strong sān jūn strong
三军
guó yǒu sān jūn hé? suǒ yǐ jiè fēi cháng, fá wú dào, zūn zōng miào, zhòng shè jì, ān bù wàng wēi yě. hé yǐ yán yǒu sān jūn yě? lún yǔ yuē:" zi xíng sān jūn, zé shuí yǔ?" shī yún:" zhōu wáng yú mài, liù shī jí zhī." sān jūn zhě hé fǎ? fǎ tiān dì rén yě. yǐ wéi wǔ rén wéi wǔ, wǔ wǔ wèi liǎng, sì liǎng wèi zú, wǔ zú wèi lǚ, wǔ lǚ wèi shī, shī èr qiān wǔ bǎi rén, shī wèi yī jūn, liù shī yī wàn wǔ qiān rén yě. chuán yuē:" yī rén bì sǐ, shí rén bù néng dāng bǎi rén bì sǐ, qiān rén bù néng dāng qiān rén bì sǐ, wàn rén bù néng dāng wàn rén bì sǐ, héng xíng tiān xià." suī yǒu wàn rén, yóu qiān ràng zì yǐ wéi bù zú, gù fù jiā wǔ qiān rén, yīn fǎ yuè shù. yuè zhě, qún yīn zhī zhǎng yě. shí èr yuè zú yǐ qióng jìn yīn yáng bèi wù chéng gōng. èr qiān rén yì zú yǐ zhēng fá bú yì, zhì tài píng yě. gǔ liáng zhuàn yuē:" tiān zǐ yǒu liù jūn, zhū hóu shàng guó sān jūn, cì guó èr jūn, xià guó yī jūn." zhū hóu suǒ yǐ yī jūn zhě hé? zhū hóu, fān píng zhī chén yě, rèn bīng gé zhī zhòng, jù yī fāng zhī nán, gù dé yǒu yī jūn yě.
国有三军何?所以戒非常,伐无道,尊宗庙,重社稷,安不忘危也。何以言有三军也?《论语》曰:“子行三军,则谁与?”《诗》云:“周王于迈,六师及之。”三军者何法?法天、地、人也。以为五人为伍,五伍为两,四两为卒,五卒为旅,五旅为师,师二千五百人,师为一军,六师一万五千人也。《传》曰:“一人必死,十人不能当;百人必死,千人不能当;千人必死,万人不能当;万人必死,横行天下。”虽有万人,犹谦让自以为不足,故复加五千人,因法月数。月者,群阴之长也。十二月足以穷尽阴阳备物成功。二千人亦足以征伐不义,致太平也。《谷梁传》曰:“天子有六军,诸侯上国三军,次国二军,下国一军。”诸侯所以一军者何?诸侯,蕃屏之臣也,任兵革之重,距一方之难,故得有一军也。
wáng zhě zhēng fá, suǒ yǐ bì pí biàn sù zé hé? fá zhě xiōng shì, sù fú, shì yǒu qī chuàng yě. fá zhě zhì, gù yī gǔ fú. lǐ yuē:" sān wáng gòng pí biàn sù zé, fú yì pí sù zé, yòu zhāo yú rén, yì pí biàn." zhī fá yì pí.
王者征伐,所以必皮弁素帻何?伐者凶事,素服,示有凄怆也。伐者质,故衣古服。《礼》曰:“三王共皮弁素帻,服亦皮素帻,又招虞人,亦皮弁。”知伐亦皮。
wáng zhě jiāng chū, cí yú mí hái, gé zǔ mí zhě, yán zi cí miàn zhī lǐ, zūn qīn zhī yì yě. wáng zhì yuē:" wáng zhě jiāng chū, lèi yú shàng dì, yí yú shè, zào yú mí." shàng shū yuē:" guī jiǎ yú yì zǔ." chū suǒ yǐ gào tiān? zhì gào zǔ wú èr yuán hòu. miào hòu gào zhě. shì bù gǎn liú zūn zhě zhī mìng yě. gào tiān hé. shì bù gǎn zì zhuān yě, fēi chū cí fǎn miàn zhī dào yě, yǔ zōng miào yì yì. hái bù fù gào tiān zhě, tiān dào zhì wú nèi wài, gù bù fù gào yě. shàng shū yán:" guī jiǎ yú zǔ mí." bú jiàn gào yú tiān, zhī bù gào yě.
王者将出,辞于祢;还,格祖、祢者,言子辞面之礼,尊亲之义也。《王制》曰:“王者将出,类于上帝,宜于社,造于祢。”《尚书》曰:“归假于艺祖。”出所以告天?至告祖无二元后。庙后告者。示不敢留尊者之命也。告天何。示不敢自专也,非出辞反面之道也,与宗庙异义。还不复告天者,天道质无内外,故不复告也。《尚书》言:“归假于祖祢。”不见告于天,知不告也。
wáng zhě shòu mìng, zhì jiā xiān fá, wén jiā xiān zhèng hé? zhì jiā zhī tiān mìng jǐ yě, shǐ jǐ zhū wú dào, jīn zhū, dé wèi wáng, gù xiān fá. wén jiā yán tiān mìng yǐ chéng, wèi wáng zhě nǎi dé zhū fá wáng zhě ěr, gù xiān gǎi zhēng shuò yě. yòu gǎi zhēng shuò zhě, wén dài qí zhì yě. wén zhě xiān qí wén, zhì zhě xiān qí zhì, gù lún yǔ yuē:" yǔ xiǎo zi lǚ, gǎn zhāo gào yú huáng tiān shàng dì." cǐ tāng fá jié gào tiān, yòng yóu jiā zhī fǎ yě. shī yún:" mìng cǐ wén wáng, yú zhōu yú jīng." cǐ yán wén wáng zhū fá, gù gǎi hào wèi zhōu, yì yì wèi jīng yě, míng tiān zhe zhōng chén xiào zǐ zhī yì yě. tāng qīn běi miàn chēng chén ér shì jié, bù rěn xiāng zhū yě. lǐ yuē:" tāng fàng jié, wǔ fá zhòu shí yě."
王者受命,质家先伐,文家先正何?质家之天命己也,使己诛无道,今诛,得为王,故先伐。文家言天命已成,为王者乃得诛伐王者耳,故先改正朔也。又改正朔者,文代其质也。文者先其文,质者先其质,故《论语》曰:“予小子履,敢昭告于皇天上帝。”此汤伐桀告天,用尤家之法也。《诗》云:“命此文王,于周于京。”此言文王诛伐,故改号为周,易邑为京也,明天著忠臣孝子之义也。汤亲北面称臣而事桀,不忍相诛也。《礼》曰:“汤放桀,武伐纣时也。”
wáng fǎ tiān zhū zhě, tiān zǐ zì chū zhě, yǐ wéi wáng zhě nǎi tiān zhī suǒ lì, ér yù móu wēi shè jì, gù zì chū, zhòng tiān mìng yě. fàn wáng fǎ, shǐ fāng bó zhū zhī. shàng shū yuē:" mìng yǔ wéi gōng xíng tiān zhī fá." cǐ suǒ yǐ yán kāi zì chū fá yǒu hù yě. wáng zhì yuē:" cì zhī gōng shǐ, nǎi dé zhuān zhēng fá." fàn wáng zhū zhě yě.
王法天诛者,天子自出者,以为王者乃天之所立,而欲谋危社稷,故自出,重天命也。犯王法,使方伯诛之。《尚书》曰:“命予惟恭行天之罚。”此所以言开自出伐有扈也。《王制》曰:“赐之弓矢,乃得专征伐。”犯王诛者也。
dài fū jiāng bīng chū, bì bù yù zhě, yù shèng qí wēi, shǐ shì zú yī yì xì xīn yě. gù dàn wén jiāng jūn lìng, bù wén jūn mìng yě, míng jìn tuì dài fū yě. chūn qiū chuán yuē:" cǐ shòu mìng yú jūn, rú fá qí zé hái hé? dà qí bù fá sàng yě." dài fū yǐ jūn mìng chū, jìn tuì zài dài fū yě.
