sān yì fū zǐ yán bāo xī shì shǐ huà bā guà, bù yán zuò yì, ér yuē: yì zhī xìng yě, qí yú zhōng gǔ hū? yòu yuē: yì zhī xìng yě, qí dāng yīn zhī mò shì, zhōu zhī shèng dé xié? dāng wén wáng yǔ zhòu zhī shì xié? shì wén wáng suǒ zuò zhī cí shǐ míng wèi yì. ér zhōu guān dà bo zhǎng sān yì zhī fǎ: yī yuē lián shān, èr yuē guī cáng, sān yì zhī míng yǐ míng zhī yě.
○三易夫子言包羲氏始畫八卦，不言作《易》，而曰：「《易》之興也，其於中古乎？」又曰：「《易》之興也，其當殷之末世，周之盛德邪？當文王與紂之事邪？」是文王所作之辭始名為《易》。而《周官》大卜掌《三易》之法：一曰《連山》，二曰《歸藏》，三《易》之名以名之也。

yóu zhī mò zǐ shū yán zhōu zhī chūn lái, yàn zhī chūn qiū, sòng zhī chūn qiū, qí zhī chūn qiū. zhōu yàn sòng qí zhī shǐ, fēi bì jiē chūn qiū yě, ér yún chūn qiū zhě, yīn lǔ shǐ zhī míng yǐ míng zhī yě.
猶之墨子書言「周之《春來》，燕之《春秋》，宋之《春秋》，齊之《春秋》」。周、燕、宋、齊之史，非必皆「春秋」也，而雲「春秋」者，因魯史之名以名之也。

zuǒ chuán xī shí wǔ nián: zhàn yú hán, bo xǐ fù shì zhī yuē jí, qí guà yù gǔ, yuē: qiān shèng sān qù, sān qù zhī yú, huò qí xióng hú. chéng shí liù nián: zhàn yú yān líng. gōng zhī, shǐ yuē jí, qí guà yù fù, yuē: nán guó qī, shè qí yuán wáng zhōng jué mù. cǐ jiē bù yòng zhōu yì, ér bié yǒu yǐn jù zhī cí, jí suǒ wèi sān yì zhī fǎ yě.
《左傳·僖十五年》：戰於韓，卜徙父筮之曰吉，其卦遇《蠱》，曰：「千乘三去，三去之餘，獲其雄狐。」《成·十六年》：戰於鄢陵。公之，史曰吉，其卦遇《復》，曰：「南國戚，射其元王中厥目。」此皆不用《周易》，而別有引據之辭，即所謂《三易》之法也。

zhòng guà bù shǐ wén wáng dà bo shang sān yì zhī fǎ, qí jīng guà jiē bā, qí bié jiē liù shí yǒu sì. kǎo zhī zuǒ chuán xiāng gōng jiǔ nián: mù jiāng qiān yú dōng gōng, shì zhī, yù gěn zhī suí, jiāng yuē: shì yú zhōu yì, yuē suí, yuán hēng lì zhēn, wú jiù. dú yán shì yú zhōu yì, zé zhī xià shāng jiē yǒu cǐ guà. ér zhòng bā guà wèi liù shí sì zhě, bù shǐ yú wén wáng yǐ.
○重卦不始文王大卜裳《三易》之法，其經卦皆八，其別皆六十有四。考之《左傳·襄公九年》：穆姜遷於東宮，筮之，遇《艮》之《隨》，姜曰：「是於《周易》」，曰「《隨》，元亨利貞，無咎。」獨言「是於《周易》」，則知夏、商皆有此卦。而重八卦為六十四者，不始於文王矣。

zhū zǐ zhōu yì běn yì zhōu yì zì fú xī huà guà, wén wáng zuò tuàn cí, zhōu gōng zuò yáo cí, wèi zhī jīng. jīng fēn shàng xià èr piān. kǒng zǐ zuò shí yì, wèi zhī chuán. chuán fēn shí piān: tuàn chuán shàng xià èr piān, xì cí chuán shàng xià èr piān, wén yán shuō guà chuán xù guà chuán zá guà chuán gè yī piān.
○朱子周易本義《周易》自伏羲畫卦，文王作彖辭，周公作爻辭，謂之經。經分上下二篇。孔子作十翼，謂之傳。傳分十篇：《彖傳》上下二篇，《繫辭傳》上下二篇，《文言》、《說卦傳》、《序卦傳》、《雜卦傳》各一篇。

zì hàn yǐ lái, wèi fèi zhí zhèng xuán wáng bì suǒ luàn, qǔ kǒng zǐ zhī yán zhú tiáo fù yú guà yáo zhī xià.
自漢以來，為費直、鄭玄、王弼所亂，取孔子之言逐條附於卦爻之下。

chéng zhèng bù chuán yīn zhī. jí zhū yuán huì běn yì, shǐ yī gǔ wén gù yú zhōu yì shàng jīng tiáo xià yún: zhōng jiān pō wèi zhū rú suǒ luàn, jìn shì huǎng shì shǐ zhèng qí shī, ér wèi néng jǐn hé gǔ wén. lǚ shì yòu gēng dìng zhe wèi jīng èr juǎn, chuán shí juǎn, nǎi fù kǒng shì zhī jiù yún. hóng wǔ chū, bān wǔ jīng tiān xià rú xué, ér yì jiān yòng chéng shī èr shì, yì gè zì wèi shū. yǒng lè zhōng xiū dà quán, nǎi qǔ zhū zǐ juàn cì gē liè, fù zhī chéng chuán zhī hòu.
程正步傳因之。及朱元晦《本義》，始依古文故於《周易·上經》條下云：「中間頗為諸儒所亂，近世晃氏始正其失，而未能盡合古文。呂氏又更定著為經二卷，傳十卷，乃復孔氏之舊雲。」洪武初，頒《五經》天下儒學，而《易》兼用程、失二氏，亦各自為書。永樂中修《大全》，乃取朱子卷次割裂，附之程傳之後。

ér zhū zǐ suǒ dìng zhī gǔ wén réng fù xiáo luàn. tuàn jí wén wáng suǒ xì zhī cí, chuán zhě kǒng zǐ suǒ yǐ shì jīng zhī cí yě, hòu fán yán chuán fàng cǐ. cǐ nǎi tuàn shàng chuán tiáo xià yì, jīn nǎi xuē tuàn shàng chuán sān zì, ér fù yú dà zāi qián yuán zhī xià. xiàng zhě, guà zhī shàng xià liǎng xiàng jí liǎng xiàng zhī liù yáo, zhōu gōng suǒ xì zhī cí yě. nǎi xiàng shàng chuán tiáo xià yì, jīn nǎi xuē xiàng shàng chuán sān zì, ér fù yú tiān xíng jiàn zhī xià. cǐ piān shēn tuàn chuán xiàng chuán zhī yì yǐ jǐn qián kūn èr guà zhī yùn, ér yú guà zhī shuō yīn kě yǐ lì tuī yún. nǎi wén yán tiáo xià yì, jīn nǎi xuē wén yán èr zì, ér fù yú yuán zhě shàn zhī zhǎng yě zhī xià. qí tuàn yuē xiàng yuē wén yán yuē zì jiē zhū zǐ běn suǒ wú, fù yī chéng yī tiān rù. hòu lái shì zǐ yàn chéng chuán zhī duō, qì qù bù dú, zhuān yòng běn yì.
而朱子所定之古文仍復淆亂。「彖即文王所系之辭，傳者孔子所以釋經之辭也，後凡言傳放此。」此乃《彖·上傳》條下義，今乃削「彖上傳」三字，而附於「大哉乾元」之下。「象者，卦之上下兩象及兩象之六爻，周公所系之辭也。」乃《象·上傳》條下義，今乃削『象上傳』三字，而附於「天行健」之下。此篇申彖傳、象傳之意以盡《乾》、《坤》二卦之蘊，而餘卦之說因可以例推雲。」乃《文言》條下義，今乃削「文言」二字，而附於「元者善之長也」之下。其「彖曰」、「象曰」、「文言曰」字皆朱子本所無，復依程依添入。後來士子厭程傳之多，棄去不讀，專用《本義》。

ér dà quán zhī běn nǎi cháo tíng suǒ bān, bù gǎn zhé gǎi, suì jí jiān bǎn chuán yì zhī běn kān qù chéng chuán, ér yǐ chéng zhī cì xù wèi zhū zhī cì xù. xiāng chuán qiě èr bǎi nián yǐ. xī hū, zhū zǐ dìng zhèng zhī shū jìng bù dé jiàn yú shì, qǐ fēi cǐ jīng zhī bù xìng yě fū?
而《大全》之本乃朝廷所頒，不敢輒改，遂即監版傳義之本刊去程傳，而以程之次序為朱之次序。相傳且二百年矣。惜乎，朱子定正之書竟不得見於世，豈非此經之不幸也夫？

zhū zǐ jì sōng shān cháo shì guà yáo tuàn xiàng shuō wèi: gǔ jīng shǐ biàn yú fèi shì, ér zú dà luàn yú wáng bì. cǐ jù kǒng shì zhèng yì yuē: fū zǐ suǒ zuò xiàng cí, yuán zài liù yáo jīng cí zhī hòu, yǐ zì bēi tuì, bù gǎn gàn luàn xiān shèng zhèng jīng zhī cí. wáng sì zhī yì, yǐ wèi xiàng zhě běn shì jīng wén, yí xiāng fù jìn, qí yì yì le, gù fēn yáo zhī xiàng cí gè fù qí dāng yáo xià, rú dù yuán kǎi zhù zuǒ chuán, fēn jīng zhī nián yǔ chuán xiāng fù. gù wèi lián hé jīng chuán shǐ yú fǔ sì, bù zhī qí shí běn yú kāng chéng yě. wèi zhì: gāo guì xiāng gōng xìng tài xué, wèn bó shì chún yú hòu yuē: kǒng zǐ zuò tuàn xiàng, zhèng xuán zuò zhù, qí shì jīng yì yī yě. jīn tuàn xiàng bù yǔ jīng wén xiāng lián, ér zhù lián zhī, hé yě? hòu duì yuē: zhèng xuán hé tuàn xiàng yú jīng zhě, yù shǐ xué zhě xún shěng yì le yě. dì yuē: ruò hé zhī yú xué chéng biàn, zé kǒng zǐ hé wèi bù hé yǐ le xué zhě hū? hòu duì yuē: kǒng zǐ kǒng qí yǔ wén wáng xiāng luàn, shì yǐ bù hé. cǐ shèng rén yǐ bù hé wèi qiān. dì yuē: shèng rén yǐ bù hé wèi qiān, zé zhèng xuán hé dú bù qiān xié? hòu rén yuē: gǔ yì hóng shēn, shèng wèn ào yuǎn, fēi chén suǒ néng xiáng jǐn. shì zé kāng chéng zhī shū yǐ xiān hé zhī, bù zì fǔ sì shǐ yǐ. nǎi hàn shū rú lín chuán yún: fèi zhí zhì yì, wú zhāng jù, tú yǐ tuàn xiàng xì cí wén yán jiě shuō shàng xià jīng. zé yǐ chuán fù jīng yòu bù zì kāng chéng shǐ. zhū zǐ jì cháo shì shuō, wèi: chū luàn gǔ zhì shí, yóu ruò jīn zhī gān guà. gài zì kūn yǐ xià jiē yī cǐ, hòu rén yòu sàn zhī gè yáo zhī xià, ér dú cún gān yī guà yǐ jiàn jiù běn xiàng chuán zhī yàng shì ěr. yú cháng yǐ qí shuō tuī zhī, jīn gān guà tuàn yuē wèi yī tiáo, xiàng yuē wèi yī tiáo, yí cǐ fèi zhí suǒ fù zhī yuán běn yě. kūn guà yǐ xiǎo xiàng sàn yú gè yáo zhī xià, qí wèi xiàng yuē zhě bā, yú guà zé wèi xiàng yuē zhě qī, cǐ zhèng xuán suǒ lián, gāo guì xiāng gōng suǒ jiàn zhī běn yě.
朱子記嵩山晁氏《卦爻彖象說》謂：「古經始變於費氏，而卒大亂於王弼。」此據孔氏正義曰：「夫子所作象辭，元在六爻經辭之後，以自卑退，不敢幹亂先聖正經之辭。」王嗣之意，以為象者本釋經文，宜相附近，其義易了，故分爻之象辭各附其當爻下，如杜元凱注《左傳》，分經之年與傳相附。故謂連合經傳始於輔嗣，不知其實本於康成也。《魏志》：高貴鄉公幸太學，問博士淳于後曰：「孔子作彖、象，鄭玄作注，其釋經義一也。今彖、象不與經文相連，而注連之，何也？」後對曰：「鄭玄合彖、象於經者，欲使學者尋省易了也。」帝曰：「若合之於學誠便，則孔子曷為不合以了學者乎？」後對曰：「孔子恐其與文王相亂，是以不合。此聖人以不合為謙。」帝曰：「聖人以不合為謙，則鄭玄何獨不謙邪？」後人曰：「古義宏深，聖問奧遠，非臣所能詳盡。」是則康成之書已先合之，不自輔嗣始矣。乃《漢書·儒林傳》云：「費直治《易》，無章句，徒以彖、象、繫辭、文言解說上下經。」則以傳附經又不自康成始。朱子記晁氏說，謂：「初亂古制時，猶若今之《乾卦》。」蓋自《坤》以下皆依此，後人又散之各爻之下，而獨存《乾》一卦以見舊本相傳之樣式耳。愚嘗以其說推之，今《乾卦》「彖曰」為一條，「象曰」為一條，疑此費直所附之元本也。《坤卦》以小象散於各爻之下，其為「象曰」者八，餘卦則為「象曰」者七，此鄭玄所連，高貴鄉公所見之本也。

