shǐ jì yuē yī: qí mín wú gài cáng. rú chún zhù yuē: qí, wú guì jiàn, gù wèi zhī qí mín zhě, ruò èr jīn yán píng mín sān yě.
《史記》曰(一):「齊民無蓋藏。」如淳注曰:「齊,無貴賤,故謂之齊民者,若(二)今言平民(三)也。」
hòu wèi gāo yáng tài shǒu jiǎ sī xié zhuàn
後魏高陽太守賈思勰撰
gài shén nóng wèi lěi sì, yǐ lì tiān xià yáo mìng sì zǐ yī, jìng shòu mín shí shùn mìng hòu jì, shí sì wèi zhèng shǒu yǔ zhì tǔ tián, wàn guó zuò yì èr yīn zhōu zhī shèng, shī shū suǒ shù, yào zài ān mín, fù ér jiào zhī.
蓋神農為耒耜,以利天下;堯命四子「一」,敬授民時;舜命后稷,食(四)為政首;禹制土田,萬國作乂「二」;殷周之盛,詩書所述,要在安民,富而教之。
guǎn zǐ yuē wǔ: yī nóng bù gēng, mín yǒu jī zhě yī nǚ bù zhī, mín yǒu hán zhě. cāng lǐn shí, zhī lǐ jié yī shí zú, zhī róng rǔ. zhàng rén yuē liù: sì tǐ bù qín, wǔ gǔ bù fēn, shú wèi fū zǐ? chuán yuē qī: rén shēng zài qín, qín zé bù guì. gǔ bā yǔ yuē: lì néng shèng pín, jǐn néng shèng huò. gài yán qín lì kě yǐ bù pín, jǐn shēn kě yǐ bì huò. gù lǐ kuī wèi wèi wén hóu zuò jǐn dì lì zhī jiào, guó yǐ fù qiáng qín xiào gōng yòng shāng jūn, jí gēng zhàn zhī shǎng, qīng duó lín guó ér xióng zhū hóu jiǔ.
《管子》曰(五):「一農不耕,民有飢者;一女不織,民有寒者。」「倉廩實,知禮節;衣食足,知榮辱。」丈人曰(六):「四體不勤,五穀不分,孰為夫子?」傳曰(七):「人生在勤,勤則不匱。」古(八)語曰:「力能勝貧,謹能勝禍。」蓋言勤力可以不貧,謹身可以避禍。故李悝為魏文侯作盡地力之教,國以富強;秦孝公用商君,急耕戰之賞,傾奪鄰國而雄諸侯(九)。
huái nán zǐ yuē shí: shèng rén bù chǐ shēn zhī jiàn yě, kuì dào zhī bù xíng yě bù yōu mìng zhī zhǎng duǎn, ér yōu bǎi xìng zhī qióng. shì gù yǔ wèi zhì shuǐ, yǐ shēn jiě yú yáng xū zhī hé tāng yóu kǔ hàn, yǐ shēn dǎo yú sāng lín zhī jì sān. shén nóng qiáo cuì, yáo shòu, shùn lí hēi, yǔ pián zhī. yóu cǐ guān zhī, zé shèng rén zhī yōu láo bǎi xìng yì shén yǐ. gù zì tiān zǐ yǐ xià, zhì yú shù rén, sì zhī bù qín, sī lǜ bù yòng, ér shì zhì qiú shàn sì zhě, wèi zhī wén yě. gù tián zhě bù qiáng, qūn cāng bù yíng jiāng xiāng bù qiáng, gōng liè wǔ bù chéng.
《淮南子》曰(十):「聖人不恥身之賤也,愧道之不行也;不憂命之長短,而憂百姓之窮。是故禹為治水,以身解於陽盱之河;湯由苦旱,以身禱於桑林之祭「三」。……神農憔悴,堯瘦,舜黎黑,禹胼胝。由此觀之,則聖人之憂勞百姓亦甚矣。故自天子以下,至於庶人,四肢不勤,思慮不用,而事治求贍「四」者,未之聞也。」「故田者不強,囷倉不盈;將相不強,功烈「五」不成。」
zhòng zhǎng zǐ yuē shí yī: tiān wèi zhī shí, ér wǒ bù nóng, gǔ yì bù kě dé ér qǔ zhī. qīng chūn zhì yān, shí yǔ jiàng yān, shǐ zhī gēng tián, zhōng zhī fǔ guǐ liù, duò zhě fǔ zhī, qín zhě zhōng qī zhī. shěn fū bù wèi, ér shàng bā hū shí yě zāi? qiào zǐ yuē shí èr: cháo fā ér xī yì sù jiǔ, qín zé cài yíng qīng kuāng. qiě gǒu wú shí sān yǔ máo, bù zhī bù yī bù néng rú cǎo yǐn shuǐ, bù gēng bù shí. ān kě yǐ bù zì lì zāi?
《仲長子》曰(十一):「天為之時,而我不農,穀亦不可得而取之。青春至焉,時雨降焉,始之耕田,終之簠、簋「六」,惰者釜之,勤者鍾「七」之。矧夫不為,而尚「八」乎食也哉?」《譙子》曰(十二):「朝發而夕異宿「九」,勤則菜盈傾筐。且苟無(十三)羽毛,不織不衣;不能茹草飲水,不耕不食。安可以不自力哉?」
cháo cuò yuē shí sì: shèng wáng zài shàng, ér mín bù dòng bù jī zhě, fēi néng gēng ér shí zhī, zhī ér yī zhī, wèi kāi qí zī cái zhī dào yě. fū hán zhī yú yī, bù dài qīng nuǎn jī zhī yú shí, bù dài gān zhǐ. jī hán zhì shēn, bù gù lián chǐ. yī rì bù zài shí zé jī, zhōng suì bù zhì yī zé hán. fū fù jī bù dé shí, tǐ hán bù dé yī, cí mǔ bù néng bǎo qí zi, jūn yì ān néng yǐ yǒu mín? fū zhū yù jīn yín, jī bù kě shí, hán bù kě yī. sù mǐ bù bó, yī rì bù dé ér jī hán zhì. shì gù míng jūn guì wǔ gǔ ér jiàn jīn yù. liú táo yuē shí wǔ: mín kě bǎi nián wú huò, bù kě yī zhāo yǒu jī, gù shí wèi zhì jí. chén sī wáng yuē shí liù: hán zhě bù tān chǐ yù ér sī duǎn hè yī, jī zhě bù yuàn qiān jīn ér měi yī shí. qiān jīn chǐ yù zhì guì, ér bù ruò yī shí duǎn hè zhī è zhě, wù shí yǒu suǒ jí yě. chéng zāi yán hū!
晁錯曰(十四):「聖王在上,而民不凍不飢者,非能耕而食之,織而衣之,為開其資財之道也。……夫寒之於衣,不待輕煖;飢之於食,不待甘旨。飢寒至身,不顧廉恥。一日不再食則飢,終歲不製衣則寒。夫腹飢不得食,體寒不得衣,慈母不能保其子,君亦安能以有民?……夫珠、玉、金、銀,飢不可食,寒不可衣。……粟、米、布、帛,……一日不得而飢寒至。是故明君貴五穀而賤金玉。」劉陶曰(十五):「民可百年無貨,不可一朝有飢,故食為至急。」陳思王曰(十六):「寒者不貪尺玉而思短褐「一0」,飢者不願千金而美一食。千金、尺玉至貴,而不若一食、短褐之惡者,物時有所急也。」誠哉言乎!
shén nóng cāng xié, shèng rén zhě yě qí yú shì yě, yǒu suǒ bù néng yǐ. gù zhào guò shǐ wèi niú gēng yī yī, shí shèng lěi sì zhī lì cài lún lì yì zào zhǐ, qǐ fāng jiān dú zhī fán yī èr? qiě gěng shòu chāng zhī cháng píng cāng yī sān, sāng hóng yáng zhī jūn shū fǎ yī sì, yì guó lì mín, bù xiǔ zhī shù yě. yàn yuē: zhì rú yǔ tāng, bù rú cháng gèng shí qī. yī wǔ shì yǐ fán chí yī liù qǐng xué jià, kǒng zǐ dá yuē: wú bù rú lǎo nóng. rán zé shèng xián zhī zhì, yóu yǒu suǒ wèi dá, ér kuàng yú fán yōng zhě hū?
神農、倉頡,聖人者也;其於事也,有所不能矣。故趙過始為牛耕「一一」,實勝耒耜之利;蔡倫立意造紙,豈方縑、牘之煩「一二」?且耿壽昌之常平倉「一三」,桑弘羊之均輸法「一四」,益國利民,不朽之術也。諺曰:「智如禹、湯,不如嘗更(十七)。「一五」」是以樊遲「一六」請學稼,孔子答曰:「吾不如老農。」然則聖賢之智,猶有所未達,而況於凡庸者乎?
yī dùn yī qī, lǔ qióng shì, wén táo zhū gōng fù, wèn shù yān. gào zhī yuē: yù sù fù, chù wǔ zì shí bā. nǎi chù niú yáng, zǐ xī wàn jì. jiǔ zhēn lú jiāng, bù zhī niú gēng, měi zhì kùn fá. rèn yán yī bā wáng jǐng yī jiǔ, nǎi lìng zhù zuò tián qì, jiào zhī kěn pì, suì suì kāi guǎng, bǎi xìng chōng gěi. dùn huáng bù xiǎo zuò lóu lí jí zhǒng, rén niú gōng lì jì fèi, ér shōu gǔ gèng shǎo. huáng fǔ lóng èr nǎi jiào zuò lóu lí, suǒ shěng yōng lì guò bàn, dé gǔ jiā wǔ. yòu dùn huáng sú, fù nǚ zuò qún, luán shí jiǔ suō rú yáng cháng, yòng bù yī pǐ. lóng yòu jìn gǎi zhī, suǒ shěng fù bù zī. cí chōng èr yī wèi guì yáng lìng, sú bù zhǒng sāng, wú cán zhī sī má zhī lì, lèi jiē yǐ má xǐ tóu zhù yī èr èr. mín duò yǔ yáng zhǔ qiè, shǎo cū èr sān lǚ, zú duō pōu liè xuè chū, shèng dōng jiē rán huǒ liǎo zhì. chōng jiào mín yì zhǒng sāng zhè, yǎng cán, zhī lǚ, fù lìng zhǒng zhù má èr sì. shù nián zhī jiān, dà lài qí lì, yī lǚ wēn nuǎn. jīn jiāng nán zhī sāng cán zhī lǚ, jiē chōng zhī jiào yě. wǔ yuán tǔ yí má xǐ, ér sú bù zhī zhī jī mín dōng yuè wú yī, jī èr shí xì cǎo, wò qí zhōng, jiàn lì zé yī cǎo ér chū. cuī shí èr wǔ wèi zuò fǎng jī zhī rèn zhī jù yǐ jiào, mín dé yǐ miǎn hán kǔ. ān zài bù jiào hū?
