「造,……始也。」音操,俗以「糙」字借用之。現在河南即稱早麥子為「糙麥」。這裏「糙種」,即指穀子的早熟品種。
yī sì hán shí, jiù shí shí jié míng, zài qīng míng jié qián yī rì huò èr rì.
「一四」「寒食」,舊時時節名,在清明節前一日或二日。
yī wǔ hūn zhǐ huáng hūn. cài yōng yuè lìng zhāng jù: rì rù hòu lòu sān kè wèi hūn, rì chū qián lòu sān kè wèi míng, xīng chén kě jiàn zhī shí yě. fáng xīn shì èr xīng xiù míng èr shí bā xiù zhī yī. fáng sù shì cāng lóng qī sù de dì sì sù, xīn sù shì dì wǔ sù. zhōng, dài biǎo fāng wèi, zhǐ zhèng nán fāng. hòu hūn fáng xīn zhōng, shì shuō chá hòu dào huáng hūn shí fáng sù xīn sù yùn xíng dào zhèng nán fāng de nà gè jié hòu. xīn sù fáng sù yě chēng huǒ xīng. huǒ xīng hūn zhōng, zài shén me yuè fèn? huái nán zǐ zhǔ shù xùn: dà huǒ zhōng, zé zhǒng shǔ shū. gāo yòu zhù: dà huǒ, dōng fāng cāng lóng zhī sù. sì yuè jiàn sì, zhōng zài nán fāng. yào shù juǎn èr shǔ jì piān yǐn shàng shū kǎo líng yào: xià, huǒ xīng hūn zhōng, kě yǐ zhǒng shǔ shū. xiǎo zhù: huǒ, dōng fāng cāng lóng zhī sù. sì yuè hūn, zhōng zài nán fāng. dōu zài sì yuè. dàn yě yǒu shuō zài wǔ yuè de, rú shàng shū yáo diǎn: rì yǒng xīng huǒ, yǐ zhèng zhòng xià, jí zài wǔ yuè. lǐ jì yuè lìng kǒng yǐng dá shū shuō míng yuè lìng hūn zhōng huò dàn zhōng de jié hòu hé lì fǎ yǒu bù tóng, shì yīn wèi hūn míng zhōng xīng, jiē dà lüè ér yán. tóng shí dì qū yě yǒu bù tóng.
「一五」「昏」指黃昏。蔡邕《月令章句》:「日入後漏三刻為昏,日出前漏三刻為明,星辰可見之時也。」「房」、「心」是二星宿名(二十八宿之一)。房宿是「蒼龍」七宿的第四宿,心宿是第五宿。「中」,代表方位,指正南方。「候昏房、心中」,是說察候到黃昏時房宿、心宿運行到正南方的那個節候。心宿、房宿也稱「火星」。「火星」昏中,在什麼月份?《淮南子‧主術訓》:「大火中,則種黍、菽。」高誘註:「大火,東方蒼龍之宿。四月建巳,中在南方。」《要術》卷二《黍穄》篇引《尚書考靈曜》:「夏,火星昏中,可以種黍、菽。」小註:「火,東方蒼龍之宿。四月昏,中在南方。」都在四月。但也有說在五月的,如《尚書‧堯典》:「日永星火,以正仲夏」,即在五月。《禮記‧月令》孔穎達疏說明《月令》「昏中」或「旦中」的節候和曆法有不同,是因為「昏、明中星,皆大略而言。」同時地區也有不同。
yī liù jì shì chóu mì de yì sī.
「一六」「穊」是稠密的意思。
yī qī bào shì kuài de yì sī. lǐ jì shǎo yí: wú bá lái, wú bào wǎng. zhèng xuán zhù: bào, dú wèi fù jí zhī fù. bá fù, jiē jí yě. hòu rén yīn yǐ bá lái bào wǎng zhǐ lái wǎng pín shù.
「一七」「報」是快的意思。《禮記‧少儀》:「毋拔來,毋報往。」鄭玄註:「報,讀為赴疾之赴。拔、赴,皆疾也。」後人因以「拔來報往」指來往頻數。
yī bā kē dìng jí dìng miáo. shàng wén wèi cán, yí yīng zuò mò cán.