chéng chuán suī yòng fǔ sì běn, yì yán qí fēi gǔ yì. xián: jiǔ sān, xián qí gǔ, yì bù chù yě. chuán yuē: yún yì zhě, gài xiàng cí, běn bù yǔ yì xiāng bǐ, zì zuò yī chù, gù zhū yáo zhī xiàng cí yì yǒu xiāng xù zhě. cǐ yán yì zhě, chéng shàng yáo cí yě.
程傳雖用輔嗣本，亦言其非古《易》。《咸》：「九三，咸其股，亦不處也。」傳曰：「雲『亦』者，蓋象辭，本不與《易》相比，自作一處，故諸爻之象辭意有相續者。此言『亦』者，承上爻辭也。」

qín yǐ fén shū ér wǔ jīng wáng, běn cháo yǐ qǔ shì ér wǔ jīng wáng. jīn zhī wèi kē jǔ zhī xué zhě, dà shuài jiē tiē kuò shú làn zhī yán, bù néng tōng zhī dà yì zhě yě. ér yì chūn qiū yóu wèi móu lì. yǐ tuàn chuán hé dà xiàng, yǐ dà xiàng hé yáo, yǐ yáo hé xiǎo xiàng, èr bì chén, wǔ bì jūn, yīn guà bì yún xiǎo rén, yáng guà bì yún jūn zǐ, yú shì cǐ yī jīng zhě wèi shí shěn zhī shū, ér yì wáng yǐ. qǔ hú shì chuán yī jù liǎng jù wèi zhǐ, ér yǐ jīng shì zhī xiāng lèi zhě hé yǐ wèi tí, chuán wèi zhǔ, jīng wèi kè, yǒu yǐ bǐ jīng zhèng cǐ jīng zhī tí, yǒu yòng bǐ jīng ér yǐn cǐ jīng zhī tí, yú shì cǐ yī jīng zhě wèi shè fù zhī shū, ér chūn qiū wáng yǐ. fù chéng zhū zhī shū yǐ cún yì, bèi sān chuán dàn zhào zhū jiā zhī shuō yǐ cún chūn qiū, bì yǒu dài yú hòu zhī xìng wén jiào zhě. guà yáo wài wú bié xiàng shèng rén shè guà guān xiàng ér xì zhī cí, ruò wén wáng zhōu gōng shì yǐ. fū zǐ zuò chuán, chuán zhōng gèng wú bié xiàng. qí suǒ yán guà zhī běn xiàng, ruò tiān dì léi fēng shuǐ huǒ shān zé zhī wài, wéi yí zhōng yǒu wù, běn zhī guà míng yǒu fēi niǎo zhī xiàng, běn zhī guà cí, ér fū zǐ wèi cháng zēng shè yī xiàng yě. xún shuǎng yú fān zhī tú, chuān záo fù huì, xiàng wài shēng xiàng: yǐ tóng shēng xiāng yīng wèi zhèn xùn, tóng qì xiāng qiú wèi gěn duì, shuǐ liú shī huǒ jiù zào wèi kǎn lí, yún cóng lóng zé yuē gān wèi lóng, fēng cóng hǔ zé yuē kūn wèi hǔ. shí yì zhī zhōng, wú yǔ bù qiú qí xiàng, ér yì zhī dà zhǐ huāng yǐ. qǐ zhī shèng rén lì yán qǔ pì, gù yǔ hòu zhè wén rén tóng qí tǐ lì, hé cháng xiè xiè yú xiàng zāi. wáng bì zhī zhù suī shè yú xuán xū, rán yǐ yī sǎo yì pǔ yán zhēn wú, ér kāi zhī dà lù yǐ. bù yǒu chéng zǐ, dà yì hé yóu ér míng hū?
秦以焚書而《五經》亡，本朝以取士而《五經》亡。今之為科舉之學者，大率皆帖括熟爛之言，不能通知大義者也。而《易》、《春秋》尤為繆戾。以彖、傳合大象，以大象合爻，以爻合小象，二必臣，五必君，陰卦必雲小人，陽卦必雲君子，於是此一經者為拾瀋之書，而《易》亡矣。取胡氏傳一句、兩句為旨，而以經事之相類者合以為題，傳為主，經為客，有以彼經證此經之題，有用彼經而隱此經之題，於是此一經者為射覆之書，而《春秋》亡矣。復程、朱之書以存《易》，備《三傳》、啖、趙諸家之說以存《春秋》，必有待於後之興文教者。○卦爻外無別象聖人設卦觀象而系之辭，若文王、周公是已。夫子作傳，傳中更無別象。其所言卦之本象，若天、地、雷、風、水、火、山、澤之外，惟《頤》中有物，本之卦名；有飛鳥之象，本之卦辭，而夫子未嘗增設一象也。荀爽、虞翻之徒，穿鑿附會，象外生象：以同聲相應為《震》、《巽》，同氣相求為《艮》、《兌》，水流濕火就燥為《坎》、《離》，雲從龍則曰《乾》為龍，風從虎則曰《坤》為虎。十翼之中，無語不求其象，而《易》之大指荒矣。豈知聖人立言取譬，固與後這文人同其體例，何嘗屑屑於象哉。王弼之注雖涉於玄虛，然已一掃《易》普炎榛蕪，而開之大路矣。不有程子，大義何由而明乎？

yì zhī hù tǐ guà biàn, shī zhī yè yùn, chūn qiū zhī lì yuè rì, jīng shuō zhī liáo rào pò suì yú sú rú zhě duō yǐ. wén zhōng zǐ yuē: jiǔ shī xìng ér yì dào wēi, sān chuán zuò ér chūn qiū sàn. guà biàn guà biàn zhī shuō, bù shǐ yú kǒng zǐ, jī gōng xì sǔn zhī liù sān yǐ yán zhī yǐ. yuē: sān rén xíng zé sǔn yī rén, yī rén xíng zé dé qí yǒu. shì liù zǐ zhī biàn jiē chū yú qián kūn, wú suǒ wèi zì fù hòu lín dùn ér lái zhě, dāng cóng chéng chuán.
《易》之互體卦變，《詩》之叶韻，《春秋》之例月日，經說之繚繞破碎於俗儒者多矣。《文中子》曰：「九師興而《易》道微，《三傳》作而《春秋》散。」○卦變卦變之說，不始於孔子，擊公系《損》之六三已言之矣。曰：「三人行則損一人，一人行則得其友。」是六子之變皆出於《乾》、《坤》，無所謂自《復》、《後》、《臨》、《遁》而來者，當從程傳。

hù tǐ fán guà yáo èr zhì sì sān zhì wǔ, liǎng tǐ jiāo hù, gè chéng yī guà, xiān rú wèi zhī hù tǐ. qí shuō yǐ jiàn yú zuǒ shì zhuāng gōng èr shí èr nián: chén hóu shì, yù guān zhī fǒu, yuē: fēng wèi tiān, yú tǔ shàng shān yě. zhù zì èr zhì sì yǒu gěn xiàng, gěn wèi shān shì yě. rán fū zǐ wèi cháng jí zhī, hòu rén yǐ zá wù zhuàn dé zhī yǔ dāng zhī, fēi yě. qí suǒ lùn èr yǔ sì sān yǔ wǔ tóng gōng ér yì wèi, tè jiù liǎng yáo xiāng jiào yán zhī, chū hé cháng yǒu hù tǐ zhī shuō.
○互體凡卦爻二至四、三至五，兩體交互，各成一卦，先儒謂之互體。其說已見於《左氏·莊公二十二年》：陳侯筮，遇《觀》之《否》，曰：「風為天，於土上山也。」注「自二至四有艮象，艮為山」是也。然夫子未嘗及之，後人以雜物撰德之語當之，非也。其所論二與四、三與五同功而異位，特就兩爻相較言之，初何嘗有互體之說。

jìn shū: xún yǐ cháng nán zhōng huì yì wú hù tǐ, jiàn chēng yú shì qí wén bù chuán. xīn ān wáng yán huì shū cháng wèn zhāng nán xuān yuē: yī chuān lìng xué zhě xiān kàn wáng fǔ sì hú yì zhī wáng jiè fǔ sān jiā yì, hé yě? nán xuān yuē: sān jiā bù lùn hù tǐ gù ěr.
《晉書》：荀顗嘗難鍾會《易》無互體，見稱於世；其文不傳。新安王炎晦叔嘗問張南軒曰：「伊川令學者先看王輔嗣、胡翼之、王介甫三家《易》，何也？」南軒曰：「三家不論互體故爾。」

zhū zǐ běn yì bù qǔ hù tǐ zhī shuō, wéi dà zhuàng liù wǔ yún: guà tǐ shì duì, yǒu yáng xiàng yān. bù yán hù ér yán shì shì zhě, hé liǎng yáo wèi yī yáo zé shì zhī yě. rán cǐ yòu chuàng xiān rú suǒ wèi yǒu, bù rú yán hù tǐ yǐ. dà zhuàng zì sān zhì wǔ chéng duì, duì wèi yáng, gù yáo cí bìng yán yáng. liù yáo yán wèi yì chuán zhōng yán wèi zhě yǒu èr yì. liè guì jiàn zhě cún hū wèi, wǔ wèi jūn wèi, èr sān sì wèi chén wèi, gù jiē yuē tóng gōng ér yì wèi. ér chū shàng wèi wú wèi zhī yáo, pì zhī yú rén, chū wèi wèi shì zhī rén, shàng zé yǐn lún zhī shì, jiē bù wèi chén yě, gù gān zhī shàng yuē guì ér wú wèi, xū zhī shàng yuē bù dāng wèi. ruò yǐ yī guà zhī tǐ yán zhī, zé jiē wèi zhī wèi, gù yuē liù wèi shí chéng, yuē yì liù wèi ér chéng zhāng, shì zé guà yáo zhī wèi fēi qǔ xiàng yú rén zhī wèi yǐ. cǐ yì yǐ jiàn yú wáng bì lüè lì, dàn bì qiáng bǐ hé cǐ, ér wèi chū shàng wú yīn yáng dìng wèi, zé bù kě tōng yǐ. jì yuē: fū yán qǐ yī duān ér yǐ, fū gè yǒu suǒ dāng yě. jiǔ èr jūn dé wèi rén chén zhě bì xiān jù yǒu rén jūn zhī dé, ér hòu kě yǐ yáo shùn qí jūn. gù yī yǐn zhī yán yuē: wéi yǐn gōng jì tāng, xián yǒu yī dé. wǔ wáng zhī shì yì yuē: yǔ yǒu luàn chén shí rén, tóng xīn tóng dé.
朱子《本義》不取互體之說，惟《大壯》六五云：「卦體似《兌》，有羊象焉。」不言「互」而言「似」；似者，合兩爻為一爻則似之也。然此又創先儒所未有，不如言互體矣。《大壯》自三至五成《兌》，《兌》為羊，故爻辭並言羊。○六爻言位《易》傳中言位者有二義。列貴賤者存乎位，五為君位，二三四為臣位，故皆曰同功而異位。而初上為無位之爻，譬之於人，初為未仕之人，上則隱淪之士，皆不為臣也，故《乾》之上曰「貴而無位」，《需》之上曰「不當位」。若以一卦之體言之，則皆謂之位，故曰「六位時成」，曰「《易》六位而成章」，是則卦爻之位非取象於人之位矣。此意已見於王弼《略例》，但必強彼合此，而謂初上無陰陽定位，則不可通矣。《記》曰：「夫言豈一端而已，夫各有所當也。」○九二君德為人臣者必先具有人君之德，而後可以堯舜其君。故伊尹之言曰：「惟尹躬暨湯，咸有一德。」武王之誓亦曰：「予有亂臣十人，同心同德。」

shī chū yǐ lǜ yǐ tāng wǔ zhī rén yì wèi xīn, yǐ huán wén zhī jié zhì wèi yòng, sī zhī wèi lǜ. lǜ jí guà cí zhī suǒ wèi zhēn yě, lùn yǔ yán zi zhī suǒ shèn zhě. zhàn zhǎng sháo yǐ zhà ér bài qí, hóng yǐ bù qín èr máo ér bài yú chǔ, chūn qiū jiē bù yǔ zhī. gù xiān wèi bù kě shèng, yǐ dài dí zhī kě shèng. suī sān wáng zhī bīng, wèi yǒu yì cǐ zhě yě. jì yǔ jì chù yīn yáng zhī yì mò zhe yú fū fù, gù yáo cí yǐ cǐ yán zhī. xiǎo chù zhī shí qiú rú rèn sì zhī xián, èr nán zhī huà bù kě dé yǐ. yīn chù yáng, fù zhì fū, qí chù ér bù hé, yóu kě yán yě. sān zhī fǎn mù, suí wén dì zhī yú dú gū hòu yě. jì hé ér wéi qí suǒ wèi, bù kě yán yě. shàng zhī jì yǔ, yóu gāo zōng zhī yú wǔ hòu yě. wǔ rén wèi yú dà jūn wǔ rén wèi yú dà jūn, fēi wǔ rén wèi dà jūn yě. rú shū yǔ yù xuān lì sì fāng, rǔ wèi zhī wèi. liù sān, cái ruò zhì gāng, suī yù yǒu wèi ér bù kè jì, yǐ zhī lǚ hǔ, yǒu rén zhī xiōng yě. wéi wǔ rén zhī xiào lì yú qí jūn, qí jì zé jūn zhī líng le mín, bù jì zé yǐ sǐ jì zhī, shì dāng miǎn wèi zhī ér bù kě bì ěr, gù yǒu duàn dòu jué fù, yī míng ér wàn shì bù shì, bù zhī suǒ yì, yǐ yōu shè jì zhě, mò áo dà xīn shì yě. guò shè zhī xiōng, qí hé jiù zāi.
○師出以律以湯、武之仁義為心，以桓、文之節制為用，斯之謂律。律即卦辭之所謂貞也，《論語》言子之所慎者。戰長勺以詐而敗齊，泓以不禽二毛而敗於楚，《春秋》皆不予之。故先為不可勝，以待敵之可勝。雖三王之兵，未有易此者也。○既雨既處陰陽之義莫著於夫婦，故爻辭以此言之。《小畜》之時求如任、姒之賢，二南之化不可得矣。陰畜陽，婦制夫，其畜而不和，猶可言也。三之反目，隋文帝之於獨孤後也。既和而惟其所為，不可言也。上之既雨，猶高宗之於武后也。○武人為於大君武人為於大君，非武人為大君也。如《書》「予欲宣力四方，汝為」之「為」。六三，才弱志剛，雖欲有為而不克濟，以之履虎，有人之凶也。惟武人之效力於其君，其濟則君之靈了民，不濟則以死繼之，是當勉為之而不可避耳，故有斷脰決腹，一瞑而萬世不視，不知所益，以憂社稷者，莫敖大心是也。過涉之凶，其何咎哉。

