sān yì fū zǐ yán bāo xī shì shǐ huà bā guà, bù yán zuò yì, ér yuē:" yì zhī xìng yě, qí yú zhōng gǔ hū?" yòu yuē:" yì zhī xìng yě, qí dāng yīn zhī mò shì, zhōu zhī shèng dé xié? dāng wén wáng yǔ zhòu zhī shì xié?" shì wén wáng suǒ zuò zhī cí shǐ míng wéi yì. ér zhōu guān dà bo zhǎng sān yì zhī fǎ: yī yuē lián shān, èr yuē guī cáng, sān yì zhī míng yǐ míng zhī yě.
○三易夫子言包羲氏始画八卦,不言作《易》,而曰:“《易》之兴也,其于中古乎?”又曰:“《易》之兴也,其当殷之末世,周之盛德邪?当文王与纣之事邪?”是文王所作之辞始名为《易》。而《周官》大卜掌《三易》之法:一曰《连山》,二曰《归藏》,三《易》之名以名之也。
yóu zhī mò zǐ shū yán" zhōu zhī chūn lái, yàn zhī chūn qiū, sòng zhī chūn qiū, qí zhī chūn qiū". zhōu yàn sòng qí zhī shǐ, fēi bì jiē" chūn qiū" yě, ér yún" chūn qiū" zhě, yīn lǔ shǐ zhī míng yǐ míng zhī yě.
犹之墨子书言“周之《春来》,燕之《春秋》,宋之《春秋》,齐之《春秋》”。周、燕、宋、齐之史,非必皆“春秋”也,而云“春秋”者,因鲁史之名以名之也。
zuǒ zhuàn xī shí wǔ nián: zhàn yú hán, bo xǐ fù shì zhī yuē jí, qí guà yù gǔ, yuē:" qiān shèng sān qù, sān qù zhī yú, huò qí xióng hú." chéng shí liù nián: zhàn yú yān líng. gōng zhī, shǐ yuē jí, qí guà yù fù, yuē:" nán guó qī, shè qí yuán wáng zhōng jué mù." cǐ jiē bù yòng zhōu yì, ér bié yǒu yǐn jù zhī cí, jí suǒ wèi sān yì zhī fǎ yě.
《左传·僖十五年》:战于韩,卜徙父筮之曰吉,其卦遇《蛊》,曰:“千乘三去,三去之馀,获其雄狐。”《成·十六年》:战于鄢陵。公之,史曰吉,其卦遇《复》,曰:“南国戚,射其元王中厥目。”此皆不用《周易》,而别有引据之辞,即所谓《三易》之法也。
zhòng guà bù shǐ wén wáng dà bo shang sān yì zhī fǎ, qí jīng guà jiē bā, qí bié jiē liù shí yǒu sì. kǎo zhī zuǒ zhuàn xiāng gōng jiǔ nián: mù jiāng qiān yú dōng gōng, shì zhī, yù gěn zhī suí, jiāng yuē:" shì yú zhōu yì", yuē" suí, yuán hēng lì zhēn, wú jiù." dú yán" shì yú zhōu yì", zé zhī xià shāng jiē yǒu cǐ guà. ér zhòng bā guà wèi liù shí sì zhě, bù shǐ yú wén wáng yǐ.
○重卦不始文王大卜裳《三易》之法,其经卦皆八,其别皆六十有四。考之《左传·襄公九年》:穆姜迁于东宫,筮之,遇《艮》之《随》,姜曰:“是于《周易》”,曰“《随》,元亨利贞,无咎。”独言“是于《周易》”,则知夏、商皆有此卦。而重八卦为六十四者,不始于文王矣。
zhū zǐ zhōu yì běn yì zhōu yì zì fú xī huà guà, wén wáng zuò tuàn cí, zhōu gōng zuò yáo cí, wèi zhī jīng. jīng fēn shàng xià èr piān. kǒng zǐ zuò shí yì, wèi zhī chuán. chuán fēn shí piān: tuàn chuán shàng xià èr piān, xì cí chuán shàng xià èr piān, wén yán shuō guà chuán xù guà chuán zá guà chuán gè yī piān.
○朱子周易本义《周易》自伏羲画卦,文王作彖辞,周公作爻辞,谓之经。经分上下二篇。孔子作十翼,谓之传。传分十篇:《彖传》上下二篇,《系辞传》上下二篇,《文言》、《说卦传》、《序卦传》、《杂卦传》各一篇。
zì hàn yǐ lái, wèi fèi zhí zhèng xuán wáng bì suǒ luàn, qǔ kǒng zǐ zhī yán zhú tiáo fù yú guà yáo zhī xià.
自汉以来,为费直、郑玄、王弼所乱,取孔子之言逐条附于卦爻之下。
chéng zhèng bù chuán yīn zhī. jí zhū yuán huì běn yì, shǐ yī gǔ wén gù yú zhōu yì shàng jīng tiáo xià yún:" zhōng jiān pō wéi zhū rú suǒ luàn, jìn shì huǎng shì shǐ zhèng qí shī, ér wèi néng jǐn hé gǔ wén. lǚ shì yòu gēng dìng zhe wèi jīng èr juǎn, chuán shí juǎn, nǎi fù kǒng shì zhī jiù yún." hóng wǔ chū, bān wǔ jīng tiān xià rú xué, ér yì jiān yòng chéng shī èr shì, yì gè zì wèi shū. yǒng lè zhōng xiū dà quán, nǎi qǔ zhū zǐ juàn cì gē liè, fù zhī chéng chuán zhī hòu.
程正步传因之。及朱元晦《本义》,始依古文故于《周易·上经》条下云:“中间颇为诸儒所乱,近世晃氏始正其失,而未能尽合古文。吕氏又更定著为经二卷,传十卷,乃复孔氏之旧云。”洪武初,颁《五经》天下儒学,而《易》兼用程、失二氏,亦各自为书。永乐中修《大全》,乃取朱子卷次割裂,附之程传之后。
ér zhū zǐ suǒ dìng zhī gǔ wén réng fù xiáo luàn." tuàn jí wén wáng suǒ xì zhī cí, chuán zhě kǒng zǐ suǒ yǐ shì jīng zhī cí yě, hòu fán yán chuán fàng cǐ." cǐ nǎi tuàn shàng chuán tiáo xià yì, jīn nǎi xuē" tuàn shàng chuán" sān zì, ér fù yú" dà zāi qián yuán" zhī xià." xiàng zhě, guà zhī shàng xià liǎng xiàng jí liǎng xiàng zhī liù yáo, zhōu gōng suǒ xì zhī cí yě." nǎi xiàng shàng chuán tiáo xià yì, jīn nǎi xuē' xiàng shàng chuán' sān zì, ér fù yú" tiān xíng jiàn" zhī xià. cǐ piān shēn tuàn chuán xiàng chuán zhī yì yǐ jǐn qián kūn èr guà zhī yùn, ér yú guà zhī shuō yīn kě yǐ lì tuī yún." nǎi wén yán tiáo xià yì, jīn nǎi xuē" wén yán" èr zì, ér fù yú" yuán zhě shàn zhī zhǎng yě" zhī xià. qí" tuàn yuē"" xiàng yuē"" wén yán yuē" zì jiē zhū zǐ běn suǒ wú, fù yī chéng yī tiān rù. hòu lái shì zǐ yàn chéng chuán zhī duō, qì qù bù dú, zhuān yòng běn yì.
而朱子所定之古文仍复淆乱。“彖即文王所系之辞,传者孔子所以释经之辞也,后凡言传放此。”此乃《彖·上传》条下义,今乃削“彖上传”三字,而附于“大哉乾元”之下。“象者,卦之上下两象及两象之六爻,周公所系之辞也。”乃《象·上传》条下义,今乃削‘象上传’三字,而附于“天行健”之下。此篇申彖传、象传之意以尽《乾》、《坤》二卦之蕴,而馀卦之说因可以例推云。”乃《文言》条下义,今乃削“文言”二字,而附于“元者善之长也”之下。其“彖曰”、“象曰”、“文言曰”字皆朱子本所无,复依程依添入。后来士子厌程传之多,弃去不读,专用《本义》。
ér dà quán zhī běn nǎi cháo tíng suǒ bān, bù gǎn zhé gǎi, suì jí jiān bǎn chuán yì zhī běn kān qù chéng chuán, ér yǐ chéng zhī cì xù wèi zhū zhī cì xù. xiāng chuán qiě èr bǎi nián yǐ. xī hū, zhū zǐ dìng zhèng zhī shū jìng bù dé jiàn yú shì, qǐ fēi cǐ jīng zhī bù xìng yě fū?
而《大全》之本乃朝廷所颁,不敢辄改,遂即监版传义之本刊去程传,而以程之次序为朱之次序。相传且二百年矣。惜乎,朱子定正之书竟不得见于世,岂非此经之不幸也夫?
zhū zǐ jì sōng shān cháo shì guà yáo tuàn xiàng shuō wèi:" gǔ jīng shǐ biàn yú fèi shì, ér zú dà luàn yú wáng bì." cǐ jù kǒng shì zhèng yì yuē:" fū zǐ suǒ zuò xiàng cí, yuán zài liù yáo jīng cí zhī hòu, yǐ zì bēi tuì, bù gǎn gàn luàn xiān shèng zhèng jīng zhī cí." wáng sì zhī yì, yǐ wéi xiàng zhě běn shì jīng wén, yí xiāng fù jìn, qí yì yì le, gù fēn yáo zhī xiàng cí gè fù qí dāng yáo xià, rú dù yuán kǎi zhù zuǒ zhuàn, fēn jīng zhī nián yǔ chuán xiāng fù. gù wèi lián hé jīng zhuàn shǐ yú fǔ sì, bù zhī qí shí běn yú kāng chéng yě. wèi zhì: gāo guì xiāng gōng xìng tài xué, wèn bó shì chún yú hòu yuē:" kǒng zǐ zuò tuàn xiàng, zhèng xuán zuò zhù, qí shì jīng yì yī yě. jīn tuàn xiàng bù yǔ jīng wén xiāng lián, ér zhù lián zhī, hé yě?" hòu duì yuē:" zhèng xuán hé tuàn xiàng yú jīng zhě, yù shǐ xué zhě xún shěng yì le yě." dì yuē:" ruò hé zhī yú xué chéng biàn, zé kǒng zǐ hé wèi bù hé yǐ le xué zhě hū?" hòu duì yuē:" kǒng zǐ kǒng qí yǔ wén wáng xiāng luàn, shì yǐ bù hé. cǐ shèng rén yǐ bù hé wéi qiān." dì yuē:" shèng rén yǐ bù hé wéi qiān, zé zhèng xuán hé dú bù qiān xié?" hòu rén yuē:" gǔ yì hóng shēn, shèng wèn ào yuǎn, fēi chén suǒ néng xiáng jìn." shì zé kāng chéng zhī shū yǐ xiān hé zhī, bù zì fǔ sì shǐ yǐ. nǎi hàn shū rú lín chuán yún:" fèi zhí zhì yì, wú zhāng jù, tú yǐ tuàn xiàng xì cí wén yán jiě shuō shàng xià jīng." zé yǐ chuán fù jīng yòu bù zì kāng chéng shǐ. zhū zǐ jì cháo shì shuō, wèi:" chū luàn gǔ zhì shí, yóu ruò jīn zhī gān guà." gài zì kūn yǐ xià jiē yī cǐ, hòu rén yòu sàn zhī gè yáo zhī xià, ér dú cún gān yī guà yǐ jiàn jiù běn xiàng chuán zhī yàng shì ěr. yú cháng yǐ qí shuō tuī zhī, jīn gān guà" tuàn yuē" wèi yī tiáo," xiàng yuē" wèi yī tiáo, yí cǐ fèi zhí suǒ fù zhī yuán běn yě. kūn guà yǐ xiǎo xiàng sàn yú gè yáo zhī xià, qí wèi" xiàng yuē" zhě bā, yú guà zé wèi" xiàng yuē" zhě qī, cǐ zhèng xuán suǒ lián, gāo guì xiāng gōng suǒ jiàn zhī běn yě.
朱子记嵩山晁氏《卦爻彖象说》谓:“古经始变于费氏,而卒大乱于王弼。”此据孔氏正义曰:“夫子所作象辞,元在六爻经辞之后,以自卑退,不敢干乱先圣正经之辞。”王嗣之意,以为象者本释经文,宜相附近,其义易了,故分爻之象辞各附其当爻下,如杜元凯注《左传》,分经之年与传相附。故谓连合经传始于辅嗣,不知其实本于康成也。《魏志》:高贵乡公幸太学,问博士淳于后曰:“孔子作彖、象,郑玄作注,其释经义一也。今彖、象不与经文相连,而注连之,何也?”后对曰:“郑玄合彖、象于经者,欲使学者寻省易了也。”帝曰:“若合之于学诚便,则孔子曷为不合以了学者乎?”后对曰:“孔子恐其与文王相乱,是以不合。此圣人以不合为谦。”帝曰:“圣人以不合为谦,则郑玄何独不谦邪?”后人曰:“古义宏深,圣问奥远,非臣所能详尽。”是则康成之书已先合之,不自辅嗣始矣。乃《汉书·儒林传》云:“费直治《易》,无章句,徒以彖、象、系辞、文言解说上下经。”则以传附经又不自康成始。朱子记晁氏说,谓:“初乱古制时,犹若今之《乾卦》。”盖自《坤》以下皆依此,后人又散之各爻之下,而独存《乾》一卦以见旧本相传之样式耳。愚尝以其说推之,今《乾卦》“彖曰”为一条,“象曰”为一条,疑此费直所附之元本也。《坤卦》以小象散于各爻之下,其为“象曰”者八,馀卦则为“象曰”者七,此郑玄所连,高贵乡公所见之本也。
chéng chuán suī yòng fǔ sì běn, yì yán qí fēi gǔ yì. xián:" jiǔ sān, xián qí gǔ, yì bù chǔ yě." chuán yuē:" yún' yì' zhě, gài xiàng cí, běn bù yǔ yì xiāng bǐ, zì zuò yī chù, gù zhū yáo zhī xiàng cí yì yǒu xiāng xù zhě. cǐ yán' yì' zhě, chéng shàng yáo cí yě."