猗頓「一七」,魯窮士,聞陶朱公富,問術焉。告之曰:「欲速富,畜五牸(十八)。」乃畜牛羊,子息萬計。九真、廬江,不知牛耕,每致睏乏。任延「一八」、王景「一九」,乃令鑄作田器,教之墾闢,歲歲開廣,百姓充給。燉煌不曉作耬犁;及種,人牛功力既費,而收穀更少。皇甫隆「二0」乃教作耬犁,所省庸力過半,得穀加五。又燉煌俗,婦女作裙,攣(十九)縮如羊腸,用布一匹。隆又禁改之,所省復不貲。茨充「二一」為桂陽令,俗不種桑,無蠶織絲麻之利,類皆以麻枲頭貯衣「二二」。民惰窳羊主切,少麤「二三」履,足多剖裂血出,盛冬皆然火燎炙。充教民益種桑、柘,養蠶,織履,復令種紵麻「二四」。數年之間,大賴其利,衣履溫暖。今江南知桑蠶織履,皆充之教也。五原土宜麻枲,而俗不知織績;民冬月無衣,積(二十)細草,臥其中,見吏則衣草而出。崔寔「二五」為作紡績、織紝之具以教,民得以免寒苦。安在不教乎?
huáng bà èr liù wèi yǐng èr yī chuān, shǐ yóu tíng xiāng guān èr qī, jiē chù jī tún, yǐ shàn guān guǎ pín qióng zhě jí wù gēng sāng, jié yòng, zhí cái, zhǒng shù. guān guǎ gū dú, yǒu sǐ wú yǐ zàng zhě, xiāng bù shū yán, bà jù wèi qū chù: mǒu suǒ dà mù, kě yǐ wèi guān mǒu tíng tún zi, kě yǐ jì. lì wǎng jiē rú yán. xí suì èr bā wèi bó hǎi, quàn mín wù nóng sāng, lìng kǒu zhǒng yī shù èr èr yú, bǎi běn èr jiǔ, wǔ shí běn cōng, yī qí jiǔ, jiā èr mǔ zhì, wǔ jī èr sān. mín yǒu dài chí dāo jiàn zhě, shǐ mài jiàn mǎi niú, mài dāo mǎi dú, yuē: hé wèi dài niú pèi dú? chūn xià bù dé bù qù tián mǔ, qiū dōng kè sān shōu liǎn, yì xù guǒ shí líng qiàn. lì mín jiē fù shí. zhào xìn chén sān yī wèi nán yáng, hǎo wèi mín xìng lì, wù zài fù zhī. gōng quàn nóng gēng, chū rù qiān mò, zhǐ shě lí xiāng tíng sān èr, xī yǒu ān jū. shí xíng shì jùn zhōng shuǐ quán, kāi tōng gōu dú, qǐ shuǐ mén tí è sān sān, fán shù shí chù, yǐ guǎng gài guàn, mín dé qí lì, xù jī yǒu yú. jìn zhǐ jià qǔ sòng zhōng shē mí, wù chū yú jiǎn yuē. jùn zhōng mò bù gēng jià lì tián. lì mín qīn ài xìn chén, hào yuē zhào fù. tóng zhǒng èr sì sān sì wèi bù qí lìng, lǜ mín yǎng yī zhū, cí jī sì tóu, yǐ gōng jì sì, sǐ mǎi guān mù. yán fěi sān wǔ wèi jīng zhào, nǎi lìng zhěng qiān mò, shù sāng guǒ yòu kè yǐ xián yuè qǔ cái, shǐ de zhuǎn xiāng jiào jiàng sān liù zuò chē yòu kè mín wú niú zhě, lìng chù zhū, tóu guì shí mài, yǐ mǎi niú. shǐ zhě mín yǐ wèi fán, yī èr nián jiān, jiā yǒu dīng sān qī chē dà niú, zhěng dùn fēng zú. wáng dān sān bā jiā lěi qiān jīn, hào shī yǔ, zhōu rén zhī jí. měi suì shí nóng shōu hòu, chá qí qiáng lì shōu duō zhě, zhé lì zài jiǔ yáo, cóng ér láo zhī, biàn yú tián tóu shù xià yǐn shí quàn miǎn zhī, yīn liú qí yú yáo ér qù qí duò zhě, dú bù jiàn láo, gè zì chǐ bù néng zhì dān, qí hòu wú bù lì tián zhě, jù luò yǐ zhì yīn fù. dù jī sān jiǔ wèi hé dōng, kè mín chù zì èr wǔ niú cǎo mǎ sì, xià dǎi jī tún, jiē yǒu zhāng chéng, jiā jiā fēng shí. cǐ děng qǐ hǎo wèi fán rǎo ér qīng fèi sǔn zāi? gài yǐ yōng rén zhī xìng, lǜ zhī zé zì lì, zòng zhī zé duò yǔ ěr.
黃霸「二六」為潁(二一)川,使郵亭、鄉官「二七」,皆畜雞、豚,以贍鰥、寡、貧窮者;及務耕桑,節用,殖財,種樹。鰥、寡、孤、獨,有死無以葬者,鄉部書言,霸具為區處:某所大木,可以為棺;某亭豚子,可以祭。吏往皆如言。襲遂「二八」為渤海,勸民務農桑,令口種一樹(二二)榆,百本「二九」,五十本蔥,一畦韭,家二母彘,五雞(二三)。民有帶持刀劍者,使賣劍買牛,賣刀買犢,曰:「何為帶牛佩犢?」春夏不得不趣田畝,秋冬課「三0」收斂,益蓄果實、菱、芡。吏民皆富實。召信臣「三一」為南陽,好為民興利,務在富之。躬勸農耕,出入阡陌,止舍離鄉亭「三二」,稀有安居。時行視郡中水泉,開通溝瀆,起水門、提閼「三三」,凡數十處,以廣溉灌,民得其利,蓄積有餘。禁止嫁娶送終奢靡,務出於儉約。郡中莫不耕稼力田。吏民親愛信臣,號曰「召父」。僮種(二四)「三四」為不其令,率民養一豬,雌雞四頭,以供祭祀,死買棺木。顏斐「三五」為京兆,乃令整阡陌,樹桑果;又課以閑月取材,使得轉相教匠「三六」作車;又課民無牛者,令畜豬,投貴時賣,以買牛。始者民以為煩,一二年間,家有丁「三七」車、大牛,整頓豐足。王丹「三八」家累千金,好施與,周人之急。每歲時農收後,察其強力收多者,輒歷載酒肴,從而勞之,便於田頭樹下飲食勸勉之,因留其餘餚而去;其惰者,獨不見勞,各自恥不能致丹,其後無不力田者,聚落以至殷富。杜畿「三九」為河東,課民畜牸(二五)牛、草馬「四0」,下逮雞、豚,皆有章程,家家豐實。此等豈好為煩擾而輕費損哉?蓋以庸人之性,率之則自力,縱之則惰窳耳。
gù zhòng zhǎng zǐ yuē: cóng lín zhī xià, wèi cāng yǔ zhī chí sì yī yú biē zhī kū sì èr, wèi gēng jià zhī chǎng zhě, cǐ jūn zhǎng suǒ yòng xīn yě. shì yǐ tài gōng fēng ér chì lǔ bō jiā gǔ, zhèng bái sì sān chéng ér guān zhōng wú jī nián. gài shí yú biē ér sǒu zé zhī xíng kě jiàn, guān cǎo mù ér féi qiāo zhī shì kě zhī. yòu yuē: jià sè bù xiū, sāng guǒ bù mào, chù chǎn bù féi, biān zhī kě yě lí èr liù luò bù wán, yuán qiáng bù láo, sǎo chú bù jìng, chī zhī kě yě sì sì. cǐ dū kè zhī fāng yě. qiě tiān zǐ qīn gēng, huáng hòu qīn cán, kuàng fū tián fù ér huái yǔ duò hū?
故《仲長子》曰:「叢林之下,為倉庾之坻「四一」;魚鱉之堀「四二」,為耕稼之場者,此君長所用心也。是以太公封而斥鹵播嘉穀,鄭、白「四三」成而關中無飢年。蓋食魚鱉而藪澤之形可見,觀草木而肥墝之勢可知。」又曰:「稼穡不修,桑果不茂,畜產不肥,鞭之可也;杝(二六)落不完,垣牆不牢,掃除不淨,笞之可也「四四」。」此督課之方也。且天子親耕,皇后親蠶,況夫田父而懷窳惰乎?
lǐ héng sì wǔ yú wǔ líng lóng yáng fàn zhōu shàng zuò zhái, zhǒng gān jú qiān shù. lín sǐ chì ér yuē: wú zhōu lǐ yǒu qiān tóu mù nú, bù zé rǔ yī shí, suì shàng yī pǐ juàn, yì kě zú yòng yǐ. wú mò, gān jú chéng, suì dé juàn shù qiān pǐ. héng chēng sì liù tài shǐ gōng suǒ wèi jiāng líng qiān shù jú, yǔ qiān hù hóu děng zhě yě. fán zhòng sì qī yù zuò qì wù, xiān zhǒng zǐ qī, shí rén chī zhī. rán jī yǐ suì yuè, jiē dé qí yòng, xiàng zhī xiào zhě, xián qiú jiǎ yān. cǐ zhǒng zhí èr qī zhī bù kě yǐ yǐ yě. yàn yuē: yī nián zhī jì, mò rú shù gǔ shí nián zhī jì, mò rú shù mù. cǐ zhī wèi yě.
李衡「四五」於武陵龍陽汎洲上作宅,種甘橘千樹。臨死敕兒曰:「吾州里有千頭木奴,不責汝衣食,歲上一匹絹,亦可足用矣。」吳末,甘橘成,歲得絹數千匹。恆稱「四六」太史公所謂「江陵千樹橘,與千戶侯等」者也。樊重「四七」欲作器物,先種梓、漆,時人嗤之。然積以歲月,皆得其用,向之笑者,咸求假焉。此種殖(二七)之不可已已也。諺曰:「一年之計,莫如樹穀;十年之計,莫如樹木。」此之謂也。
shū yuē èr bā: jià sè zhī jiān nán. xiào jīng yuē èr jiǔ: yòng tiān zhī dào, yīn dì zhī lì, jǐn shēn jié yòng, yǐ yǎng fù mǔ. lùn yǔ yuē sān shí: bǎi xìng bù zú, jūn shú yǔ zú? hàn wén dì yuē: zhèn wèi tiān xià shǒu cái yǐ, ān gǎn wàng yòng zāi! kǒng zǐ yuē sān yī: jū jiā lǐ, zhì kě yí yú guān. rán zé jiā yóu guó, guó yóu jiā, shì yǐ jiā pín zé sī liáng qī, guó luàn zé sī liáng xiāng, qí yì yī yě.