大夫将兵出,必不御者,欲盛其威,使士卒一意系心也。故但闻将军令,不闻君命也,明进退大夫也。《春秋传》曰:“此受命于君,如伐齐则还何?大其不伐丧也。”大夫以君命出,进退在大夫也。
tiān zǐ qiǎn jiàng jūn bì yú miào hé? shì bù gǎn zì zhuān yě. dú yú zǔ miào hé? zhì fǎ dù zhě zǔ yě. wáng zhì yuē:" shòu mìng yú zǔ, shòu chéng yú xué." cǐ yán yú zǔ miào mìng qiǎn zhī yě.
天子遣将军必于庙何?示不敢自专也。独于祖庙何?制法度者祖也。《王制》曰:“受命于祖,受成于学。”此言于祖庙命遣之也。
wáng fǎ nián cǐ shòu bīng hé? zhòng bù jué rén sì yě. shī xíng bù bì shèng, gù xū qí yǒu shì sì. nián liù shí guī bīng zhě hé? bù rěn bìng dòu rén fù zǐ yě. wáng zhì yuē:" liù shí bù yù fú róng." yòu yuē:" bā shí yī zi bù cóng zhèng, jiǔ shí jiā bù cóng zhèng, fù mǔ zhī sàng sān nián bù cóng zhèng, qí shuāi dà gōng sān yuè bù cóng zhèng, fèi jí fēi rén bù yǎng zhě yī rén bù cóng zhèng."
王法年此受兵何?重不绝人嗣也。师行不必胜,故须其有世嗣。年六十归兵者何?不忍并斗人父子也。《王制》曰:“六十不预服戎。”又曰:“八十一子不从政,九十家不从政,父母之丧三年不从政,齐衰、大功三月不从政,废疾非人不养者一人不从政。”
gǔ zhě shī chū bù yú shí zhě, wèi yuàn sī yě. tiān dào yī shí shēng. yī shí yǎng. rén zhě, tiān zhī guì wù yě. yú shí zé nèi yǒu yuàn nǚ. wài yǒu kuàng fū. shī yún:" xī wǒ wǎng yǐ, yáng liǔ yī yī jīn wǒ lái sī, yǔ xuě fēi fēi." chūn qiū yuē:" sòng rén qǔ cháng gě." chuán yuē:" wài qǔ yì bù shū, cǐ hé yǐ shū? jiǔ yě."
古者师出不逾时者,为怨思也。天道一时生。一时养。人者,天之贵物也。逾时则内有怨女。外有旷夫。《诗》云:“昔我往矣,杨柳依依;今我来思,雨雪霏霏。”《春秋》曰:“宋人取长葛。”《传》曰:“外取邑不书,此何以书?久也。”
wáng zhě yǒu sān nián zhī sàng, yí dí yǒu nèi qīn fá zhī zhě, zhòng tiān zhū, wèi zōng miào shè jì yě. chūn qiū chuán yuē:" tiān wáng jū dí quán." chuán yuē:" cǐ wèi sān nián, qí chēng tiān wáng hé? zhe yǒu tiān zǐ yě."
王者有三年之丧,夷狄有内侵伐之者,重天诛,为宗庙社稷也。《春秋传》曰:“天王居狄泉。”《传》曰:“此未三年,其称天王何?著有天子也。”
strong zhū fá strong
诛伐
zhū bù bì qīn qī hé? suǒ yǐ zūn jūn bēi chén, qiáng gān ruò zhī, míng shàn è shàn è zhī yì yě. chūn qiū chuán yuē:" jì zǐ shā qí mǔ xiōng, hé shàn? shì zhū bù bì mǔ xiōng, jūn chén zhī yì." shàng shū yuē:" sì zhèn dàn yǐ ěr dōng zhēng." zhū dì yě.
诛不避亲戚何?所以尊君卑臣,强干弱枝,明善恶善恶之义也。《春秋传》曰:“季子煞其母兄,何善?示诛不避母兄,君臣之义。”《尚书》曰:“肆朕诞以尔东征。”诛弟也。
zhū hóu yǒu sān nián zhī sàng, yǒu zuì qiě bù zhū hé? jūn zǐ shù jǐ, āi xiào zǐ zhī sī mù, bù rěn jiā xíng fá. chūn qiū chuán yuē:" jìn shì gài shuài shī qīn qí zhì gǔ, wén qí hóu zú, nǎi hái." chuán yuē:" dà qí bù fá sàng yě."
诸侯有三年之丧,有罪且不诛何?君子恕己,哀孝子之思慕,不忍加刑罚。《春秋传》曰:“晋士丐帅师侵齐至谷,闻齐侯卒,乃还。”《传》曰:“大其不伐丧也。”
zhū hóu zhī yì, fēi tiān zǐ zhī mìng, bù dé dòng zhòng qǐ bīng zhū bú yì zhě, suǒ yǐ qiáng gān ruò zhī, zūn tiān zǐ, bēi zhū hóu. lún yǔ yuē:" tiān xià yǒu dào, zé lǐ yuè zhēng fá zì tiān zǐ chū tiān xià wú dào, zé lǐ yuè zhēng fá zì zhū hóu chū." shì wú shèng xián fāng bó, zhū hóu yǒu xiāng miè zhě, lì néng jiù zhě kě yě. lún yǔ yuē:" chén héng shì qí jūn, kǒng zǐ mù yù ér cháo, qǐng tǎo zhī." wáng zhě hóu zhī zǐ cuàn shì qí jūn ér lì, chén xià de zhū zhī zhě, guǎng tǎo zéi zhī yì yě. chūn qiū chuán yuē:" chén shì jūn, chén bù tǎo zéi, fēi chén yě." yòu yuē:" cài shì zǐ bān shì qí jūn, chǔ zi zhū zhī."
诸侯之义,非天子之命,不得动众起兵诛不义者,所以强干弱枝,尊天子,卑诸侯。《论语》曰:“天下有道,则礼乐、征伐自天子出;天下无道,则礼乐、征伐自诸侯出。”世无圣贤方伯,诸侯有相灭者,力能救者可也。《论语》曰:“陈恒弑其君,孔子沐浴而朝,请讨之。”王者侯之子篡弑其君而立,臣下得诛之者,广讨贼之义也。《春秋传》曰:“臣弑君,臣不讨贼,非臣也。”又曰:“蔡世子班弑其君,楚子诛之。”
wáng zhě shòu mìng ér qǐ, zhū hóu yǒu chén shì jūn ér lì, dāng zhū jūn shēn sǐ, zi bù dé jì zhě, yǐ qí nì, wú suǒ tiān yě. shī yún:" wú fēng mí yú ěr bāng, wéi wáng qí chóng zhī." cǐ yán zhuī zhū dà zuì yě. huò dào tiān zǐ tǔ dì, zì lì wèi zhū hóu, jué zhī ér yǐ.
王者受命而起,诸侯有臣弑君而立,当诛君身死,子不得继者,以其逆,无所天也。《诗》云:“毋封靡于尔邦,惟王其崇之。”此言追诛大罪也。或盗天子土地,自立为诸侯,绝之而已。
fù shā qí zi dāng zhū hé? yǐ wéi tiān dì zhī xìng, rén wéi guì, rén jiē tiān suǒ shēng yě, tuō fù mǔ qì ér shēng ěr. wáng zhě yǐ yǎng zhǎng ér jiào zhī, gù fù bù dé zhuān yě. chūn qiū chuán yuē:" jìn hóu shā shì zǐ shēn shēng bù chū cài."