程传虽用辅嗣本,亦言其非古《易》。《咸》:“九三,咸其股,亦不处也。”传曰:“云‘亦’者,盖象辞,本不与《易》相比,自作一处,故诸爻之象辞意有相续者。此言‘亦’者,承上爻辞也。”
qín yǐ fén shū ér wǔ jīng wáng, běn cháo yǐ qǔ shì ér wǔ jīng wáng. jīn zhī wèi kē jǔ zhī xué zhě, dà shuài jiē tiē kuò shú làn zhī yán, bù néng tōng zhī dà yì zhě yě. ér yì chūn qiū yóu wéi móu lì. yǐ tuàn chuán hé dà xiàng, yǐ dà xiàng hé yáo, yǐ yáo hé xiǎo xiàng, èr bì chén, wǔ bì jūn, yīn guà bì yún xiǎo rén, yáng guà bì yún jūn zǐ, yú shì cǐ yī jīng zhě wèi shí shěn zhī shū, ér yì wáng yǐ. qǔ hú shì chuán yī jù liǎng jù wèi zhǐ, ér yǐ jīng shì zhī xiāng lèi zhě hé yǐ wéi tí, chuán wéi zhǔ, jīng wèi kè, yǒu yǐ bǐ jīng zhèng cǐ jīng zhī tí, yǒu yòng bǐ jīng ér yǐn cǐ jīng zhī tí, yú shì cǐ yī jīng zhě wèi shè fù zhī shū, ér chūn qiū wáng yǐ. fù chéng zhū zhī shū yǐ cún yì, bèi sān chuán dàn zhào zhū jiā zhī shuō yǐ cún chūn qiū, bì yǒu dài yú hòu zhī xīng wén jiào zhě. guà yáo wài wú bié xiàng shèng rén shè guà guān xiàng ér xì zhī cí, ruò wén wáng zhōu gōng shì yǐ. fū zǐ zuò chuán, chuán zhōng gèng wú bié xiàng. qí suǒ yán guà zhī běn xiàng, ruò tiān dì léi fēng shuǐ huǒ shān zé zhī wài, wéi yí zhōng yǒu wù, běn zhī guà míng yǒu fēi niǎo zhī xiàng, běn zhī guà cí, ér fū zǐ wèi cháng zēng shè yī xiàng yě. xún shuǎng yú fān zhī tú, chuān záo fù huì, xiàng wài shēng xiàng: yǐ tóng shēng xiāng yìng wèi zhèn xùn, tóng qì xiāng qiú wèi gěn duì, shuǐ liú shī huǒ jiù zào wèi kǎn lí, yún cóng lóng zé yuē gān wèi lóng, fēng cóng hǔ zé yuē kūn wèi hǔ. shí yì zhī zhōng, wú yǔ bù qiú qí xiàng, ér yì zhī dà zhǐ huāng yǐ. qǐ zhī shèng rén lì yán qǔ pì, gù yǔ hòu zhè wén rén tóng qí tǐ lì, hé cháng xiè xiè yú xiàng zāi. wáng bì zhī zhù suī shè yú xuán xū, rán yǐ yī sǎo yì pǔ yán zhēn wú, ér kāi zhī dà lù yǐ. bù yǒu chéng zǐ, dà yì hé yóu ér míng hū?
秦以焚书而《五经》亡,本朝以取士而《五经》亡。今之为科举之学者,大率皆帖括熟烂之言,不能通知大义者也。而《易》、《春秋》尤为缪戾。以彖、传合大象,以大象合爻,以爻合小象,二必臣,五必君,阴卦必云小人,阳卦必云君子,于是此一经者为拾渖之书,而《易》亡矣。取胡氏传一句、两句为旨,而以经事之相类者合以为题,传为主,经为客,有以彼经证此经之题,有用彼经而隐此经之题,于是此一经者为射覆之书,而《春秋》亡矣。复程、朱之书以存《易》,备《三传》、啖、赵诸家之说以存《春秋》,必有待于后之兴文教者。○卦爻外无别象圣人设卦观象而系之辞,若文王、周公是已。夫子作传,传中更无别象。其所言卦之本象,若天、地、雷、风、水、火、山、泽之外,惟《颐》中有物,本之卦名;有飞鸟之象,本之卦辞,而夫子未尝增设一象也。荀爽、虞翻之徒,穿凿附会,象外生象:以同声相应为《震》、《巽》,同气相求为《艮》、《兑》,水流湿火就燥为《坎》、《离》,云从龙则曰《乾》为龙,风从虎则曰《坤》为虎。十翼之中,无语不求其象,而《易》之大指荒矣。岂知圣人立言取譬,固与后这文人同其体例,何尝屑屑于象哉。王弼之注虽涉于玄虚,然已一扫《易》普炎榛芜,而开之大路矣。不有程子,大义何由而明乎?
yì zhī hù tǐ guà biàn, shī zhī xié yùn, chūn qiū zhī lì yuè rì, jīng shuō zhī liáo rào pò suì yú sú rú zhě duō yǐ. wén zhōng zǐ yuē:" jiǔ shī xìng ér yì dào wēi, sān chuán zuò ér chūn qiū sàn." guà biàn guà biàn zhī shuō, bù shǐ yú kǒng zǐ, jī gōng xì sǔn zhī liù sān yǐ yán zhī yǐ. yuē:" sān rén xíng zé sǔn yī rén, yī rén xíng zé dé qí yǒu." shì liù zǐ zhī biàn jiē chū yú qián kūn, wú suǒ wèi zì fù hòu lín dùn ér lái zhě, dāng cóng chéng chuán.
《易》之互体卦变,《诗》之叶韵,《春秋》之例月日,经说之缭绕破碎于俗儒者多矣。《文中子》曰:“九师兴而《易》道微,《三传》作而《春秋》散。”○卦变卦变之说,不始于孔子,击公系《损》之六三已言之矣。曰:“三人行则损一人,一人行则得其友。”是六子之变皆出于《乾》、《坤》,无所谓自《复》、《后》、《临》、《遁》而来者,当从程传。
hù tǐ fán guà yáo èr zhì sì sān zhì wǔ, liǎng tǐ jiāo hù, gè chéng yī guà, xiān rú wèi zhī hù tǐ. qí shuō yǐ jiàn yú zuǒ shì zhuāng gōng èr shí èr nián: chén hóu shì, yù guān zhī fǒu, yuē:" fēng wèi tiān, yú tǔ shàng shān yě." zhù" zì èr zhì sì yǒu gěn xiàng, gěn wèi shān" shì yě. rán fū zǐ wèi cháng jí zhī, hòu rén yǐ zá wù zhuàn dé zhī yǔ dāng zhī, fēi yě. qí suǒ lùn èr yǔ sì sān yǔ wǔ tóng gōng ér yì wèi, tè jiù liǎng yáo xiāng jiào yán zhī, chū hé cháng yǒu hù tǐ zhī shuō.
○互体凡卦爻二至四、三至五,两体交互,各成一卦,先儒谓之互体。其说已见于《左氏·庄公二十二年》:陈侯筮,遇《观》之《否》,曰:“风为天,于土上山也。”注“自二至四有艮象,艮为山”是也。然夫子未尝及之,后人以杂物撰德之语当之,非也。其所论二与四、三与五同功而异位,特就两爻相较言之,初何尝有互体之说。
jìn shū: xún yǐ cháng nán zhōng huì yì wú hù tǐ, jiàn chēng yú shì qí wén bù chuán. xīn ān wáng yán huì shū cháng wèn zhāng nán xuān yuē:" yī chuān lìng xué zhě xiān kàn wáng fǔ sì hú yì zhī wáng jiè fǔ sān jiā yì, hé yě?" nán xuān yuē:" sān jiā bù lùn hù tǐ gù ěr."
《晋书》:荀顗尝难钟会《易》无互体,见称于世;其文不传。新安王炎晦叔尝问张南轩曰:“伊川令学者先看王辅嗣、胡翼之、王介甫三家《易》,何也?”南轩曰:“三家不论互体故尔。”
zhū zǐ běn yì bù qǔ hù tǐ zhī shuō, wéi dà zhuàng liù wǔ yún:" guà tǐ shì duì, yǒu yáng xiàng yān." bù yán" hù" ér yán" shì" shì zhě, hé liǎng yáo wèi yī yáo zé shì zhī yě. rán cǐ yòu chuàng xiān rú suǒ wèi yǒu, bù rú yán hù tǐ yǐ. dà zhuàng zì sān zhì wǔ chéng duì, duì wèi yáng, gù yáo cí bìng yán yáng. liù yáo yán wèi yì zhuàn zhōng yán wèi zhě yǒu èr yì. liè guì jiàn zhě cún hū wèi, wǔ wèi jūn wèi, èr sān sì wèi chén wèi, gù jiē yuē tóng gōng ér yì wèi. ér chū shàng wèi wú wèi zhī yáo, pì zhī yú rén, chū wèi wèi shì zhī rén, shàng zé yǐn lún zhī shì, jiē bù wéi chén yě, gù gān zhī shàng yuē" guì ér wú wèi", xū zhī shàng yuē" bù dàng wèi". ruò yǐ yī guà zhī tǐ yán zhī, zé jiē wèi zhī wèi, gù yuē" liù wèi shí chéng", yuē" yì liù wèi ér chéng zhāng", shì zé guà yáo zhī wèi fēi qǔ xiàng yú rén zhī wèi yǐ. cǐ yì yǐ jiàn yú wáng bì lüè lì, dàn bì qiáng bǐ hé cǐ, ér wèi chū shàng wú yīn yáng dìng wèi, zé bù kě tōng yǐ. jì yuē:" fū yán qǐ yī duān ér yǐ, fū gè yǒu suǒ dāng yě." jiǔ èr jūn dé wéi rén chén zhě bì xiān jù yǒu rén jūn zhī dé, ér hòu kě yǐ yáo shùn qí jūn. gù yī yǐn zhī yán yuē:" wéi yǐn gōng jì tāng, xián yǒu yī dé." wǔ wáng zhī shì yì yuē:" yǔ yǒu luàn chén shí rén, tóng xīn tóng dé."
朱子《本义》不取互体之说,惟《大壮》六五云:“卦体似《兑》,有羊象焉。”不言“互”而言“似”;似者,合两爻为一爻则似之也。然此又创先儒所未有,不如言互体矣。《大壮》自三至五成《兑》,《兑》为羊,故爻辞并言羊。○六爻言位《易》传中言位者有二义。列贵贱者存乎位,五为君位,二三四为臣位,故皆曰同功而异位。而初上为无位之爻,譬之于人,初为未仕之人,上则隐沦之士,皆不为臣也,故《乾》之上曰“贵而无位”,《需》之上曰“不当位”。若以一卦之体言之,则皆谓之位,故曰“六位时成”,曰“《易》六位而成章”,是则卦爻之位非取象于人之位矣。此意已见于王弼《略例》,但必强彼合此,而谓初上无阴阳定位,则不可通矣。《记》曰:“夫言岂一端而已,夫各有所当也。”○九二君德为人臣者必先具有人君之德,而后可以尧舜其君。故伊尹之言曰:“惟尹躬暨汤,咸有一德。”武王之誓亦曰:“予有乱臣十人,同心同德。”
shī chū yǐ lǜ yǐ tāng wǔ zhī rén yì wèi xīn, yǐ huán wén zhī jié zhì wèi yòng, sī zhī wèi lǜ. lǜ jí guà cí zhī suǒ wèi zhēn yě, lún yǔ yán zi zhī suǒ shèn zhě. zhàn cháng sháo yǐ zhà ér bài qí, hóng yǐ bù qín èr máo ér bài yú chǔ, chūn qiū jiē bù yǔ zhī. gù xiān wèi bù kě shèng, yǐ dài dí zhī kě shèng. suī sān wáng zhī bīng, wèi yǒu yì cǐ zhě yě. jì yǔ jì chù yīn yáng zhī yì mò zhe yú fū fù, gù yáo cí yǐ cǐ yán zhī. xiǎo chù zhī shí qiú rú rèn sì zhī xián, èr nán zhī huà bù kě dé yǐ. yīn chù yáng, fù zhì fū, qí chù ér bù hé, yóu kě yán yě. sān zhī fǎn mù, suí wén dì zhī yú dú gū hòu yě. jì hé ér wéi qí suǒ wéi, bù kě yán yě. shàng zhī jì yǔ, yóu gāo zōng zhī yú wǔ hòu yě. wǔ rén wéi yú dà jūn wǔ rén wéi yú dà jūn, fēi wǔ rén wéi dà jūn yě. rú shū" yǔ yù xuān lì sì fāng, rǔ wèi" zhī" wèi". liù sān, cái ruò zhì gāng, suī yù yǒu wéi ér bù kè jì, yǐ zhī lǚ hǔ, yǒu rén zhī xiōng yě. wéi wǔ rén zhī xiào lì yú qí jūn, qí jì zé jūn zhī líng le mín, bù jì zé yǐ sǐ jì zhī, shì dāng miǎn wèi zhī ér bù kě bì ěr, gù yǒu duàn dòu jué fù, yī míng ér wàn shì bù shì, bù zhī suǒ yì, yǐ yōu shè jì zhě, mò áo dà xīn shì yě. guò shè zhī xiōng, qí hé jiù zāi.