《書》曰(二八):「稼穡之艱難。」《孝經》曰(二九):「用天之道,因地之利,謹身節用,以養父母。」《論語》曰(三十):「百姓不足,君孰與足?」漢文帝曰:「朕為天下守財矣,安敢妄用哉!」孔子曰(三一):「居家理,治可移於官。」然則家猶國,國猶家,是以家貧則思良妻,國亂則思良相,其義一也。
fū cái huò zhī shēng, jì jiān nán yǐ, yòng zhī yòu wú jié fán rén zhī xìng, hǎo lǎn duò yǐ, lǜ zhī yòu bù dǔ jiā yǐ zhèng lìng shī suǒ, shuǐ hàn wèi zāi, yī gǔ bù dēng, zì fǔ sān èr xiāng jì: gǔ jīn tóng huàn, suǒ bù néng zhǐ yě, jiē hū! qiě jī zhě yǒu guò shén zhī yuàn, kě zhě yǒu jiān liàng zhī qíng. jì bǎo ér hòu qīng shí, jì nuǎn ér hòu qīng yī. huò yóu nián gǔ fēng ráng, ér hū yú xù jī huò yóu bù bó yōu shàn, ér qīng yú shī yǔ: qióng jiǒng zhī lái, suǒ yóu yǒu jiàn. gù guǎn zǐ yuē sān sān: jié yǒu tiān xià, ér yòng bù zú tāng yǒu qī shí èr lǐ, ér yòng yǒu yú, tiān fēi dú wèi tāng yǔ shū sù yě. gài yán yòng zhī yǐ jié.
夫財貨之生,既艱難矣,用之又無節;凡人之性,好懶惰矣,率之又不篤;加以政令失所,水旱為災,一穀不登,胔腐(三二)相繼:古今同患,所不能止也,嗟乎!且飢者有過甚之願,渴者有兼量之情。既飽而後輕食,既暖而後輕衣。或由年穀豐穰,而忽於蓄積;或由布帛優贍,而輕於施與:窮窘之來,所由有漸。故《管子》曰(三三):「桀有天下,而用不足;湯有七十二里,而用有餘,天非獨為湯雨菽、粟也。」蓋言用之以節。
zhòng zhǎng zǐ yuē sān sì: bào yú sì bā zhī sì, bù zì yǐ qì wèi chòu sì yí zhī rén, bù zì yǐ shí wèi yì: shēng xí shǐ zhī rán yě. jū jī xí zhī zhōng, jiàn shēng rán zhī shì, fū shú zì zhī fēi zhě yě? sī hé yì liǎo zhōng zhī chóng, ér bù zhī lán zhī gān hū?
《仲長子》曰(三四):「鮑魚「四八」之肆,不自以氣為臭;四夷之人,不自以食為異:生習使之然也。居積習之中,見生然之事,夫孰自知非者也?斯何異蓼中之蟲,而不知藍之甘乎?」
jīn cǎi jùn jīng chuán, yuán jí gē yáo, xún zhī lǎo chéng, yàn zhī xíng shì, qǐ zì gēng nóng, zhōng yú xī hǎi sì jiǔ, zī shēng zhī yè, mí bù bì shū, hào yuē qí mín yào shù. fán jiǔ shí èr piān, shù sān wǔ wèi shí juǎn. juàn shǒu jiē yǒu mù lù, yú wén suī fán, xún lǎn chà yì. qí yǒu wǔ gǔ guǒ luǒ fēi zhōng guó wǔ suǒ zhí zhě, cún qí míng mù ér yǐ zhǒng shí zhī fǎ, gài wú wén yān. shě běn zhú mò, xián zhé suǒ fēi, rì fù suì pín, jī hán zhī jiàn, gù shāng jiǎ zhī shì, què ér bù lù. huā cǎo zhī liú, kě yǐ yuè mù, tú yǒu chūn huā, ér wú qiū shí, pǐ zhū fú wěi, gài bù zú cún.
今採捃經傳,爰及歌謠,詢之老成,驗之行事,起自耕農,終於醯、醢「四九」,資生之業,靡不畢書,號曰《齊民要術》。凡九十二篇,束(三五)為十卷。卷首皆有目錄,於文雖煩,尋覽差易。其有五穀、果、蓏非中國「五0」所殖者,存其名目而已;種蒔之法,蓋無聞焉。捨本逐末,賢哲所非,日富歲貧,飢寒之漸,故商賈之事,闕而不錄。花草之流,可以悅目,徒有春花,而無秋實,匹諸浮偽,蓋不足存。
bǐ yì xiǎo shì jiā tóng wǔ yī, wèi gǎn wén zhī yǒu shí, gù dīng níng zhōu zhì, yán tí qí ěr, měi shì zhǐ chì, bù shàng fú cí. lǎn zhě wú huò chī yān.
鄙意曉示家童「五一」,未敢聞之有識,故丁寧周至,言提其耳,每事指斥,不尚浮辭。覽者無或嗤焉。
yī jiàn shǐ jì píng zhǔn shū, gài cáng zuò cáng gài.
(一)見《史記‧平準書》,「蓋藏」作「藏蓋」。
èr ruò, jīn chāo zuò ruò gǔ, gǔ shì yǎn wén míng chāo hú xiāng běn jīn dǎi běn yòu é ruò wèi zhě, biàn chéng zhě gǔ, bù tōng zhāng xiào zuò zhě ruò. àn shǐ jì píng zhǔn shū rú chún zhù de yuán wén shì: qí děng wú yǒu guì jiàn, gù wèi zhī qí mín, ruò jīn yán píng mín yǐ. zhāng xiào duō zhě zì yì tōng, gù cóng zhāng xiào.
(二)「若」,金抄作「若古」,「古」是衍文;明抄、湖湘本、《津逮》本又訛「若」為「者」,變成「者古」,不通;張校作「者若」。按《史記‧平準書》如淳注的原文是:「齊等無有貴賤,故謂之齊民,若今言平民矣。」張校多「者」字亦通,故從張校。
sān zhù zhōng sān mín zì, yuán jūn zuò rén, xì táng rén bì táng tài zōng lǐ shì mín zhī míng gǎi, sòng yǐ hòu yī zhí yán yòng wèi gǎi. shǐ jì píng zhǔn shū yuán wén zuò mín, zī jù yǐ gǎi fù.
(三)注中三「民」字,原均作「人」,係唐人避唐太宗李世民之名改,宋以後一直沿用未改。《史記‧平準書》原文作「民」,茲據以改復。
sì jīn chāo huáng xiào zhāng xiào zuò shì, míng chāo hú xiāng běn děng zuò shí. àn běn duàn quán wén xì jié yǐn zì hàn shū shí huò zhì, cǐ jù shí huò zhì yuán wén shì: shùn mìng hòu jì, yǐ lí mín zǔ jī, shì wèi zhèng shǒu. yào shù jì shān qù yǐ lí mín zǔ jī, yīng yǐ míng chāo zuò shí wèi zhǎng, gù cóng míng chāo.
(四)金抄、黃校、張校作「是」,明抄、湖湘本等作「食」。按本段全文係節引自《漢書‧食貨志》,此句《食貨志》原文是:「舜命后稷,以黎民祖飢,是為政首。」《要術》既刪去「以黎民祖飢」,應以明抄作「食」為長,故從明抄。
wǔ jiàn guǎn zǐ kuí dù piān, yòu jiàn qīng zhòng jiǎ piān, wén zì shāo yì. xià miàn cāng lǐn shí yún yún, jiàn guǎn zǐ mù mín piān, èr zhī zì shàng jūn duō zé zì.
(五)見《管子‧揆度》篇,又見《輕重甲》篇,文字稍異。下面「倉廩實」云云,見《管子‧牧民》篇,二「知」字上均多「則」字。
liù lùn yǔ wēi zǐ piān: zǐ lù cóng kǒng zǐ ér hòu, yù zhàng rén yǐ zhàng hé diào. zǐ lù wèn yuē: zi jiàn fū zǐ hū? zhàng rén yuē: sì tǐ bù qín, wǔ gǔ bù fēn, shú wèi fū zǐ?
(六)《論語‧微子》篇:「子路從(孔子)而後,遇丈人以杖荷蓧。子路問曰:「子見夫子乎?」丈人曰:「四體不勤,五穀不分,孰為夫子?」」
qī jiàn zuǒ chuán xuān gōng shí èr nián, rén shēng zuò mín shēng. yào shù zuò rén, kě néng yě shì táng rén bì gǎi de.
(七)見《左傳‧宣公》十二年,「人生」作「民生」。《要術》作「人」,可能也是唐人避改的。
bā míng chāo hú xiāng běn wú gǔ zì, jīn chāo jí jí yào yǐn yǒu.
(八)明抄、湖湘本無「古」字,金抄及《輯要》引有。
jiǔ gù lǐ kuī ér xióng zhū hóu, jié cǎi zì hàn shū shí huò zhì. shí huò zhì yuán wén shì: lǐ kuī wèi wèi wén hóu zuò jǐn dì lì zhī jiào, guó yǐ fù qiáng. jí qín xiào gōng yòng shāng jūn, jí gēng zhàn zhī shǎng, qīng lín guó ér xióng zhū hóu.
(九)「故李悝……而雄諸侯」,節採自《漢書‧食貨志》。《食貨志》原文是:「李悝為魏文侯作盡地力之教,……國以富強。及秦孝公用商君,……急耕戰之賞,……傾鄰國而雄諸侯。」
shí jiàn huái nán zǐ sì bù cóng kān běn xiū wù xùn, wén zì shāo yì. qí zhōng yáng xū zuò yáng miǎn, zì shū wú miǎn zì, yí wù.
(十)見《淮南子》(《四部叢刊》本)《脩務訓》,文字稍異。其中「陽盱」作「陽眄」,字書無「眄」字,疑誤。
shí yī suí shū jīng jí zhì zhe lù yǒu zhòng zhǎng zi chāng yán shí èr juǎn. chāng yán xì dōng hàn zhòng zhǎng tǒng zhuàn, xiàn yǐ shī chuán. hòu hàn shū zhòng zhǎng tǒng chuán cǎi lù qí chāng yán zhōng lǐ luàn děng sān piān, shì jí xiǎo yī bù fen. táng wèi zhēng děng qún shū zhì yào zhōng shōu yǒu zhòng zhǎng zi chāng yán, yǔ cuī shí zhèng lùn hé chéng yī juàn, yì jí jiǎn lüè. yào shù suǒ yǐn zhòng zhǎng tǒng gè tiáo, jūn bù jiàn cǐ èr shū suǒ cǎi lù. qí yǐn wén yǐn dào nǎ lǐ wèi zhǐ, zhǐ néng zhǔ guān dì jiù wén yì tuī duàn.
(十一)《隋書‧經籍志》著錄有《仲長子昌言》十二卷。《昌言》係東漢仲長統撰,現已失傳。《後漢書‧仲長統傳》採錄其《昌言》中《理亂》等三篇,是極小一部分。唐‧魏徵等《群書治要》中收有「《仲長子昌言》」,與崔寔《政論》合成一卷,亦極簡略。《要術》所引仲長統各條,均不見此二書所採錄。其引文引到哪裏為止,只能主觀地就文義推斷。
shí èr qiào zi, huò chū sān guó shǔ qiào zhōu, huò chū tā rén. shū yǐ yì.