父煞其子当诛何?以为天地之性,人为贵,人皆天所生也,托父母气而生耳。王者以养长而教之,故父不得专也。《春秋传》曰:“晋侯煞世子申生不出蔡。”
nìng rén dāng zhū hé? wèi qí luàn shàn xíng, qīng fù guó zhèng. hán shī nèi zhuàn yuē:" kǒng zǐ wèi lǔ sī kòu, xiān zhū shǎo zhèng mǎo." wèi nìng dào yǐ xíng, dí guó zhèng yě. nìng dào wèi xíng, zhāng míng yuǎn zhī ér yǐ. lún yǔ yuē:" fàng zhèng shēng, yuǎn nìng rén."
佞人当诛何?为其乱善行,倾覆国政。《韩诗内传》曰:“孔子为鲁司寇,先诛少正卯。”谓佞道已行,敌国政也。佞道未行,章明远之而已。《论语》曰:“放郑声,远佞人。”
zi dé wèi fù bào chóu zhě, chén zǐ yú jūn fù, qí yì yī yě. zhōng chén xiào zǐ suǒ yǐ bù néng yǐ, yǐ ēn yì bù kě duó yě. gù yuē: fù zhī chóu bù yǔ gòng tiān xià, xiōng dì zhī chóu bù yǔ gòng guó, péng yǒu zhī chóu bù yǔ tóng cháo, zú rén zhī chóu bù gòng lín. gù chūn qiū chuán yuē:" zi bù fù chóu, fēi zi." tán gōng jì. zi xià wèn yuē:" jū xiōng dì zhī chóu rú zhī hé? shì bù yǔ tóng guó, xián jūn mìng, yù zhī bù dòu." fù mǔ yǐ yì jiàn shā, zi bù fù chóu zhě, wèi wǎng lái bù zhǐ yě. chūn qiū yuē:" fù bù shòu zhū, zi fù chóu, kě yě."
子得为父报仇者,臣子于君父,其义一也。忠臣孝子所以不能已,以恩义不可夺也。故曰:父之仇不与共天下,兄弟之仇不与共国,朋友之仇不与同朝,族人之仇不共邻。故《春秋传》曰:“子不复仇,非子。”檀弓记。子夏问曰:“居兄弟之仇如之何?仕不与同国,衔君命,遇之不斗。”父母以义见杀,子不复仇者,为往来不止也。《春秋》曰:“父不受诛,子复仇,可也。”
zhū yóu zé yě. zhū qí rén, zé qí zuì, jí qí guò è. chūn qiū yuē:" chǔ zi qián yòu cài hóu bān, shā zhī yú shēn." chuán yuē:" zhū jūn zhī zǐ bù lì."
诛犹责也。诛其人,责其罪,极其过恶。《春秋》曰:“楚子虔诱蔡侯班,煞之于申。”《传》曰:“诛君之子不立。”
tǎo zhě hé wèi? tǎo yóu chú yě, yù yán chén dāng sǎo chú jūn zhī zéi. chūn qiū yuē:" wèi rén shā zhōu xū yú pú." chuán yuē:" qí chēng rén hé? tǎo zéi zhī cí yě."
讨者何谓?讨犹除也,欲言臣当扫除君之贼。《春秋》曰:“卫人杀州吁于濮。”《传》曰:“其称人何?讨贼之辞也。”
fá zhě hé wèi fá jī yě, yù yán fá jī zhī yě. shàng shū yuē:" wǔ wáng fá zhòu."
伐者何谓伐击也,欲言伐击之也。《尚书》曰:“武王伐纣。”
zhēng zhě hé wèi yě? zhēng yóu zhèng yě, yù yán qí zhèng yě, qīng zhòng cóng cí yě. dàn yǐ ěr dōng zhēng. zhū lù fǔ yě. yòu yuē:" jiǎ xū, wǒ wéi zhēng xú róng."
征者何谓也?征犹正也,欲言其正也,轻重从辞也。诞以尔东征。诛禄甫也。又曰:“甲戌,我惟征徐戎。”
zhàn zhě hé wèi yě? shàng shū dà chuán yuē:" zhàn zhě, dàn jǐng zhī yě." chūn qiū chèn yuē:" zhàn zhě, yán gǎi yě."
战者何谓也?《尚书大传》曰:“战者,惮警之也。”《春秋谶》曰:“战者,延改也。”
shì zhě shì yě, yù yán chén zǐ shā qí jūn fù bù gǎn zú, hòu jiān sī shì, kě shāo shāo shì zhī. yì yuē:" chén shì qí jūn, zi shì qí fù, fēi yī zhāo yī xī zhī gù yě."
弑者试也,欲言臣子杀其君父不敢卒,候间司事,可稍稍弑之。《易》曰:“臣弑其君,子弑其父,非一朝一夕之故也。”
cuàn zhě hé wèi yě? cuàn yóu duó yě, qǔ yě, yù yán shù duó dí, niè duó zōng, yǐn duó qǔ qí wèi. chūn qiū chuán yuē:" qí yán rù hé? cuàn cí yě."
篡者何谓也?篡犹夺也,取也,欲言庶夺嫡,孽夺宗,引夺取其位。《春秋传》曰:“其言入何?篡词也。”
xí zhě hé wèi yě? xíng bù jiǎ tú, yǎn rén bù bèi yě. chūn qiū chuán yuē:" qí wèi zhī qín hé? yí dí zhī yě. hé wèi yí dí zhī? qín bó jiāng xí zhèng." rù guó yǎn rén bù bèi, xíng bù jiǎ tú, rén xián méi, mǎ jiāng lēi, zhòu fú yè xíng, wèi xí yě. zhū hòu jiā guó, rù rén jiā, yí gào zhǔ rén, suǒ yǐ zūn jìng fáng bìng jiān yě. chūn qiū chuán yuē:" huán gōng jià tú yú chén ér fá chǔ." lǐ yuē:" shǐ cì jiè xiān jiǎ tú, yòng shù bó." jí rú shì, zhū hóu mài wáng zhě dào, lǐ wú wǎng bù fǎn, fēi wèi suǒ mài zhě yě. jiāng rù rén guó, xiān shǐ dài fū zhí bì jiǎ dào, zhǔ rén yì qiǎn dài fū yíng yú jiāo, wèi bīn zhǔ, shè lǐ ér dài zhī, shì qí xiāng zūn jìng yě. fáng bìng jiān nài hé? zhū hóu zhī xíng, bì yǒu shī lǚ, kǒng yǎn rén bù bèi, shì zú liǎn qǔ héng chí, xiān jiǎ tú zé yù bèi zhī yǐ.
袭者何谓也?行不假途,掩人不备也。《春秋传》曰:“其谓之秦何?夷狄之也。曷为夷狄之?秦伯将袭郑。”入国掩人不备,行不假途,人衔枚,马缰勒,昼伏夜行,为袭也。诸侯家国,入人家,宜告主人,所以尊敬、防并兼也。《春秋传》曰:“桓公假途于陈而伐楚。”《礼》曰:“使次介先假途,用束帛。”即如是,诸侯卖王者道,礼无往不反,非谓所卖者也。将入人国,先使大夫执币假道,主人亦遣大夫迎于郊,为宾主,设礼而待之,是其相尊敬也。防并兼奈何?诸侯之行,必有师旅,恐掩人不备,士卒敛取恒迟,先假途则预备之矣。
strong jiàn zhēng strong
谏诤
dōng zhì, suǒ yǐ xiū bīng bù jǔ shì. bì kāi dì lǚ bù xíng hé, cǐ rì yáng qì wēi ruò. wáng zhě chéng tiān lǐ wù, gù lǜ tiān xià jìng, bù fù xíng yì, fú zhù wēi qì chéng wàn wù yě. gù xiào jīng xiān yuē:" xià zhì yīn qì shǐ dòng. dōng zhì yáng qì shǐ méng." yì yuē: xiān wáng yǐ zhì rì bì kāi. dì lǚ bù xíng. xià zhì yīn shǐ qǐ. fǎn dà rè hé. yīn qì shǐ qǐ, yáng qì tuī ér shàng. gù dà rè yě. dōng zhì yáng shǐ qǐ yīn qì tuī ér shàng. gù dà hán yě.