「一八」「科定」即定苗。上文「未蠶」,疑應作「末蠶」。
yī jiǔ chú gǔ yào xiān qiǎn, hòu shēn, zài qiǎn, zhè lǐ yǐ míng què zhǐ chū zhè gè yuán zé. qún zhòng zǒng jié de tóu biàn jiān miáo yào zhǔn, èr biàn fú miáo yào wěn, sān biàn shēn chú yào hěn, shì zhí de zhòng shì de jīng yàn.
「一九」鋤穀要先淺,後深,再淺,這裏已明確指出這個原則。群眾總結的「頭遍間苗要准,二遍扶苗要穩,三遍深鋤要狠」,是值得重視的經驗。
èr bìng zhǒng, gēng sān biàn, wǔ yuè chū gēng, cǎo làn zài gēng, lián zhǒng qián gēng yī biàn, gòng sān biàn.
「二0」「並種,耕三遍」,五月初耕,草爛再耕,連種前耕一遍,共三遍。
èr yī nóng, jiǎ jiè wèi nóng, zhǐ qí rǔ bái zhuàng yè zhī nóng hòu rú nóng. shì míng shì xíng tǐ: nóng, nóng yě, zhī nóng hòu yě. nóng jí jīn nóng zì. wén xuǎn méi chéng qī fā: gān cuì féi nóng. nóng yì zuò nóng. nóng nóng nóng, gǔ kě tōng jiǎ.
「二一」「濃」,假借為「膿」,指其乳白狀液汁濃厚如膿。《釋名‧釋形體》:「膿,醲也,汁醲厚也。」「醲」即今「濃」字。《文選》枚乘《七發》:「甘脆肥醲。」「醲」亦作「膿」。「濃」、「醲」、「膿」,古可通假。
èr èr quán chóu nào, zhǐ má miáo jí wèi chóu mì, yīn ér zhǎng dé xì ruò, suǒ yǐ yào xì xīn dì bá qù.
「二二」「全稠鬧」,指麻苗極為稠密,因而長得細弱,所以要細心地拔去。
èr sān shàng shū yáo diǎn: tāng tāng hóng shuǐ hào hào tāo tiān. guǎn zǐ shān quán shù: tāng qī nián hàn. hàn shū shí huò zhì: yáo yǔ yǒu jiǔ nián zhī shuǐ, tāng yǒu qī nián zhī hàn.
「二三」《尚書‧堯典》:「湯湯洪水……浩浩滔天。」《管子‧山權數》:「湯七年旱。」《漢書‧食貨志》:「堯、禹有九年之水,湯有七年之旱。」
èr sì zhuó rán, yóu yán xiǎn rán.
「二四」「灼然」,猶言顯然。
èr wǔ kuí, jiàn juǎn sān zhǒng kuí piān zhù shì yī.
「二五」「葵」,見卷三《種葵》篇注釋「一」。
èr liù mán jīng jí wú jīng.
「二六」「蔓菁」即蕪菁。
èr qī zhè liǎng gè rì zi de qián yì tiān, shì qī yuè chū qī qǐ qiǎo jié hé qī yuè shí wǔ rì zhōng yuán jié, chéng shì lǐ xū yào jiào duō de guā guǒ shū cài, suǒ yǐ xiān yī rì zhǔn bèi hǎo gǎn jié qù mài. nán cháo liáng zōng jīng chǔ suì shí jì shuō qī xī rén jiā fù nǚ chén guā guǒ yú tíng zhōng yǐ qǐ qiǎo. yòu shuō: qī yuè shí wǔ rì, sēng ní dào sú, xī yíng pén gōng zhū fú. jí suǒ wèi yú lán pén huì. dōu shì jiù sú mí xìn huó dòng.
「二七」這兩個日子的前一天,是七月初七「乞巧節」和七月十五日「中元節」,城市裏需要較多的瓜果蔬菜,所以先一日準備好趕節去賣。南朝梁宗《荊楚歲時記》說「七夕」「人家婦女……陳瓜果於庭中以乞巧」。又說:「七月十五日,僧尼道俗,悉營盆供諸佛。」即所謂「盂蘭盆會」。都是舊俗迷信活動。