zì yì gào mìng rén zhǔ suǒ jū wèi zhī yì, shī yuē: shāng yì yì yì, sì fāng zhī jí. shū yuē: wéi yǐn gōng xiān jiàn yú xī yì xià. yuē: wéi chén fù yú dà yì zhōu. yuē: zuò xīn dà yì yú dōng guó luò. yuē: sì yǔ gǎn qiú ěr yú tiān yì shāng. bái hǔ tōng yuē: xià yuē xià yì, shāng yuē shāng yì, zhōu yuē jīng shī shì yě. tài zhī shàng liù, zhèng jiào líng yí zhī hòu, yī rén jǐn yì shǒu fǔ, ér hào lìng bù chū yú guó mén, yú shì yān ér yòng shī zé bù kě, jūn zǐ chù cǐ, dāng shǒu zhèng yǐ qí shí ér sì. huán wáng bù zhī cǐ yě, gù yī yòng shī, ér zhù dān zhī shǐ suì zhōng wáng jiān táng zhāo zōng bù zhī cǐ yě, gù yī yòng shī ér qí zhī bīng zhí fàn què xià. rán zé bǎo tài zhě, kě bù yù wèi zhī jì zāi.
○自邑告命人主所居謂之邑，《詩》曰：「商邑翼翼，四方之極。」《書》曰：「惟尹躬先見於西邑夏。」曰：「惟臣附於大邑周。」曰：「作新大邑於東國洛。」曰：「肆予敢求爾於天邑商。」《白虎通》曰：「夏曰夏邑，商曰商邑，周曰京師」是也。《泰》之上六，政教陵夷之後，一人僅亦守府，而號令不出於國門，於是焉而用師則不可，君子處此，當守正以俟時而巳。桓王不知此也，故一用師，而祝聃之矢遂中王肩；唐昭宗不知此也，故一用師而歧之兵直犯闕下。然則保泰者，可不豫為之計哉。

yì zhī yán yì zhě, jiē nèi zhì zhī shì. yuē gào zì yì, rú kāng wáng zhī mìng bì gōng zhāng shàn dān è, shù zhī fēng shēng zhě yě. jìn zhī shàng jiǔ yuē wéi yòng fá yì, rú wáng guó zhī dài fū, dà chē kǎn kǎn, cuì yī rú, guó rén wèi zhī, ér bù gǎn bēn zhě yě. qí wèi zì zhì zé tóng, jiē shèng rén zhī suǒ qǔ yě.
《易》之言邑者，皆內治之事。《》曰「告自邑」，如康王之命畢公「彰善癉惡，樹之風聲」者也。《晉》之上九曰「維用伐邑」，如王國之大夫，「大車檻檻，毳衣如」，國人畏之，而不敢奔者也。其為自治則同，皆聖人之所取也。

chéng yǒu yú wú jiù xī mù wáng yù sì qí xīn, zhōu xíng tiān xià, jiāng jiē bì yǒu chē zhé mǎ jī yān. jì gōng móu fù zuò qí zhāo zhī shī, yǐ zhǐ wáng xīn, wáng shì yǐ huò mò yú gōng. chuán yuē: rén shuí wú guò? guò ér néng gǎi, shàn mò dà yān. shèng rén lǜ rén zhī yǒu guò bù néng gǎi zhī yú chū, qiě jiāng suì qí fēi ér bù fǎn yě, jiào zhī yǐ chéng, yǒu yú wú jiù, suī qí jiàn rǎn zhī shēn, fàng sì zhī jiǔ, ér tì rán zì xǐng, yóu kě yǐ bù zhì yú bài wáng. yǐ shì fū mí fù zhī xiōng, bù kě tóng nián ér lùn yǐ. gù yuē: wéi kuáng kè niàn zuò shèng.
○成有渝無咎昔穆王欲肆其心，周行天下，將皆必有車轍馬跡焉。祭公謀父作《祈招》之詩，以止王心，王是以獲歿於宮。《傳》曰：「人誰無過？過而能改，善莫大焉。」聖人慮人之有過不能改之於初，且將遂其非而不反也，教之以「成，有渝無咎」，雖其漸染之深，放肆之久，而惕然自省，猶可以不至於敗亡。以視夫迷復之凶，不可同年而論矣。故曰：「惟狂克念作聖。」

tóng guān qí zài zhèng jiào zé bù néng shì xùn shì xíng, yǐ jìn tiān zǐ zhī guāng, ér suǒ sī zhě biān dòu zhī shì qí zài xué shù zé bù néng zhī lèi tōng dá, yǐ jǐ dà xué zhī dào, ér suǒ xí zhě zhàn bì zhī wén. lè shī biàn hū shēng shī, gù běi miàn ér xián zōng zhù biàn hū zōng miào zhī lǐ, gù hòu shī shāng zhù biàn hū sàng lǐ, gù hòu zhǔ rén. xiǎo rén zé wú jiù yě. yǒu dà rén zhī shì, yǒu xiǎo rén zhī shì, suī xiǎo dào, bì yǒu kě guān zhě yān. zhì yuǎn kǒng ní, gù jūn zǐ wèi zhī zé lìn yě bù yuǎn fù fù zhī chū jiǔ, dòng zhī chū yě. zì cǐ yǐ qián, xǐ nù āi lè zhī wèi fā yě, zhì yī yáng zhī shēng ér dòng yǐ, gù yuē: fù, qí jiàn tiān dì zhī xīn hū? yán zi tǐ cǐ, gù yǒu bù shàn wèi cháng bù zhī, zhī zhī wèi cháng fù xíng, cǐ shèn dú zhī xué yě. huí zhī wèi rén yě, zé hū zhōng yōng fū yì zé zhī yú sī ér yǐ, shì yǐ bù qiān nù, bù èr guò.
○童觀其在政教則不能是訓是行，以近天子之光，而所司者籩豆之事；其在學術則不能知類通達，以幾大學之道，而所習者佔畢之文。樂師辨乎聲詩，故北面而弦；宗祝辨乎宗廟之禮，故後屍；商祝辨乎喪禮，故後主人。小人則無咎也。有大人之事，有小人之事，「雖小道，必有可觀者焉」。「致遠恐泥」，故君子為之則吝也○不遠復《復》之初九，動之初也。自此以前，喜怒哀樂之未發也，至一陽之生而動矣，故曰：「《復》，其見天地之心乎？」顏子體此，故有不善未嘗不知，知之未嘗復行，此慎獨之學也。回之為人也，擇乎中庸；夫亦擇之於斯而已，是以不遷怒，不貳過。

qí zài fán rén, zé fù zhī chū jiǔ, rì yè zhī suǒ xī, píng dàn zhī qì, qí hǎo è yǔ rén xiāng jìn yě zhě jǐ xī. gǒu qí zhī zhī, zé kuò ér chōng zhī yǐ. gù yuē: fù, xiǎo ér biàn yú wù.
其在凡人，則《復》之初九，日夜之所息，平旦之氣，其好惡與人相近也者幾希。苟其知之，則擴而充之矣。故曰：「《復》，小而辨於物。」

bù gēng huò bù yáng shì yuē: chū jiǔ dòng zhī shǐ, liù èr dòng zhī jì, shì gù chū gēng zhī, èr huò zhī, chū zhī, èr shē zhī. tiān xià wú bù gēng ér huò, bù ér shē zhě. qí yuē bù gēng bù, zé gēng qiě, qián rén zhī suǒ yǐ wèi yě. xī zhě zhōu gōng bì yīn wán mín, qiān yú luò yì, mì ěr wáng shì, jì lì sān jì, shì biàn fēng yí. ér kāng wáng zuò bì mìng zhī shū yuē: wéi zhōu gōng kè shèn jué shǐ, wéi jūn chén kè hé jué zhōng, wéi gōng kè chéng jué zhōng. shì gù yǒu zhōu zhī zhì, chuí gǒng yǎng chéng ér wú suǒ shì yǐ. jī jiān yú èr dài, yù yù hū wén zāi! ér kǒng zǐ zhī shèng, dàn yuē shù ér bù zuò, xìn ér hào gǔ, yòu yuē wén wǔ zhī dào wèi zhuì yú dì, zài rén. shì gù liù jīng zhī yè, jí jūn shèng zhī dà chéng, ér wú suǒ chuàng yǐ. suī rán, shǐ yǒu shǐ zhī zuò zhī zhě, ér wú zhōng zhī shù zhī zhě, shì gēng ér fú huò, ér fú shē yě, qí gōng wèi fú jìng yǐ. liù èr zhī róu shùn zhōng zhèng, shì néng huò néng shē zhě yě, gù lì yǒu yōu wǎng yě. wèi fù zhě yīn qián rén zhī wèi ér bù zì duō yě, yóu bù fù yǐ qí lín zhī yì.
○不耕穫不楊氏曰：初九動之始，六二動之繼，是故初耕之，二獲之，初之，二畲之。天下無不耕而獲，不而畲者。其曰不耕不，則耕且，前人之所已為也。昔者周公毖殷頑民，遷於洛邑，密邇王室，既歷三紀，世變風移。而康王作《畢命》之書曰：「惟周公克慎厥始，惟君陳克和厥中，惟公克成厥終。」是故有周之治，垂拱仰成而無所事矣。擊監於二代，鬱郁乎文哉！而孔子之聖，但曰「述而不作」，「信而好古」，又曰「文武之道未墜於地，在人」。是故《六經》之業，集君聖之大成，而無所創矣。雖然，使有始之作之者，而無終之述之者，是耕而弗獲，而弗畲也，其功為弗竟矣。六二之柔順中正，是能獲能畲者也，故利有攸往也。未富者因前人之為而不自多也，猶「不富以其鄰」之意。

tiān zài shān zhōng zhāng zhàn zhù liè zǐ yuē: zì dì yǐ shàng jiē tiān yě. gù yuē tiān zài shān zhōng.
○天在山中張湛注《列子》曰：「自地以上皆天也。」故曰「天在山中」。

wǎng fú yù wú jiù jūn zǐ xìn ér hòu jiàn, wèi xìn zé yǐ wèi bàng jǐ yě, ér kuàng chū zhī jū xià wèi, wèi mìng yú cháo zhě hū! kǒng zǐ cháng wèi wěi lì yǐ, yuē huì jì dāng ér yǐ yǐ cháng wèi chéng tián yǐ, yuē niú yáng zhuó zhuàng, zhǎng ér yǐ yǐ. cǐ suǒ wèi yù wú jiù yě. ruò shòu jūn zhī mìng ér rèn qí shì, yǒu guān shǒu zhě bù dé qí zhí zé qù, yǒu yán zé zhě bù dé qí yán zé qù yǐ.
○罔孚裕無咎君子信而後諫，未信則以為謗己也，而況初之居下位，未命於朝者乎！「孔子嘗為委吏矣，曰會計當而已矣；嘗為乘田矣，曰牛羊茁壯，長而已矣。」此所謂裕無咎也。若受君之命而任其事，有官守者不得其職則去，有言責者不得其言則去矣。

yǒu fú yú xiǎo rén jūn zǐ zhī yú xiǎo rén yě, yǒu zhī rén zé zhé zhī míng, yǒu qù xié wù yí zhī duàn, jiān rú jīn shí, xìn rú sì shí. shǐ xin qiān rén zhī lèi jiē zhī shàng zhì zhī bù kě yí, qǐ yǒu bù gé miàn ér cóng jūn zhě hū? suǒ wèi yǒu fú yú xiǎo rén zhě rú cǐ.
○有孚於小人君子之於小人也，有知人則哲之明，有去邪勿疑之斷，堅如金石，信如四時。使忄僉壬之類皆知上志之不可移，豈有不革面而從君者乎？所謂「有孚於小人」者如此。