冬至,所以休兵不举事。闭开啇旅不行何,此日阳气微弱。王者承天理物,故率天下静,不复行役,扶助微气成万物也。故孝经纖曰:“夏至阴气始动。冬至阳气始萌。”易曰:先王以至日闭开。啇旅不行。夏至阴始起。反大热何。阴气始起,阳气推而上。故大热也。冬至阳始起阴气推而上。故大寒也。
chén suǒ yǐ yǒu jiàn jūn zhī yì hé? jìn zhōng nà chéng yě. ài zhī néng wú láo hū? zhōng yān néng wú huì hū? xiào jīng yuē:" tiān zǐ yǒu zhēng chén qī rén, suī wú dào, bù shī qí tiān xià zhū hóu yǒu zhēng chén wǔ rén, suī wú dào, bù shī qí guó dài fū yǒu zhēng chén sān rén, suī wú dào, bù shī qí jiā shì yǒu zhēng yǒu, zé shēn bù lí yú lìng míng fù yǒu zhēng zi, zé shēn bù xiàn yú bú yì."
臣所以有谏君之义何?尽忠纳诚也。爱之能无劳乎?忠焉能无诲乎?《孝经》曰:“天子有诤臣七人,虽无道,不失其天下;诸侯有诤臣五人,虽无道,不失其国;大夫有诤臣三人,虽无道,不失其家;士有诤友,则身不离于令名;父有诤子,则身不陷于不义。”
tiān zǐ zhì zuǒ fǔ yòu bì qián yí hòu chéng, yǐ shùn. zuǒ fǔ zhǔ xiū zhèng, lá bù fǎ. yòu bì zhǔ jiū, zhōu yán shī qīng. qián yí zhǔ jiū dù, dìng dé jīng. hòu chéng zhǔ kuāng zhèng, cháng kǎo biàn tiān. sì bì xìng dào, lǜ zhǔ xíng rén. fū yáng biàn yú qī, yǐ sān chéng, gù jiàn sān gōng, xù sì zhēng, liè qī rén, suī wú dào, bù shī tiān xià, zhàng pì xián yě.
天子置左辅、右弼、前疑、后承,以顺。左辅主修政,剌不法。右弼主纠,周言失倾。前疑主纠度,定德经。后承主匡正,常考变天。四弼兴道,率主行仁。夫阳变于七,以三成,故建三公,序四诤,列七人,虽无道,不失天下,杖辟贤也。
zhū hóu zhēng, bù cóng dé qù hé? yǐ qū zūn shēn bēi, gū è jūn yě. qù yuē:" mǒu zhì xìng wán dùn." yán yú bù rèn yòng, qǐng tuì bì xián. rú shì zhī shì dài yǐ lǐ, chén dài fàng rú bù yǐ lǐ dài, suì qù. jūn dài zhī yǐ lǐ nài hé? yuē:" yǔ shú sī fū zǐ yán, wèi dé qí dào. jīn zi bù qiě liú, shèng wáng zhī zhì, wú sāi xián zhī lù, fū zǐ yù hé zhī?" zé qiǎn dài fū sòng zhì yú jiāo.
诸侯诤,不从得去何?以屈尊申卑,孤恶君也。去曰:“某质性顽钝。”言愚不任用,请退避贤。如是之是待以礼,臣待放;如不以礼待,遂去。君待之以礼奈何?曰:“予熟思夫子言,未得其道。今子不且留,圣王之制,无塞贤之路,夫子欲何之?”则遣大夫送至于郊。
bì sān jiàn zhě hé? yǐ wéi dé jūn chén zhī yì, bì děi yú jiāo zhě, zhōng hòu zhī zhì yě, jì jūn jué wù néng yòng zhī. suǒ yǐ bì sān nián, gǔ zhě chén xià yǒu dà sàng, jūn zǐ nián bù hū qí mén, suǒ yǐ fù jūn ēn. jīn jǐ suǒ yán, bù hé yú lǐ yì, jūn yù zuì zhī, kě de yě. yuán shén qì yuē:" sān jiàn dài fàng, fù sān nián, jǐn quán quán yě." suǒ yǐ yán fàng zhě, chén wèi jūn huì, ruò yán yǒu zuì fàng zhī yě.
必三谏者何?以为得君臣之义,必得于郊者,忠厚之至也,冀君觉悟能用之。所以必三年,古者臣下有大丧,君子年不呼其门,所以复君恩。今己所言,不合于礼义,君欲罪之,可得也。《援神契》曰:“三谏待放,复三年,尽惓惓也。”所以言放者,臣为君讳,若言有罪放之也。
suǒ jiàn shì yǐ xíng zhě, suì qù bù liú. fán dài fàng zhě, jì jūn yòng qí yán ěr, shì yǐ xíng, gè qù wú wéi liú zhī. yì yuē:" jiè rú shí, bù zhōng rì, zhēn jí." lún yǔ yuē:" sān rì bù cháo, kǒng zǐ xíng."
所谏事已行者,遂去不留。凡待放者,冀君用其言耳,事已行,各去无为留之。《易》曰:“介如石,不终日,贞吉。”《论语》曰:“三日不朝,孔子行。”
chén dài yú jiāo zhě, jūn jué qí lù zhě, shì bù yù qù yě, dào bù hé ěr. lù cān sān yǔ zhī, yī liú yǔ qí qī zhǎng zǐ, shǐ zhōng jì zōng miào. cì zhī huán zé fǎn, cì zhī jué zé qù, míng jūn zǐ zhòng chǐ yě. wáng dù jì yuē: fǎn zhī yǐ jué, qí bù dài fàng zhě, yì yǔ zhī wù. míng yǒu jiè zhǔ wú jiè mín yě." shī yuē:" shì jiāng qù rǔ, shì bǐ lè tǔ."
臣待于郊者,君绝其禄者,示不欲去也,道不合耳。禄参三与之,一留与其妻、长子,使终祭宗庙。赐之环则反,赐之玦则去,明君子重耻也。《王度记》曰:反之以玦,其不待放者,亦与之物。明有介主无介民也。”《诗》曰:“逝将去汝,适彼乐土。”
huò yuē: tiān zǐ zhī chén, bù dé yán fàng. tiān zǐ yǐ tiān xià wéi jiā yě. qīn shǔ jiàn bù dài fàng zhě, gǔ ròu wú xiāng qù lí zhī yì yě. chūn qiū chuán yuē:" sī mǎ pí yuē:' qǐng chù hū cǐ, chén qǐng guī." zi pí zhě, chǔ gōng zǐ yě, shí bù dài fàng.
或曰:天子之臣,不得言放。天子以天下为家也。亲属谏不待放者,骨肉无相去离之义也。《春秋传》曰:“司马皮曰:‘请处乎此,臣请归。”子皮者,楚公子也,时不待放。
shì bù dé jiàn zhě, shì jiàn, bù dé yù zhèng shì, gù bù dé jiàn yě. móu jí zhī, dé gù jǐn qí zhōng ěr. lǐ bǎo fù yuē:" dài fū jìn jiàn, shì chuán mín yǔ."
士不得谏者,士贱,不得豫政事,故不得谏也。谋及之,得固尽其忠耳。《礼 保傅》曰:“大夫进谏,士传民语。”
qī dé jiàn fū zhě, fū fù róng chǐ gòng zhī. shī yún:" xiāng shǔ yǒu tǐ, rén ér wú lǐ. rén ér wú lǐ. hú bù chuán sǐ?" cǐ qī jiàn fū zhī shī yě, jiàn bù cóng bù dé qù zhī zhě, běn qǔ qī, fēi wéi jiàn zhèng yě, gù yī yǔ qí, zhōng shēn bù gǎi. cǐ dì wú qù fū zhī yì yě.