○师出以律以汤、武之仁义为心,以桓、文之节制为用,斯之谓律。律即卦辞之所谓贞也,《论语》言子之所慎者。战长勺以诈而败齐,泓以不禽二毛而败于楚,《春秋》皆不予之。故先为不可胜,以待敌之可胜。虽三王之兵,未有易此者也。○既雨既处阴阳之义莫著于夫妇,故爻辞以此言之。《小畜》之时求如任、姒之贤,二南之化不可得矣。阴畜阳,妇制夫,其畜而不和,犹可言也。三之反目,隋文帝之于独孤后也。既和而惟其所为,不可言也。上之既雨,犹高宗之于武后也。○武人为于大君武人为于大君,非武人为大君也。如《书》“予欲宣力四方,汝为”之“为”。六三,才弱志刚,虽欲有为而不克济,以之履虎,有人之凶也。惟武人之效力于其君,其济则君之灵了民,不济则以死继之,是当勉为之而不可避耳,故有断脰决腹,一瞑而万世不视,不知所益,以忧社稷者,莫敖大心是也。过涉之凶,其何咎哉。
zì yì gào mìng rén zhǔ suǒ jū wèi zhī yì, shī yuē:" shāng yì yì yì, sì fāng zhī jí." shū yuē:" wéi yǐn gōng xiān jiàn yú xī yì xià." yuē:" wéi chén fù yú dà yì zhōu." yuē:" zuò xīn dà yì yú dōng guó luò." yuē:" sì yǔ gǎn qiú ěr yú tiān yì shāng." bái hǔ tōng yuē:" xià yuē xià yì, shāng yuē shāng yì, zhōu yuē jīng shī" shì yě. tài zhī shàng liù, zhèng jiào líng yí zhī hòu, yī rén jǐn yì shǒu fǔ, ér hào lìng bù chū yú guó mén, yú shì yān ér yòng shī zé bù kě, jūn zǐ chù cǐ, dāng shǒu zhèng yǐ qí shí ér sì. huán wáng bù zhī cǐ yě, gù yī yòng shī, ér zhù dān zhī shǐ suì zhōng wáng jiān táng zhāo zōng bù zhī cǐ yě, gù yī yòng shī ér qí zhī bīng zhí fàn què xià. rán zé bǎo tài zhě, kě bù yù wèi zhī jì zāi.
○自邑告命人主所居谓之邑,《诗》曰:“商邑翼翼,四方之极。”《书》曰:“惟尹躬先见于西邑夏。”曰:“惟臣附于大邑周。”曰:“作新大邑于东国洛。”曰:“肆予敢求尔于天邑商。”《白虎通》曰:“夏曰夏邑,商曰商邑,周曰京师”是也。《泰》之上六,政教陵夷之后,一人仅亦守府,而号令不出于国门,于是焉而用师则不可,君子处此,当守正以俟时而巳。桓王不知此也,故一用师,而祝聃之矢遂中王肩;唐昭宗不知此也,故一用师而歧之兵直犯阙下。然则保泰者,可不豫为之计哉。
yì zhī yán yì zhě, jiē nèi zhì zhī shì. yuē" gào zì yì", rú kāng wáng zhī mìng bì gōng" zhāng shàn dàn è, shù zhī fēng shēng" zhě yě. jìn zhī shàng jiǔ yuē" wéi yòng fá yì", rú wáng guó zhī dài fū," dà chē kǎn kǎn, cuì yī rú", guó rén wèi zhī, ér bù gǎn bēn zhě yě. qí wèi zì zhì zé tóng, jiē shèng rén zhī suǒ qǔ yě.
《易》之言邑者,皆内治之事。《》曰“告自邑”,如康王之命毕公“彰善瘅恶,树之风声”者也。《晋》之上九曰“维用伐邑”,如王国之大夫,“大车槛槛,毳衣如”,国人畏之,而不敢奔者也。其为自治则同,皆圣人之所取也。
chéng yǒu yú wú jiù xī mù wáng yù sì qí xīn, zhōu xíng tiān xià, jiāng jiē bì yǒu chē zhé mǎ jī yān. jì gōng móu fù zuò qí zhāo zhī shī, yǐ zhǐ wáng xīn, wáng shì yǐ huò mò yú gōng. chuán yuē:" rén shéi wú guò? guò ér néng gǎi, shàn mò dà yān." shèng rén lǜ rén zhī yǒu guò bù néng gǎi zhī yú chū, qiě jiāng suì qí fēi ér bù fǎn yě, jiào zhī yǐ" chéng, yǒu yú wú jiù", suī qí jiān rǎn zhī shēn, fàng sì zhī jiǔ, ér tì rán zì xǐng, yóu kě yǐ bù zhì yú bài wáng. yǐ shì fū mí fù zhī xiōng, bù kě tóng nián ér lùn yǐ. gù yuē:" wéi kuáng kè niàn zuò shèng."
○成有渝无咎昔穆王欲肆其心,周行天下,将皆必有车辙马迹焉。祭公谋父作《祈招》之诗,以止王心,王是以获殁于宫。《传》曰:“人谁无过?过而能改,善莫大焉。”圣人虑人之有过不能改之于初,且将遂其非而不反也,教之以“成,有渝无咎”,虽其渐染之深,放肆之久,而惕然自省,犹可以不至于败亡。以视夫迷复之凶,不可同年而论矣。故曰:“惟狂克念作圣。”
tóng guān qí zài zhèng jiào zé bù néng shì xùn shì xíng, yǐ jìn tiān zǐ zhī guāng, ér suǒ sī zhě biān dòu zhī shì qí zài xué shù zé bù néng zhī lèi tōng dá, yǐ jǐ dà xué zhī dào, ér suǒ xí zhě zhàn bì zhī wén. yuè shī biàn hū shēng shī, gù běi miàn ér xián zōng zhù biàn hū zōng miào zhī lǐ, gù hòu shī shāng zhù biàn hū sāng lǐ, gù hòu zhǔ rén. xiǎo rén zé wú jiù yě. yǒu dà rén zhī shì, yǒu xiǎo rén zhī shì," suī xiǎo dào, bì yǒu kě guān zhě yān"." zhì yuǎn kǒng ní", gù jūn zǐ wèi zhī zé lìn yě bù yuǎn fù fù zhī chū jiǔ, dòng zhī chū yě. zì cǐ yǐ qián, xǐ nù āi yuè zhī wèi fā yě, zhì yī yáng zhī shēng ér dòng yǐ, gù yuē:" fù, qí jiàn tiān dì zhī xīn hū?" yán zi tǐ cǐ, gù yǒu bù shàn wèi cháng bù zhī, zhī zhī wèi cháng fù xíng, cǐ shèn dú zhī xué yě. huí zhī wéi rén yě, zé hū zhōng yōng fū yì zé zhī yú sī ér yǐ, shì yǐ bù qiān nù, bù èr guò.
○童观其在政教则不能是训是行,以近天子之光,而所司者笾豆之事;其在学术则不能知类通达,以几大学之道,而所习者占毕之文。乐师辨乎声诗,故北面而弦;宗祝辨乎宗庙之礼,故后尸;商祝辨乎丧礼,故后主人。小人则无咎也。有大人之事,有小人之事,“虽小道,必有可观者焉”。“致远恐泥”,故君子为之则吝也○不远复《复》之初九,动之初也。自此以前,喜怒哀乐之未发也,至一阳之生而动矣,故曰:“《复》,其见天地之心乎?”颜子体此,故有不善未尝不知,知之未尝复行,此慎独之学也。回之为人也,择乎中庸;夫亦择之于斯而已,是以不迁怒,不贰过。
qí zài fán rén, zé fù zhī chū jiǔ, rì yè zhī suǒ xī, píng dàn zhī qì, qí hào wù yú rén xiāng jìn yě zhě jī xī. gǒu qí zhī zhī, zé kuò ér chōng zhī yǐ. gù yuē:" fù, xiǎo ér biàn yú wù."
其在凡人,则《复》之初九,日夜之所息,平旦之气,其好恶与人相近也者几希。苟其知之,则扩而充之矣。故曰:“《复》,小而辨于物。”
bù gēng huò bù yáng shì yuē: chū jiǔ dòng zhī shǐ, liù èr dòng zhī jì, shì gù chū gēng zhī, èr huò zhī, chū zhī, èr shē zhī. tiān xià wú bù gēng ér huò, bù ér shē zhě. qí yuē bù gēng bù, zé gēng qiě, qián rén zhī suǒ yǐ wèi yě. xī zhě zhōu gōng bì yīn wán mín, qiān yú luò yì, mì ěr wáng shì, jì lì sān jì, shì biàn fēng yí. ér kāng wáng zuò bì mìng zhī shū yuē:" wéi zhōu gōng kè shèn jué shǐ, wéi jūn chén kè hé jué zhōng, wéi gōng kè chéng jué zhōng." shì gù yǒu zhōu zhī zhì, chuí gǒng yǎng chéng ér wú suǒ shì yǐ. jī jiān yú èr dài, yù yù hū wén zāi! ér kǒng zǐ zhī shèng, dàn yuē" shù ér bù zuò"," xìn ér hào gǔ", yòu yuē" wén wǔ zhī dào wèi zhuì yú dì, zài rén". shì gù liù jīng zhī yè, jí jūn shèng zhī dà chéng, ér wú suǒ chuàng yǐ. suī rán, shǐ yǒu shǐ zhī zuò zhī zhě, ér wú zhōng zhī shù zhī zhě, shì gēng ér fú huò, ér fú shē yě, qí gōng wèi fú jìng yǐ. liù èr zhī róu shùn zhōng zhèng, shì néng huò néng shē zhě yě, gù lì yǒu yōu wǎng yě. wèi fù zhě yīn qián rén zhī wèi ér bù zì duō yě, yóu" bù fù yǐ qí lín" zhī yì.
○不耕获不杨氏曰:初九动之始,六二动之继,是故初耕之,二获之,初之,二畲之。天下无不耕而获,不而畲者。其曰不耕不,则耕且,前人之所已为也。昔者周公毖殷顽民,迁于洛邑,密迩王室,既历三纪,世变风移。而康王作《毕命》之书曰:“惟周公克慎厥始,惟君陈克和厥中,惟公克成厥终。”是故有周之治,垂拱仰成而无所事矣。击监于二代,郁郁乎文哉!而孔子之圣,但曰“述而不作”,“信而好古”,又曰“文武之道未坠于地,在人”。是故《六经》之业,集君圣之大成,而无所创矣。虽然,使有始之作之者,而无终之述之者,是耕而弗获,而弗畲也,其功为弗竟矣。六二之柔顺中正,是能获能畲者也,故利有攸往也。未富者因前人之为而不自多也,犹“不富以其邻”之意。
tiān zài shān zhōng zhāng zhàn zhù liè zǐ yuē:" zì dì yǐ shàng jiē tiān yě." gù yuē" tiān zài shān zhōng".
○天在山中张湛注《列子》曰:“自地以上皆天也。”故曰“天在山中”。
wǎng fú yù wú jiù jūn zǐ xìn ér hòu jiàn, wèi xìn zé yǐ wéi bàng jǐ yě, ér kuàng chū zhī jū xià wèi, wèi mìng yú cháo zhě hū!" kǒng zǐ cháng wèi wěi lì yǐ, yuē kuài jì dāng ér yǐ yǐ cháng wèi chéng tián yǐ, yuē niú yáng zhuó zhuàng, zhǎng ér yǐ yǐ." cǐ suǒ wèi yù wú jiù yě. ruò shòu jūn zhī mìng ér rèn qí shì, yǒu guān shǒu zhě bù dé qí zhí zé qù, yǒu yán zé zhě bù dé qí yán zé qù yǐ.
○罔孚裕无咎君子信而后谏,未信则以为谤己也,而况初之居下位,未命于朝者乎!“孔子尝为委吏矣,曰会计当而已矣;尝为乘田矣,曰牛羊茁壮,长而已矣。”此所谓裕无咎也。若受君之命而任其事,有官守者不得其职则去,有言责者不得其言则去矣。
yǒu fú yú xiǎo rén jūn zǐ zhī yú xiǎo rén yě, yǒu zhī rén zé zhé zhī míng, yǒu qù xié wù yí zhī duàn, jiān rú jīn shí, xìn rú sì shí. shǐ xin qiān rén zhī lèi jiē zhī shàng zhì zhī bù kě yí, qǐ yǒu bù gé miàn ér cóng jūn zhě hū? suǒ wèi" yǒu fú yú xiǎo rén" zhě rú cǐ.
○有孚于小人君子之于小人也,有知人则哲之明,有去邪勿疑之断,坚如金石,信如四时。使忄佥壬之类皆知上志之不可移,岂有不革面而从君者乎?所谓“有孚于小人”者如此。
sǔn qí jí shǐ chuán yǒu xǐ sǔn bù shàn ér cóng shàn zhě, mò shàng hū gāng, mò guì hū sù. chū jiǔ yuē" yǐ shì chuán wǎng", liù sì yuē" shǐ chuán yǒu xǐ". sì zhī suǒ yǐ néng chuán zhě, lài chū zhī gāng yě. zhōu gōng sī jiān sān wáng yǐ shī sì shì, qí yǒu bù hé zhě, yǎng ér sī zhī, yè yǐ duàn rì xìng ér dé zhī, zuò yǐ dài dàn. zǐ lù yǒu wén, wèi zhī néng xíng, wéi kǒng yǒu wén. qí chuán yě zhì yǐ. wén wáng zhī qín rì zè, dà yǔ zhī xī cùn yīn, jiē shì dào yě. jūn zǐ jìn dé xiū yè, yù jí shí yě. gù wéi zhèng zhě wán suì ér suì rì, zé zhì bù chéng wéi xué zhě rì mài ér yuè zhēng, zé shēn jiāng lǎo yǐ. zhào gōng zhī jiè chéng wáng yuē:" zhái xīn yì, sì wéi wáng qí jí jìng dé." jí zhī wèi yán, chuán zhī wèi yě. gù yuē:" jī míng ér qǐ, zī zī wéi shàn."