sǔn qí jí shǐ chuán yǒu xǐ sǔn bù shàn ér cóng shàn zhě, mò shàng hū gāng, mò guì hū sù. chū jiǔ yuē yǐ shì chuán wǎng, liù sì yuē shǐ chuán yǒu xǐ. sì zhī suǒ yǐ néng chuán zhě, lài chū zhī gāng yě. zhōu gōng sī jiān sān wáng yǐ shī sì shì, qí yǒu bù hé zhě, yǎng ér sī zhī, yè yǐ duàn rì xìng ér dé zhī, zuò yǐ dài dàn. zǐ lù yǒu wén, wèi zhī néng xíng, wéi kǒng yǒu wén. qí chuán yě zhì yǐ. wén wáng zhī qín rì zè, dà yǔ zhī xī cùn yīn, jiē shì dào yě. jūn zǐ jìn dé xiū yè, yù jí shí yě. gù wèi zhèng zhě wán suì ér suì rì, zé zhì bù chéng wèi xué zhě rì mài ér yuè zhēng, zé shēn jiāng lǎo yǐ. zhào gōng zhī jiè chéng wáng yuē: zhái xīn yì, sì wéi wáng qí jí jìng dé. jí zhī wèi yán, chuán zhī wèi yě. gù yuē: jī míng ér qǐ, zī zī wèi shàn.
○損其疾使遄有喜損不善而從善者，莫尚乎剛，莫貴乎速。初九曰「已事遄往」，六四曰「使遄有喜」。四之所以能遄者，賴初之剛也。周公思兼三王以施四事，其有不合者，仰而思之，夜以斷日；幸而得之，坐以待旦。子路有聞，未之能行，惟恐有聞。其遄也至矣。文王之勤日昃，大禹之惜寸陰，皆是道也。君子進德修業，欲及時也。故為政者玩歲而歲日，則治不成；為學者日邁而月征，則身將老矣。召公之戒成王曰：「宅新邑，肆惟王其疾敬德。」疾之為言，遄之謂也。故曰：「雞鳴而起，孳孳為善。」

shàng jiǔ fú sǔn yì zhī yǒu tiān xià ér yù hòu mín zhī shēng, zhèng mín zhī dé, qǐ bì zì sǔn yǐ yì rén zāi. bù wéi nóng shí, gǔ bù kě shèng shí yě shù gǔ bù rù wū chí, yú biē bù kě shèng shí yě fǔ jīn yǐ shí rù shān lín, cái mù bù kě shèng yòng yě, suǒ wèi fú sǔn yì zhī zhě yě. huáng jiàn qí yǒu jí, liǎn shí wǔ fú, yòng fū xī jué shù mín. shī yuē: zòu gé wú yán, shí mí yǒu zhēng. shì gù jūn zǐ bù shǎng ér mín quàn, bù nù ér mín wēi yú tiě yuè, suǒ wèi fú sǔn yì zhī zhě yě. yǐ tiān xià wèi yī jiā, zhōng guó wèi yī rén, qí dào zài shì yǐ.
○上九弗損益之有天下而欲厚民之生，正民之德，豈必自損以益人哉。「不違農時，谷不可勝食也；數罟不入洿池，魚鱉不可勝食也；斧斤以時入山林，材木不可勝用也」，所謂「弗損益之」者也。「皇建其有極，斂時五福，用敷錫厥庶民。」《詩》曰：「奏格無言，時靡有爭。」是故君子不賞而民勸，不怒而民威於鐵鉞，所謂「弗損益之」者也。以天下為一家，中國為一人，其道在是矣。

lì yòng wèi yī qiān guó zài wú shì zhī guó ér qiān, jìn cóng hán xiàn zi zhī yán, ér qiān yú xīn tián shì yě zài yǒu shì zhī guó ér qiān, chǔ cóng zi xī zhī yán, ér qiān yú ruò fù shì yě: jiē zhōng xíng gào gōng zhī yì yě.
○利用為依遷國在無事之國而遷，晉從韓獻子之言，而遷於新田是也；在有事之國而遷，楚從子西之言，而遷於若阝是也：皆中行、告公之益也。

hòu tiān xià zhī shēng jiǔ yǐ, yī zhì zhī luàn. shèng zhì zhī jí, ér luàn méng yān, cǐ yī yīn yù wǔ yáng zhī guà yě. kǒng zǐ zhī mén sì kē shí zhé, shēn tōng liù yì zhě qī shí yǒu èr rén, yú shì shān shī shū, dìng lǐ lè, zàn zhōu yì, xiū chūn qiū, shèng yǐ, zé lǎo zhuāng zhī shū jí chū yú qí shí. hòu hàn lì bì yōng, yǎng sān lǎo, lín bái hǔ, lùn wǔ jīng, tài xué zhū shēng zhì sān wàn rén, ér sān jūn bā jùn bā gù bā jí bā chú wèi zhī chēng shǒu, mǎ zhèng fú hé zhī zhù, jīng shù wèi zhī dà míng, ér fú dào zhī jiào jí xìng yú qí shì. shì zhī xié shuō zhī zuò yǔ shì shēng jiàng, shèng rén zhī suǒ bù néng chú yě. gù yuē: xì yú jīn, róu dào qiān yě. wū hū, qǐ dú jūn zǐ xiǎo rén zhī biàn ér yǐ hū.
○後天下之生久矣，一治之亂。盛治之極，而亂萌焉，此一陰遇五陽之卦也。孔子之門四科十哲，身通六藝者七十有二人，於是刪《詩》、《書》，定禮、樂，贊《周易》，修《春秋》，盛矣，則《老》、《莊》之書即出於其時。後漢立辟雍，養三老，臨白虎，論《五經》，太學諸生至三萬人，而三君、八俊、八顧、八及、八廚為之稱首，馬、鄭、服、何之注，經術為之大明，而佛、道之教即興於其世。是知邪說之作與世升降，聖人之所不能除也。故曰：「繫於金，柔道牽也。」嗚呼，豈獨君子、小人之辨而已乎。

bāo wú yú guó yóu shuǐ yě, mín yóu yú yě. yōu wáng zhī shī yuē: yú zài yú zhǎo, yì fěi kè lè. qián suī fú yǐ, yì kǒng zhī zhāo. yōu xīn cǎn cǎn, niàn guó zhī wèi nüè. qín shǐ huáng bā nián, hé yú dà shàng. wǔ xíng zhì yǐ wèi yú yīn, lèi mín zhī xiàng yě nì liú ér shàng, yán mín bù cóng jūn wèi nì xíng yě. zì rén jūn yǒu qiú, duō yú wù zhī xīn, yú shì yú luàn yú xià, niǎo luàn yú shàng, ér rén qíng zhī suǒ xiàng bì yǒu qǐ ér shōu zhī zhě yǐ.
○包無魚國猶水也，民猶魚也。幽王之詩曰：「魚在於沼，亦匪克樂。潛雖伏矣，亦孔之昭。憂心慘慘，念國之為虐。」秦始皇八年，河魚大上。《五行志》以為魚陰，類民之象也；逆流而上，言民不從君為逆行也。自人君有求，多於物之心，於是魚亂於下，鳥亂於上，而人情之所向必有起而收之者矣。

yǐ qǐ bāo guā liú zhāo wǔ xíng zhì yuē: guā zhě wài yán, lí běn ér shí, nǚ zǐ wài shǔ zhī xiàng. yī yīn zài xià, rú guā zhī shǐ shēng, shì bì yán màn ér jí yú shàng wǔ, yǐ yáng gāng jū zūn, rú shù qǐ rán, shǐ zhī wú suǒ yuán ér shàng, gù yuē yǐ qǐ bāo guā. kǒng zǐ yuē: wéi nǚ zǐ yǔ xiǎo rén wèi nán yǎng yě. pín xiào yǒu shí, ēn zé yǒu jié, qì shǐ yǒu fèn, ér guó zhī dà fáng bù kě yǐ yú, hé yǒu wài qī huàn guān zhī huò hū!
○以杞包瓜劉昭《五行志》曰：「瓜者外延，離本而實，女子外屬之象。」一陰在下，如瓜之始生，勢必延蔓而及於上五，以陽剛居尊，如樹杞然，使之無所緣而上，故曰「以杞包瓜」。孔子曰：「惟女子與小人為難養也。」顰笑有時，恩澤有節，器使有分，而國之大防不可以逾，何有外戚、宦官之禍乎！

yǐ rì gé: yǐ rì nǎi fú. liù èr, yǐ rì nǎi gé zhī. zhū zǐ fā dú wèi wù jǐ zhī jǐ. tiān dì zhī huà, guò zhōng zé biàn, rì zhōng zé zè, yuè yíng zé shí, gù yì zhī suǒ guì zhě zhōng. shí gān zé wù jǐ wèi zhōng, zhì yú jǐ zé guò zhōng, ér jiāng biàn zhī shí yǐ, gù shòu zhī yǐ gēng. gēng zhě, gèng yě, tiān xià zhī shì dāng guò zhōng ér jiāng biàn zhī shí, rán hòu gé ér rén xìn zhī yǐ. gǔ rén yǒu yǐ yǐ wèi biàn gǎi zhī yì zhě, yí lǐ shǎo láo kuì shí lǐ rì yòng dīng sì zhù: nèi shì yòng róu, rì bì dīng sì zhě, qǔ qí lìng míng, zì dīng níng, zì biàn gǎi, jiē wèi jǐn jìng. ér hàn shū lǜ lì zhì yì wèi lǐ jì yú jǐ, liǎn gèng yú gēng shì yě. wáng bì wèi: jí rì bù fú, yǐ rì nǎi fú. yǐ yǐ wèi yǐ shì chuán wǎng zhī yǐ, kǒng wèi rán.
○已日《革》：「已日乃孚。六二，已日乃革之。」朱子《發讀》為「戊己」之己。天地之化，過中則變，日中則昃，月盈則食，故《易》之所貴者中。十干則戊己為中，至於己則過中，而將變之時矣，故受之以庚。庚者，更也，天下之事當過中而將變之時，然後革而人信之矣。古人有以已為變改之義者，《儀禮·少牢饋食禮》「日用丁巳」註：「內事用柔，日必丁巳者，取其令名，自丁甯，自變改，皆為謹敬。」而《漢書·律曆志》亦謂「理紀於己，斂更於庚」是也。王弼謂：「即日不孚，已日乃孚。」以已為「已事遄往」之已，恐未然。

gǎi mìng jí gé zhī jiǔ sì yóu gān zhī jiǔ sì, zhū hóu ér jìn hū tiān zǐ, tāng wǔ gé mìng zhī yáo yě, gù yuē gǎi mìng, jí. chéng tāng fàng jié yú nán cháo, wéi yǒu cán dé, shì yǒu huǐ yě. tiān xià xìn zhī, qí huǐ wáng yǐ. sì hǎi zhī nèi jiē yuē: fēi fù tiān xià yě, wèi pǐ fū pǐ fù fù chóu yě. gù yuē: xìn zhì yě.
○改命吉《革》之九四猶《乾》之九四，諸侯而進乎天子，湯武革命之爻也，故曰「改命，吉。」成湯放桀於南巢，惟有慚德，是有悔也。天下信之，其悔亡矣。四海之內皆曰：非富天下也，為匹夫匹婦復仇也。故曰：「信志也。」

gěn wú yì wú bì wú gù wú wǒ, gěn qí bèi, bù huò qí shēn yě. fù guì bù néng yín, pín jiàn bù néng yí, wēi wǔ bù néng qū, xíng qí tíng, bù jiàn qí rén yě.
○艮「毋意、毋必、毋固、毋我」，「艮其背，不獲其身」也。「富貴不能淫，貧賤不能移，威武不能屈」，「行其庭，不見其人」也。

gěn qí xiàn xué zhě zhī huàn mò shén hū zhí yī ér bù huà, jí qí shī zhī yú shì, yǒu hàn gé ér bù tōng, zé fèn xin shēng ér wǔ qíng mào luàn, yǔ zhòng rén zhī huá xìng ér fén hé zhě xiāng qù gài wú jǐ yě. kǒng zǐ è guǒ gǎn ér zhì zhě, fēi dú chù shì yě, wèi xué yì rán. gào zi bù dòng xīn zhī xué, zhì yú bù dé yú yán, wù qiú yú xīn, ér mèng zǐ yǐ wèi qí bì bì jiāng rú jué qū zhě zhī fǎn dòng qí xīn. cǐ gěn qí xiàn, liè qí yín zhī shuō yě. jūn zǐ zhī xué bù rán, kuò rán ér dà gōng, wù lái ér shùn yīng, gù wén yī shàn yán jiàn yī shàn xíng, ruò jué jiāng hé, pèi rán mò zhī néng yù, ér wú xūn xīn zhī lì yǐ.
○艮其限學者之患莫甚乎執一而不化，及其施之於事，有捍格而不通，則忿忄生而五情瞀亂，與眾人之滑性而焚和者相去蓋無幾也。孔子惡果敢而窒者，非獨處事也，為學亦然。告子不動心之學，至於不得於言，勿求於心，而孟子以為其弊必將如蹶趨者之反動其心。此「艮其限，列其夤」之說也。君子之學不然，廓然而大公，物來而順應，故聞一善言、見一善行，若決江河，沛然莫之能御，而無薰心之厲矣。