妻得谏夫者,夫妇荣耻共之。《诗》云:“相鼠有体,人而无礼。人而无礼。胡不遄死?”此妻谏夫之诗也,谏不从不得去之者,本娶妻,非为谏正也,故一与齐,终身不改。此地无去夫之义也。
zi jiàn fù, bù qù zhě, fù zǐ yī tǐ ér fēn, wú xiāng lí zhī fǎ, yóu huǒ qù mù ér miè yě. lún yǔ:" shì fù mǔ, jī jiàn." xià yán:" yòu jìng bù wéi." chén zhī jiàn jūn hé qǔ fǎ? fǎ jīn zhèng mù yě. zi zhī jiàn fù, fǎ huǒ yǐ róu mù yě. chén jiàn jūn yǐ yì, gù zhé zhèng zhī yě. zi jiàn fù yǐ ēn, gù dàn róu zhī yě, mù wú huǐ shāng yě. dài fàng qù, qǔ fǎ yú shuǐ huǒ, wú jīn zé xiāng lí yě.
子谏父,不去者,父子一体而分,无相离之法,犹火去木而灭也。《论语》:“事父母,几谏。”下言:“又敬不违。”臣之谏君何取法?法金正木也。子之谏父,法火以揉木也。臣谏君以义,故折正之也。子谏父以恩,故但揉之也,木无毁伤也。待放去,取法于水火,无金则相离也。
jiàn zhě hé? jiàn jiān yě, yīn yě, gèng yě, shì fēi xiāng jiàn gé gèng qí xíng yě. rén huái wǔ cháng, gù yǒu wǔ jiàn: wèi fěng jiàn. shùn jiàn, kuī jiàn, zhǐ jiàn, bó jiàn. fěng jiàn zhě, zhì yě, huàn huò zhī méng, shēn dǔ qí shì, wèi zhāng ér fěng gào, cǐ zhì xìng yě. shùn jiàn zhě, rén yě, chū cí xùn shùn, bù nì jūn xīn, rén zhī xìng yě. kuī jiàn zhě, lǐ yě, shì jūn yán sè, bù yuè qiě què, yuè zé fù qián, yǐ lǐ jìn tuì, cǐ lǐ zhī xìng yě. zhǐ jiàn zhě, xìn yě, zhǐ zhì xiāng qí shì yě, cǐ xìn zhī xìng yě. bó jiàn zhě, yì yě, cè yǐn fā yú zhōng, zhí yán guó zhī hài, lì zhì wàng shēng, wèi jūn bù bì sàng shēn, yì zhī xìng yě. kǒng zǐ yuē:" jiàn yǒu wǔ, wú cóng fěng zhī jiàn. shì jūn, jìn sī jìn zhōng, tuì sī bǔ guò, qù ér bù shàn, jiàn ér bù lù." gù qū lǐ yuē:" wéi rén chén bù xiǎn zhě." xiān wēi wèi jiàn yú wài, rú shī suǒ cì yě. ruò guò è yǐ zhe, mín méng dú shì, tiān jiàn zāi biàn, shì bái yì lù, zuò shī yǐ cì zhī, xìng qí jué wù yě.
谏者何?谏间也,因也,更也,是非相间革更其行也。人怀五常,故有五谏:谓讽谏。顺谏,窥谏,指谏,伯谏。讽谏者,智也,患祸之萌,深睹其事,未彰而讽告,此智性也。顺谏者,仁也,出词逊顺,不逆君心,仁之性也。窥谏者,礼也,视君颜色,不悦且却,悦则复前,以礼进退,此礼之性也。指谏者,信也,指质相其事也,此信之性也。伯谏者,义也,恻隐发于中,直言国之害,励志忘生,为君不避丧身,义之性也。孔子曰:“谏有五,吾从讽之谏。事君,进思尽忠,退思补过,去而不讪,谏而不露。”故《曲礼》曰:“为人臣不显者。”纤微未见于外,如诗所刺也。若过恶已著,民蒙毒螫,天见灾变,事白异露,作诗以刺之,幸其觉悟也。
míng wáng suǒ yǐ lì jiàn zhēng zhě, jiē wéi zhòng mín ér qiú yǐ shī yě. lǐ bǎo fù yuē:" yú shì lì jìn shàn zhī jīng, xuán fěi bàng zhī mù, jiàn zhāo jiàn zhī gǔ." wáng fǎ lì shǐ jì shì zhě, yǐ wéi chén xià zhī yí yàng, rén zhī suǒ qǔ fǎ zé yě. dòng zé dāng yīng lǐ, shì yǐ bì yǒu jì guò zhī shǐ, chè shàn zhī zǎi. lǐ yù zǎo yuē:" dòng zé zuǒ shǐ shū zhī, yán zé yòu shǐ shū zhī." lǐ bǎo fù yuē:" wáng shī dù, zé shǐ shū zhī, gōng sòng zhī, sān gōng jìn dú zhī, zǎi fū chè qí shàn. shì yǐ tiān zǐ bù dé wèi fēi. gù shǐ zhī yì, bù shū zé sǐ, zǎi bù chè shàn yì sǐ.
明王所以立谏诤者,皆为重民而求已失也。《礼 保傅》曰:“于是立进善之旌,悬诽谤之木,建招谏之鼓。”王法立史记事者,以为臣下之仪样,人之所取法则也。动则当应礼,是以必有记过之史,撤膳之宰。《礼 玉藻》曰:“动则左史书之,言则右史书之。”《礼 保傅》曰:“王失度,则史书之,工诵之,三公进读之,宰夫撤其膳。是以天子不得为非。故史之义,不书则死,宰不撤膳亦死。
suǒ yǐ wèi zhī shǐ hé? míng wáng zhě shǐ wèi zhī yě. wèi zhī zǎi hé? zǎi, zhì yě, shǐ zhì fǎ dù yě. zǎi suǒ yǐ chè shàn hé? yīn yáng bù tiáo, wǔ gǔ bù shú, gù wáng zhě wèi bù jìn wèi ér shí zhī. lǐ yuē:" yī gǔ bù shēng, bù bèi jī yàn èr gǔ bù shēng, bù bèi sān shēng. rén chén zhī yì, dāng yǎn è yáng měi, suǒ yǐ jì jūn guò hé, gè yǒu suǒ yuán yě. yǎn è zhě, wèi guǎng dé xuān lǐ zhī chén.
所以谓之史何?明王者使为之也。谓之宰何?宰,制也,使制法度也。宰所以撤膳何?阴阳不调,五谷不熟,故王者为不尽味而食之。《礼》曰:“一谷不升,不备鸡鷃;二谷不升,不备三牲。人臣之义,当掩恶扬美,所以记君过何,各有所缘也。掩恶者,谓广德宣礼之臣。
suǒ yǐ wéi jūn yǐn è hé? jūn zhì zūn, gù shè fǔ bì zhì jiàn guān, běn bù dàng yǒu yí shī. gù lún yǔ yuē:" chén sī bài wèn zhāo gōng zhī lǐ hū? kǒng zǐ yuē:' zhī lǐ'." cǐ wèi jūn yǐn yě.
所以为君隐恶何?君至尊,故设辅弼、置谏官,本不当有遗失。故《论语》曰:“陈司败问昭公知礼乎?孔子曰:‘知礼’。”此为君隐也。
jūn suǒ yǐ bù wéi chén yǐn hé? yǐ wéi jūn zhī yǔ chén wú shì wú mò, yì zhī yǔ bǐ, shǎng yī shàn ér zhòng chén quàn, fá yī è ér zhòng chén jù. ruò wéi bēi yǐn, wèi bù kě dài yě. gù shàng shū yuē:" bì lì shǎng fá, yǐ dìng jué gōng."
君所以不为臣隐何?以为君之与臣无适无莫,义之与比,赏一善而众臣劝,罚一恶而众臣惧。若为卑隐,为不可殆也。故《尚书》曰:“必力赏罚,以定厥功。”
zhū hóu chén duì tiān zǐ, yì wèi yǐn hū? rán. běn zhū hóu zhī chén, jīn lái zhě, wèi pìn wèn tiān zǐ wú yàng, fēi wéi gào jūn zhī è lái yě. gù xiào jīng yuē:" jiāng shùn qí měi, kuāng jiù qí è, gù shàng xià zhì, néng xiāng qīn yě."