○损其疾使遄有喜损不善而从善者,莫尚乎刚,莫贵乎速。初九曰“已事遄往”,六四曰“使遄有喜”。四之所以能遄者,赖初之刚也。周公思兼三王以施四事,其有不合者,仰而思之,夜以断日;幸而得之,坐以待旦。子路有闻,未之能行,惟恐有闻。其遄也至矣。文王之勤日昃,大禹之惜寸阴,皆是道也。君子进德修业,欲及时也。故为政者玩岁而岁日,则治不成;为学者日迈而月征,则身将老矣。召公之戒成王曰:“宅新邑,肆惟王其疾敬德。”疾之为言,遄之谓也。故曰:“鸡鸣而起,孳孳为善。”
shàng jiǔ fú sǔn yì zhī yǒu tiān xià ér yù hòu mín zhī shēng, zhèng mín zhī dé, qǐ bì zì sǔn yǐ yì rén zāi." bù wéi nóng shí, gǔ bù kě shèng shí yě shù gǔ bù rù wū chí, yú biē bù kě shèng shí yě fǔ jīn yǐ shí rù shān lín, cái mù bù kě shèng yòng yě", suǒ wèi" fú sǔn yì zhī" zhě yě." huáng jiàn qí yǒu jí, liǎn shí wǔ fú, yòng fū xī jué shù mín." shī yuē:" zòu gé wú yán, shí mí yǒu zhēng." shì gù jūn zǐ bù shǎng ér mín quàn, bù nù ér mín wēi yú tiě yuè, suǒ wèi" fú sǔn yì zhī" zhě yě. yǐ tiān xià wèi yī jiā, zhōng guó wèi yī rén, qí dào zài shì yǐ.
○上九弗损益之有天下而欲厚民之生,正民之德,岂必自损以益人哉。“不违农时,谷不可胜食也;数罟不入洿池,鱼鳖不可胜食也;斧斤以时入山林,材木不可胜用也”,所谓“弗损益之”者也。“皇建其有极,敛时五福,用敷锡厥庶民。”《诗》曰:“奏格无言,时靡有争。”是故君子不赏而民劝,不怒而民威于铁钺,所谓“弗损益之”者也。以天下为一家,中国为一人,其道在是矣。
lì yòng wèi yī qiān guó zài wú shì zhī guó ér qiān, jìn cóng hán xiàn zi zhī yán, ér qiān yú xīn tián shì yě zài yǒu shì zhī guó ér qiān, chǔ cóng zǐ xī zhī yán, ér qiān yú ruò fù shì yě: jiē zhōng xíng gào gōng zhī yì yě.
○利用为依迁国在无事之国而迁,晋从韩献子之言,而迁于新田是也;在有事之国而迁,楚从子西之言,而迁于若阝是也:皆中行、告公之益也。
hòu tiān xià zhī shēng jiǔ yǐ, yī zhì zhī luàn. shèng zhì zhī jí, ér luàn méng yān, cǐ yī yīn yù wǔ yáng zhī guà yě. kǒng zǐ zhī mén sì kē shí zhé, shēn tōng liù yì zhě qī shí yǒu èr rén, yú shì shān shī shū, dìng lǐ yuè, zàn zhōu yì, xiū chūn qiū, shèng yǐ, zé lǎo zhuāng zhī shū jí chū yú qí shí. hòu hàn lì bì yōng, yǎng sān lǎo, lín bái hǔ, lùn wǔ jīng, tài xué zhū shēng zhì sān wàn rén, ér sān jūn bā jùn bā gù bā jí bā chú wèi zhī chēng shǒu, mǎ zhèng fú hé zhī zhù, jīng shù wèi zhī dà míng, ér fú dào zhī jiào jí xìng yú qí shì. shì zhī xié shuō zhī zuò yǔ shì shēng jiàng, shèng rén zhī suǒ bù néng chú yě. gù yuē:" xì yú jīn, róu dào qiān yě." wū hū, qǐ dú jūn zǐ xiǎo rén zhī biàn ér yǐ hū.
○后天下之生久矣,一治之乱。盛治之极,而乱萌焉,此一阴遇五阳之卦也。孔子之门四科十哲,身通六艺者七十有二人,于是删《诗》、《书》,定礼、乐,赞《周易》,修《春秋》,盛矣,则《老》、《庄》之书即出于其时。后汉立辟雍,养三老,临白虎,论《五经》,太学诸生至三万人,而三君、八俊、八顾、八及、八厨为之称首,马、郑、服、何之注,经术为之大明,而佛、道之教即兴于其世。是知邪说之作与世升降,圣人之所不能除也。故曰:“系于金,柔道牵也。”呜呼,岂独君子、小人之辨而已乎。
bāo wú yú guó yóu shuǐ yě, mín yóu yú yě. yōu wáng zhī shī yuē:" yú zài yú zhǎo, yì fěi kè lè. qián suī fú yǐ, yì kǒng zhī zhāo. yōu xīn cǎn cǎn, niàn guó zhī wèi nüè." qín shǐ huáng bā nián, hé yú dà shàng. wǔ xíng zhì yǐ wéi yú yīn, lèi mín zhī xiàng yě nì liú ér shàng, yán mín bù cóng jūn wèi nì xíng yě. zì rén jūn yǒu qiú, duō yú wù zhī xīn, yú shì yú luàn yú xià, niǎo luàn yú shàng, ér rén qíng zhī suǒ xiàng bì yǒu qǐ ér shōu zhī zhě yǐ.
○包无鱼国犹水也,民犹鱼也。幽王之诗曰:“鱼在于沼,亦匪克乐。潜虽伏矣,亦孔之昭。忧心惨惨,念国之为虐。”秦始皇八年,河鱼大上。《五行志》以为鱼阴,类民之象也;逆流而上,言民不从君为逆行也。自人君有求,多于物之心,于是鱼乱于下,鸟乱于上,而人情之所向必有起而收之者矣。
yǐ qǐ bāo guā liú zhāo wǔ xíng zhì yuē:" guā zhě wài yán, lí běn ér shí, nǚ zǐ wài shǔ zhī xiàng." yī yīn zài xià, rú guā zhī shǐ shēng, shì bì yán màn ér jí yú shàng wǔ, yǐ yáng gāng jū zūn, rú shù qǐ rán, shǐ zhī wú suǒ yuán ér shàng, gù yuē" yǐ qǐ bāo guā". kǒng zǐ yuē:" wéi nǚ zǐ yǔ xiǎo rén wéi nán yǎng yě." pín xiào yǒu shí, ēn zé yǒu jié, qì shǐ yǒu fèn, ér guó zhī dà fáng bù kě yǐ yú, hé yǒu wài qī huàn guān zhī huò hū!
○以杞包瓜刘昭《五行志》曰:“瓜者外延,离本而实,女子外属之象。”一阴在下,如瓜之始生,势必延蔓而及于上五,以阳刚居尊,如树杞然,使之无所缘而上,故曰“以杞包瓜”。孔子曰:“惟女子与小人为难养也。”颦笑有时,恩泽有节,器使有分,而国之大防不可以逾,何有外戚、宦官之祸乎!
yǐ rì gé:" yǐ rì nǎi fú. liù èr, yǐ rì nǎi gé zhī." zhū zǐ fā dú wéi" wù jǐ" zhī jǐ. tiān dì zhī huà, guò zhōng zé biàn, rì zhōng zé zè, yuè yíng zé shí, gù yì zhī suǒ guì zhě zhōng. shí gān zé wù jǐ wèi zhōng, zhì yú jǐ zé guò zhōng, ér jiāng biàn zhī shí yǐ, gù shòu zhī yǐ gēng. gēng zhě, gèng yě, tiān xià zhī shì dāng guò zhōng ér jiāng biàn zhī shí, rán hòu gé ér rén xìn zhī yǐ. gǔ rén yǒu yǐ yǐ wèi biàn gǎi zhī yì zhě, yí lǐ shǎo láo kuì shí lǐ" rì yòng dīng sì" zhù:" nèi shì yòng róu, rì bì dīng sì zhě, qǔ qí lìng míng, zì dīng níng, zì biàn gǎi, jiē wèi jǐn jìng." ér hàn shū lǜ lì zhì yì wèi" lǐ jì yú jǐ, liǎn gèng yú gēng" shì yě. wáng bì wèi:" jí rì bù fú, yǐ rì nǎi fú." yǐ yǐ wèi" yǐ shì chuán wǎng" zhī yǐ, kǒng wèi rán.
○已日《革》:“已日乃孚。六二,已日乃革之。”朱子《发读》为“戊己”之己。天地之化,过中则变,日中则昃,月盈则食,故《易》之所贵者中。十干则戊己为中,至于己则过中,而将变之时矣,故受之以庚。庚者,更也,天下之事当过中而将变之时,然后革而人信之矣。古人有以已为变改之义者,《仪礼·少牢馈食礼》“日用丁巳”注:“内事用柔,日必丁巳者,取其令名,自丁甯,自变改,皆为谨敬。”而《汉书·律历志》亦谓“理纪于己,敛更于庚”是也。王弼谓:“即日不孚,已日乃孚。”以已为“已事遄往”之已,恐未然。
gǎi mìng jí gé zhī jiǔ sì yóu gān zhī jiǔ sì, zhū hóu ér jìn hū tiān zǐ, tāng wǔ gé mìng zhī yáo yě, gù yuē" gǎi mìng, jí." chéng tāng fàng jié yú nán cháo, wéi yǒu cán dé, shì yǒu huǐ yě. tiān xià xìn zhī, qí huǐ wáng yǐ. sì hǎi zhī nèi jiē yuē: fēi fù tiān xià yě, wèi pǐ fū pǐ fù fù chóu yě. gù yuē:" xìn zhì yě."
○改命吉《革》之九四犹《乾》之九四,诸侯而进乎天子,汤武革命之爻也,故曰“改命,吉。”成汤放桀于南巢,惟有惭德,是有悔也。天下信之,其悔亡矣。四海之内皆曰:非富天下也,为匹夫匹妇复仇也。故曰:“信志也。”
gěn" wú yì wú bì wú gù wú wǒ"," gěn qí bèi, bù huò qí shēn" yě." fù guì bù néng yín, pín jiàn bù néng yí, wēi wǔ bù néng qū"," xíng qí tíng, bú jiàn qí rén" yě.
○艮“毋意、毋必、毋固、毋我”,“艮其背,不获其身”也。“富贵不能淫,贫贱不能移,威武不能屈”,“行其庭,不见其人”也。
gěn qí xiàn xué zhě zhī huàn mò shén hū zhí yī ér bù huà, jí qí shī zhī yú shì, yǒu hàn gé ér bù tōng, zé fèn xin shēng ér wǔ qíng mào luàn, yǔ zhòng rén zhī huá xìng ér fén hé zhě xiāng qù gài wú jǐ yě. kǒng zǐ è guǒ gǎn ér zhì zhě, fēi dú chǔ shì yě, wéi xué yì rán. gào zi bù dòng xīn zhī xué, zhì yú bù dé yú yán, wù qiú yú xīn, ér mèng zǐ yǐ wéi qí bì bì jiāng rú jué qū zhě zhī fǎn dòng qí xīn. cǐ" gěn qí xiàn, liè qí yín" zhī shuō yě. jūn zǐ zhī xué bù rán, kuò rán ér dà gōng, wù lái ér shùn yìng, gù wén yī shàn yán jiàn yī shàn xíng, ruò jué jiāng hé, pèi rán mò zhī néng yù, ér wú xūn xīn zhī lì yǐ.
○艮其限学者之患莫甚乎执一而不化,及其施之于事,有捍格而不通,则忿忄生而五情瞀乱,与众人之滑性而焚和者相去盖无几也。孔子恶果敢而窒者,非独处事也,为学亦然。告子不动心之学,至于不得于言,勿求于心,而孟子以为其弊必将如蹶趋者之反动其心。此“艮其限,列其夤”之说也。君子之学不然,廓然而大公,物来而顺应,故闻一善言、见一善行,若决江河,沛然莫之能御,而无熏心之厉矣。
cí xī huáng shì rì chāo yuē:" xīn zhě, wú shēn zhī zhǔ zǎi, suǒ yǐ zhì shì ér fēi zhì yú shì, wéi suí shì jǐn shěng zé xīn zì cún, bù dài zhì zhī ér hòu qí yī yě. kǒng zǐ zhī jiào rén yuē:' jū chǔ gōng, zhí shì jìng, yú rén zhōng.' zēng zǐ yuē:' wú rì sān xǐng wú shēn, wéi rén móu ér bù zhōng hū? yǔ péng yǒu jiāo ér bù xìn hū? chuán bù xí hū?' bù dài yán xīn ér zì guàn tōng yú dòng jìng zhī jiān zhě yě. mèng zǐ bù xìng dāng rén yù héng liú zhī shí, shǐ dān chū ér wèi qiú wèi zhī shuō, rán qí yán yuē:' jūn zǐ yǐ rén cún xīn, yǐ lǐ cún xīn.' zé xīn yǒu suǒ zhǔ, fēi xū kōng yǐ zhì zhī yě. zhì yú zhāi xīn fú xíng zhī lǎo zhuāng, yī biàn ér wèi zuò tuō lì wàng zhī chán xué, nǎi shǐ míng mù jìng zuò, rì yè chóu shì qí xīn ér jìn zhì zhī. jí zhì zhī yù jí ér xīn yù luàn, zé yuē:' yì fú měng shòu, nán jiàng cùn xīn.' wū hū! rén zhī yǒu xīn, yóu jiā zhī yǒu zhǔ yě. fǎn jìn qiè zhī, shǐ bù dé yǒu wéi, qí bù néng wú rǎo zhě, shì yě, ér huàn xīn zhī nán jiàng yú?" yòu yuē:" fū xīn zhī shuō yǒu èr, gǔ rén zhī suǒ wèi cún xīn zhě, cún cǐ xīn yú dāng yòng zhī dì yě hòu shì zhī suǒ wèi cún xīn zhě, shè cǐ xīn yú kōng jì zhī jìng yě. zào huà liú xíng, wú yī xī bù yùn, rén dé zhī yǐ wéi xīn, yì bù róng yī xī bù yùn, xīn qǐ kōng jì wú yòng zhī wù zāi! shì nǎi yǒu yóu shǒu fú shí zhī tú, zhū zuò shè niàn, yì yuē cún xīn. ér shì dài fū nì yú qí yán, yì jiāng yí luò shì shì, yǐ dú qiú qí suǒ wèi xīn. dài qí xīn jī bīng tàn, wù wǒ shēn shāng, suǒ wèi lǎo zi zhī bì liú wèi shēn hán zhě. yī rén zhī shēn yǐ jiān bèi zhī, ér yù yóu rén zhī bù wǒ yīng, dé hū?" cǐ jiē zú yǐ fā míng" lì xūn xīn" zhī yì, nǎi zhōu gōng yǐ xiān xì zhī yú yì yǐ.