cí xī huáng shì rì chāo yuē: xīn zhě, wú shēn zhī zhǔ zǎi, suǒ yǐ zhì shì ér fēi zhì yú shì, wéi suí shì jǐn shěng zé xīn zì cún, bù dài zhì zhī ér hòu qí yī yě. kǒng zǐ zhī jiào rén yuē: jū chù gōng, zhí shì jìng, yǔ rén zhōng. zēng zǐ yuē: wú rì sān xǐng wú shēn, wèi rén móu ér bù zhōng hū? yǔ péng yǒu jiāo ér bù xìn hū? chuán bù xí hū? bù dài yán xīn ér zì guàn tōng yú dòng jìng zhī jiān zhě yě. mèng zǐ bù xìng dāng rén yù héng liú zhī shí, shǐ dān chū ér wèi qiú wèi zhī shuō, rán qí yán yuē: jūn zǐ yǐ rén cún xīn, yǐ lǐ cún xīn. zé xīn yǒu suǒ zhǔ, fēi xū kōng yǐ zhì zhī yě. zhì yú zhāi xīn fú xíng zhī lǎo zhuāng, yī biàn ér wèi zuò tuō lì wàng zhī chán xué, nǎi shǐ míng mù jìng zuò, rì yè chóu shì qí xīn ér jìn zhì zhī. jí zhì zhī yù jí ér xīn yù luàn, zé yuē: yì fú měng shòu, nán jiàng cùn xīn. wū hū! rén zhī yǒu xīn, yóu jiā zhī yǒu zhǔ yě. fǎn jìn qiè zhī, shǐ bù dé yǒu wèi, qí bù néng wú rǎo zhě, shì yě, ér huàn xīn zhī nán jiàng yú? yòu yuē: fū xīn zhī shuō yǒu èr, gǔ rén zhī suǒ wèi cún xīn zhě, cún cǐ xīn yú dāng yòng zhī dì yě hòu shì zhī suǒ wèi cún xīn zhě, shè cǐ xīn yú kōng jì zhī jìng yě. zào huà liú xíng, wú yī xī bù yùn, rén dé zhī yǐ wèi xīn, yì bù róng yī xī bù yùn, xīn qǐ kōng jì wú yòng zhī wù zāi! shì nǎi yǒu yóu shǒu fú shí zhī tú, zhū zuò shè niàn, yì yuē cún xīn. ér shì dài fū nì yú qí yán, yì jiāng yí luò shì shì, yǐ dú qiú qí suǒ wèi xīn. dài qí xīn jī bīng tàn, wù wǒ cān shāng, suǒ wèi lǎo zi zhī bì liú wèi shēn hán zhě. yī rén zhī shēn yǐ jiān bèi zhī, ér yù yóu rén zhī bù wǒ yīng, dé hū? cǐ jiē zú yǐ fā míng lì xūn xīn zhī yì, nǎi zhōu gōng yǐ xiān xì zhī yú yì yǐ.
慈谿黃氏《日鈔》曰：「心者，吾身之主宰，所以治事而非治於事，惟隨事謹省則心自存，不待治之而後齊一也。孔子之教人曰：『居處恭，執事敬，與人忠。』曾子曰：『吾日三省吾身，為人謀而不忠乎？與朋友交而不信乎？傳不習乎？』不待言心而自貫通於動靜之間者也。孟子不幸當人慾橫流之時，始單出而為求為之說，然其言曰：『君子以仁存心，以禮存心。』則心有所主，非虛空以治之也。至於齋心服形之老、莊，一變而為坐脫立忘之禪學，乃始瞑目靜坐，日夜仇視其心而禁治之。及治之愈急而心愈亂，則曰：『易伏猛獸，難降寸心。』嗚呼！人之有心，猶家之有主也。反禁切之，使不得有為，其不能無擾者，勢也，而患心之難降歟？」又曰：「夫心之說有二，古人之所謂存心者，存此心於當用之地也；後世之所謂存心者，攝此心於空寂之境也。造化流行，無一息不運，人得之以為心，亦不容一息不運，心豈空寂無用之物哉！世乃有游手浮食之徒，株坐攝念，亦曰存心。而士大夫溺於其言，亦將遺落世事，以獨求其所謂心。迨其心跡冰炭，物我參商，所謂老子之弊流為申、韓者。一人之身已兼備之，而欲尤人之不我應，得乎？」此皆足以發明「厲薰心」之義，乃周公已先系之於《易》矣。

hóng jiàn yú lù shàng jiǔ, hóng jiàn yú lù, qí yǔ kě yòng wèi yí, jí. ān dìng hú shì gǎi lù wèi kuí, zhū zǐ cóng zhī, wèi hé yùn, fēi yě. shī yí zì fán shí jiàn, jiē yīn niú hé fǎn, bù dé yǔ kuí wèi yè, ér yún lù yì fēi kě xiáng zhī dì, réng dāng zuò lù wèi shì. jiàn zhì yú líng ér zhǐ yǐ, bù kě yǐ gèng jìn, gù fǎn ér zhī lù. gǔ zhī gāo shì, bù chén tiān zǐ, bù yǒu zhū hóu, ér wèi cháng bù jiàn qí tǔ shí qí máo yě. qí xíng gāo yú rén jūn, ér qí shēn zé yǔ yī guó zhī shì xié yān ér yǐ. cǐ suǒ yǐ jū jiǔ wǔ zhī shàng, ér yǔ jiǔ sān tóng wèi lù xiàng yě. zhū zǐ fā yuē: shàng suǒ wǎng jìn yě, suǒ fǎn yì jìn yě. jiàn zhì jiǔ wǔ jí yǐ, shì yǐ shàng fǎn ér zhī sān. yáng tíng xiù yuē: jiǔ sān, xià guà zhī jí shàng jiǔ, shàng guà zhī jí, gù jiē yuē lù. zì mù zì líng, ér fù zhì yú lù, yǐ tuì wèi jìn yě. xùn wèi jìn tuì, qí shuō bìng dé zhī.
○鴻漸於陸「上九，鴻漸於陸，其羽可用為儀，吉。」安定胡氏改「陸」為「逵」，朱子從之，謂合韻，非也。《詩》「儀」字凡十見，皆音牛何反，不得與「逵」為葉，而雲路亦非可翔之地，仍當作「陸」為是。漸至於陵而止矣，不可以更進，故反而之陸。古之高士，不臣天子，不友諸侯，而未嘗不踐其土、食其毛也。其行高於人君，而其身則與一國之士偕焉而已。此所以居九五之上，而與九三同為陸象也。朱子發曰：「上所往進也，所反亦進也。漸至九五極矣，是以上反而之三。」楊廷秀曰：「九三，下卦之極；上九，上卦之極，故皆曰陸。自木自陵，而復至於陸，以退為進也。」巽為進退，其說並得之。

jūn zǐ yǐ yǒng zhōng zhī bì dú xīn tái sāng zhōng chún bēn zhī shī, ér zhī wèi yǒu dí miè zhī huò dú wǎn qiū dōng mén yuè chū zhī xiàn jì xiàn cè, ér chá chén yǒu zhēng shū zhī luàn. shū qí hóu sòng jiāng shì yú huān, ér bo huán gōng zhī suǒ yǐ hōng shū fū rén jiāng shì rù, shū dài fū zōng fù dí, yòng bì, ér zhào zi bān mǐn gōng zhī suǒ yǐ shì. hūn yīn zhī yì, nán nǚ zhī jié, jūn zǐ kě bù lǜ qí suǒ zhōng zāi!
○君子以永終知弊讀《新台》、《桑中》、《鶉奔》之詩，而知衛有狄滅之禍；讀《宛丘》、《東門》、《月出》之獻計獻策，而察陳有徵舒之亂。書「齊侯送姜氏於歡」，而卜桓公之所以薨；書「夫人姜氏入」，書「大夫宗婦覿，用幣」，而兆子般、閔公之所以弒。昏姻之義，男女之節，君子可不慮其所終哉！

niǎo fén qí cháo rén zhǔ zhè dé mò dà hū xià rén. chǔ zhuāng wáng zhī wéi zhèng yě, ér yuē: qí jūn néng xià rén, bì néng xìn yòng qí mín yǐ. gù yǐ yǔ zhī zhēng miáo, ér bó yì zàn zhī, yóu yǐ mǎn zhāo sǔn, qiān shòu yì wèi jiè. bān shī zhě qiān yě, yòng shī zhě mǎn yě. shàng jiǔ chù guà zhè shàng, lí zhī jí, suǒ wèi yǒu niǎo gāo fēi, yì chuán yú tiān zhě yǐ. jū xīn yǐ jīn, ér bù wén jiàn zhēng zhī lùn, zāi bì dǎi fū shēn zhě yě. lǔ zhāo gōng zhī fá jì sūn yì rú yě, qǐng dài yú yí shàng yǐ chá zuì, fú xǔ qǐng qiú yú fèi, fú xǔ qǐng yǐ wǔ chéng wáng, fú xǔ. yú shì shū sūn shì zhī jiǎ xìng, ér yáng zhōu cì gān hóu yàn yǐ. qú yù gòu yù, wǎng gē lái kū. qí cǐ yáo zhī zhàn hū?
○鳥焚其巢人主這德莫大乎下人。楚莊王之圍鄭也，而曰：「其君能下人，必能信用其民矣。」故以禹之徵苗，而伯益贊之，猶以「滿招損，謙受益」為戒。班師者謙也，用師者滿也。上九處卦這上，離之極，所謂有鳥高飛，亦傳於天者矣。居心以矜，而不聞諫爭之論，災必逮夫身者也。魯昭公之伐季孫意如也，請待於沂上以察罪，弗許；請囚於費，弗許；請以五乘亡，弗許。於是叔孫氏之甲興，而陽州次、乾侯唁矣。「鴝鵒雊鵒，往歌來哭。」其此爻之占乎？

xùn zài chuáng xià shàng jiǔ zhī xùn zài chuáng xià, gōng ér wú lǐ zé láo yě. chū liù zhī jìn tuì, shèn ér wú lǐ zé xǐ yě. hàn yīn dēng yú tiān yǔ hàn zhī yīn suī dēng yú tiān, ér fēi shí jì. qí rú zhuāng zhōu qí wù zhī yán, zōu yǎn guài yū zhī biàn, qí gāo guò yú dà xué ér wú shí zhě hū? yǐ shì chē fú chuán yú dì zǐ, xián gē biàn yú lǔ zhōng, ruò hè míng ér zi hé zhě, shú dàn shú xìn? fū rén ér shí zhī yǐ. yǒng jiā zhī wáng, tài qīng zhī luàn, qǐ fēi tán kōng kōng hé xuán xuán zhě yǒu yǐ zhì zhī zāi. hàn yīn dēng yú tiān, zhōng fú zhī fǎn yě.
○巽在床下上九之「巽在床下」，恭而無禮則勞也。初六之「進退」，慎而無禮則葸也。○翰音登於天羽翰之音雖登於天，而非實際。其如莊周《齊物》之言，騶衍怪迂之辨，其高過於《大學》而無實者乎？以視車服傳於弟子，弦歌遍於魯中，若鶴鳴而子和者，孰誕孰信？夫人而識之矣。永嘉之亡，太清之亂，豈非談空空、核玄玄者有以致之哉。翰音登於天，中孚之反也。

shān shàng yǒu léi xiǎo guò shān zhī gāo jùn, yún yǔ shí zài qí zhōng jiān, ér bù néng zhì qí diān yě. gù shī yuē: yīn qí léi, zài nán shān zhī cè. huò gāo huò xià, zài shān zhī cè, ér bù bì zhì qí diān, suǒ yǐ wèi xiǎo guò yě. rán zé dà zhuàng yán léi zài tiān shàng hé yě? yuē: zì dì yǐ shàng jiē tiān yě.
○山上有雷小過山之高峻，雲雨時在其中間，而不能至其巔也。故《詩》曰：「殷其雷，在南山之側。」或高或下，在山之側，而不必至其巔，所以為小過也。然則《大壯》言「雷在天上」何也？曰：自地以上皆天也。

bǐ ěr yǎ: fù yuē kǎo, mǔ yuē bǐ. yú kǎo gǔ rén zì zǔ mǔ yǐ shàng tōng wèi zhī bǐ, jīng wén duō yǐ bǐ duì zǔ ér bìng yán zhī, ruò shī zhī yún shì xù bǐ zǔ bì zǔ bǐ, yì zhī yún guò qí zǔ, yù qí bǐ shì yě. zuǒ chuán zhāo shí nián: yì jiāng, jìn zhī bǐ yě. píng gōng zhī qù yì jiāng gài èr shí shì yǐ. guò qí zǔ, yù qí bǐ, jù wén yì, bǐ dāng zài zǔ zhī shàng bù jí qí jūn, yù qí chén, chén zé zài jūn zhī xià yě. xī rén wèi lùn cǐ yì. zhōu rén yǐ jiāng yuán wèi cǐ, zhōu yǔ wèi zhī huáng bǐ tài jiāng, shì yǐ bǐ xiān hū zǔ. zhōu lǐ dà sī lè xiǎng xiān bǐ zài xiǎng xiān zǔ zhī qián. ér sī gàn zhī shī yuē: shì xù bǐ zǔ. jiān yuē: bǐ, xiān bǐ jiāng yuán yě. zǔ, xiān zǔ yě. huò nǎi wèi biàn wén yǐ xié yùn, shì bù rán yǐ. huò yuē yì yáo hé dé jí cǐ? fū dì yǐ guī mèi, jī zǐ zhī míng yí, wáng yòng hēng yú qí shān, yáo cí lǚ yán zhī yǐ.
○妣《爾雅》：「父曰考，母曰妣。」愚考古人自祖母以上通謂之妣，經文多以妣對祖而並言之，若《詩》之雲「似續妣祖」、「畀祖妣」，《易》之雲「過其祖，遇其妣」是也。《左傳·昭十年》：「邑姜，晉之妣也。」平公之去邑姜蓋二十世矣。過其祖，遇其妣」，據文義，妣當在祖之上；「不及其君，遇其臣」，臣則在君之下也。昔人未論此義。周人以姜原為此，《周語》謂之皇妣太姜，是以妣先乎祖。《周禮·大司樂》享先妣在享先祖之前。而《斯干》之詩曰：「似續妣祖。」箋曰：「妣，先妣姜原也。祖，先祖也。」或乃謂變文以協韻，是不然矣。或曰《易》爻何得及此？夫帝乙《歸妹》，箕子之《明夷》，王用亨於岐山，爻辭屢言之矣。

yì běn zhōu yì, gù duō yǐ zhōu zhī shì yán zhī. xiǎo chù guà cí: mì yún bù yǔ, zì wǒ xī jiāo. běn yì: wǒ zhě, wén wáng zì wǒ yě.
《易》本《周易》，故多以周之事言之。《小畜》卦辭：「密雲不雨，自我西郊。」《本義》：「我者，文王自我也。」

dōng lín yù dé qí dào, zé tiān xià jiē wèi zhī chén yù shī qí dào, zé qiáng ér shàn mìng zhě wèi zhī lín. chén zāi lín zāi? lín zāi chén zāi?
○東鄰馭得其道，則天下皆為之臣；馭失其道，則強而擅命者謂之鄰。臣哉、鄰哉？鄰哉、臣哉？