诸侯臣对天子,亦为隐乎?然。本诸侯之臣,今来者,为聘问天子无恙,非为告君之恶来也。故《孝经》曰:“将顺其美,匡救其恶,故上下治,能相亲也。”
jūn bù wéi chén yǐn, fù dú wèi zi yǐn hé? yǐ wéi fù zǐ yī tǐ, ér fēn róng chǐ xiāng jí, gù lún yǔ yuē:" fù wéi zǐ yǐn, zǐ wéi fù yǐn, zhí zài qí zhōng yǐ."
君不为臣隐,父独为子隐何?以为父子一体,而分荣耻相及,故《论语》曰:“父为子隐,子为父隐,直在其中矣。”
xiōng dì xiāng wèi yǐn hū? yuē: rán, yǔ fù zǐ tóng yì, gù zhōu gōng zhū sì guó, cháng yǐ lù fǔ wéi zhǔ yě.
兄弟相为隐乎?曰:然,与父子同义,故周公诛四国,常以禄甫为主也。
péng yǒu xiāng wèi yǐn zhě, rén běn jiē péng jié yǒu, wèi yù lì shēn yáng míng yě. péng yǒu zhī dào yǒu sì yān, tōng cái bù zài qí zhōng, jìn zé zhèng zhī, yuǎn zé chēng zhī, lè zé sī zhī, huàn zé sǐ zhī.
朋友相为隐者,人本接朋结友,为欲立身扬名也。朋友之道有四焉,通财不在其中,近则正之,远则称之,乐则思之,患则死之。
fū qī xiàng wèi yǐn hū? chuán yuē:" céng qù qī, lí zhēng bù shú. wèn yuē:' fù yǒu qī chū, bù zhēng yì yù hū?' yuē:' wú wén zhī yě, jué jiāo lìng kě yǒu, qì qī lìng kě jià yě. lí zhēng bù shú ér yǐ. hé wèn qí gù?" cǐ wèi yǐn zhī yě.
夫妻相为隐乎?《传》曰:“曾去妻,藜蒸不熟。问曰:‘妇有七出,不蒸亦预乎?’曰:‘吾闻之也,绝交令可友,弃妻令可嫁也。黎蒸不熟而已。何问其故?”此为隐之也。
strong xiāng shè strong
乡射
tiān suǒ yǐ yǐ qīn shè hé? zhù yáng qì dá wàn wù yě. chūn qì wēi ruò, kǒng wù yǒu zhì sāi, bù néng zì dá zhě. fū shè, zì nèi fā wài, guàn jiān rù gāng, xiàng wù zhī shēng, gù yǐ shè dá zhī yě.
天所以以亲射何?助阳气达万物也。春气微弱,恐物有窒塞,不能自达者。夫射,自内发外,贯坚入刚,象物之生,故以射达之也。
hán wén jiā yuē:" tiān zǐ shè xióng. zhū hóu shè mí, dài fū shè hǔ bào, shì shè lù shǐ."
《含文嘉》曰:“天子射熊。诸侯射麋,大夫射虎、豹,士射鹿、豕。”
tiān zǐ suǒ yǐ shè xióng hé? shì fú měng, qiǎo nìng yě. xióng wèi shòu měng qiǎo zhě, fēi dàn dāng fú měng yě. shì dāng fú tiān xià qiǎo nìng zhī chén yě. zhū hóu shè mí zhě, shì dá yuǎn mí huò rén yě. mí zhī yán mí yě. dài fū shè hǔ bào hé? shì fú měng yě. shì shè lù shǐ zhě? shì chú hài yě. gè qǔ dé suǒ néng fú yě.
天子所以射熊何?示服猛,巧佞也。熊为兽猛巧者,非但当服猛也。示当服天下巧佞之臣也。诸侯射麋者,示达远迷惑人也。麋之言迷也。大夫射虎豹何?示服猛也。士射鹿、豕者?示除害也。各取德所能服也。
dài fū shì liǎng shè zhě rén chén, shì wèi jūn qīn shì shì, shēn láo kǔ yě. huò yuē: chén yīn, gù shù ǒu yě. hóu zhě, yǐ bù wèi zhī hé, yòng rén shì zhī shǐ yě. běn zhèng zé mò zhèng yǐ. suǒ yǐ míng wéi hóu hé? míng zhū hóu yǒu bù cháo zhě, zé shè zhī, gù lǐ shè zhù yuē:" jiē ěr bù níng hóu, ěr bù cháo yú wáng suǒ, yǐ gù tiān xià shī yè. kàng ér shè ěr." suǒ yǐ bù shè zhèng shēn hé? jūn zǐ zhòng tóng lèi, bù rěn shè zhī, gù huà shòu ér shè zhī.
大夫、士两射者人臣,示为君亲视事,身劳苦也。或曰:臣阴,故数偶也。侯者,以布为之何,用人事之始也。本正则末正矣。所以名为侯何?明诸侯有不朝者,则射之,故《礼 射祝》曰:“嗟尔不宁侯,尔不朝于王所,以故天下失业。亢而射尔。”所以不射正身何?君子重同类,不忍射之,故画兽而射之。
shè zhèng hé wéi hū? yuē: shè yì fēi yī yě. fū shè zhě, zhí gōng jiān gù, xīn píng tǐ zhèng, rán hòu zhōng yě. èr rén zhēng shèng, lè yǐ dé yǎng yě. shèng fù jù jiàng, yǐ zōng lǐ ràng, kě yǐ xuǎn shì. gù shè xuǎn shì, dài fū shèng zhě. fā jìn ér zhì yuǎn yě, qí bīng duǎn ér hài zhǎng yě, gù kě yǐ jiè nán yě. suǒ yǐ bì yīn shè zhù yáng xuǎn shì zhě, suǒ yǐ fú zhù wēi ruò ér yì qí qiáng, hé diào yīn yáng, jiè bù yú yě. hé yǐ zhī wèi jiè nán yě? shī yuē:" sì shǐ fǎn xī, yǐ yù luàn xī." yīn shè xí lǐ yuè, shè yú táng shàng hé? shì cóng shàng zhì xià yě. lǐ yuē:" bīn zhǔ zhí gōng qǐng shēng, shè yú liǎng yíng zhī jiān." tiān zǐ shè bǎi èr shí bù, zhū hóu jiǔ shí bù, dài fū qī shí bù, shì wǔ shí bù. míng zūn zhě suǒ fú yuǎn yě, bēi zhě suǒ fú jìn yě.
射正何为乎?曰:射义非一也。夫射者,执弓坚固,心平体正,然后中也。二人争胜,乐以德养也。胜负俱降,以宗礼让,可以选士。故射选士,大夫胜者。发近而制远也,其兵短而害长也,故可以戒难也。所以必因射助阳选士者,所以扶助微弱而抑其强,和调阴阳,戒不虞也。何以知为戒难也?《诗》曰:“四矢反兮,以御乱兮。”因射习礼乐,射于堂上何?示从上制下也。《礼》曰:“宾主执弓请升,射于两楹之间。”天子射百二十步,诸侯九十步,大夫七十步,士五十步。明尊者所服远也,卑者所服近也。
suǒ yǐ shí yuè xíng xiāng yǐn jiǔ zhī lǐ hé? suǒ yǐ fù zūn bēi cháng yòu zhī yì. chūn xià shì jí, jùn jǐng cì qiáng, zhì yǒu zi shǐ fù, dì shǐ xiōng, gù yǐ shì xián xiá, fù cháng yòu zhī xù yě.