(十二)《譙子》,或出三國蜀譙周,或出他人。書已佚。
shí sān gè běn jūn zuò yǒu, jí yào yǐn zuò wú. bù zhī bù yī, xún xià jù lì yīng zuò bù zhī zé bù yī jiě shì, bù zuò kě yǐ bù zhī bù yī jiě shì, zé cǐ chù yīng zuò wú.
(十三)各本均作「有」,《輯要》引作「無」。「不織不衣」,循下句例應作「不織則不衣」解釋,不作「可以不織不衣」解釋,則此處應作「無」。
shí sì cháo cuò yǔ jié yǐn zì hàn shū shí huò zhì, wén zì wú shén chà bié.
(十四)晁錯語節引自《漢書‧食貨志》,文字無甚差別。
shí wǔ liú táo yǔ jiàn hòu hàn shū liú táo chuán, wén tóng.
(十五)劉陶語見《後漢書‧劉陶傳》,文同。
shí liù chén sī wáng jí cáo zhí zi jiàn. jīn chuán cáo zi jiàn jí, yǐ fēi wán zhì, bù zài cǐ duàn yǔ jù. yì wén lèi jù juǎn wǔ hán yǐn cáo zhí suǒ shàng biǎo zhōng yǒu cǐ jì zài, wén jù shāo yì, bìng yǒu tuō wén.
(十六)陳思王即曹植(子建)。今傳《曹子建集》,已非完帙,不載此段語句。《藝文類聚》卷五「寒」引曹植所上表中有此記載,文句稍異,並有脫文。
shí qī jīn chāo míng chāo zuò cháng gèng huáng xiào zuò cháng gèng, cháng yīng zuò cháng hú xiāng běn jīn dǎi běn děng zuò cháng gēng, é. sòng lù diàn pí yǎ juǎn wǔ dī yǐn yào shù suī wèi biāo míng, shí chū yào shù zuò gèng cháng, lù yóu gǎn jiù shī zì zhù yǐn yào shù yì zuò gèng cháng, zhèng míng jīn chāo de zhèng què. yīn tāng shǔ yáng yùn, gèng shǔ gēng yùn, gǔ yùn yáng gēng tóng bù, gù tāng gèng xiāng xié, zhèng hé gǔ yàn xíng shì. hòu shì tāng cháng xiāng xié, nǎi dào cháng gèng wèi gèng cháng.
(十七)金抄、明抄作「嘗更」;黃校作「常更」,「常」應作「嘗」;湖湘本、《津逮》本等作「常耕」,訛。宋陸佃《埤雅》卷五「羝」引《要術》(雖未標明,實出《要術》)作「更嘗」,陸游《感舊》詩自注引《要術》亦作「更嘗」,証明金抄的正確。因「湯」屬陽韻,「更」屬庚韻,古韻陽、庚同部,故湯、更相協,正合古諺形式。後世湯、嘗相協,乃倒「嘗更」為「更嘗」。
shí bā huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò, wú cǐ zì, wù jīn chāo hú xiāng běn zuò zì, kǒng cóng zi yuán wén yì zuò zì, yīn zì, shì mǔ chù de tōng chēng, zī jù gǎi.
(十八)黃校、張校、明抄作「」,無此字,誤;金抄、湖湘本作「牸」,《孔叢子》原文亦作「牸」,音字,是母畜的通稱,茲據改。
shí jiǔ míng chāo hú xiāng běn zuò luán, shì shuāng shēng zǐ, wù jīn chāo jīn dǎi běn děng jí sān guó zhì wèi zhì yǐn wèi lüè jūn zuò luán, zhǐ qún de guò fēn zhě dié fèi liào, zī jù gǎi.
(十九)明抄、湖湘本作「孿」,是雙生子,誤;金抄、《津逮》本等及《三國志‧魏志》引《魏略》均作「孿」,指裙的過分褶疊費料,茲據改。
èr shí jī, jīn chāo míng chāo zuò zhǒng, wù jù hú xiāng běn děng jí hòu hàn shū cuī shí chuán gǎi zhèng.
(二十)「積」,金抄、明抄作「種」,誤;據湖湘本等及《後漢書‧崔寔傳》改正。
èr yī yǐng, míng chāo hú xiāng běn děng zuò yǐng, wù jù jīn chāo jiàn xī běn jí hàn shū huáng bà chuán gǎi zhèng.
(二一)「潁」,明抄、湖湘本等作「穎」,誤;據金抄、漸西本及《漢書‧黃霸傳》改正。
èr èr jīn chāo huáng xiào zhāng xiào zuò shù, tóng hàn shū gōng suì chuán míng chāo hú xiāng běn děng zuò zhū.
(二二)金抄、黃校、張校作「樹」,同《漢書‧龔遂傳》;明抄、湖湘本等作「株」。
èr sān jīn chāo jí jí yào yǐn yào shù zuò wǔ jī, tā běn zuò wǔ mǔ jī. àn yào shù wén jù quán tóng hàn shū gōng suì chuán, gōng suì chuán yì wú mǔ zì, gù cóng jīn chāo.
(二三)金抄及《輯要》引《要術》作「五雞」,他本作「五母雞」。按《要術》文句全同《漢書‧龔遂傳》,《龔遂傳》亦無「母」字,故從金抄。
èr sì jīn chāo huáng xiào míng chāo zuò tóng zhǒng, zhāng xiào zuò tóng zhǒng, hú xiāng běn jīn dǎi běn děng zuò tóng huī. zī cóng jīn chāo, cān kàn zhù shì sān sì.
(二四)金抄、黃校、明抄作「僮種」,張校作「童種」,湖湘本、《津逮》本等作「童恢」。茲從金抄,參看注釋〔三四〕。
èr wǔ míng chāo wù zuò, jù jīn chāo hú xiāng běn děng jí wèi zhì dù jī chuán gǎi zhèng.
(二五)明抄誤作「」,據金抄、湖湘本等及《魏志‧杜畿傳》改正。
èr liù gè běn jūn zuò yí, é. shuō wén: lí, luò yě. tōng sú wén: chái yuán yuē lí. jí lí bā. yīn zhì, yòu yīn yí. duàn yù cái zhù shuō wén: qí mín yào shù yǐn zhòng zhǎng zǐ yuē: yí luò bù wán, yí zhě, lí zhī wù. zī jù gǎi.
(二六)各本均作「柂」,訛。《說文》:「杝,落也。」《通俗文》:「柴垣曰杝。」即籬笆。音豸,又音移。段玉裁注《說文》:「《齊民要術》引《仲長子》曰:「柂落不完,……」柂者,杝之誤。」茲據改。
èr qī míng chāo zuò zhí, zī yī jīn chāo zuò zhí.
(二七)明抄作「植」,茲依金抄作「殖」。
èr bā jiàn shàng shū wú yì piān.
(二八)見《尚書‧無逸》篇。
èr jiǔ jiàn xiào jīng shù rén zhāng, yīn zuò fēn. àn cǐ zì yǒu jīn gǔ wén zhī yì, jīn wén zuò fēn, gǔ wén zuò yīn. yào shù cǎi yòng gǔ wén. jīn běn xiào jīng wèi lǐ lōng jī táng xuán zōng zhù běn, cǎi yòng jīn wén zuò fēn.
(二九)見《孝經‧庶人章》,「因」作「分」。按此字有今、古文之異,今文作「分」,古文作「因」。《要術》採用古文。今本《孝經》為李隆基(唐玄宗)注本,採用今文作「分」。
sān shí jiàn lùn yǔ yán yuān piān.
(三十)見《論語‧顏淵》篇。
sān yī kǒng zǐ yǔ chū xiào jīng guǎng yáng míng zhāng, zhì shàng duō gù zì. cǐ gù zì hú xiāng běn děng yǒu, jīn chāo huáng xiào míng chāo wú. xiào jīng xíng bǐng shū: xiān rú yǐ wèi jū jiā lǐ xià què yī gù zì, yù zhù jiā zhī. yù zhù jí lǐ lōng jī zhù. kě jiàn cǐ zì yuán lái méi yǒu, shǐ jiā yú táng. hú xiāng běn děng jù jiā, fēi.
(三一)孔子語出《孝經‧廣揚名章》,「治」上多「故」字。此「故」字湖湘本等有,金抄、黃校、明抄無。《孝經》邢昺疏:「先儒以為「居家理」下闕一「故」字,御注加之。」「御注」即李隆基注。可見此字原來沒有,始加於唐。湖湘本等據加,非。
sān èr jīn chāo huáng xiào zhāng xiào zuò lǚ, míng chāo hú xiāng běn děng zuò fǔ. àn zì yīn cī, zhǐ shī tǐ fǔ làn, yǔ fǔ wèi fù cí, zì kě jiě shì. lǚ shì bù lǚ, zì lǚ xiāng jì, suī kě jiě shì wèi fǔ shī rú bù lǚ zhī xiāng jì, jiē zhǒng ér lái, rú xīn táng shū lǐ qī yún chuán suǒ wèi sǐ xǐ zhǒng lù, yì jí juǎn èr zhǒng yù piān è sǐ mǎn dào, bái gǔ jiāo héng de yì sī, dàn yǐ zuò fǔ jiào míng yǔn, gù cóng míng chāo.
(三二)金抄、黃校、張校作「履」,明抄、湖湘本等作「腐」。按「胔」音疵,指屍體腐爛,與「腐」為複詞,自可解釋。「履」是步履,「胔履相繼」,雖可解釋為腐屍如步履之相繼,接踵而來,如《新唐書‧李棲筠傳》所謂「死徙踵路」,亦即卷二《種芋》篇「餓死滿道,白骨交橫」的意思,但以作「腐」較明允,故從明抄。
sān sān guǎn zǐ juǎn èr sān dì shù piān: xī zhě jié bà yǒu tiān xià, ér yòng bù zú tāng yǒu qī shí lǐ zhī báo, ér yòng yǒu yú, tiān fēi dú wèi tāng yǔ shū sù, ér dì fēi dú wèi tāng chū cái wù yě.
(三三)《管子》卷二三《地數》篇:「昔者桀霸有天下,而用不足;湯有七十里之薄,而用有餘,天非獨為湯雨菽、粟,而地非獨為湯出財物也。」
sān sì zhòng zhǎng zi yǔ, bù jiàn jīn chuán zhòng zhǎng tǒng chāng yán, yǐ zài xiào jì shí yī shuō míng. cǐ duàn yǔ jù, jiū jìng zhì hé chù zhǐ wèi zhòng zhǎng zi yuán wén, hěn nán què dìng. xiàn zài zàn jiāng quán duàn zuò wèi zhòng zhǎng zi yuán wén.
(三四)《仲長子》語,不見今傳仲長統《昌言》,已在校記(十一)說明。此段語句,究竟至何處止為《仲長子》原文,很難確定。現在暫將全段作為《仲長子》原文。
sān wǔ jīn chāo zuò shù, tā běn zuò fēn. dāng shí xiě shū juǎn shù chéng juǎn, gù cóng jīn chāo.