慈溪黄氏《日钞》曰:“心者,吾身之主宰,所以治事而非治于事,惟随事谨省则心自存,不待治之而后齐一也。孔子之教人曰:‘居处恭,执事敬,与人忠。’曾子曰:‘吾日三省吾身,为人谋而不忠乎?与朋友交而不信乎?传不习乎?’不待言心而自贯通于动静之间者也。孟子不幸当人欲横流之时,始单出而为求为之说,然其言曰:‘君子以仁存心,以礼存心。’则心有所主,非虚空以治之也。至于斋心服形之老、庄,一变而为坐脱立忘之禅学,乃始瞑目静坐,日夜仇视其心而禁治之。及治之愈急而心愈乱,则曰:‘易伏猛兽,难降寸心。’呜呼!人之有心,犹家之有主也。反禁切之,使不得有为,其不能无扰者,势也,而患心之难降欤?”又曰:“夫心之说有二,古人之所谓存心者,存此心于当用之地也;后世之所谓存心者,摄此心于空寂之境也。造化流行,无一息不运,人得之以为心,亦不容一息不运,心岂空寂无用之物哉!世乃有游手浮食之徒,株坐摄念,亦曰存心。而士大夫溺于其言,亦将遗落世事,以独求其所谓心。迨其心迹冰炭,物我参商,所谓老子之弊流为申、韩者。一人之身已兼备之,而欲尤人之不我应,得乎?”此皆足以发明“厉熏心”之义,乃周公已先系之于《易》矣。
hóng jiàn yú lù" shàng jiǔ, hóng jiàn yú lù, qí yǔ kě yòng wèi yí, jí." ān dìng hú shì gǎi" lù" wèi" kuí", zhū zǐ cóng zhī, wèi hé yùn, fēi yě. shī" yí" zì fán shí jiàn, jiē yīn niú hé fǎn, bù dé yǔ" kuí" wèi yè, ér yún lù yì fēi kě xiáng zhī dì, réng dàng zuò" lù" wéi shì. jiàn zhì yú líng ér zhǐ yǐ, bù kě yǐ gèng jìn, gù fǎn ér zhī lù. gǔ zhī gāo shì, bù chén tiān zǐ, bù yǒu zhū hóu, ér wèi cháng bù jiàn qí tǔ shí qí máo yě. qí xíng gāo yú rén jūn, ér qí shēn zé yǔ yī guó zhī shì xié yān ér yǐ. cǐ suǒ yǐ jū jiǔ wǔ zhī shàng, ér yǔ jiǔ sān tóng wèi lù xiàng yě. zhū zǐ fā yuē:" shàng suǒ wǎng jìn yě, suǒ fǎn yì jìn yě. jiàn zhì jiǔ wǔ jí yǐ, shì yǐ shàng fǎn ér zhī sān." yáng tíng xiù yuē:" jiǔ sān, xià guà zhī jí shàng jiǔ, shàng guà zhī jí, gù jiē yuē lù. zì mù zì líng, ér fù zhì yú lù, yǐ tuì wéi jìn yě." xùn wèi jìn tuì, qí shuō bìng dé zhī.
○鸿渐于陆“上九,鸿渐于陆,其羽可用为仪,吉。”安定胡氏改“陆”为“逵”,朱子从之,谓合韵,非也。《诗》“仪”字凡十见,皆音牛何反,不得与“逵”为叶,而云路亦非可翔之地,仍当作“陆”为是。渐至于陵而止矣,不可以更进,故反而之陆。古之高士,不臣天子,不友诸侯,而未尝不践其土、食其毛也。其行高于人君,而其身则与一国之士偕焉而已。此所以居九五之上,而与九三同为陆象也。朱子发曰:“上所往进也,所反亦进也。渐至九五极矣,是以上反而之三。”杨廷秀曰:“九三,下卦之极;上九,上卦之极,故皆曰陆。自木自陵,而复至于陆,以退为进也。”巽为进退,其说并得之。
jūn zǐ yǐ yǒng zhōng zhī bì dú xīn tái sāng zhōng chún bēn zhī shī, ér zhī wèi yǒu dí miè zhī huò dú wǎn qiū dōng mén yuè chū zhī xiàn jì xiàn cè, ér chá chén yǒu zhēng shū zhī luàn. shū" qí hóu sòng jiāng shì yú huān", ér bo huán gōng zhī suǒ yǐ hōng shū" fū rén jiāng shì rù", shū" dài fū zōng fù dí, yòng bì", ér zhào zi bān mǐn gōng zhī suǒ yǐ shì. hūn yīn zhī yì, nán nǚ zhī jié, jūn zǐ kě bù lǜ qí suǒ zhōng zāi!
○君子以永终知弊读《新台》、《桑中》、《鹑奔》之诗,而知卫有狄灭之祸;读《宛丘》、《东门》、《月出》之献计献策,而察陈有征舒之乱。书“齐侯送姜氏于欢”,而卜桓公之所以薨;书“夫人姜氏入”,书“大夫宗妇觌,用币”,而兆子般、闵公之所以弑。昏姻之义,男女之节,君子可不虑其所终哉!
niǎo fén qí cháo rén zhǔ zhè dé mò dà hū xià rén. chǔ zhuāng wáng zhī wéi zhèng yě, ér yuē:" qí jūn néng xià rén, bì néng xìn yòng qí mín yǐ." gù yǐ yǔ zhī zhēng miáo, ér bó yì zàn zhī, yóu yǐ" mǎn zhāo sǔn, qiān shòu yì" wèi jiè. bān shī zhě qiān yě, yòng shī zhě mǎn yě. shàng jiǔ chù guà zhè shàng, lí zhī jí, suǒ wèi yǒu niǎo gāo fēi, yì chuán yú tiān zhě yǐ. jū xīn yǐ jīn, ér bù wén jiàn zhēng zhī lùn, zāi bì dǎi fū shēn zhě yě. lǔ zhāo gōng zhī fá jì sūn yì rú yě, qǐng dài yú yí shàng yǐ chá zuì, fú xǔ qǐng qiú yú fèi, fú xǔ qǐng yǐ wǔ chéng wáng, fú xǔ. yú shì shū sūn shì zhī jiǎ xìng, ér yáng zhōu cì gān hóu yàn yǐ." qú yù gòu yù, wǎng gē lái kū." qí cǐ yáo zhī zhàn hū?
○鸟焚其巢人主这德莫大乎下人。楚庄王之围郑也,而曰:“其君能下人,必能信用其民矣。”故以禹之征苗,而伯益赞之,犹以“满招损,谦受益”为戒。班师者谦也,用师者满也。上九处卦这上,离之极,所谓有鸟高飞,亦传于天者矣。居心以矜,而不闻谏争之论,灾必逮夫身者也。鲁昭公之伐季孙意如也,请待于沂上以察罪,弗许;请囚于费,弗许;请以五乘亡,弗许。于是叔孙氏之甲兴,而阳州次、乾侯唁矣。“鸲鹆雊鹆,往歌来哭。”其此爻之占乎?
xùn zài chuáng xià shàng jiǔ zhī" xùn zài chuáng xià", gōng ér wú lǐ zé láo yě. chū liù zhī" jìn tuì", shèn ér wú lǐ zé xǐ yě. hàn yīn dēng yú tiān yǔ hàn zhī yīn suī dēng yú tiān, ér fēi shí jì. qí rú zhuāng zhōu qí wù zhī yán, zōu yǎn guài yū zhī biàn, qí gāo guò yú dà xué ér wú shí zhě hū? yǐ shì chē fú chuán yú dì zǐ, xián gē biàn yú lǔ zhōng, ruò hè míng ér zi hé zhě, shú dàn shú xìn? fū rén ér shí zhī yǐ. yǒng jiā zhī wáng, tài qīng zhī luàn, qǐ fēi tán kōng kōng hé xuán xuán zhě yǒu yǐ zhì zhī zāi. hàn yīn dēng yú tiān, zhōng fú zhī fǎn yě.
○巽在床下上九之“巽在床下”,恭而无礼则劳也。初六之“进退”,慎而无礼则葸也。○翰音登于天羽翰之音虽登于天,而非实际。其如庄周《齐物》之言,驺衍怪迂之辨,其高过于《大学》而无实者乎?以视车服传于弟子,弦歌遍于鲁中,若鹤鸣而子和者,孰诞孰信?夫人而识之矣。永嘉之亡,太清之乱,岂非谈空空、核玄玄者有以致之哉。翰音登于天,中孚之反也。
shān shàng yǒu léi xiǎo guò shān zhī gāo jùn, yún yǔ shí zài qí zhōng jiān, ér bù néng zhì qí diān yě. gù shī yuē:" yīn qí léi, zài nán shān zhī cè." huò gāo huò xià, zài shān zhī cè, ér bù bì zhì qí diān, suǒ yǐ wéi xiǎo guò yě. rán zé dà zhuàng yán" léi zài tiān shàng" hé yě? yuē: zì dì yǐ shàng jiē tiān yě.
○山上有雷小过山之高峻,云雨时在其中间,而不能至其巅也。故《诗》曰:“殷其雷,在南山之侧。”或高或下,在山之侧,而不必至其巅,所以为小过也。然则《大壮》言“雷在天上”何也?曰:自地以上皆天也。
bǐ ěr yǎ:" fù yuē kǎo, mǔ yuē bǐ." yú kǎo gǔ rén zì zǔ mǔ yǐ shàng tōng wèi zhī bǐ, jīng wén duō yǐ bǐ duì zǔ ér bìng yán zhī, ruò shī zhī yún" shì xù bǐ zǔ"" bì zǔ bǐ", yì zhī yún" guò qí zǔ, yù qí bǐ" shì yě. zuǒ zhuàn zhāo shí nián:" yì jiāng, jìn zhī bǐ yě." píng gōng zhī qù yì jiāng gài èr shí shì yǐ. guò qí zǔ, yù qí bǐ", jù wén yì, bǐ dāng zài zǔ zhī shàng" bù jí qí jūn, yù qí chén", chén zé zài jūn zhī xià yě. xī rén wèi lùn cǐ yì. zhōu rén yǐ jiāng yuán wèi cǐ, zhōu yǔ wèi zhī huáng bǐ tài jiāng, shì yǐ bǐ xiān hū zǔ. zhōu lǐ dà sī lè xiǎng xiān bǐ zài xiǎng xiān zǔ zhī qián. ér sī gàn zhī shī yuē:" shì xù bǐ zǔ." jiān yuē:" bǐ, xiān bǐ jiāng yuán yě. zǔ, xiān zǔ yě." huò nǎi wèi biàn wén yǐ xié yùn, shì bù rán yǐ. huò yuē yì yáo hé dé jí cǐ? fū dì yǐ guī mèi, jī zǐ zhī míng yí, wáng yòng hēng yú qí shān, yáo cí lǚ yán zhī yǐ.
○妣《尔雅》:“父曰考,母曰妣。”愚考古人自祖母以上通谓之妣,经文多以妣对祖而并言之,若《诗》之云“似续妣祖”、“畀祖妣”,《易》之云“过其祖,遇其妣”是也。《左传·昭十年》:“邑姜,晋之妣也。”平公之去邑姜盖二十世矣。过其祖,遇其妣”,据文义,妣当在祖之上;“不及其君,遇其臣”,臣则在君之下也。昔人未论此义。周人以姜原为此,《周语》谓之皇妣太姜,是以妣先乎祖。《周礼·大司乐》享先妣在享先祖之前。而《斯干》之诗曰:“似续妣祖。”笺曰:“妣,先妣姜原也。祖,先祖也。”或乃谓变文以协韵,是不然矣。或曰《易》爻何得及此?夫帝乙《归妹》,箕子之《明夷》,王用亨于岐山,爻辞屡言之矣。
yì běn zhōu yì, gù duō yǐ zhōu zhī shì yán zhī. xiǎo chù guà cí:" mì yún bù yǔ, zì wǒ xī jiāo." běn yì:" wǒ zhě, wén wáng zì wǒ yě."
《易》本《周易》,故多以周之事言之。《小畜》卦辞:“密云不雨,自我西郊。”《本义》:“我者,文王自我也。”
dōng lín yù dé qí dào, zé tiān xià jiē wèi zhī chén yù shī qí dào, zé qiáng ér shàn mìng zhě wèi zhī lín. chén zāi lín zāi? lín zāi chén zāi?