所以十月行乡饮酒之礼何?所以复尊卑长幼之义。春夏事急,俊井次墙,至有子使父,弟使兄,故以事闲暇,复长幼之序也。
wáng zhě fù shì sān lǎo, xiōng shì wǔ gēng zhě hé? yù chén xiào tì zhī dé, yǐ shì tiān xià yě. gù suī tiān zǐ, bì yǒu zūn yě, yán yǒu fù yě bì yǒu xiān yě, yán yǒu xiōng yě. tiān zǐ lín bì yōng, qīn tǎn gē shēng. zūn sān lǎo, fù xiàng yě. yè zhōng fèng jǐ zhàng, shòu ān chē rú lún, gōng suí zhí shòu. xiōng shì wǔ gēng, chǒng jiē lǐ jiāo jiā kè qiān jìng shùn mào yě. lǐ jì jì yì yún:" sì yú míng táng, suǒ yǐ jiào zhū hóu zhī xiào yě. xiǎng sān lǎo wǔ gēng yú tài xué zhě, suǒ yǐ zhū hóu tì yě." bù zhèng yán fù xiōng, yán wǔ gēng zhě hé, lǎo zhě shòu kǎo yě, yù yán suǒ lìng zhě duō yě. gèng zhě gèng yě, suǒ gèng lì zhě, zhòng yě. jí rú shì, bù dàn yán lǎo yán sān hé? yù yán qí míng yú tiān dì rén zhī dào ér lǎo yě, wǔ gēng zhě, yù yán qí míng yú wǔ xíng zhī dào ér gèng shì yě. sān lǎo wǔ gēng jǐ rén hū? yuē: gè yī rén. hé yǐ zhī zhī? jì yǐ fù shì, fù yī ér jǐ, bù yí yǒu sān.
王者父事三老,兄事五更者何?欲陈孝悌之德,以示天下也。故虽天子,必有尊也,言有父也;必有先也,言有兄也。天子临辟雍,亲袒割牲。尊三老,父象也。谒忠奉几杖,授安车濡轮,恭绥执授。兄事五更,宠接礼交加客谦敬顺貌也。《礼记 祭义》云:“祀于明堂,所以教诸侯之孝也。享三老、五更于太学者,所以诸侯悌也。”不正言父、兄,言五更者何,老者寿考也,欲言所令者多也。更者更也,所更历者,众也。即如是,不但言老言三何?欲言其明于天地人之道而老也,五更者,欲言其明于五行之道而更事也。三老、五更几人乎?曰:各一人。何以知之?既以父事,父一而己,不宜有三。
strong zhì shì strong
致仕
chén qī shí xuán chē zhì shì zhě, chén yǐ zhí shì qū zǒu wèi zhí, qī shí yáng dào jí, ěr mù bù cōng míng, qí yǐ zhī shǔ, shì yǐ tuì qù, bì xián zhě, suǒ yǐ zhǎng shù chǐ yě. xuán chē, shì bù yòng yě. zhì shì zhě, zhì qí shì yú jūn. jūn bù shǐ zì qù zhě, zūn xián zhě yě. gù qū lǐ yuē:" dài fū qī shí ér zhì shì." wáng zhì yuē:" qī shí zhì zhèng."
臣七十悬车致仕者,臣以执事趋走为职,七十阳道极,耳目不聪明,跂踦之属,是以退去,避贤者,所以长庶耻也。悬车,示不用也。致仕者,致其事于君。君不使自去者,尊贤者也。故《曲礼》曰:“大夫七十而致仕。”《王制》曰:“七十致政。”
qīng dài fū lǎo, yǒu shèng dé zhě liú, cì zhī jǐ zhàng, bù bèi zhī yǐ jīn lì zhī lǐ. zài jiā zhě, sān fēn qí lù, yǐ yī yǔ zhī, suǒ yǐ hòu xián yě. rén nián qī shí, wò fēi rén bù wēn, shì sì fāng, chéng ān chē, yǔ fù rén jù, zì chēng yuē lǎo fū. qū lǐ yuē:" dài fū zhì shì, ruò bù dé xiè, zé bì cì zhī jǐ zhàng." wáng jì yuē:" chén zhì shì yú jūn zhě, yǎng zhī yǐ qí lù zhī bàn." jǐ zhàng suǒ yǐ fú zhù shuāi yě, gù wáng zhì yuē:" wǔ shí zhàng yú jiā, liù shí zhàng yú xiāng, qī shí zhàng yú guó, bā shí zhàng yú cháo." chén lǎo guī, nián jiǔ shí, jūn yù yǒu wèn, zé jiù qí shì, yǐ zhēn cóng, míng zūn xián yě. gù lǐ jì yì yún:" bā shí bù shì cháo, yú jūn wèn jiù zhī." dài fū lǎo guī sǐ, yǐ dài fū lǐ zàng, chē mǎ yī fú rú zhī hé? yuē: jǐn rú gù yě.
卿大夫老,有盛德者留,赐之几杖,不备之以筋力之礼。在家者,三分其禄,以一与之,所以厚贤也。人年七十,卧非人不温,适四方,乘安车,与妇人俱,自称曰老夫。《曲礼》曰:“大夫致仕,若不得谢,则必赐之几杖。”《王记》曰:“臣致仕于君者,养之以其禄之半。”几杖所以扶助衰也,故《王制》曰:“五十杖于家,六十杖于乡,七十杖于国,八十杖于朝。”臣老归,年九十,君欲有问,则就其室,以珍从,明尊贤也。故《礼 祭义》云:“八十不仕朝,于君问就之。”大夫老归死,以大夫礼葬,车马衣服如之何?曰:尽如故也。
strong bì yōng strong
辟雍
gǔ zhě suǒ yǐ nián shí wǔ rù tài xué hé? yǐ wéi bā suì huǐ chǐ, shǐ yǒu shí zhī, rù xué xué shū jì. qī bā shí wǔ, yīn yáng bèi, gù shí wǔ chéng tóng zhì míng, rù tài xué, xué jīng shù. xué zhī wèi yán jué yě, wù suǒ bù zhī yě. gù xué yǐ zhì xìng, lǜ yǐ biàn qíng. gù yù bù zuó, bù chéng qì rén bù xué, bù zhī dào. zi xià yuē:" bǎi gōng jū sì yǐ zhì qí shì, jūn zǐ xué yǐ zhì qí dào." gù lǐ yuē:" shí nián yuē yòu, xué." lún yǔ yuē:" wú shí yǒu wǔ ér zhì yú xué, sān shí ér lì." yòu yuē:" shēng ér zhī zhī zhě, shàng yě xué ér zhī zhī zhě, cì yě." shì yǐ suī yǒu zì rán zhī xìng, bì lì shī fū yān. lún yǔ chèn yuē:" wǔ dì lì shī, sān wáng zhì zhī. chuán yuē: huáng dì shī lì mù. dì zhuān xū shī lǜ tú, dì kù shī chì sōng zǐ, dì yáo shī wù chéng zi, dì shùn shī yǐn shòu, yǔ shī guó xiān shēng, tāng shī yī yǐn, wén wáng shī lǚ wàng, wǔ wáng shī shàng fù, zhōu gōng shī guó shū, kǒng zǐ shī lǎo dān." tiān zǐ tài zǐ, zhū hóu shì zǐ, jiē jiù shī yú wài, zūn shī zhòng xiān shēng zhī dào yě. lǐ yuē:" yǒu lái xué zhě, wú wǎng jiào zhě yě." yì yuē:" fěi wǒ qiú tóng méng, tóng méng qiú wǒ." wáng zhì yuē:" xiǎo xué zài gōng gōng nán zhī zuǒ, tài xué zài jiāo." yòu yuē:" tiān zǐ tài zǐ qún hòu zhī tài zǐ gōng qīng dài fū zhī yuán shì dí zǐ jiē zào yān."