(三五)金抄作「束」,他本作「分」。當時寫書捲束成「卷」,故從金抄。
yī hàn shū shí huò zhì: yáo mìng sì zǐ, yǐ jìng shòu mín shí. sì zǐ zhǐ xī zhòng xī shū hé zhòng hé shū, hòu yì jiǎn chēng xī hé. shì chū shàng shū yáo diǎn, jì zài yáo mìng sì rén lí dìng chūn xià qiū dōng sì shí, yǐ zhèng nóng shí.
「一」《漢書‧食貨志》:「堯命四子,以敬授民時。」四子指羲仲、羲叔、和仲、和叔,後亦簡稱羲和。事出《尚書‧堯典》,記載堯命四人釐定春夏秋冬四時,以正農時。
èr hàn shū shí huò zhì: yǔ píng hóng shuǐ, dìng jiǔ zhōu, zhì tǔ tián, wàn guó zuò yì. shì chū yǔ gòng. yì shì zhì lǐ de yì sī.
「二」《漢書‧食貨志》:「禹平洪水,定九州,制土田,……萬國作乂。」事出《禹貢》。「乂」是治理的意思。
sān jì tōng jì, bú shì jì sì. sāng lín zhī jì, huái nán zǐ xiū wù xùn zuò sāng shān zhī lín, ér zhǔ shù xùn jìng zuò sāng lín zhī jì. yòu běn jīng xùn: qín jí qín zì fēng xī dà zhū yú sāng lín. gāo yòu zhù: sāng lín, tāng suǒ dǎo hàn sāng shān zhī lín. gù sāng lín zhī jì, yì jí sāng shān zhī lín jì. chūn qiū fán lù juǎn shí liù jì yì: jì zhī wèi yán, jì yě. guǎng yǎ shì yán: jì, jì yě. shàng wén yǐ shēn jiě yú yáng xū zhī hé, huái nán zǐ gāo yòu zhù: wèi zhì shuǐ jiě dǎo, yǐ shēn wèi zhì. jiě dú jiě chú zhī jiě. wèi yǐ shēn wèi zhì, wèi jiě chú hóng shuǐ zāi hài qí dǎo, yě jiù shì jué xīn yào bǎ hóng shuǐ zhì hǎo, bù xī juān qū xiàn shēn zhī yì. yáng xū hé, gāo zhù: zài qín dì. xū yīn xū.
「三」「祭」通「際」,不是祭祀。「桑林之祭」,《淮南子‧脩務訓》作「桑山之林」,而《主術訓》逕作「桑林之際」。又《本經訓》:「禽(即擒字)封狶(大豬)於桑林。」高誘註:「桑林,湯所禱旱「桑山之林」。」故「桑林之祭」,意即桑山之林際。《春秋繁露》卷十六《祭義》:「祭之為言,際也。」《廣雅‧釋言》:「祭,際也。」上文「以身解於陽盱之河」,《淮南子》高誘註:「為治水解禱,以身為質。解讀解除之解。」謂以身為質,為解除洪水災害祈禱,也就是決心要把洪水治好,不惜捐軀獻身之意。陽盱河,高註:「在秦地。」盱音吁。
sì qiú shàn, xū yào de dào mǎn zú, shēng huó guò dé hǎo.
「四」「求贍」,需要得到滿足,生活過得好。
wǔ gāo yòu zhù: liè, yè yě.
「五」高誘註:「烈,業也。」
liù fǔ guǐ, gǔ shí shèng shí wù de qì jù, zhú mù zhì huò tóng zhì. fǔ, yīn fǔ, wài fāng nèi yuán guǐ, yīn guǐ, wài yuán nèi fāng. dàn xíng zhì yì yǒu xiǎo yì zhě.
「六」「簠、簋」,古時盛食物的器具,竹木製或銅製。簠,音甫,外方內圓;簋,音軌,外圓內方。但型製亦有小異者。
qī fǔ zhōng, gǔ shí liáng qì míng chēng. fǔ shì liù dòu sì shēng, zhōng shì liù shí sì dòu. zuǒ chuán zhāo gōng sān nián: qí jiù sì liàng: dòu qū fǔ zhōng. sì shēng wèi dòu, gè zì qí sì, yǐ dēng yú fǔ, fǔ shí zé zhōng.
「七」「釜」、「鍾」,古時量器名稱。釜是六斗四升,鍾是六石四斗。《左傳‧昭公三年》:「齊舊四量:豆、區、釜、鍾。四升為豆,各自其四,以登於釜,釜十則鍾。」
bā shàng, jiǎo xìng wàng xiǎng de yì sī. hàn shū xù chuán shàng: shàng yuè qí yì. yán shī gǔ zhù: shàng, shù jǐ yě, yuàn yě. shī jīng wèi fēng tù yuán kǒng yǐng dá shū: yì yuē: shù, xìng yě jǐ, jì yě. shì shù jǐ zhě, xìng jì zhī yì yě. shàng wén shěn fū shì hé kuàng de yì sī.
「八」「尚」,僥倖妄想的意思。《漢書‧敘傳上》:「尚粵其義。」顏師古註:「尚,庶幾也,願也。」《詩經‧衛風‧兔爰》孔穎達疏:「易曰:庶,幸也;幾,覬也。是庶幾者,幸覬之意也。」上文「矧夫」是何況的意思。
jiǔ yì sù, zhǐ xiē sù shí yǒu yuǎn jìn, yīn wèi zǒu dé kuài de yǐ gǎn dào qián zhàn, zǒu dé màn de hái diào zài hòu tóu, zhè shì duì xià yī jù zuò bǐ yù.
「九」「異宿」,指歇宿時有遠近,因為走得快的已趕到前站,走得慢的還掉在後頭,這是對下一句作比喻。
yī duǎn hè, cū má duǎn yī.
「一0」「短褐」,粗麻短衣。
yī yī zhào guò, hàn wǔ dì shí rèn sōu sù dū wèi zhōng yāng gāo jí nóng guān, céng zǒng jié nóng mín jīng yàn chuàng zhì chéng yī zhǒng sān lí gòng yī niú de xīn nóng jù jí jīn lóu chē, jiàn juǎn yī gēng tián piān yǐn cuī shí zhèng lùn wén. tā jiào dǎo hé tuī guǎng dài tián fǎ hé zhè zhǒng xīn nóng jù de shì jī yǔ chéng xiào hàn shū shí huò zhì yǒu xiáng xì jì shù juǎn yī zhǒng gǔ piān yǐn zài qí quán wén. dàn niú gēng bù shǐ yú zhào guò, zhào guò zhǐ shì zài yuán yǐ yòng niú gēng de jī chǔ shàng yǒu suǒ gǎi jìn.
「一一」趙過,漢武帝時任「搜粟都尉」(中央高級農官),曾總結農民經驗創製成一種「三犁共一牛」的新農具(即今耬車),見卷一《耕田》篇引崔寔《政論》文。他教導和推廣「代田法」和這種新農具的事蹟與成效《漢書‧食貨志》有詳細記述(卷一《種穀》篇引載其全文)。但牛耕不始於趙過,趙過只是在原已用牛耕的基礎上有所改進。
yī èr jiān shì xì juàn, dú shì zhú mù jiǎn, yǒu zhǐ yǐ qián de wén zì, xiě zài zhè xiē shàng miàn, jí suǒ wèi zhú bó. qí quē diǎn shì jiān bó guì, zhú mù jiǎn bèn zhòng. fāng shì bǐ de yì sī. zhè shì shuō zì dōng hàn cài lún yòng zhí wù xiān wéi gǎi jìn zào zhǐ fāng fǎ hòu, bǐ qǐ guò qù lái, jiù méi yǒu yòng jiān dú nà yàng fán fèi le. shì jiàn hòu hàn shū cài lún chuán.
「一二」「縑」是細絹,「牘」是竹木簡,有紙以前的文字,寫在這些上面,即所謂「竹、帛」。其缺點是縑帛貴,竹、木簡笨重。「方」是「比」的意思。這是說自東漢蔡倫用植物纖維改進造紙方法後,比起過去來,就沒有用「縑、牘」那樣煩費了。事見《後漢書‧蔡倫傳》。
yī sān xī hàn xuān dì shí, gěng shòu chāng jiàn yì zài biān jùn xiū jiàn cāng kù, gǔ jiàn shí yǐ jiào gāo de jià gé mǎi jìn, guì shí yǐ jiào dī de jià gé mài chū, yǐ diào jié liáng jià, jiào zuò cháng píng cāng. shì jiàn hàn shū shí huò zhì.
「一三」西漢宣帝時,耿壽昌建議在邊郡修建倉庫,穀賤時以較高的價格買進,貴時以較低的價格賣出,以調節糧價,叫做「常平倉」。事見《漢書‧食貨志》。
yī sì sāng hóng yáng de jūn shū fǎ, zài jīng guò shì bàn jiē duàn hòu, yú hàn wǔ dì yuán fēng yuán nián gōng yuán qián yī yī nián zhèng shì shī xíng yú quán guó. bàn fǎ shì bǎ gè dì yī xiàng wèi shāng rén suǒ zhēng gòu fàn yùn móu lì de chǎn pǐn, liè wèi rén mín xiàng zhèng fǔ jiǎo nà de shí wù gòng fù jí jiāng yuán zhēng gòng fù de pǐn lèi gǎi biàn, yóu zhèng fǔ zhí jiē zhēng shōu zhǎng wò, chú yī bù fen àn xū yào jìng yùn jīng dū zhǎng ān wài, qí yú dōu yóu dāng dì zhuǎn yùn dào shì jià jiào gāo de dì fāng mài qù, bǎ qián jiāo huí zhōng yāng. zhè jiù shì suǒ wèi jūn shū. zhǔ yào mù dì zài píng yì wù jià, fáng zhǐ shāng rén tóu jī dǎo bǎ, ér zēng jiā zhōng yāng shōu rù. shì jiàn shǐ jì píng zhǔn shū jí hàn shū shí huò zhì.
「一四」桑弘羊的「均輸法」,在經過試辦階段後,於漢武帝元封元年(公元前一一○年)正式施行於全國。辦法是把各地一向為商人所爭購販運牟利的產品,列為人民向政府繳納的實物貢賦(即將原徵貢賦的品類改變),由政府直接徵收掌握,除一部分按需要逕運京都長安外,其餘都由當地轉運到市價較高的地方賣去,把錢交回中央。這就是所謂「均輸」。主要目的在平抑物價,防止商人投機倒把,而增加中央收入。事見《史記‧平準書》及《漢書‧食貨志》。
yī wǔ cháng shì céng jīng, gèng shì jīng lì. zhè jù gǔ yǔ shì shuō, jí shǐ cōng míng rú yǔ tāng, zhōng bù rú qīn shēn shí jiàn dé lái de zhī shí gāo míng.
「一五」「嘗」是曾經,「更」是經歷。這句古語是說,即使聰明如禹湯,終不如親身實踐得來的知識高明。
yī liù fán chí, kǒng zǐ dì zǐ, shì jiàn lùn yǔ zǐ lù piān.