hàn shū jiāo sì zhì yǐn cǐ, shī gǔ zhù: dōng lín wèi shāng zhòu yě, xī lín wèi zhōu wén wáng yě. yóu hún wèi biàn jīng qì wèi wù, zì wú ér zhī yǒu yě yóu hún wèi biàn, zì yǒu ér zhī wú yě. fū zǐ zhī dá zǎi wǒ yuē: gǔ ròu bì yú xià, yīn wèi yě tǔ qí qì fā yáng yú shàng, wèi zhāo míng, hāo qī chuàng. suǒ wèi yóu hún wèi biàn zhě, qíng zhuàng jù yú shì yǐ. yán líng jì zǐ zhī zàng qí zi yě, yuē: gǔ ròu guī fù yú tǔ, mìng yě. ruò hún qì zé wú bù zhī yě, wú bù zhī yě. zhāng zi zhèng méng yǒu yún: tài xū bù néng wú qì, qì bù néng bù jù ér wèi wàn wù, wàn wù bù néng bù sàn ér wèi tài xū. xún shì chū rù, shì jiē bù dé yǐ ér rán yě. rán zé shèng rén jǐn dào qí jiān jiān tǐ ér bù lèi zhě, cún shén qí zhì yǐ, qí jīng yǐ hū!
《漢書·郊祀志》引此，師古註：「東鄰謂商紂也，西鄰謂周文王也。」○遊魂為變精氣為物，自無而之有也；遊魂為變，自有而之無也。夫子之答宰我曰：「骨肉斃於下，陰為野土；其氣發揚於上，為昭明，蒿悽愴。」所謂遊魂為變者，情狀具於是矣。延陵季子之葬其子也，曰：「骨肉歸復於土，命也。若魂氣則無不之也，無不之也。」張子《正蒙》有云：「太虛不能無氣，氣不能不聚而為萬物，萬物不能不散而為太虛。循是出入，是皆不得已而然也。然則聖人盡道其間兼體而不累者，存神其至矣，其精矣乎！」

guǐ zhě, guī yě, zhāng zǐ yuē: qì zhī wèi wù, sàn rù wú xíng, shì dé wú tǐ, cǐ zhī wèi guī. chén wú sì yǐ yóu hún wèi biàn wèi lún huí zhī shuō, biàn zhī yuē: zhǎng shēng ér bù huà, zé rén duō, shì hé yǐ róng? zhǎng sǐ ér bù huà, zé guǐ yì duō yǐ. fū dēng xī ér rán, fēi qián dēng yě. yún ní ér yǔ, fēi qián yǔ yě. sǐ fù yǒu shēng, qǐ qián shēng xié? shào shì jiǎn duān lù yuē: jù ér yǒu tǐ wèi zhī wù, sàn ér wú xíng wèi zhī biàn. wéi wù yě, gù sàn bì yú qí suǒ jù wéi biàn yě, gù jù bù bì yú qí suǒ sàn. shì gù jù yǐ qì jù, sàn yǐ qì sàn. wèi yú sàn zhě, qí shuō yě fú huāng yú jù zhě, qí shuō yě xiān.
鬼者，歸也，張子曰：「氣之為物，散入無形，適得吾體，此之謂歸。」陳無巳以遊魂為變為輪迴之說，辨之曰：「長生而不化，則人多，世何以容？長死而不化，則鬼亦多矣。夫燈熄而然，非前燈也。雲霓而雨，非前雨也。死復有生，豈前生邪？」邵氏《簡端錄》曰：「聚而有體謂之物，散而無形謂之變。唯物也，故散必於其所聚；唯變也，故聚不必於其所散。是故聚以氣聚，散以氣散。味於散者，其說也佛；荒於聚者，其說也仙。」

yíng tiān dì zhī jiān zhě, qì yě. qì zhī shèng zhě wèi shén, shén zhě, tiān dì zhī qì ér rén zhī xīn yě. gù yuē: shì zhī ér fú jiàn, tīng zhī ér fú wén, tǐ wù ér bù kě yí, shǐ tiān xià zhī rén qí míng shèng fú yǐ chéng jì sì, yáng yáng hū rú zài qí shàng, rú zài qí zuǒ yòu. shèng rén suǒ yǐ zhī guǐ shén zhī qíng zhuàng zhě rú cǐ.
盈天地之間者，氣也。氣之盛者為神，神者，天地之氣而人之心也。故曰：「視之而弗見，聽之而弗聞，體物而不可遺，使天下之人齊明盛服以承祭祀，洋洋乎如在其上，如在其左右。」聖人所以知鬼神之情狀者如此。

wéi yuè jiàng shén, shēng fǔ jí shēn. fēi yǒu suǒ tuō ér shēng yě. wén wáng zài shàng, yú zhāo yú tiān. fēi yǒu suǒ chéng ér qù yě. cǐ guǐ shén zhī shí, ér chéng zhī bù kě shou yě.
「維岳降神，生甫及申。」非有所託而生也。「文王在上，於昭於天。」非有所乘而去也。此鬼神之實，而誠之不可扌也。

tōng hū zhòu yè zhī dào ér zhī rì wǎng yuè lái, yuè wǎng rì lái, yī rì zhī zhòu yè yě. hán wǎng shǔ lái, shǔ wǎng hán lái, yī suì zhī zhòu yè yě. xiǎo wǎng dà lái, dà wǎng xiǎo lái, yī shì zhī zhòu yè yě. zi zài chuān shàng yuē: shì zhě rú sī fū, bù shě zhòu yè! tōng hū zhòu yè zhī dào ér zhī, zé zhōng rì qián qián, yǔ shí xié xíng, ér yǒu yǐ jǐn hū yì zhī yòng yǐ. jì zhī zhě shàn yě chéng zhī zhě xìng yě wéi tiān zhī mìng, yú mù bù yǐ, jì zhī zhě shàn yě, tiān xià léi xíng, wù yǔ wú wàng, chéng zhī zhě xìng yě. shì gù tiān yǒu sì shí, chūn qiū dōng xià, fēng yǔ shuāng lù, wú fēi jiào yě dì zài shén qì, shén qì fēng tíng, fēng tíng liú xíng, shù wù lù shēng, wú fēi jiào yě.
○通乎晝夜之道而知日往月來，月往日來，一日之晝夜也。寒往暑來，暑往寒來，一歲之晝夜也。小往大來，大往小來，一世之晝夜也。子在川上曰：「逝者如斯夫，不舍晝夜！」通乎晝夜之道而知，則「終日乾乾，與時偕行」，而有以盡乎《易》之用矣。○繼之者善也成之者性也「維天之命，於穆不已」，繼之者善也，「天下雷行，物與無妄」，成之者性也。是故』天有四時，春秋冬夏，風雨霜露，無非教也；地載神氣，神氣風霆，風霆流形，庶物露生，無非教也」。

tiān dì yún, wàn wù huà chún. shàn zhī wèi yán yóu chún yě. yuē: hé yǐ wèi zhī shàn yě? yuē: chéng zhě, tiān zhī dào yě. qǐ fēi shàn hū?
「天地紜，萬物化醇。」善之為言猶醇也。曰：何以謂之善也？曰：誠者，天之道也。豈非善乎？

xíng ér xià zhě wèi zhī qì xíng ér shàng zhě wèi zhī dào, xíng ér xià zhě wèi zhī qì, fēi qì zé dào wú suǒ yù. shuō zài hu kǒng zǐ zhī xué qín yú shī xiāng yě, yǐ xí qí shù, rán hòu kě yǐ dé qí zhì yǐ xí qí zhì, rán hòu kě yǐ dé qí wèi rén. shì suī kǒng zǐ zhī tiān zòng, wèi cháng bù qiú zhī xiàng shù yě. gù qí zì yán yuē: xià xué ér shàng dá.
○形而下者謂之器「形而上者謂之道，形而下者謂之器」，非器則道無所寓。說在乎孔子之學琴於師襄也，已習其數，然後可以得其志；已習其志，然後可以得其為人。是雖孔子之天縱，未嘗不求之象數也。故其自言曰：「下學而上達。」

chuí yī shang ér tiān xià zhì chuí yī shang ér tiān xià zhì, biàn zhì ér zhī wén yě, zì huáng dì yáo shùn shǐ yě, gù yú cǐ yǒu tōng biàn yí mín zhī lùn.
○垂衣裳而天下治「垂衣裳而天下治」，變質而之文也，自黃帝、堯、舜始也，故於此有通變宜民之論。

guò cǐ yǐ wǎng wèi zhī huò zhī yě rén zhī wèi xué, yì yǒu bìng yú chōng chōng wǎng lái zhě, gù tiān xià zhī bù zhù miáo zhǎng zhě guǎ yǐ. guò cǐ yǐ wǎng, wèi zhī huò zhī yě. jū zhī ān zé zī zhī shēn, zī zhī shēn zé qǔ zhī zuǒ yòu féng qí yuán.
○過此以往未之或知也人之為學，亦有病於憧憧往來者，故天下之不助苗長者寡矣。「過此以往，未之或知也。」「居之安則資之深，資之深則取之左右逢其原。」

kùn dé zhī biàn yě nèi wén míng ér wài róu shùn, qí wén wáng zhī kùn ér hēng zhě hū? bù yuàn tiān, bù yóu rén, xià xué ér shàng dá, qí kǒng zǐ zhī kùn ér hēng zhě hū? gù zài chén zhī è, xián gē zhī zhì, yán yuān zhī zhī, ér zǐ lù zi gòng zhī tú wèi zú yǐ dá cǐ yě. gù yuē: kùn, dé zhī biàn yě.
○困德之辨也「內文明而外柔順」，其文王之困而亨者乎？「不怨天，不尤人」，「下學而上達」，其孔子之困而亨者乎？故在陳之厄，弦歌之志，顏淵知之，而子路、子貢之徒未足以達此也。故曰：「《困》，德之辨也。」

fán yì zhī qíng ài è xiāng gōng, yuǎn jìn xiāng qǔ, qíng wěi xiāng gǎn, rén xīn zhī zhì biàn yě. yú hé zhī zhī? yǐ qí cí zhī zhī. jiāng pàn zhě qí cí cán, zhōng xīn yí zhě qí cí zhī, jí rén zhī cí guǎ, zào rén zhī cí duō, wū shàn zhī rén qí cí yóu, shī qí shǒu zhě qí cí qū. tīng qí yán yě, guān qí móu zǐ, rén yān shòu zāi! shì yǐ shèng rén shè guà, yǐ jǐn qíng wěi. fū chéng yú zhōng bì xíng yú wài, jūn zǐ zhī suǒ yǐ zhī rén yě bǎi wù ér wèi zhī bèi, shǐ mín zhī shén jiān, xiān wáng zhī suǒ yǐ zhù dǐng yě. gù yuē: zuò yì zhě, qí yǒu yōu huàn hū? zhōu shēn zhī fáng, yù wù zhī zhì, qí quán yú shì yǐ.
○凡易之情愛惡相攻，遠近相取，情偽相感，人心之至變也。於何知之？以其辭知之。將叛者其辭慚，中心疑者其辭枝，吉人之辭寡，躁人之辭多，誣善之人其辭游，失其守者其辭屈。聽其言也，觀其眸子，人焉瘦哉！是以聖人設卦，以盡情偽。夫誠於中必形於外，君子之所以知人也；百物而為之備，使民知神奸，先王之所以鑄鼎也。故曰：「作《易》者，其有憂患乎？」周身之防，御物之智，其全於是矣。

yì nì shù yě shù wǎng zhě shùn, zào huà rén shì zhī jī yǒu cháng ér kě yàn, shùn yǐ kǎo zhī yú qián yě zhī lái zhě nì, biàn huà yún wèi dòng rì xīn ér wú qióng, nì yǐ tuī zhī yú hòu yě. shèng rén shén yǐ zhī lái, zhī yǐ cáng wǎng, zuò wèi yì shū, yǐ qián mín yòng. suǒ shè zhě, wèi rán zhī zhàn suǒ qī zhě, wèi zhì zhī shì, shì yǐ wèi zhī nì shù. suī rán, ruò bù běn yú bā guà yǐ chéng zhī jī, yì ān suǒ guān qí huì ér xì zhī yáo xiàng hū? shì yǐ tiān xià zhī yán xìng yě, zé gù ér yǐ yǐ.
○易逆數也數往者順，造化人事之跡有常而可驗，順以考之於前也；知來者逆，變化云為動日新而無窮，逆以推之於後也。聖人神以知來，知以藏往，作為《易》書，以前民用。所設者，未然之占；所期者，未至之事，是以謂之逆數。雖然，若不本於八卦已成之跡，亦安所觀其會而系之爻象乎？是以天下之言性也，則故而已矣。