○东邻驭得其道,则天下皆为之臣;驭失其道,则强而擅命者谓之邻。臣哉、邻哉?邻哉、臣哉?
hàn shū jiāo sì zhì yǐn cǐ, shī gǔ zhù:" dōng lín wèi shāng zhòu yě, xī lín wèi zhōu wén wáng yě." yóu hún wèi biàn jīng qì wèi wù, zì wú ér zhī yǒu yě yóu hún wèi biàn, zì yǒu ér zhī wú yě. fū zǐ zhī dá zǎi wǒ yuē:" gǔ ròu bì yú xià, yīn wèi yě tǔ qí qì fā yáng yú shàng, wèi zhāo míng, hāo qī chuàng." suǒ wèi yóu hún wèi biàn zhě, qíng zhuàng jù yú shì yǐ. yán líng jì zǐ zhī zàng qí zi yě, yuē:" gǔ ròu guī fù yú tǔ, mìng yě. ruò hún qì zé wú bù zhī yě, wú bù zhī yě." zhāng zi zhèng méng yǒu yún:" tài xū bù néng wú qì, qì bù néng bù jù ér wèi wàn wù, wàn wù bù néng bù sàn ér wèi tài xū. xún shì chū rù, shì jiē bù dé yǐ ér rán yě. rán zé shèng rén jǐn dào qí jiān jiān tǐ ér bù lèi zhě, cún shén qí zhì yǐ, qí jīng yǐ hū!"
《汉书·郊祀志》引此,师古注:“东邻谓商纣也,西邻谓周文王也。”○游魂为变精气为物,自无而之有也;游魂为变,自有而之无也。夫子之答宰我曰:“骨肉毙于下,阴为野土;其气发扬于上,为昭明,蒿凄怆。”所谓游魂为变者,情状具于是矣。延陵季子之葬其子也,曰:“骨肉归复于土,命也。若魂气则无不之也,无不之也。”张子《正蒙》有云:“太虚不能无气,气不能不聚而为万物,万物不能不散而为太虚。循是出入,是皆不得已而然也。然则圣人尽道其间兼体而不累者,存神其至矣,其精矣乎!”
guǐ zhě, guī yě, zhāng zǐ yuē:" qì zhī wèi wù, sàn rù wú xíng, shì dé wú tǐ, cǐ zhī wèi guī." chén wú sì yǐ yóu hún wèi biàn wéi lún huí zhī shuō, biàn zhī yuē:" cháng shēng ér bù huà, zé rén duō, shì hé yǐ róng? zhǎng sǐ ér bù huà, zé guǐ yì duō yǐ. fū dēng xī ér rán, fēi qián dēng yě. yún ní ér yǔ, fēi qián yǔ yě. sǐ fù yǒu shēng, qǐ qián shēng xié?" shào shì jiǎn duān lù yuē:" jù ér yǒu tǐ wèi zhī wù, sàn ér wú xíng wèi zhī biàn. wéi wù yě, gù sàn bì yú qí suǒ jù wéi biàn yě, gù jù bù bì yú qí suǒ sàn. shì gù jù yǐ qì jù, sàn yǐ qì sàn. wèi yú sàn zhě, qí shuō yě fú huāng yú jù zhě, qí shuō yě xiān."
鬼者,归也,张子曰:“气之为物,散入无形,适得吾体,此之谓归。”陈无巳以游魂为变为轮回之说,辨之曰:“长生而不化,则人多,世何以容?长死而不化,则鬼亦多矣。夫灯熄而然,非前灯也。云霓而雨,非前雨也。死复有生,岂前生邪?”邵氏《简端录》曰:“聚而有体谓之物,散而无形谓之变。唯物也,故散必于其所聚;唯变也,故聚不必于其所散。是故聚以气聚,散以气散。味于散者,其说也佛;荒于聚者,其说也仙。”
yíng tiān dì zhī jiān zhě, qì yě. qì zhī shèng zhě wèi shén, shén zhě, tiān dì zhī qì ér rén zhī xīn yě. gù yuē:" shì zhī ér fú jiàn, tīng zhī ér fú wén, tǐ wù ér bù kě yí, shǐ tiān xià zhī rén qí míng shèng fú yǐ chéng jì sì, yáng yáng hū rú zài qí shàng, rú zài qí zuǒ yòu." shèng rén suǒ yǐ zhī guǐ shén zhī qíng zhuàng zhě rú cǐ.
盈天地之间者,气也。气之盛者为神,神者,天地之气而人之心也。故曰:“视之而弗见,听之而弗闻,体物而不可遗,使天下之人齐明盛服以承祭祀,洋洋乎如在其上,如在其左右。”圣人所以知鬼神之情状者如此。
" wéi yuè jiàng shén, shēng fǔ jí shēn." fēi yǒu suǒ tuō ér shēng yě." wén wáng zài shàng, yú zhāo yú tiān." fēi yǒu suǒ chéng ér qù yě. cǐ guǐ shén zhī shí, ér chéng zhī bù kě shou yě.
“维岳降神,生甫及申。”非有所托而生也。“文王在上,于昭于天。”非有所乘而去也。此鬼神之实,而诚之不可扌也。
tōng hū zhòu yè zhī dào ér zhī rì wǎng yuè lái, yuè wǎng rì lái, yī rì zhī zhòu yè yě. hán wǎng shǔ lái, shǔ wǎng hán lái, yī suì zhī zhòu yè yě. xiǎo wǎng dà lái, dà wǎng xiǎo lái, yī shì zhī zhòu yè yě. zi zài chuān shàng yuē:" shì zhě rú sī fū, bù shě zhòu yè!" tōng hū zhòu yè zhī dào ér zhī, zé" zhōng rì qián qián, yǔ shí xié xíng", ér yǒu yǐ jǐn hū yì zhī yòng yǐ. jì zhī zhě shàn yě chéng zhī zhě xìng yě" wéi tiān zhī mìng, yú mù bù yǐ", jì zhī zhě shàn yě," tiān xià léi xíng, wù yǔ wú wàng", chéng zhī zhě xìng yě. shì gù' tiān yǒu sì shí, chūn qiū dōng xià, fēng yǔ shuāng lù, wú fēi jiào yě dì zài shén qì, shén qì fēng tíng, fēng tíng liú xíng, shù wù lù shēng, wú fēi jiào yě".
○通乎昼夜之道而知日往月来,月往日来,一日之昼夜也。寒往暑来,暑往寒来,一岁之昼夜也。小往大来,大往小来,一世之昼夜也。子在川上曰:“逝者如斯夫,不舍昼夜!”通乎昼夜之道而知,则“终日乾乾,与时偕行”,而有以尽乎《易》之用矣。○继之者善也成之者性也“维天之命,于穆不已”,继之者善也,“天下雷行,物与无妄”,成之者性也。是故’天有四时,春秋冬夏,风雨霜露,无非教也;地载神气,神气风霆,风霆流形,庶物露生,无非教也”。
" tiān dì yún, wàn wù huà chún." shàn zhī wèi yán yóu chún yě. yuē: hé yǐ wèi zhī shàn yě? yuē: chéng zhě, tiān zhī dào yě. qǐ fēi shàn hū?
“天地纭,万物化醇。”善之为言犹醇也。曰:何以谓之善也?曰:诚者,天之道也。岂非善乎?
xíng ér xià zhě wèi zhī qì" xíng ér shàng zhě wèi zhī dào, xíng ér xià zhě wèi zhī qì", fēi qì zé dào wú suǒ yù. shuō zài hu kǒng zǐ zhī xué qín yú shī xiāng yě, yǐ xí qí shù, rán hòu kě yǐ dé qí zhì yǐ xí qí zhì, rán hòu kě yǐ dé qí wéi rén. shì suī kǒng zǐ zhī tiān zòng, wèi cháng bù qiú zhī xiàng shù yě. gù qí zì yán yuē:" xià xué ér shàng dá."
○形而下者谓之器“形而上者谓之道,形而下者谓之器”,非器则道无所寓。说在乎孔子之学琴于师襄也,已习其数,然后可以得其志;已习其志,然后可以得其为人。是虽孔子之天纵,未尝不求之象数也。故其自言曰:“下学而上达。”
chuí yī shang ér tiān xià zhì" chuí yī shang ér tiān xià zhì", biàn zhì ér zhī wén yě, zì huáng dì yáo shùn shǐ yě, gù yú cǐ yǒu tōng biàn yí mín zhī lùn.
○垂衣裳而天下治“垂衣裳而天下治”,变质而之文也,自黄帝、尧、舜始也,故于此有通变宜民之论。
guò cǐ yǐ wǎng wèi zhī huò zhī yě rén zhī wéi xué, yì yǒu bìng yú chōng chōng wǎng lái zhě, gù tiān xià zhī bù zhù miáo zhǎng zhě guǎ yǐ." guò cǐ yǐ wǎng, wèi zhī huò zhī yě."" jū zhī ān zé zī zhī shēn, zī zhī shēn zé qǔ zhī zuǒ yòu féng qí yuán."
○过此以往未之或知也人之为学,亦有病于憧憧往来者,故天下之不助苗长者寡矣。“过此以往,未之或知也。”“居之安则资之深,资之深则取之左右逢其原。”
kùn dé zhī biàn yě" nèi wén míng ér wài róu shùn", qí wén wáng zhī kùn ér hēng zhě hū?" bù yuàn tiān, bù yóu rén"," xià xué ér shàng dá", qí kǒng zǐ zhī kùn ér hēng zhě hū? gù zài chén zhī è, xián gē zhī zhì, yán yuān zhī zhī, ér zǐ lù zǐ gòng zhī tú wèi zú yǐ dá cǐ yě. gù yuē:" kùn, dé zhī biàn yě."
○困德之辨也“内文明而外柔顺”,其文王之困而亨者乎?“不怨天,不尤人”,“下学而上达”,其孔子之困而亨者乎?故在陈之厄,弦歌之志,颜渊知之,而子路、子贡之徒未足以达此也。故曰:“《困》,德之辨也。”
fán yì zhī qíng ài è xiàng gōng, yuǎn jìn xiāng qǔ, qíng wěi xiāng gǎn, rén xīn zhī zhì biàn yě. yú hé zhī zhī? yǐ qí cí zhī zhī. jiāng pàn zhě qí cí cán, zhōng xīn yí zhě qí cí zhī, jí rén zhī cí guǎ, zào rén zhī cí duō, wū shàn zhī rén qí cí yóu, shī qí shǒu zhě qí cí qū. tīng qí yán yě, guān qí móu zǐ, rén yān shòu zāi! shì yǐ shèng rén shè guà, yǐ jìn qíng wěi. fū chéng yú zhōng bì xíng yú wài, jūn zǐ zhī suǒ yǐ zhī rén yě bǎi wù ér wèi zhī bèi, shǐ mín zhī shén jiān, xiān wáng zhī suǒ yǐ zhù dǐng yě. gù yuē:" zuò yì zhě, qí yǒu yōu huàn hū?" zhōu shēn zhī fáng, yù wù zhī zhì, qí quán yú shì yǐ.
○凡易之情爱恶相攻,远近相取,情伪相感,人心之至变也。于何知之?以其辞知之。将叛者其辞惭,中心疑者其辞枝,吉人之辞寡,躁人之辞多,诬善之人其辞游,失其守者其辞屈。听其言也,观其眸子,人焉瘦哉!是以圣人设卦,以尽情伪。夫诚于中必形于外,君子之所以知人也;百物而为之备,使民知神奸,先王之所以铸鼎也。故曰:“作《易》者,其有忧患乎?”周身之防,御物之智,其全于是矣。
yì nì shù yě shù wǎng zhě shùn, zào huà rén shì zhī jī yǒu cháng ér kě yàn, shùn yǐ kǎo zhī yú qián yě zhī lái zhě nì, biàn huà yún wéi dòng rì xīn ér wú qióng, nì yǐ tuī zhī yú hòu yě. shèng rén shén yǐ zhī lái, zhī yǐ cáng wǎng, zuò wéi yì shū, yǐ qián mín yòng. suǒ shè zhě, wèi rán zhī zhàn suǒ qī zhě, wèi zhì zhī shì, shì yǐ wèi zhī nì shù. suī rán, ruò bù běn yú bā guà yǐ chéng zhī jī, yì ān suǒ guān qí huì ér xì zhī yáo xiàng hū? shì yǐ tiān xià zhī yán xìng yě, zé gù ér yǐ yǐ.