「一六」樊遲,孔子弟子,事見《論語‧子路》篇。
yī qī yī dùn, chūn qiū shí rén, zài yī shì jīn shān xī lín yī xiàn, yī shuō ān zé xiàn mù yǎng niú yáng zhì fù. shì chū kǒng cóng zi juǎn wǔ chén shì yì piān, yǒu jiào xiáng jì zài. suǒ zài táo zhū gōng jí fàn lǐ yǔ zuò: zi yù sù fù, dāng chù wǔ zì. yào shù juǎn liù yǎng niú mǎ lǘ luó piān zài yǐn cǐ jù tóng kǒng cóng zi. wǔ zì, jù yǎng niú mǎ lǘ luó piān zhù wén, zhǐ niú mǎ zhū yáng lǘ wǔ zhǒng mǔ chù. shǐ jì huò zhí liè chuán jí hàn shū shí huò zhì jūn chēng yī dùn yǐ yán yè zhì fù, wú fán zhí niú yáng zhì fù shuō fǎ.
「一七」猗頓,春秋時人,在猗氏(今山西臨猗縣,一說安澤縣)牧養牛羊致富。事出《孔叢子》卷五《陳士義》篇,有較詳記載。所載陶朱公(即范蠡)語作:「子欲速富,當畜五牸。」《要術》卷六《養牛馬驢騾》篇再引此句同《孔叢子》。「五牸」,據《養牛馬驢騾》篇注文,指牛、馬、豬、羊、驢五種母畜。《史記‧貨殖列傳》及《漢書‧食貨志》均稱猗頓以鹽業致富,無繁殖牛羊致富說法。
yī bā rèn yán, zì hàn guāng wǔ chū nián zhì hàn míng dì yǒng píng shí yī nián gōng yuán liù shí bā nián bìng zú, lì rèn jiǔ zhēn wǔ wēi yǐng chuān hé nèi sì jùn tài shǒu. zài jiǔ zhēn sì nián. shì jiàn hòu hàn shū jí dōng guān hàn jì rèn yán chuán. nǎi lìng zhù zuò tián qì, jiào zhī kěn pì, suì suì kāi guǎng, bǎi xìng chōng gěi yī duàn wén zì, jiàn yú hòu hàn shū rèn yán chuán, zhǐ rèn yán. wáng jǐng shì jī, yǔ cǐ xiāng lèi, gù yào shù lián lèi bìng chēng, cān kàn zhù shì yī jiǔ. sān bǎi nián hòu yú yì qī qiān jū qí dì, jì shù zì rèn yán jiào dǎo lí gēng yǐ lái, yǒu bái tián chì tián de liǎng shú dào, mǐ bù wài sàn, héng wèi fēng guó cān kàn juǎn shí dào èr zhù shì yī.
「一八」任延,自漢光武初年至漢明帝永平十一年(公元六十八年)病卒,歷任九真、武威、潁川、河內四郡太守。在九真四年。事見《後漢書》及《東觀漢記‧任延傳》。「乃令鑄作田器,教之墾闢,歲歲開廣,百姓充給」一段文字,見於《後漢書‧任延傳》,指任延。王景事蹟,與此相類,故《要術》連類並稱,參看注釋「一九」。三百年後俞益期遷居其地,記述自任延教導犁耕以來,有「白田」、「赤田」的兩熟稻,「米不外散,恆為豐國」(參看卷十「稻〔二〕」注釋「一」)。
yī jiǔ wáng jǐng shì dōng hàn zhù míng shuǐ lì zhuān jiā, zhì lǐ huáng hé, zhe yǒu gōng jī. hòu hàn shū wáng jǐng chuán chēng jǐng yú hàn zhāng dì jiàn chū bā nián gōng yuán bā shí sān nián rèn lú jiāng tài shǒu, xiān shì, bǎi xìng bù zhī niú gēng, zhì dì lì yǒu yú, ér shí cháng bù zú. jùn jiè yǒu chǔ xiāng sūn shū áo suǒ qǐ què pí dào tián, jǐng nǎi qū lǜ lì mín, xiū qǐ wú fèi, jiào yòng lí gēng. yóu shì kěn pì bèi duō, jìng nèi fēng gěi. què pí shì wǒ guó zuì zǎo de dà xíng xù shuǐ bēi táng, bēi jìng bǎi lǐ, guàn tián wàn qǐng wáng jǐng chuán lǐ xián zhù. jīn ān huī shòu xiàn ān fēng táng shì qí yí zhǐ, dàn yǐ yū suō hěn duō. lú jiāng jùn zhì zài jīn ān huī lú jiāng xiàn.
「一九」王景是東漢著名水利專家,治理黃河,著有功績。《後漢書‧王景傳》稱景於漢章帝建初八年(公元八十三年)任廬江太守,「先是,百姓不知牛耕,致地力有餘,而食常不足。郡界有楚相孫叔敖所起芍陂稻田,景乃驅率吏民,修起蕪廢,教用犁耕。由是墾闢倍多,境內豐給。」芍陂是我國最早的大型蓄水陂塘,「陂徑百里,灌田萬頃」(王景傳李賢注)。今安徽壽縣安豐塘是其遺址,但已淤縮很多。廬江郡治在今安徽廬江縣。
èr huáng fǔ lóng, sān guó wèi shí rén, jiā píng gōng yuán èr sì jiǔ zhì èr wǔ sān nián zhōng rèn dùn huáng tài shǒu. sān guó zhì wèi zhì juǎn shí liù cāng cí chuán zhù yǐn wèi lüè chēng: chū, dùn huáng bù shèn xiǎo tián, cháng guàn gài chù shuǐ, shǐ jí rú qià, rán hòu nǎi gēng. yòu bù xiǎo zuò lóu lí yòng shuǐ. jí zhǒng, rén niú gōng lì jì fèi, ér shōu gǔ gèng shǎo. lóng dào, jiào zuò lóu lí, yòu jiào yǎn gài. suì zhōng lǜ jì, qí suǒ shěng yōng lì guò bàn, dé gǔ jiā wǔ. xià wén jiē xù jié shěng qún liào yī shì, yào shù wén jù, quán tóng wèi lüè. lóu lí jí lóu chē. huáng fǔ lóng bù jǐn xiàng dùn huáng dì qū chuán jìn bō zhǒng qì, bìng qiě hái gǎi jìn le gēng zuò hé guàn gài jì shù, suǒ yǐ dé dào zēng chǎn.
「二0」皇甫隆,三國魏時人,嘉平(公元二四九至二五三年)中任燉煌太守。《三國志‧魏志》卷十六《倉慈傳》注引《魏略》稱:「初,燉煌不甚曉田,常灌溉滀水,使極濡洽,然後乃耕。又不曉作耬犁、用水。及種,人牛功力既費,而收穀更少。隆到,教作耬犁,又教衍溉。歲終率計,其所省庸力過半,得穀加五。」下文接敘節省裙料一事,《要術》文句,全同《魏略》。「耬犁」即耬車。皇甫隆不僅向燉煌地區傳進播種器,並且還改進了耕作和灌溉技術,所以得到增產。
èr yī cí chōng, hàn guāng wǔ shí jì wèi sà rèn guì yáng tài shǒu, shì jī jiàn dōng guān hàn jì jí hòu hàn shū cí chōng chuán, qián zhě jiào xiáng, hòu zhě jiǎn lüè. yào shù shuō cí chōng rèn guì yáng xiàn lìng, yǔ běn chuán bù tóng. hé duì yào shù cái liào lái yuán, shì chū dōng guān hàn jì, rú fēi hàn jì yǒu cán què, yí jí yào shù yǒu wù zì. guì yáng jùn zhì, zài jīn hú nán chēn xiàn. guì yáng xiàn jí jīn guǎng dōng lián xiàn. jīn jiāng nán zhī sāng cán zhī lǚ, jiē chōng zhī jiào yě. dōng guān hàn jì yuán yǒu, fēi yào shù suǒ jiā, yuán wén shì: zhì jīn jiāng nán pō zhī sāng cán zhī lǚ, jiē chōng zhī huà yě. yīn cǐ jīn zhǐ cí chōng chuán xiě zuò de shí dài, bú shì jiǎ sī xié shí dài.
「二一」茨充,漢光武時繼衛颯任桂陽太守,事蹟見《東觀漢記》及《後漢書‧茨充傳》,前者較詳,後者簡略。《要術》說茨充任桂陽縣令,與本傳不同。核對《要術》材料來源,似出《東觀漢記》,如非《漢記》有殘闕,疑即《要術》有誤字。桂陽郡治,在今湖南郴縣。桂陽縣即今廣東連縣。「今江南知桑蠶織履,皆充之教也。」《東觀漢記》原有,非《要術》所加,原文是:「至今江南頗知桑蠶織履,皆充之化也。」因此「今」指《茨充傳》寫作的時代,不是賈思勰時代。
èr èr cuī hóng shí liù guó chūn qiū: wáng yán, hòu mǔ yù zhī wú dào, héng qǔ pù ráng jí bài má tóu, yǔ yán zhù yī. zhè lǐ yǐ má xǐ tóu zhù yī, dāng shí méi yǒu mián huā, dāng dì yòu bù zhī yǎng cán, yòng fèi má tóu zhuāng jìn jiā yī zhōng qǔ nuǎn. xǐ yīn xǐ, dà má xióng zhū. má xǐ tóu shì jī jī má lǚ guò chéng zhōng tī shèng xià lái de zá luàn má xiān wéi, yě jiào má jiǎo.
「二二」崔鴻《十六國春秋》:「王延,後母遇之無道,恆取鋪穰及敗麻頭,與延貯衣。」這裏「以麻枲頭貯衣」,當時沒有棉花,當地又不知養蠶,用廢麻頭裝進夾衣中取暖。「枲」音喜,大麻雄株。「麻枲頭」是緝績麻縷過程中剔剩下來的雜亂麻纖維,也叫「麻腳」。
èr sān cū shì nán chǔ rén chēng má xié cǎo lǚ de sú míng, zhè lǐ bú shì cū de yì xiě zì. yáng xióng fāng yán juǎn sì: fèi jù cū lǚ yě. nán chǔ jiāng miǎn zhī jiān, zǒng wèi zhī cū. shǐ yóu jí jiù piān yán shī gǔ zhù: cū zhě, má xǐ zá lǚ zhī míng yě, nán chǔ jiāng huái zhī jiān, tōng wèi zhī cū. zì yì zuò, shì míng shì yī fú: jīng zhōu rén yuē, sī má wéi cǎo, jiē tóng míng yě., cuò yě, yán suǒ yǐ ān cuò zú yě. shuō wén:, cǎo lǚ yě. qīng guì fù shuō wén jiě zì yì zhèng jí yǐn dōng guān hàn jì shǎo cū lǚ cǐ jù yǐ zhèng shì shuō wén zì. guì yáng dì shǔ nán chǔ, cí chōng zhèng yòng le dāng dì de fāng yán, cí chōng chuán shì gēn jù cí chōng de cái liào xiě de. shàng wén yǔ, yīn yǔ, lǎn de yì sī.