liú rǔ jiā yuē: tiān dì jiān yī lǐ yě, shèng rén yīn qí lǐ ér huà wèi guà yǐ xiàng zhī, yīn qí xiàng ér zhe wèi biàn yǐ zhàn zhī. xiàng zhě, tǐ yě, xiàng qí yǐ rán zhě yě. zhàn zhě, yòng yě, zhàn qí wèi rán zhě yě. yǐ rán zhě wèi wǎng, wǎng zé yǒu shùn zhī zhī yì yān wèi rán zhě wèi lái, lái zé yǒu nì zhī zhī yì yān. rú xiàng tiān ér huà wèi gān, xiàng dì ér huà wèi kūn, xiàng léi fēng ér huà wèi zhèn xùn, xiàng shuǐ huǒ ér huà wèi kǎn lí, xiàng shān zé ér huà wèi gěn duì, cǐ jiē guān biàn yú yīn yáng ér lì guà, fā huī yú gāng róu ér shēng yáo zhě yě, bù wèi zhī shù wǎng zhě shùn hū? rú shì dé gān, ér zhī gān, yuán hēng lì zhēn shì dé kūn, ér zhī kūn, yuán hēng, lì pìn mǎ zhī zhēn shì dé zhèn, ér zhī zhèn hēng, zhèn lái, xiào yán yǎ yǎ shì dé xùn, ér zhī xùn, xiǎo hēng, lì yǒu yōu wǎng, lì jiàn dà rén shì dé kǎn, ér zhī xí kǎn yǒu fú, wéi xīn hēng, xíng yǒu shàng shì dé lí, ér zhī lí lì zhēn hēng, chù pìn niú jí shì dé gěn, ér zhī gěn qí bèi, bù huò qí shēn, xíng qí tíng, bù jiàn qí rén shì dé duì, ér zhī duì hēng, lì zhēn, cǐ jiē tōng shén míng zhī dé lèi wàn wù zhī qíng zhě yě, bù wèi zhī zhī lái zhě nì hū? fū qí shùn shù yǐ wǎng, zhèng suǒ yǐ nì tuī jiāng lái yě. kǒng zǐ yuē: yīn yīn yú fù lǐ, suǒ sǔn yì kě zhī yě. zhōu yīn yú yīn lǐ, suǒ sǔn yì kě zhī yě. shù wǎng zhě shùn yě. qí huò jì zhōu zhě, suī bǎi shì kě zhī yě, zhī lái zhě nì yě. gù yuē: yì, nì shù yě. ruò rú shào zi zhī shuō, zé shì yì wén zhī yì yǐ pàn ér wèi èr, ér yòu yǐ zhèn lí duì gān wèi shù yǐ shēng zhī guà, xùn kǎn gěn kūn wèi tuī wèi shēng zhī guà, dài bù miǎn qiáng kǒng zǐ zhī shū yǐ jiù jǐ zhī shuō yǐ.
劉汝佳曰：「天地間一理也，聖人因其理而畫為卦以象之，因其象而著為變以占之。象者，體也，象其已然者也。占者，用也，占其未然者也。已然者為往，往則有順之之義焉；未然者為來，來則有逆之之義焉。如象天而畫為《乾》，象地而畫為《坤》，象雷、風而畫為《震》、《巽》，象水、火而畫為《坎》、《離》，象山、澤而畫為《艮》、《兌》，此皆觀變於陰陽而立卦，發揮於剛柔而生爻者也，不謂之數往者順乎？如筮得《乾》，而知「乾，元亨利貞」；筮得《坤》，而知「坤，元亨，利牝馬之貞」；筮得《震》，而知「震亨，震來，笑言啞啞」；筮得《巽》，而知「巽，小亨，利有攸往，利見大人」；筮得《坎》，而知「習坎有孚，維心亨，行有尚」；筮得《離》，而知「離利貞亨，畜牝牛吉」；筮得《艮》，而知「艮其背，不獲其身，行其庭，不見其人」；筮得《兌》，而知「兌亨，利貞」，此皆通神明之德、類萬物之情者也，不謂之知來者逆乎？夫其順數已往，正所以逆推將來也。孔子曰：「殷因於復禮，所損益可知也。周因於殷禮，所損益可知也。」數往者順也。「其或繼周者，雖百世可知也」，知來者逆也。故曰：「易，逆數也。」若如邵子之說，則是義、文之《易》已判而為二，而又以《震》、《離》、《兌》、《乾》為數已生之卦，《巽》、《坎》、《艮》、《坤》為推未生之卦，殆不免強孔子之書以就己之說矣。

shuō guà zá guà hù wén léi yǐ dòng zhī, fēng yǐ sàn zhī, yǔ yǐ rùn zhī, rì yǐ gèn zhī. gěn yǐ zhǐ zhī, duì yǐ shuō zhī, gān yǐ jūn zhī, kūn yǐ cáng zhī. shàng sì jǔ xiàng, xià sì jǔ guà, gè yǐ qí qiè yú yòng zhě yán zhī yě. zhōng wàn wù shǐ wàn wù zhě, mò shèng hū gěn. cuī jǐng yuē: gěn bù yán shān, dú jǔ guà míng zhě, yǐ dòng náo zào rùn, gōng shì fēng léi shuǐ huǒ, zhì yú zhōng shǐ wàn wù, yú shān yì zé bù rán. gù shě xiàng ér yán guà, gè qǔ biàn ér lùn yě, dé zhī yǐ.
○說卦雜卦互文「雷以動之，風以散之，雨以潤之，日以亘之。《艮》以止之，《兌》以說之，《乾》以君之，《坤》以藏之。」上四舉象，下四舉卦，各以其切於用者言之也。終萬物、始萬物者，莫盛乎《艮》。崔憬曰：「《艮》不言山，獨舉卦名者，以動撓燥潤，功是風雷水火，至於終始萬物，於山義則不然。故舍象而言卦，各取便而論也，得之矣。」

gǔ rén zhī wén, yǒu guǎng pì ér qiú zhī zhě, yǒu jǔ yú ér fǎn zhī zhě. jīn fū shān, yī juàn shí zhī duō jīn fū shuǐ, yī sháo zhī duō. tiān dì zhī wài fù yán shān shuǐ zhě, yì yǒu suǒ bù jǐn yě. kūn yě zhě, dì yě, bù yán xī nán zhī guà duì, zhèng qiū yě, bù yán xī fāng zhī guà. jǔ liù fāng zhī guà ér jiàn zhī yě, yì jǐn yú yán yǐ. yú zhòng xiáng yǐ wèi kūn dào guǎng bù, bù zhǔ yī fāng, jí duì xiàng bù jiàn xī zhě, wàng yě. fēng duō gù yě, qīn guǎ lǚ yě. xiān yán qīn guǎ, hòu yán lǚ, yǐ xié yùn yě. yóu chǔ cí zhī jí rì xī chén liáng yě. yú zhòng xiáng yǐ wèi bié yǒu yì, fēi yě.
古人之文，有廣譬而求之者，有舉隅而反之者。今夫山，一卷石之多；今夫水，一勺之多。天地之外復言山水者，意有所不盡也。」《坤》也者，地也」，不言西南之卦；「《兌》，正秋也」，不言西方之卦。舉六方之卦而見之也，意盡於言矣。虞仲翔以為《坤》道廣布，不主一方，及《兌》象不見西者，妄也。「《豐》多故也，親寡《旅》也。」先言親寡，後言旅，以協韻也。猶《楚辭》之「吉日兮辰良」也。虞仲翔以為別有義，非也。

duì wèi kǒu shé duì wèi kǒu shé, qí yú rén yě, dàn kě yǐ wèi wū wèi qiè ér yǐ. yǐ yán shuō rén, qǐ fēi qiè fù zhī dào hū?
○兌為口舌《兌》為口舌，其於人也，但可以為巫為妾而已。以言說人，豈非妾婦之道乎？

fán rén yú jiāo yǒu zhī jiān, kǒu huì ér shí bù zhì, zé qí chū ér shì jūn yě, bì zhì yú jìng yán yōng wéi. gù shùn zhī yù chén yě, fū zòu yǐ yán, míng shì yǐ gōng ér kǒng zǐ zhī yú mén rén, yì tīng qí yán ér guān qí xíng. táng shū yán wéi guàn zhī zì bù yī wèi xiāng, yǔ rén jiāo, zhōng suì wú kuǎn qǔ, wèi cháng wěi cí yǐ yuè rén. qí xián yú jīn zhī rén yuǎn yǐ!
凡人於交友之間，口惠而實不至，則其出而事君也，必至於靜言庸違。故舜之御臣也，敷奏以言，明試以功；而孔子之於門人，亦聽其言而觀其行。《唐書》言韋貫之自布衣為相，與人交，終歲無款曲，未嘗偽辭以悅人。其賢於今之人遠矣！

xù guà zá guà xù guà zá guà jiē páng tōng zhī shuō, xiān rú yí yǐ wèi fēi fū zǐ zhī yán, rán fǒu zhī dà wǎng xiǎo lái, chéng tài zhī xiǎo wǎng dà lái yě jiě zhī lì xī nán, chéng jiǎn zhī lì xī nán, bù lì dōng běi yě: shì wén wáng yǐ yǒu xiāng shòu zhī yì yě. yì zhī liù èr jí sǔn zhī liù wǔ yě, qí cí jiē yuē shí péng zhī guī jì zhī jiǔ sān jí jì zhī jiǔ sì yě, qí cí jiē yuē bì wú fū wèi jì zhī jiǔ sì jí jí jì zhī jiǔ sān yě, qí cí jiē yuē fá guǐ fāng: shì zhōu gōng yǐ yǒu fǎn duì zhī yì yě. bì wèi liù shí sì guà jiē rán, zé fēi yì shū zhī běn yì. huò zhě fū zǐ cháng yán zhī, ér mén rén guǎng zhī, rú chūn qiū āi shí sì nián xī shòu huò lín yǐ hòu, xù jīng zhī zuò ěr.
○序卦雜卦《序卦》、《雜卦》皆旁通之說，先儒疑以為非夫子之言，然《否》之大往小來，承《泰》之小往大來也；《解》之利西南，承《蹇》之利西南，不利東北也：是文王已有相受之義也。《益》之六二即《損》之六五也，其辭皆曰「十朋之龜」；《濟》之九三即《濟》之九四也，其辭皆曰「臂無膚」；《未濟》之九四即《即濟》之九三也，其辭皆曰「伐鬼方」：是周公已有反對之義也。必謂六十四卦皆然，則非《易》書之本意。或者夫子嘗言之，而門人廣之，如《春秋·哀十四年》西狩獲麟以後，續經之作耳。

jìn zhòu yě míng yí zhū yě sū shì yuē: zhòu rì sān jiē, gù yuē zhòu dé qí dà shǒu, gù yuē zhū. jìn dāng wén míng zhī shì, qún hòu sì cháo ér chē fú yǐ yōng, yī ràng zhī shì yě míng yí féng hūn luàn zhī shí, qǔ bǐ xiōng cán ér shā fá yòng zhāng, zhēng zhū zhī shì yě. yī yán zhòu, yī yán zhū, qǔ qí yīn xié ěr.
○晉晝也明夷誅也蘇氏曰：「『晝日三接』，故曰晝；『得其大首』，故曰誅。《晉》當文明之世，群後四朝而車服以庸，揖讓之事也；《明夷》逢昏亂之時，取彼兇殘而殺伐用張，征誅之事也。一言晝，一言誅，取其音協爾。」

kǒng zǐ lùn yì kǒng zǐ lùn yì, jiàn yú lùn yǔ zhě èr zhāng ér yǐ: yuē jiā wǒ shù nián, wǔ shí yǐ xué yì, kě yǐ wú dà guò yǐ yuē nán rén yǒu yán yuē: rén ér wú héng, bù kě yǐ zuò wū yī. shàn fū, bù héng qí dé, huò chéng zhī xiū. zǐ yuē: bù zhàn ér yǐ yǐ. shì zé shèng rén zhī suǒ yǐ xué yì zhě, bù guò yōng yán yōng xíng zhī jiān, ér bù zài hu tú shū xiàng shù yě. jīn zhī chuān záo tú xiàng yǐ zì wèi néng zhě, pàn yě. jì zhě yú fū zǐ xué yì zhī yán ér jí jì zhī yuē: zi suǒ yǎ yán, shī shū zhí lǐ, jiē yǎ yán yě. shì zhī fū zǐ píng rì bù yán yì ér qí yán shī shū zhí lǐ zhě, jiē yán yì yě. rén gǒu xún hū shī shū zhí lǐ zhī cháng, ér bù yuè yān, zé zì tiān yòu zhī, jí wú bù lì yǐ. gù qí zuò xì cí chuán, yú huǐ lìn wú jiù zhī zhǐ, tè zhūn zhūn yān ér dà xiàng suǒ yán, fán qí tǐ zhī yú shēn shī zhī yú zhèng zhě, wú fēi yòng yì zhī shì. rán cí běn hū xiàng, gù yuē jūn zǐ jū zé guān qí xiàng ér wán qí cí. guān zhī zhě qiǎn, wán zhī zhě shēn yǐ. qí suǒ yǐ yǔ mín tóng huàn zhě, bì yú cí yān zhe zhī, gù yuē shèng rén zhī qíng jiàn hū cí. ruò tiān yī dì èr yì yǒu tài jí èr zhāng jiē yán shù zhī suǒ qǐ, yì zàn yì zhī suǒ bù kě yí, ér wèi cháng zhuān yǐ xiàng shù jiào rén wèi xué yě. shì gù chū rù yǐ dù, wú yǒu shī bǎo, rú lín fù mǔ, wén wáng zhōu gōng kǒng zǐ zhī yì yě xī yí zhī tú, kāng jié zhī shū, dào jiā zhī yì yě. zì èr zi zhī xué xìng, ér kōng shū zhī rén yū guài zhī shì jǔ cuàn jī yú qí zhōng yǐ wèi yì, ér qí yì wèi fāng shù zhī shū, yú shèng rén guǎ guò fǎn shēn zhī xué qù zhī yuǎn yǐ.
○孔子論《易》孔子論《易》，見於《論語》者二章而已：曰「加我數年，五十以學《易》，可以無大過矣」；曰「南人有言曰：『人而無恆，不可以作巫醫。』善夫，不恆其德，或承之羞。子曰：『不占而已矣。』」是則聖人之所以學《易》者，不過庸言、庸行之間，而不在乎圖書象數也。今之穿鑿圖象以自為能者，畔也。《記》者於夫子學《易》之言而即繼之曰：「子所雅言，詩、書、執禮，皆雅言也。」是知夫子平日不言《易》而其言詩、書、執禮者，皆言《易》也。人苟循乎詩、書、執禮之常，而不越焉，則自天佑之，吉無不利矣。故其作《繫辭傳》，於「悔吝無咎」之旨，特諄諄焉；而《大象》所言，凡其體之於身、施之於政者，無非用《易》之事。然辭本乎象，故曰「君子居則觀其象而玩其辭」。觀之者淺，玩之者深矣。其所以與民同患者，必於辭焉著之，故曰「聖人之情見乎辭」。若「天一地二」、「易有太極」二章皆言數之所起，亦贊《易》之所不可遺，而未嘗專以象數教人為學也。是故「出入以度，無有師保，如臨父母」，文王、周公、孔子之《易》也；希夷之圖，康節之書，道家之《易》也。自二子之學興，而空疏之人、迂怪之士舉竄跡於其中以為《易》，而其《易》為方術之書，於聖人寡過反身之學去之遠矣。