○易逆数也数往者顺,造化人事之迹有常而可验,顺以考之于前也;知来者逆,变化云为动日新而无穷,逆以推之于后也。圣人神以知来,知以藏往,作为《易》书,以前民用。所设者,未然之占;所期者,未至之事,是以谓之逆数。虽然,若不本于八卦已成之迹,亦安所观其会而系之爻象乎?是以天下之言性也,则故而已矣。
liú rǔ jiā yuē:" tiān dì jiān yī lǐ yě, shèng rén yīn qí lǐ ér huà wèi guà yǐ xiàng zhī, yīn qí xiàng ér zhe wèi biàn yǐ zhàn zhī. xiàng zhě, tǐ yě, xiàng qí yǐ rán zhě yě. zhàn zhě, yòng yě, zhàn qí wèi rán zhě yě. yǐ rán zhě wèi wǎng, wǎng zé yǒu shùn zhī zhī yì yān wèi rán zhě wèi lái, lái zé yǒu nì zhī zhī yì yān. rú xiàng tiān ér huà wèi gān, xiàng dì ér huà wèi kūn, xiàng léi fēng ér huà wèi zhèn xùn, xiàng shuǐ huǒ ér huà wèi kǎn lí, xiàng shān zé ér huà wèi gěn duì, cǐ jiē guān biàn yú yīn yáng ér lì guà, fā huī yú gāng róu ér shēng yáo zhě yě, bù wèi zhī shù wǎng zhě shùn hū? rú shì dé gān, ér zhī" gān, yuán hēng lì zhēn" shì dé kūn, ér zhī" kūn, yuán hēng, lì pìn mǎ zhī zhēn" shì dé zhèn, ér zhī" zhèn hēng, zhèn lái, xiào yán yā yā" shì dé xùn, ér zhī" xùn, xiǎo hēng, lì yǒu yōu wǎng, lì jiàn dà rén" shì dé kǎn, ér zhī" xí kǎn yǒu fú, wéi xīn hēng, xíng yǒu shàng" shì dé lí, ér zhī" lí lì zhēn hēng, chù pìn niú jí" shì dé gěn, ér zhī" gěn qí bèi, bù huò qí shēn, xíng qí tíng, bú jiàn qí rén" shì dé duì, ér zhī" duì hēng, lì zhēn", cǐ jiē tōng shén míng zhī dé lèi wàn wù zhī qíng zhě yě, bù wèi zhī zhī lái zhě nì hū? fū qí shùn shù yǐ wǎng, zhèng suǒ yǐ nì tuī jiāng lái yě. kǒng zǐ yuē:" yīn yīn yú fù lǐ, suǒ sǔn yì kě zhī yě. zhōu yīn yú yīn lǐ, suǒ sǔn yì kě zhī yě." shù wǎng zhě shùn yě." qí huò jì zhōu zhě, suī bǎi shì kě zhī yě", zhī lái zhě nì yě. gù yuē:" yì, nì shù yě." ruò rú shào zi zhī shuō, zé shì yì wén zhī yì yǐ pàn ér wèi èr, ér yòu yǐ zhèn lí duì gān wéi shù yǐ shēng zhī guà, xùn kǎn gěn kūn wèi tuī wèi shēng zhī guà, dài bù miǎn qiáng kǒng zǐ zhī shū yǐ jiù jǐ zhī shuō yǐ.
刘汝佳曰:“天地间一理也,圣人因其理而画为卦以象之,因其象而著为变以占之。象者,体也,象其已然者也。占者,用也,占其未然者也。已然者为往,往则有顺之之义焉;未然者为来,来则有逆之之义焉。如象天而画为《乾》,象地而画为《坤》,象雷、风而画为《震》、《巽》,象水、火而画为《坎》、《离》,象山、泽而画为《艮》、《兑》,此皆观变于阴阳而立卦,发挥于刚柔而生爻者也,不谓之数往者顺乎?如筮得《乾》,而知“乾,元亨利贞”;筮得《坤》,而知“坤,元亨,利牝马之贞”;筮得《震》,而知“震亨,震来,笑言哑哑”;筮得《巽》,而知“巽,小亨,利有攸往,利见大人”;筮得《坎》,而知“习坎有孚,维心亨,行有尚”;筮得《离》,而知“离利贞亨,畜牝牛吉”;筮得《艮》,而知“艮其背,不获其身,行其庭,不见其人”;筮得《兑》,而知“兑亨,利贞”,此皆通神明之德、类万物之情者也,不谓之知来者逆乎?夫其顺数已往,正所以逆推将来也。孔子曰:“殷因于复礼,所损益可知也。周因于殷礼,所损益可知也。”数往者顺也。“其或继周者,虽百世可知也”,知来者逆也。故曰:“易,逆数也。”若如邵子之说,则是义、文之《易》已判而为二,而又以《震》、《离》、《兑》、《乾》为数已生之卦,《巽》、《坎》、《艮》、《坤》为推未生之卦,殆不免强孔子之书以就己之说矣。
shuō guà zá guà hù wén" léi yǐ dòng zhī, fēng yǐ sàn zhī, yǔ yǐ rùn zhī, rì yǐ gèn zhī. gěn yǐ zhǐ zhī, duì yǐ shuō zhī, gān yǐ jūn zhī, kūn yǐ cáng zhī." shàng sì jǔ xiàng, xià sì jǔ guà, gè yǐ qí qiè yú yòng zhě yán zhī yě. zhōng wàn wù shǐ wàn wù zhě, mò shèng hū gěn. cuī jǐng yuē:" gěn bù yán shān, dú jǔ guà míng zhě, yǐ dòng náo zào rùn, gōng shì fēng léi shuǐ huǒ, zhì yú zhōng shǐ wàn wù, yú shān yì zé bù rán. gù shě xiàng ér yán guà, gè qǔ biàn ér lùn yě, dé zhī yǐ."
○说卦杂卦互文“雷以动之,风以散之,雨以润之,日以亘之。《艮》以止之,《兑》以说之,《乾》以君之,《坤》以藏之。”上四举象,下四举卦,各以其切于用者言之也。终万物、始万物者,莫盛乎《艮》。崔憬曰:“《艮》不言山,独举卦名者,以动挠燥润,功是风雷水火,至于终始万物,于山义则不然。故舍象而言卦,各取便而论也,得之矣。”
gǔ rén zhī wén, yǒu guǎng pì ér qiú zhī zhě, yǒu jǔ yú ér fǎn zhī zhě. jīn fū shān, yī juàn shí zhī duō jīn fū shuǐ, yī sháo zhī duō. tiān dì zhī wài fù yán shān shuǐ zhě, yì yǒu suǒ bù jìn yě." kūn yě zhě, dì yě", bù yán xī nán zhī guà" duì, zhèng qiū yě", bù yán xī fāng zhī guà. jǔ liù fāng zhī guà ér jiàn zhī yě, yì jǐn yú yán yǐ. yú zhòng xiáng yǐ wéi kūn dào guǎng bù, bù zhǔ yī fāng, jí duì xiàng bú jiàn xī zhě, wàng yě." fēng duō gù yě, qīn guǎ lǚ yě." xiān yán qīn guǎ, hòu yán lǚ, yǐ xié yùn yě. yóu chǔ cí zhī" jí rì xī chén liáng" yě. yú zhòng xiáng yǐ wéi bié yǒu yì, fēi yě.
古人之文,有广譬而求之者,有举隅而反之者。今夫山,一卷石之多;今夫水,一勺之多。天地之外复言山水者,意有所不尽也。”《坤》也者,地也”,不言西南之卦;“《兑》,正秋也”,不言西方之卦。举六方之卦而见之也,意尽于言矣。虞仲翔以为《坤》道广布,不主一方,及《兑》象不见西者,妄也。“《丰》多故也,亲寡《旅》也。”先言亲寡,后言旅,以协韵也。犹《楚辞》之“吉日兮辰良”也。虞仲翔以为别有义,非也。
duì wèi kǒu shé duì wèi kǒu shé, qí yú rén yě, dàn kě yǐ wéi wū wèi qiè ér yǐ. yǐ yán shuō rén, qǐ fēi qiè fù zhī dào hū?
○兑为口舌《兑》为口舌,其于人也,但可以为巫为妾而已。以言说人,岂非妾妇之道乎?
fán rén yú jiāo yǒu zhī jiān, kǒu huì ér shí bù zhì, zé qí chū ér shì jūn yě, bì zhì yú jìng yán yōng wéi. gù shùn zhī yù chén yě, fū zòu yǐ yán, míng shì yǐ gōng ér kǒng zǐ zhī yú mén rén, yì tīng qí yán ér guān qí xíng. táng shū yán wéi guàn zhī zì bù yī wèi xiāng, yú rén jiāo, zhōng suì wú kuǎn qǔ, wèi cháng wěi cí yǐ yuè rén. qí xián yú jīn zhī rén yuǎn yǐ!
凡人于交友之间,口惠而实不至,则其出而事君也,必至于静言庸违。故舜之御臣也,敷奏以言,明试以功;而孔子之于门人,亦听其言而观其行。《唐书》言韦贯之自布衣为相,与人交,终岁无款曲,未尝伪辞以悦人。其贤于今之人远矣!
xù guà zá guà xù guà zá guà jiē páng tōng zhī shuō, xiān rú yí yǐ wéi fēi fū zǐ zhī yán, rán fǒu zhī dà wǎng xiǎo lái, chéng tài zhī xiǎo wǎng dà lái yě jiě zhī lì xī nán, chéng jiǎn zhī lì xī nán, bù lì dōng běi yě: shì wén wáng yǐ yǒu xiāng shòu zhī yì yě. yì zhī liù èr jí sǔn zhī liù wǔ yě, qí cí jiē yuē" shí péng zhī guī" jì zhī jiǔ sān jí jì zhī jiǔ sì yě, qí cí jiē yuē" bì wú fū" wèi jì zhī jiǔ sì jí jí jì zhī jiǔ sān yě, qí cí jiē yuē" fá guǐ fāng": shì zhōu gōng yǐ yǒu fǎn duì zhī yì yě. bì wèi liù shí sì guà jiē rán, zé fēi yì shū zhī běn yì. huò zhě fū zǐ cháng yán zhī, ér mén rén guǎng zhī, rú chūn qiū āi shí sì nián xī shòu huò lín yǐ hòu, xù jīng zhī zuò ěr.
○序卦杂卦《序卦》、《杂卦》皆旁通之说,先儒疑以为非夫子之言,然《否》之大往小来,承《泰》之小往大来也;《解》之利西南,承《蹇》之利西南,不利东北也:是文王已有相受之义也。《益》之六二即《损》之六五也,其辞皆曰“十朋之龟”;《济》之九三即《济》之九四也,其辞皆曰“臂无肤”;《未济》之九四即《即济》之九三也,其辞皆曰“伐鬼方”:是周公已有反对之义也。必谓六十四卦皆然,则非《易》书之本意。或者夫子尝言之,而门人广之,如《春秋·哀十四年》西狩获麟以后,续经之作耳。
jìn zhòu yě míng yí zhū yě sū shì yuē:"' zhòu rì sān jiē', gù yuē zhòu' dé qí dà shǒu', gù yuē zhū. jìn dāng wén míng zhī shì, qún hòu sì cháo ér chē fú yǐ yōng, yī ràng zhī shì yě míng yí féng hūn luàn zhī shí, qǔ bǐ xiōng cán ér shā fá yòng zhāng, zhēng zhū zhī shì yě. yī yán zhòu, yī yán zhū, qǔ qí yīn xié ěr."
○晋昼也明夷诛也苏氏曰:“‘昼日三接’,故曰昼;‘得其大首’,故曰诛。《晋》当文明之世,群后四朝而车服以庸,揖让之事也;《明夷》逢昏乱之时,取彼凶残而杀伐用张,征诛之事也。一言昼,一言诛,取其音协尔。”
kǒng zǐ lùn yì kǒng zǐ lùn yì, jiàn yú lún yǔ zhě èr zhāng ér yǐ: yuē" jiā wǒ shù nián, wǔ shí yǐ xué yì, kě yǐ wú dà guò yǐ" yuē" nán rén yǒu yán yuē:' rén ér wú héng, bù kě yǐ zuò wū yī.' shàn fū, bù héng qí dé, huò chéng zhī xiū. zǐ yuē:' bù zhàn ér yǐ yǐ.'" shì zé shèng rén zhī suǒ yǐ xué yì zhě, bù guò yōng yán yōng xíng zhī jiān, ér bù zài hu tú shū xiàng shù yě. jīn zhī chuān záo tú xiàng yǐ zì wèi néng zhě, pàn yě. jì zhě yú fū zǐ xué yì zhī yán ér jí jì zhī yuē:" zi suǒ yǎ yán, shī shū zhí lǐ, jiē yǎ yán yě." shì zhī fū zǐ píng rì bù yán yì ér qí yán shī shū zhí lǐ zhě, jiē yán yì yě. rén gǒu xún hū shī shū zhí lǐ zhī cháng, ér bù yuè yān, zé zì tiān yòu zhī, jí wú bù lì yǐ. gù qí zuò xì cí chuán, yú" huǐ lìn wú jiù" zhī zhǐ, tè zhūn zhūn yān ér dà xiàng suǒ yán, fán qí tǐ zhī yú shēn shī zhī yú zhèng zhě, wú fēi yòng yì zhī shì. rán cí běn hū xiàng, gù yuē" jūn zǐ jū zé guān qí xiàng ér wán qí cí". guān zhī zhě qiǎn, wán zhī zhě shēn yǐ. qí suǒ yǐ yǔ mín tóng huàn zhě, bì yú cí yān zhe zhī, gù yuē" shèng rén zhī qíng xiàn hū cí". ruò" tiān yī dì èr"" yì yǒu tài jí" èr zhāng jiē yán shù zhī suǒ qǐ, yì zàn yì zhī suǒ bù kě yí, ér wèi cháng zhuān yǐ xiàng shù jiào rén wéi xué yě. shì gù" chū rù yǐ dù, wú yǒu shī bǎo, rú lín fù mǔ", wén wáng zhōu gōng kǒng zǐ zhī yì yě xī yí zhī tú, kāng jié zhī shū, dào jiā zhī yì yě. zì èr zi zhī xué xìng, ér kōng shū zhī rén yū guài zhī shì jǔ cuàn jī yú qí zhōng yǐ wéi yì, ér qí yì wèi fāng shù zhī shū, yú shèng rén guǎ guò fǎn shēn zhī xué qù zhī yuǎn yǐ.