「二三」「麤」是南楚人稱麻鞋草履的俗名,這裏不是「粗」的異寫字。揚雄《方言》卷四:「屝、屨、麤、履也。……南楚、江、沔之間,總謂之麤。」史游《急就篇》顏師古註:「麤者,麻枲雜履之名也,南楚、江、淮之間,通謂之麤。」字亦作「●」,《釋名‧釋衣服》:「荊州人曰●,絲、麻、韋、草,皆同名也。●,措也,言所以安措足也。」《說文》:「●,艸履也。」清桂馥《說文解字義證》即引《東觀漢記》「少麤履」此句以證釋說文「●」字。桂陽地屬南楚,茨充正用了當地的方言,《茨充傳》是根據茨充的材料寫的。上文「窳」,音羽,懶的意思。
èr sì zhù má jí níng má.
「二四」「紵麻」即苧麻。
èr wǔ cuī shí, dōng hàn hòu qī hàn huán dì shí rén, zhe yǒu sì mín yuè lìng hé zhèng lùn. èr shū jūn yǐ shī chuán, yào shù gè piān jūn yǒu yǐn dào, tè bié shì sì mín yuè lìng, yóu yú yào shù de yǐn lù, zuì zǎo bǎo cún le dà liàng de zī liào. cuī shí shì jī jiàn hòu hàn shū cuī shí chuán. wǔ yuán jùn dà zhì bāo kuò jīn nèi méng gǔ zì zhì qū wǔ yuán lín hé jí dá ěr hǎn mào míng ān lián hé qí xī bù dì qū.
「二五」崔寔,東漢後期漢桓帝時人,著有《四民月令》和《政論》。二書均已失傳,《要術》各篇均有引到,特別是《四民月令》,由於《要術》的引錄,最早保存了大量的資料。崔寔事蹟見《後漢書‧崔寔傳》。五原郡大致包括今內蒙古自治區五原、臨河及達爾罕茂明安聯合旗西部地區。
èr liù huáng bà, hàn wǔ dì mò nián zuò guò jūn shū zhǎng, hàn xuān dì shí èr cì chū rèn yǐng chuān tài shǒu, xiān hòu bā nián. hòu lèi qiān zhì chéng xiàng. yào shù suǒ shù shì jī, jié yǐn zì hàn shū huáng bà chuán. yǐng chuān jùn zhì zài jīn hé nán yǔ xiàn.
「二六」黃霸,漢武帝末年做過「均輸長」,漢宣帝時二次出任潁川太守,先後八年。後累遷至丞相。《要術》所述事蹟,節引自《漢書‧黃霸傳》。潁川郡治在今河南禹縣。
èr qī jù hàn shū huáng bà chuán yán shī gǔ zhù, yóu tíng zhǐ chuán sòng wén shū de zhǐ xiē zhàn jí yì zhàn, xiāng guān zhǐ xiāng zhèng fǔ bàn shì chù, dāng rán yě bāo kuò qí jī céng xiǎo lì, jí suǒ wèi sān lǎo zhǎng jiào huà sè fū zhǎng fù shuì sù sòng yóu jiǎo zhǎng zhì ān. xià wén xiāng bù, jí zhǐ xiāng bàn shì chù.
「二七」據《漢書‧黃霸傳》顏師古注,「郵亭」指傳送文書的止歇站(即驛站),「鄉官」指鄉政府辦事處,當然也包括其基層小吏,即所謂「三老」(掌教化)、「嗇夫」(掌賦稅、訴訟)、「游徼」(掌治安)。下文「鄉部」,即指鄉辦事處。
èr bā gōng suì, hàn xuān dì shí nián qī shí yú, chū rèn bó hǎi tài shǒu. yào shù suǒ shù shì jī, chū zì hàn shū gōng suì chuán. bó hǎi jùn yuē yǒu jīn hé běi shěng bīn hǎi dì qū. gōng suì huáng bà, shì chēng liáng lì, wén xiàn shàng wǎng wǎng gōng huáng bìng chēng.
「二八」龔遂,漢宣帝時年七十餘,初任渤海太守。《要術》所述事蹟,出自《漢書‧龔遂傳》。渤海郡約有今河北省濱海地區。龔遂、黃霸,世稱「良吏」,文獻上往往「龔黃」並稱。
èr jiǔ jí xiè zì.
「二九」「」即「薤」字。
sān kè, zhǐ jiǎn chá kǎo hé qí shōu huò duō shǎo, shì fǒu dá dào yù qī de biāo zhǔn? xià wén dū kè zé zhǐ dū cù yǔ kè fá.
「三0」「課」,指檢查考核其收獲多少,是否達到預期的標準?下文「督課」則指督促與課罰。
sān yī zhào xìn chén, shāo hòu yú gōng suì, céng rèn líng líng nán yáng hé nán sān jùn tài shǒu, hàn yuán dì jìng níng yuán nián gōng yuán qián sān shí sān nián zhēng wèi shào fǔ. yào shù suǒ shù, jié yǐn zì hàn shū zhào xìn chén chuán. nán yáng jùn yǒu jīn hé nán shěng xī nán bù hé hú běi shěng běi bù piān xī dì qū.
「三一」召信臣,稍後於龔遂,曾任零陵、南陽、河南三郡太守,漢元帝竟寧元年(公元前三十三年)徵為少府。《要術》所述,節引自《漢書召信臣傳》。南陽郡有今河南省西南部和湖北省北部偏西地區。
sān èr xiāng tíng shì hàn dài xiàn yǐ xià de xíng zhèng qū huà dān wèi, jí suǒ wèi shí lǐ yī tíng, shí tíng yī xiāng. hàn shū bǎi guān gōng qīng biǎo yì jīng xù guà: lí zhě, lì yě. shuō wén: lì, lǚ xíng yě. shī jīng xiǎo yǎ yú lì máo chuán: lì, lì yě. shì lí jí jīng lì zhī yì. yào shù yǔ chū hàn shū, hàn shū xī yù chuán shàng lí yī èr xún, yán shī gǔ zhù: lí, yì lì yě. zhèng míng lí xiāng tíng yì jí lì xiāng tíng, bú shì lí kāi xiāng tíng. cǐ jù yì wèi zhào xìn chén jìn rù nóng cūn, suí zài zhǐ sù, qí zhǐ sù zhī chù, jīng lì gè xiāng gè tíng, hěn shǎo dāi zài tài shǒu yá mén lǐ.
「三二」「鄉亭」是漢代縣以下的行政區劃單位,即所謂「十里一亭,十亭一鄉」。(《漢書‧百官公卿表》)《易經‧序卦》:「離者,麗也。《說文》:「麗,旅行也。」《詩經‧小雅‧魚麗》毛《傳》:「麗,歷也。」是「離」即經歷之意。《要術》語出《漢書》,《漢書‧西域傳上》「離一二旬」,顏師古註:「離,亦歷也。」證明「離鄉亭」意即「歷鄉亭」,不是離開鄉亭。此句意謂召信臣進入農村,隨在止宿,其止宿之處,經歷各鄉各亭,很少呆在太守衙門里。
sān sān shuǐ mén jí shuǐ zhá. è yīn è, zuò yàn zì yòng. hàn shū yán shī gǔ zhù: suǒ yǐ yōng shuǐ. zhōu shòu chāng hàn shū zhù xiào bǔ: tí jí dī zì. hàn shū bǔ zhù yǐn qián dà xīn: tí è jí dī yàn.
「三三」「水門」即水閘。「閼」音遏,作「堰」字用。《漢書》顏師古註:「所以壅水。」周壽昌《漢書注校補》:「提即隄字。」《漢書補注》引錢大昕:「提閼即堤堰。」
sān sì fàn yè hòu hàn shū tóng huī chuán lǐ xián zhù chēng, tóng huī, xiè chéng hòu hàn shū zuò tóng zhǒng. jù cǐ, tóng zhǒng jí tóng huī, yào shù cái liào, shì gēn jù xiè chéng hòu hàn shū. dàn yào shù suǒ xù tóng zhǒng shì jī, fàn yè hòu hàn shū tóng huī chuán bù zài. xiè chéng hòu hàn shū yǐ shī chuán, xiàn zài cán cún de dōng guān hàn jì yì wú tóng zhǒng huò tóng huī chuán jì. èr rén guān xì jiū jìng rú hé, yǐ wú cóng chá zhèng. bù qí xiàn zài jīn shān dōng jí mò xiàn.
「三四」范曄《後漢書‧童恢傳》李賢注稱,童恢,謝承《後漢書》作「僮種」。據此,僮種即童恢,《要術》材料,似根據謝承《後漢書》。但《要術》所敘僮種事蹟,范曄《後漢書‧童恢傳》不載。謝承《後漢書》已失傳,現在殘存的《東觀漢記》亦無僮種或童恢傳記。二人關係究竟如何,已無從查證。不其縣在今山東即墨縣。
sān wǔ sān guó zhì wèi zhì cāng cí chuán: jīng zhào tài shǒu jì běi yán fěi, wèi liáng èr qiān dàn. péi sōng zhī zhù yǐn wèi lüè: yán fěi, zì wén lín. huáng chū gōng yuán èr èr zhì èr èr liù nián chū, zhuǎn wèi huáng mén shì láng, hòu wèi jīng zhào tài shǒu. shǐ jīng zhào cóng mǎ chāo pò hòu, mín rén duō bù zhuān yú nóng zhí. yòu lì shù sì èr qiān dàn, qǔ jiě mù qián, yì bù wèi mín zuò jiǔ yuǎn jì. fěi dào guān, nǎi lìng shǔ xiàn zhěng qiān mò, shù sāng guǒ,. xià wén yǔ yào shù suǒ jì xiāng tóng. dàn yào shù zuò yán péi, dīng guó jūn jiào kān jì: yǐ qí zì wén lín tuī zhī, cǐ péi zì dāng wèi fěi zhī é, zī jù wèi lüè gǎi zuò fěi. hàn dài de jīng zhào yǐn, wèi gǎi chēng jīng zhào jùn, jùn zhì zài jīn xī ān fù jìn.
「三五」《三國志‧魏志‧倉慈傳》:「京兆太守濟北顏斐,……為良二千石。」裴松之注引《魏略》:「顏斐,字文林。……黃初(公元二二○至二二六年)初,轉為黃門侍郎,後為京兆太守。始京兆從馬超破後,民人多不專於農殖。又歷數四二千石,取解目前,亦不為民作久遠計。斐到官,乃令屬縣整阡陌,樹桑果,……。」下文與《要術》所記相同。但《要術》作「顏裴」,丁國鈞《校勘記》:「以其字文林推之,此「裴」字當為「斐」之訛」,茲據《魏略》改作「斐」。漢代的京兆尹,魏改稱京兆郡,郡治在今西安附近。
sān liù jiàng zhǐ zhì chē jì yì.
「三六」「匠」指製車技藝。
sān qī dīng, jiān shí de yì sī.
「三七」「丁」,堅實的意思。
sān bā wáng dān, dōng hàn chū rén, hòu hàn shū jí dōng guān hàn jì jūn yǒu chuán. xià wén, tóng lǎn.