shī sān bǎi, yī yán yǐ bì zhī, yuē sī wú xié. yì liù shí sì guà, sān bǎi bā shí sì yáo, yī yán yǐ bì zhī, yuē bù héng qí dé, huò chéng zhī xiū. fū zǐ suǒ yǐ sī, dé jiàn fū yǒu héng yě yǒu héng rán hòu kě yǐ wú dà guò.
「《詩》三百，一言以蔽之，曰思無邪。」《易》六十四卦，三百八十四爻，一言以蔽之，曰「不恆其德，或承之羞」。夫子所以思，得見夫有恆也；有恆然後可以無大過。

qī bā jiǔ liù yì yǒu qī bā jiǔ liù, ér yáo dàn xì jiǔ liù zhě, jǔ yú zhī yì yě. gù fā qí lì yú qián kūn èr guà yuē yòng jiǔ yòng liù, yòng qí biàn yě. yì yǒu yòng qí bù biàn zhě, chūn qiū chuán mù jiāng yù gěn zhī bā, jìn yǔ dǒng yīn dé tài zhī bā shì yě. gěn yán zhī, èr yáo dú biàn zé míng zhī liù, yú yáo jiē biàn ér èr yáo dú bù biàn zé míng zhī bā, shì zhī qián kūn yì yǒu yòng qī yòng bā shí yě. gān yáo jiē biàn ér chū dú bù biàn, yuē chū qī, qián lóng wù yòng kě yě kūn yáo jiē biàn ér chū dú bù biàn, yuē chū bā, lǚ shuāng, jiān bīng zhì kě yě. zhàn biàn zhě qí cháng yě, zhàn bù biàn zhě qí fǎn yě, gù shèng rén xì zhī jiǔ liù. ōu yáng yǒng shū yuē: yì dào zhàn qí biàn, gù yǐ qí suǒ zhàn zhě míng yáo, bù wèi liù yáo, jiē jiǔ liù yě. dé zhī yǐ.
○七八九六《易》有七、八、九、六，而爻但系九、六者，舉隅之義也。故發其例於《乾》、《坤》二卦曰「用九」、「用六」，用其變也。亦有用其不變者，《春秋傳》穆姜遇《艮》之八，《晉語》董因得《泰》之八是也。《艮》言之，二爻獨變則名之六，余爻皆變而二爻獨不變則名之八，是知《乾》、《坤》亦有用七用八時也。《乾》爻皆變而初獨不變，曰「初七，潛龍勿用」可也；《坤》爻皆變而初獨不變，曰「初八，履霜，堅冰至」可也。占變者其常也，占不變者其反也，故聖人系之九、六。歐陽永叔曰：「《易》道占其變，故以其所占者名爻，不謂六爻，皆九六也。」得之矣。

zhào rǔ méi yì jí wén yuē: dié shī cè shù, fán dé èr shí bā, suī wèi gān yì chēng qī fán dé sān shí èr, suī wèi kūn yì chēng bā.
趙汝梅《易輯聞》曰：「揲蓍策數，凡得二十八，雖為《乾》亦稱七；凡得三十二，雖為《坤》亦稱八。」

yáng yàn líng bǐ lù yuē: yáng sǔn zhī, shǔ rén, bó xué shàn chēng shuō. yú cháng yí yì yòng jiǔ liù, ér wú qī bā. sǔn zhī yún: guà huà qī bā, yáo chēng jiǔ liù.
楊彥齡《筆錄》曰：「楊損之，蜀人，博學善稱說。余嘗疑《易》用九、六，而無七、八。損之云：『卦畫七、八，爻稱九、六。』」

gān zhī cè èr bǎi yī shí yǒu liù, kūn zhī cè bǎi sì shí yǒu sì, yì shì jǔ jiǔ liù yǐ gāi qī bā yě. zhū zǐ wèi qī bā zhī hé, yì sān bǎi yǒu liù shí yě.
《乾》之策二百一十有六，《坤》之策百四十有四，亦是舉九、六以該七、八也。朱子謂七、八之合，亦三百有六十也。

bǔ shì shùn yuē: guān zhàn, wéi xiān bì zhì, kūn mìng yú yuán guī. shī yuē: yuán shǐ yuán móu, yuán qì wǒ guī. hóng fàn yuē: móu jí nǎi xīn, móu jí qīng shì, móu jí shù rén, móu jí bǔ shì. kǒng zǐ zhī zàn yì yě, yì yuē: rén móu guǐ móu. fū shù rén zhì jiàn yě, ér yóu zài shī guī zhī qián, gù jǐn rén zhī míng ér bù néng jué, rán hòu móu zhī guǐ yān. gù gǔ rén zhī yú rén shì yě xìn ér yǒu gōng, yú guǐ yě yán ér bù dú. zi zhī bì xiào, chén zhī bì zhōng, cǐ bù dài bo ér kě zhī yě. qí suǒ dāng wèi, suī xiōng ér bù kě bì yě. gù yuē: yù cóng líng fēn zhī jí zhàn xī, xīn yóu yù ér hú yí. yòu yuē: yòng jūn zhī xīn, xíng jūn zhī yì, guī cè chéng bù néng zhī cǐ shì. shàn zāi! qū zǐ zhī yán, qí shèng rén zhī tú yú!
○卜筮舜曰：「官占，惟先蔽志，昆命於元龜。」《詩》曰：「爰始爰謀，爰契我龜。」《洪範》曰：「謀及乃心，謀及卿士，謀及庶人，謀及卜筮。」孔子之贊《易》也，亦曰：「人謀鬼謀。」夫庶人至賤也，而猶在蓍龜之前，故盡人之明而不能決，然後謀之鬼焉。故古人之於人事也信而有功，於鬼也嚴而不瀆。子之必孝，臣之必忠，此不待卜而可知也。其所當為，雖凶而不可避也。故曰：「欲從靈氛之吉占兮，心猶豫而狐疑。」又曰：「用君之心，行君之意，龜策誠不能知此事。」善哉！屈子之言，其聖人之徒歟！

bǔ jū, qū yuán zì zuò, shè wèi wèn dá, yǐ jiàn cǐ xīn, fēi guǐ shén jí xiōng zhī suǒ de ér yí ěr. wáng yì xù nǎi yuē: xīn mí yì huò, bù zhī suǒ wèi, wǎng zhì tài bo zhī jiā, jué zhī shī guī, jì wén yì cè, yǐ dìng xián yí. zé yǔ qū zǐ zhī zhǐ dà xiāng bèi lì yǐ. hóng xìng zǔ bǔ zhù yuē: cǐ piān shàng jù jiē yuán suǒ cóng, xià jù jiē yuán suǒ qù. shí zhī rén qù qí suǒ dāng cóng, cóng qí suǒ dāng qù. qí suǒ wèi jí, nǎi yuán suǒ wèi xiōng yě. kě wèi dé qū zǐ zhī xīn zhě yǐ.
《卜居》，屈原自作，設為問答，以見此心，非鬼神吉凶之所得而移耳。王逸《序》乃曰：「心迷意惑，不知所為，往至太卜之家，決之蓍龜，冀聞異策，以定嫌疑。」則與屈子之旨大相背戾矣。洪興祖補註曰：「此篇上句皆原所從，下句皆原所去。時之人去其所當從，從其所當去。其所謂吉，乃原所謂凶也。」可謂得屈子之心者矣。

lǐ jì shǎo yí: wèn bǔ shì yuē: yì yǔ? zhì yǔ? yì zé kě wèn, zhì zé fǒu. zi xiào chén zhōng, yì yě wéi hài jiù lì, zhì yě. bǔ shì zhě, xiān wáng suǒ yǐ jiào rén qù lì huái rén yì yě. shí tái zhòng zú, wú shì zi, yǒu shù zǐ liù rén, bo suǒ yǐ wèi hòu zhě. yuē: mù yù pèi yù zé zhào. wǔ rén zhě jiē mù yù pèi yù, shí qí zǐ yuē: shú yǒu zhí qīn zhī sàng, ér mù yù pèi yù zhě hū! bù mù yù pèi yù, shí qí zi zhào. wèi rén yǐ guī wèi yǒu zhī yě. nán kuǎi jiāng pàn, méi shì zhī, yù kūn zhī bǐ, yuē: huáng shang yuán jí. zi fú huì bó yuē: zhōng xìn zhī shì zé kě, bù rán bì bài. wài qiáng nèi wēn, zhōng yě hé yǐ lǜ zhēn, xìn yě. gù yuē huáng táng xiōng jí. huáng, zhōng zhī sè yě shang, xià zhī shì yě. yuán, shàn zhī zhǎng yě. zhōng bù zhōng, bù dé qí sè xià bù gòng, bù dé qí shì shì bù shàn, bù dé qí jí. qiě fú yì bù kě yǐ zhàn xiǎn, yóu yǒu què yě. shì suī jí, wèi yě. nán kuǎi guǒ bài. shì yǐ yán jūn píng zhī bǔ shì yě, yǔ rén zǐ yán yī yú xiào, yǔ rén dì yán yī yú shùn, yǔ rén chén yán yī yú zhōng. ér gāo yǔn yì yǒu shì zhě, dāng yī fù yáo xiàng, quàn yǐ zhōng xiào zhī lùn, qí zhī bǔ shì zhī zhǐ yǐ.
《禮記·少儀》：「問卜筮曰：『義與？志與？義則可問，志則否。』」子孝臣忠，義也；違害就利，志也。卜筮者，先王所以教人去利懷仁義也。石駘仲卒，無適子，有庶子六人，卜所以為後者。曰：「沐浴佩玉則兆。」五人者皆沐浴佩玉，石祁子曰：「孰有執親之喪，而沐浴佩玉者乎！」不沐浴佩玉，石祁子兆。衛人以龜為有知也。南蒯將叛，枚筮之，遇《坤》之《比》，曰：「黃裳元吉。」子服惠伯曰：「忠信之事則可，不然必敗。外強內溫，忠也；和以率貞，信也。故曰黃堂凶吉。黃，中之色也；裳，下之飾也。元，善之長也。中不忠，不得其色；下不共，不得其飾；事不善，不得其極。且夫《易》不可以占險，猶有闕也。筮雖吉，未也。」南蒯果敗。是以嚴君平之卜筮也，與人子言「依於孝」，與人弟言「依於順」，與人臣言「依於忠」。而高允亦有筮者，當依附爻象，勸以忠孝之論，其知卜筮之旨矣。

shēn jiàn: huò wèn bǔ shì yuē: dé sī yì, fǒu sī sǔn. yuē: hé wèi yě? jí ér jì xiōng ér jiù zhī wèi dé, jí ér shì xiōng ér dài zhī wèi sǔn.
《申鑒》：「或問卜筮曰：『德斯益，否斯損。』曰：『何謂也？吉而濟凶而救之謂德，吉而恃凶而怠之謂損。』」

jūn zǐ jiāng yǒu wèi yě, jiāng yǒu xíng yě, wèn yān ér yǐ yán, qí shòu mìng yě rú xiāng, gào qí wèi yě, gào qí xíng yě, sǐ shēng yǒu mìng, fù guì zài tiān. ruò shì, zé wú kě wèi yě, wú kě xíng yě. bù dāng wèn, wèn yì bù gào yě. yì yǐ qián mín yòng yě, fēi yǐ wèi rén qián zhī yě. qiú qián zhī, fēi shèng rén zhī dào yě. shì yǐ shǎo yí zhī xùn yuē: wú cè wèi zhì.
君子將有為也，將有行也，問焉而以言，其受命也如鄉，告其為也，告其行也，死生有命，富貴在天。若是，則無可為也，無可行也。不當問，問亦不告也。《易》以前民用也，非以為人前知也。求前知，非聖人之道也。是以《少儀》之訓曰：「毋測未至。」

guō pú cháng guò yán hán, yù wèi zhī shì, hán yuē: nián zài tiān, wèi zài rén, xiū jǐ ér tiān bù yǔ zhě, mìng yě shǒu dào ér rén bù zhī zhě, xìng yě. zì yǒu xìng mìng, wú láo shī guī.
郭璞嘗過顏含，欲為之筮，含曰：「年在天，位在人，修己而天不與者，命也；守道而人不知者，性也。自有性命，無勞蓍龜。」

wén zhōng zǐ zi wèi: běi shān huáng gōng shàn yī, xiān qǐn shí ér hòu zhēn yào fén yīn hóu shēng shàn shì, xiān rén shì ér hòu shuō guà.
文中子子謂：「北山黃公善醫，先寢食而後針藥；汾陰侯生善筮，先人事而後說卦。」

jīn shǐ fāng jì chuán xù yuē: gǔ zhī wèi shù yǐ jí xiōng dǎo rén ér wèi shàn, hòu shì shù zhě huò yǐ xiū jiù dǎo rén ér wèi bù shàn.
《金史·方伎傳序》曰：「古之為術以吉凶導人而為善，後世術者或以休咎導人而為不善。」