○孔子论《易》孔子论《易》,见于《论语》者二章而已:曰“加我数年,五十以学《易》,可以无大过矣”;曰“南人有言曰:‘人而无恒,不可以作巫医。’善夫,不恒其德,或承之羞。子曰:‘不占而已矣。’”是则圣人之所以学《易》者,不过庸言、庸行之间,而不在乎图书象数也。今之穿凿图象以自为能者,畔也。《记》者于夫子学《易》之言而即继之曰:“子所雅言,诗、书、执礼,皆雅言也。”是知夫子平日不言《易》而其言诗、书、执礼者,皆言《易》也。人苟循乎诗、书、执礼之常,而不越焉,则自天佑之,吉无不利矣。故其作《系辞传》,于“悔吝无咎”之旨,特谆谆焉;而《大象》所言,凡其体之于身、施之于政者,无非用《易》之事。然辞本乎象,故曰“君子居则观其象而玩其辞”。观之者浅,玩之者深矣。其所以与民同患者,必于辞焉著之,故曰“圣人之情见乎辞”。若“天一地二”、“易有太极”二章皆言数之所起,亦赞《易》之所不可遗,而未尝专以象数教人为学也。是故“出入以度,无有师保,如临父母”,文王、周公、孔子之《易》也;希夷之图,康节之书,道家之《易》也。自二子之学兴,而空疏之人、迂怪之士举窜迹于其中以为《易》,而其《易》为方术之书,于圣人寡过反身之学去之远矣。
" shī sān bǎi, yī yán yǐ bì zhī, yuē sī wú xié." yì liù shí sì guà, sān bǎi bā shí sì yáo, yī yán yǐ bì zhī, yuē" bù héng qí dé, huò chéng zhī xiū". fū zǐ suǒ yǐ sī, dé jiàn fū yǒu héng yě yǒu héng rán hòu kě yǐ wú dà guò.
“《诗》三百,一言以蔽之,曰思无邪。”《易》六十四卦,三百八十四爻,一言以蔽之,曰“不恒其德,或承之羞”。夫子所以思,得见夫有恒也;有恒然后可以无大过。
qī bā jiǔ liù yì yǒu qī bā jiǔ liù, ér yáo dàn xì jiǔ liù zhě, jǔ yú zhī yì yě. gù fā qí lì yú qián kūn èr guà yuē" yòng jiǔ"" yòng liù", yòng qí biàn yě. yì yǒu yòng qí bù biàn zhě, chūn qiū chuán mù jiāng yù gěn zhī bā, jìn yǔ dǒng yīn dé tài zhī bā shì yě. gěn yán zhī, èr yáo dú biàn zé míng zhī liù, yú yáo jiē biàn ér èr yáo dú bù biàn zé míng zhī bā, shì zhī qián kūn yì yǒu yòng qī yòng bā shí yě. gān yáo jiē biàn ér chū dú bù biàn, yuē" chū qī, qián lóng wù yòng" kě yě kūn yáo jiē biàn ér chū dú bù biàn, yuē" chū bā, lǚ shuāng, jiān bīng zhì" kě yě. zhàn biàn zhě qí cháng yě, zhàn bù biàn zhě qí fǎn yě, gù shèng rén xì zhī jiǔ liù. ōu yáng yǒng shū yuē:" yì dào zhàn qí biàn, gù yǐ qí suǒ zhàn zhě míng yáo, bù wèi liù yáo, jiē jiǔ liù yě." dé zhī yǐ.
○七八九六《易》有七、八、九、六,而爻但系九、六者,举隅之义也。故发其例于《乾》、《坤》二卦曰“用九”、“用六”,用其变也。亦有用其不变者,《春秋传》穆姜遇《艮》之八,《晋语》董因得《泰》之八是也。《艮》言之,二爻独变则名之六,余爻皆变而二爻独不变则名之八,是知《乾》、《坤》亦有用七用八时也。《乾》爻皆变而初独不变,曰“初七,潜龙勿用”可也;《坤》爻皆变而初独不变,曰“初八,履霜,坚冰至”可也。占变者其常也,占不变者其反也,故圣人系之九、六。欧阳永叔曰:“《易》道占其变,故以其所占者名爻,不谓六爻,皆九六也。”得之矣。
zhào rǔ méi yì jí wén yuē:" dié shī cè shù, fán dé èr shí bā, suī wèi gān yì chēng qī fán dé sān shí èr, suī wèi kūn yì chēng bā."
赵汝梅《易辑闻》曰:“揲蓍策数,凡得二十八,虽为《乾》亦称七;凡得三十二,虽为《坤》亦称八。”
yáng yàn líng bǐ lù yuē:" yáng sǔn zhī, shǔ rén, bó xué shàn chēng shuō. yú cháng yí yì yòng jiǔ liù, ér wú qī bā. sǔn zhī yún:' guà huà qī bā, yáo chēng jiǔ liù.'"
杨彦龄《笔录》曰:“杨损之,蜀人,博学善称说。余尝疑《易》用九、六,而无七、八。损之云:‘卦画七、八,爻称九、六。’”
gān zhī cè èr bǎi yī shí yǒu liù, kūn zhī cè bǎi sì shí yǒu sì, yì shì jǔ jiǔ liù yǐ gāi qī bā yě. zhū zǐ wèi qī bā zhī hé, yì sān bǎi yǒu liù shí yě.
《乾》之策二百一十有六,《坤》之策百四十有四,亦是举九、六以该七、八也。朱子谓七、八之合,亦三百有六十也。
bǔ shì shùn yuē:" guān zhàn, wéi xiān bì zhì, kūn mìng yú yuán guī." shī yuē:" yuán shǐ yuán móu, yuán qì wǒ guī." hóng fàn yuē:" móu jí nǎi xīn, móu jí qīng shì, móu jí shù rén, móu jí bǔ shì." kǒng zǐ zhī zàn yì yě, yì yuē:" rén móu guǐ móu." fū shù rén zhì jiàn yě, ér yóu zài shī guī zhī qián, gù jìn rén zhī míng ér bù néng jué, rán hòu móu zhī guǐ yān. gù gǔ rén zhī yú rén shì yě xìn ér yǒu gōng, yú guǐ yě yán ér bù dú. zi zhī bì xiào, chén zhī bì zhōng, cǐ bù dài bo ér kě zhī yě. qí suǒ dāng wèi, suī xiōng ér bù kě bì yě. gù yuē:" yù cóng líng fēn zhī jí zhàn xī, xīn yóu yù ér hú yí." yòu yuē:" yòng jūn zhī xīn, xíng jūn zhī yì, guī cè chéng bù néng zhī cǐ shì." shàn zāi! qū zǐ zhī yán, qí shèng rén zhī tú yú!
○卜筮舜曰:“官占,惟先蔽志,昆命于元龟。”《诗》曰:“爰始爰谋,爰契我龟。”《洪范》曰:“谋及乃心,谋及卿士,谋及庶人,谋及卜筮。”孔子之赞《易》也,亦曰:“人谋鬼谋。”夫庶人至贱也,而犹在蓍龟之前,故尽人之明而不能决,然后谋之鬼焉。故古人之于人事也信而有功,于鬼也严而不渎。子之必孝,臣之必忠,此不待卜而可知也。其所当为,虽凶而不可避也。故曰:“欲从灵氛之吉占兮,心犹豫而狐疑。”又曰:“用君之心,行君之意,龟策诚不能知此事。”善哉!屈子之言,其圣人之徒欤!
bǔ jū, qū yuán zì zuò, shè wèi wèn dá, yǐ jiàn cǐ xīn, fēi guǐ shén jí xiōng zhī suǒ de ér yí ěr. wáng yì xù nǎi yuē:" xīn mí yì huò, bù zhī suǒ wéi, wǎng zhì tài bo zhī jiā, jué zhī shī guī, jì wén yì cè, yǐ dìng xián yí." zé yǔ qū zǐ zhī zhǐ dà xiāng bèi lì yǐ. hóng xìng zǔ bǔ zhù yuē:" cǐ piān shàng jù jiē yuán suǒ cóng, xià jù jiē yuán suǒ qù. shí zhī rén qù qí suǒ dāng cóng, cóng qí suǒ dāng qù. qí suǒ wèi jí, nǎi yuán suǒ wèi xiōng yě." kě wèi dé qū zǐ zhī xīn zhě yǐ.
《卜居》,屈原自作,设为问答,以见此心,非鬼神吉凶之所得而移耳。王逸《序》乃曰:“心迷意惑,不知所为,往至太卜之家,决之蓍龟,冀闻异策,以定嫌疑。”则与屈子之旨大相背戾矣。洪兴祖补注曰:“此篇上句皆原所从,下句皆原所去。时之人去其所当从,从其所当去。其所谓吉,乃原所谓凶也。”可谓得屈子之心者矣。
lǐ jì shǎo yí:" wèn bǔ shì yuē:' yì yǔ? zhì yǔ? yì zé kě wèn, zhì zé fǒu.'" zi xiào chén zhōng, yì yě wéi hài jiù lì, zhì yě. bǔ shì zhě, xiān wáng suǒ yǐ jiào rén qù lì huái rén yì yě. shí dài zhòng zú, wú shì zi, yǒu shù zǐ liù rén, bo suǒ yǐ wéi hòu zhě. yuē:" mù yù pèi yù zé zhào." wǔ rén zhě jiē mù yù pèi yù, shí qí zǐ yuē:" shú yǒu zhí qīn zhī sàng, ér mù yù pèi yù zhě hū!" bù mù yù pèi yù, shí qí zi zhào. wèi rén yǐ guī wèi yǒu zhī yě. nán kuǎi jiāng pàn, méi shì zhī, yù kūn zhī bǐ, yuē:" huáng cháng yuán jí." zi fú huì bó yuē:" zhōng xìn zhī shì zé kě, bù rán bì bài. wài qiáng nèi wēn, zhōng yě hé yǐ lǜ zhēn, xìn yě. gù yuē huáng táng xiōng jí. huáng, zhōng zhī sè yě shang, xià zhī shì yě. yuán, shàn zhī zhǎng yě. zhōng bù zhōng, bù dé qí sè xià bù gòng, bù dé qí shì shì bù shàn, bù dé qí jí. qiě fú yì bù kě yǐ zhàn xiǎn, yóu yǒu quē yě. shì suī jí, wèi yě." nán kuǎi guǒ bài. shì yǐ yán jūn píng zhī bǔ shì yě, yú rén zi yán" yī yú xiào", yú rén dì yán" yī yú shùn", yú rén chén yán" yī yú zhōng". ér gāo yǔn yì yǒu shì zhě, dāng yī fù yáo xiàng, quàn yǐ zhōng xiào zhī lùn, qí zhī bǔ shì zhī zhǐ yǐ.
《礼记·少仪》:“问卜筮曰:‘义与?志与?义则可问,志则否。’”子孝臣忠,义也;违害就利,志也。卜筮者,先王所以教人去利怀仁义也。石骀仲卒,无适子,有庶子六人,卜所以为后者。曰:“沐浴佩玉则兆。”五人者皆沐浴佩玉,石祁子曰:“孰有执亲之丧,而沐浴佩玉者乎!”不沐浴佩玉,石祁子兆。卫人以龟为有知也。南蒯将叛,枚筮之,遇《坤》之《比》,曰:“黄裳元吉。”子服惠伯曰:“忠信之事则可,不然必败。外强内温,忠也;和以率贞,信也。故曰黄堂凶吉。黄,中之色也;裳,下之饰也。元,善之长也。中不忠,不得其色;下不共,不得其饰;事不善,不得其极。且夫《易》不可以占险,犹有阙也。筮虽吉,未也。”南蒯果败。是以严君平之卜筮也,与人子言“依于孝”,与人弟言“依于顺”,与人臣言“依于忠”。而高允亦有筮者,当依附爻象,劝以忠孝之论,其知卜筮之旨矣。
shēn jiàn:" huò wèn bǔ shì yuē:' dé sī yì, fǒu sī sǔn.' yuē:' hé wèi yě? jí ér jì xiōng ér jiù zhī wèi dé, jí ér shì xiōng ér dài zhī wèi sǔn.'"
《申鉴》:“或问卜筮曰:‘德斯益,否斯损。’曰:‘何谓也?吉而济凶而救之谓德,吉而恃凶而怠之谓损。’”
jūn zǐ jiāng yǒu wéi yě, jiāng yǒu xíng yě, wèn yān ér yǐ yán, qí shòu mìng yě rú xiāng, gào qí wèi yě, gào qí xíng yě, sǐ shēng yǒu mìng, fù guì zài tiān. ruò shì, zé wú kě wèi yě, wú kě xíng yě. bù dàng wèn, wèn yì bù gào yě. yì yǐ qián mín yòng yě, fēi yǐ wéi rén qián zhī yě. qiú qián zhī, fēi shèng rén zhī dào yě. shì yǐ shǎo yí zhī xùn yuē:" wú cè wèi zhì."
君子将有为也,将有行也,问焉而以言,其受命也如乡,告其为也,告其行也,死生有命,富贵在天。若是,则无可为也,无可行也。不当问,问亦不告也。《易》以前民用也,非以为人前知也。求前知,非圣人之道也。是以《少仪》之训曰:“毋测未至。”
guō pú cháng guò yán hán, yù wèi zhī shì, hán yuē:" nián zài tiān, wèi zài rén, xiū jǐ ér tiān bù yǔ zhě, mìng yě shǒu dào ér rén bù zhī zhě, xìng yě. zì yǒu xìng mìng, wú láo shī guī."
郭璞尝过颜含,欲为之筮,含曰:“年在天,位在人,修己而天不与者,命也;守道而人不知者,性也。自有性命,无劳蓍龟。”
wén zhōng zǐ zi wèi:" běi shān huáng gōng shàn yī, xiān qǐn shí ér hòu zhēn yào fén yīn hóu shēng shàn shì, xiān rén shì ér hòu shuō guà."
文中子子谓:“北山黄公善医,先寝食而后针药;汾阴侯生善筮,先人事而后说卦。”
jīn shǐ fāng jì chuán xù yuē:" gǔ zhī wèi shù yǐ jí xiōng dǎo rén ér wéi shàn, hòu shì shù zhě huò yǐ xiū jiù dǎo rén ér wèi bù shàn."
《金史·方伎传序》曰:“古之为术以吉凶导人而为善,后世术者或以休咎导人而为不善。”