「三八」王丹,東漢初人,《後漢書》及《東觀漢記》均有傳。下文「」,同「懶」。
sān jiǔ dù jī, dōng hàn mò wèi chū rén, rèn hé dōng tài shǒu shí liù nián. sān guó zhì wèi zhì yǒu chuán. yào shù suǒ xù, yǔ wèi zhì xiāng tóng. hé dōng jùn zài jīn shān xī shěng xī nán yú.
「三九」杜畿,東漢末魏初人,任河東太守十六年。《三國志‧魏志》有傳。《要術》所敘,與《魏志》相同。河東郡在今山西省西南隅。
sì cǎo mǎ jí mǔ mǎ.
「四0」「草馬」即母馬。
sì yī shī jīng xiǎo yǎ fǔ tián: céng sūn zhī yǔ, rú chí rú jīng. lǐn jī wèi cāng, lù jī wèi yǔ. jīng chí jiē yǒu gāo qiū zhī yì, zhè lǐ shì shuō gǔ wù duī jī dé xiàng gāo qiū nà yàng, xíng róng hěn duō.
「四一」《詩經‧小雅‧甫田》:「曾孫之庾,如坻如京。」廩積為倉,露積為庾。京、坻皆有高丘之義,這裏是說穀物堆積得象高丘那樣,形容很多。
sì èr kū tōng kū.
「四二」「堀」通「窟」。
sì sān zhèng, zhǐ qín wáng zhèng jí qín shǐ huáng yuán nián gōng yuán qián èr sì liù nián hán guó shuǐ lì zhuān jiā zhèng guó zhǔ chí kāi záo de zhèng guó qú bái, zhǐ hàn wǔ dì tài shǐ èr nián gōng yuán qián jiǔ shí wǔ nián bái gōng zhǔ chí xiū záo de bái qú. èr qú jūn yǐn jīng shuǐ guàn gài, shǐ guān zhōng nóng chǎn huò dé fēng shōu.
「四三」「鄭」,指秦王政(即秦始皇)元年(公元前二四六年)韓國水利專家鄭國主持開鑿的鄭國渠;「白」,指漢武帝太始二年(公元前九十五年)白公主持修鑿的白渠。二渠均引涇水灌溉,使關中農產獲得豐收。
sì sì zhòng zhǎng tǒng shí qī fēng jiàn zhuāng yuán zài xíng chéng zhōng, dà xiǎo zhuāng yuán zhǔ yì shǐ zhe dà liàng de hé bù shǎo de nú kè, zhè lǐ yòng biān dǎ zhàng zòu de bàn fǎ duì fù tā men, chōng fèn bào lù zhuāng yuán zhǔ duì nán nǚ nú kè de cán kù.
「四四」仲長統時期封建莊園在形成中,大小莊園主役使著大量的和不少的「奴客」,這裏用鞭打、杖揍的辦法對付他們,充分暴露莊園主對男女「奴客」的殘酷。
sì wǔ lǐ héng, sān guó shí shì yú wú, hòu chū rèn dān yáng tài shǒu. wú zhì sūn xiū chuán péi sōng zhī zhù yǐn xiāng yáng jì: lǐ héng, hàn mò rù wú. hòu cháng wèi zhū gé kè sī mǎ. kè bèi zhū, qiú wèi dān yáng tài shǒu. héng měi yù zhì jiā, qī zhé bù tīng. hòu mì qiǎn kè àn zhǐ diàn kè nú kè shí rén, yú wǔ líng lóng yáng fàn zhōu shàng zuò zhái, zhǒng gān jú qiān zhū. lín sǐ chì ér yuē: rǔ mǔ è wú zhì jiā, gù qióng rú shì. rán wú zhōu lǐ yǒu qiān tóu mù nú, bù zé rǔ yī shí, suì shàng yī pǐ juàn, yì kě zú yòng ěr. wú mò, héng gān jú chéng, suì dé juàn shù qiān pǐ, jiā dào yīn zú. jìn xián kāng gōng yuán sān sān wǔ sān sì èr nián zhōng, qí zhái shàng kū shù yóu zài. shuǐ jīng zhù juǎn èr qī yuán shuǐ bìng zài qí shì: yuán shuǐ yòu dōng lì lóng yáng xiàn zhī fàn zhōu. zhōu zhǎng èr shí lǐ, wú dān yáng tài shǒu lǐ héng zhí gān yú qí shàng. wǔ líng jùn de lóng yáng xiàn, wú zhì, zài jīn hú nán hàn shòu xiàn, dì dāng yuán jiāng rù dòng tíng hú chù. fàn tóng fàn, fàn zhōu zhǐ hú zhōng dà piàn de yū jī zhōu. gān jí gān zì. yòu dōng jìn xí záo chǐ xiāng yáng qí jiù chuán yì zài qí shì, dàn shuō hàn mò wèi dān yáng tài shǒu. lǐ héng qī shì xí zhú zhī nǚ, yǔ xí záo chǐ tóng zú.
「四五」李衡,三國時仕於吳,後出任丹楊太守。《吳志‧孫休傳》裴松之注引《襄陽記》:「李衡,……漢末入吳。……後嘗為諸葛恪司馬。……恪被誅,求為丹陽太守。……衡每欲治家,妻輒不聽。後密遣客(按指「佃客」、「奴客」)十人,於武陵龍陽汎洲上作宅,種甘橘千株。臨死敕兒曰:「汝母惡吾治家,故窮如是。然吾州里有千頭木奴,不責汝衣食,歲上一匹絹,亦可足用耳。」……吳末,衡甘橘成,歲得絹數千匹,家道殷足。晉咸康(公元三三五-三四二年)中,其宅上枯樹猶在。」《水經注》卷二七「沅水」並載其事:「沅水又東歷龍陽縣之氾洲。洲長二十里,吳丹楊太守李衡植柑於其上。」武陵郡的龍陽縣,吳置,在今湖南漢壽縣,地當沅江入洞庭湖處。「氾」同「汎」,「汎洲」指湖中大片的淤積洲。「甘」即「柑」字。又東晉習鑿齒《襄陽耆舊傳》亦載其事,但說「漢末為丹陽太守」。李衡妻是習竺之女,與習鑿齒同族。
sì liù héng chēng yún yún, shì lǐ héng zì jǐ cháng shuō de huà. lǐ héng sǐ hòu, qí zi jiāng qiān shù gān jú de huà gào zhī mǔ qīn. qí mǔ cóng qī bā nián qián hū rán bù jiàn le shí hù nú kè hé lǐ héng cháng shuō de huà lián xì qǐ lái tuī cè, cái zhī dào yǒu zài lóng yáng yíng zhí gān yuán de shì. zhè cháng shuō de huà jiù shì: rǔ fù héng chēng tài shǐ gōng yán: jiāng líng qiān shù jú, dāng fēng jūn jiā. shàng yī zhù shì suǒ yǐn xiāng yáng jì děng sān xiàng zī liào jūn yǒu shì xiàng jì zài. tài shǐ gōng yǔ jiàn shǐ jì huò zhí liè chuán.
「四六」「恆稱」云云,是李衡自己常說的話。李衡死後,其子將千樹柑橘的話告知母親。其母從七八年前忽然不見了十戶「奴客」和李衡常說的話聯係起來推測,纔知道有在龍陽營植柑園的事。這常說的話就是:「汝父恆稱太史公言:「江陵千樹橘,當封君家。」」上一注釋所引《襄陽記》等三項資料均有是項記載。太史公語見《史記‧貨殖列傳》。
sì qī fán zhòng, hàn guāng wǔ liú xiù de wài zǔ. yào shù suǒ shù, jiàn hòu hàn shū fán zhòng chuán, wén jù quán tóng.
「四七」樊重,漢光武劉秀的外祖。《要術》所述,見《後漢書‧樊重傳》,文句全同。
sì bā bào yú, jí yān yú, bú shì fù yú shí jué míng. shì míng shì yǐn shí: bào yú, bào, fǔ yě, mái cáng yǎn shǐ fǔ chòu yě. yǎn jí yān zì. cān kàn juǎn qī huò zhí piān zhé bào qiān jūn yán shī gǔ zhù.
「四八」「鮑魚」,即醃魚,不是鰒魚(石決明)。《釋名‧釋飲食》:「鮑魚,鮑,腐也,埋藏奄使腐臭也。」「奄」即「醃」字。參看卷七《貨殖》篇「鮿、鮑千鈞」顏師古注。
sì jiǔ xī yīn xī, yuán yì shì suān, zhè lǐ bāo kuò yào shù zhì cù zuò jū hé niàng zào gè fǎ. hǎi yīn hǎi, yuán yì shì ròu jiàng, yǐn shēn wèi pēng, zhè lǐ bāo kuò gè zhǒng jiàng shì hé jiàng cáng shí wù yǐ jí yān là pēng diào gè fǎ.
「四九」「醯」音兮,原義是酸,這裏包括《要術》製醋、作菹和釀造各法。「醢」音海,原義是肉醬,引申為「烹」,這裏包括各種醬、豉和醬藏食物以及醃臘、烹調各法。
wǔ zhōng guó, zhǐ wǒ guó běi fāng zhǔ yào shì hòu wèi de jiāng yù.
「五0」「中國」,指我國北方(主要是後魏的疆域)。
wǔ yī jiā tóng, zhǐ jiā kè nú kè, bú shì jiǎ jiā de nián qīng zǐ dì. shuō wén bù: tóng, nán yǒu àn jí zuì zì yuē nú, nú yuē tóng. shuō míng tóng zhǐ nú lì. ér tóng zǐ de tóng, gǔ zuò tóng, shuō wén: tóng, wèi guān yě. juǎn wǔ zhǒng hóng lán huā zhī zi piān zhèng chēng xiǎo ér tóng nǚ. hé jiǎ sī xié tóng shí shāo hòu de yán zhī tuī zé yì chēng nú kè wèi jiā tóng, rú yán shì jiā xùn zhì jiā piān: jiā tóng bā bǎi, shì mǎn yī qiān. lú wén chāo jiě shì shuō: gǔ tóng pú zuò tóng, tóng zǐ zuò tóng hòu nǎi hù yì. yào shù juǎn sān wú jīng piān: sān zài dé yī nú, èr shí zài dé yī bì, juǎn qī zào shén qū bìng jiǔ piān yǒu nú kè, zhè xiē dōu bāo kuò zài dāng shí suǒ wèi jiā tóng de fàn wéi zhī nèi.
「五一」「家童」,指「家客」、「奴客」,不是賈家的年輕子弟。《說文》●部:「童,男有(按即罪字)曰奴,奴曰童。」說明「童」指奴隸。而童子的童,古作「僮」,《說文》:「僮,未冠也。」卷五《種紅藍花梔子》篇正稱「小兒僮女」。和賈思勰同時稍後的顏之推則亦稱「奴客」為「家童」,如《顏氏家訓‧治家》篇:「家童八百,誓滿一千。」盧文弨解釋說:「古僮僕作「童」,童子作「僮」;後乃互易。」《要術》卷三《蕪菁》篇:「三載得一奴」,「二十載得一婢」,卷七《造神麴並酒》篇有「奴客」,這些都包括在當時所謂「家童」的範圍之內。