古者所以年十五入太学何?以为八岁毁齿,始有识知,入学学书计。七八十五,阴阳备,故十五成童志明,入太学,学经术。学之为言觉也,悟所不知也。故学以治性,虑以变情。故玉不琢,不成器;人不学,不知道。子夏曰:“百工居肆以致其事,君子学以致其道。”故《礼》曰:“十年曰幼,学。”《论语》曰:“吾十有五而志于学,三十而立。”又曰:“生而知之者,上也;学而知之者,次也。”是以虽有自然之性,必立师傅焉。《论语谶》曰:“五帝立师,三王制之。传曰:黄帝师力牧。帝颛顼师绿图,帝喾师赤松子,帝尧师务成子,帝舜师尹寿,禹师国先生,汤师伊尹,文王师吕望,武王师尚父,周公师虢叔,孔子师老聃。”天子太子,诸侯世子,皆就师于外,尊师重先生之道也。《礼》曰:“有来学者,无往教者也。”《易》曰:“匪我求童蒙,童蒙求我。”《王制》曰:“小学在公宫南之左,太学在郊。”又曰:“天子、太子、群后之太子、公卿大夫之元士嫡子皆造焉。”
fù suǒ yǐ bù zì jiào zǐ hé? wèi shì dú yě. yòu shòu zhī dào dāng jí shuō yīn yáng fū fù biàn huà zhī shì, bù kě fù zǐ xiāng jiào yě.
父所以不自教子何?为世渎也。又授之道当极说阴阳、夫妇变化之事,不可父子相教也。
shī dì zǐ zhī dào yǒu sān: lún yǔ:" péng yǒu zì yuǎn fāng lái." péng yǒu zhī dào yě. yòu yuē:" huí yě, shì yǔ yóu fù yě." fù zǐ zhī dào yě. yǐ jūn chén zhī yì jiào zhī. jūn chén zhī dào yě.
师弟子之道有三:《论语》:“朋友自远方来。”朋友之道也。又曰:“回也,视予犹父也。”父子之道也。以君臣之义教之。君臣之道也。
tiān zǐ lì bì yōng hé? suǒ yǐ xíng lǐ yuè xuān dé huà yě. pì zhě bì yě, xiàng bì yuán yòu yǐ fǎ tiān yú yōng shuǐ, cè xiàng jiào huà liú xíng yě. pì zhī wèi yán jī yě, jī tiān xià zhī dào dé yě yōng zhī wèi yán yōng yě, yōng tiān xià zhī cán zéi. gù wèi zhī bì yōng yě. wáng zhì yuē:" tiān zǐ yuē bì yōng, zhū hóu yuē pàn gōng." wài yuán zhě, yù shǐ guān zhī jūn píng yě. yòu yù yán wài yuán nèi fāng. míng dé dāng yuán háng dāng fāng yě. bù yán yuán pì hé? yòu yuán yú pì hé? yǐ zhī qí yuán yě, yǐ qí yán pì yě. hé yǐ zhī yǒu wài yě? yòu shī yún:" sī lè pàn shuǐ, báo cǎi qí xìng." shī xùn yuē:" shuǐ yuán rú bì." zhū hóu yuē pàn gōng zhě, bàn yú tiān zǐ gōng yě, míng zūn bēi yǒu chà, suǒ huà shǎo yě. bàn zhě xiàng huáng yě, dú nán miàn lǐ yí zhī fāng yǒu shuǐ ěr, qí yú yōng zhī, yán yuán, gōng míng zhī bié zūn bēi yě. míng bù dé huà sì fāng yě. bù yuē pàn yōng hé? xián dàn bàn tiān zǐ zhì dù yě. shī yún:" mù mù lǔ hóu, kè míng qí dé. jì zuò pàn gōng, huái yí yōu fú."
天子立辟雍何?所以行礼乐、宣德化也。辟者壁也,象璧圆又以法天;于雍水,侧象教化流行也。辟之为言积也,积天下之道德也;雍之为言壅也,壅天下之残贼。故谓之辟雍也。《王制》曰:“天子曰辟雍,诸侯曰泮宫。”外圆者,欲使观之均平也。又欲言外圆内方。明德当圆、行当方也。不言圆辟何?又圆于辟何?以知其圆也,以其言辟也。何以知有外也?又《诗》云:“思乐泮水,薄采其荇。”《诗训》曰:“水圆如璧。”诸侯曰泮宫者,半于天子宫也,明尊卑有差,所化少也。半者象璜也,独南面礼仪之方有水耳,其余壅之,言垣,宫名之别尊卑也。明不得化四方也。不曰泮雍何?嫌但半天子制度也。《诗》云:“穆穆鲁侯,克明其德。既作泮宫,淮夷攸服。”
xiāng yuē xiáng, lǐ yuē xù. xiáng zhě, xiáng lǐ yì xù zhě, xù cháng yòu yě. lǐ wǔ dì jì yuē:" dì xiáng xù zhī xué, zé fù zǐ yǒu qīn, zhǎng yòu yǒu xù, shàn rú ěr shě." míng lìng bì cì wài rán hòu qián mín zhě yě, wèi jiàn yú rén, gù lì xiáng xù yǐ dǎo zhī yě. jiào mín zhě, jiē lǐ zhōng zhī lǎo ér yǒu dào dé zhě, wèi yòu shī, jiào lǐ zhōng zhī zǐ dì yǐ dào yì xiào tì xíng yì. lì wǔ dì zhī dé, cháo zé zuò yú lǐ zhī mén, dì zǐ jiē chū jiù nóng ér hòu bà. shì rú zhī, jiē rù ér fù bà. qí yǒu chū rù bù shí, zǎo yàn bù jié, yǒu guò, gù shǐ yǔ zhī, yán xīn wú yóu shēng yě. ruò jì shōu cáng, jiē rù jiào xué, lì chūn ér jiù shì, qí yǒu xián cái měi zhì zhī xué zhě, zú yǐ wén qí xīn, wán dùn zhī mín yì zú yǐ bié yú qín shòu, ér zhī rén lún, gù wú bù jiào zhī mín. kǒng zǐ yuē:" yǐ bù jiào mín zhàn, shì wèi qì zhī." míng wú bù jiào mín yě.
乡曰庠,里曰序。庠者,庠礼义;序者,序长幼也。《礼 五帝记》曰:“帝庠序之学,则父子有亲,长幼有序,善如尔舍。”明令必次外然后前民者也,未见于仁,故立庠序以导之也。教民者,皆里中之老而有道德者,为右师,教里中之子弟以道艺、孝悌、行义。立五帝之德,朝则坐于里之门,弟子皆出就农而后罢。示如之,皆入而复罢。其有出入不时,早晏不节,有过,故使语之,言心无由生也。若既收藏,皆入教学,立春而就事,其有贤才美质知学者,足以闻其心,顽钝之民亦足以别于禽兽,而知人伦,故无不教之民。孔子曰:“以不教民战,是谓弃之。”明无不教民也。
tiān zǐ suǒ yǐ yǒu líng tái zhě hé? suǒ yǐ kǎo tiān rén zhī xīn, chá yīn yáng zhī huì, kuí xīng chén zhī zhèng yàn, wèi wàn wù huò fú wú fāng zhī yuán. shī yún:" jīng shǐ líng tái." tiān zǐ lì míng táng zhě, suǒ yǐ tōng shén líng, gǎn tiān dì, zhèng sì shí, chū jiào huà, zōng yǒu dé, zhòng yǒu dào, xiǎn yǒu néng, bāo yǒu xíng zhě yě. míng táng, shàng yuán xià fāng, bā chuāng sì tà, bù zhèng zhī gōng, zài guó zhī yáng. shàng yuán fǎ tiān, xià fāng fǎ dì, bā chuāng xiàng bā fēng, sì tà fǎ sì shí, jiǔ shì fǎ jiǔ zhōu, shí èr zuò fǎ shí èr yuè, sān shí liù hù fǎ sān shí liù liǎng, qī shí èr yǒu fǎ qī shí èr fēng.
天子所以有灵台者何?所以考天人之心,察阴阳之会,揆星辰之证验,为万物获福无方之元。《诗》云:“经始灵台。”天子立明堂者,所以通神灵,感天地,正四时,出教化,宗有德,重有道,显有能,褒有行者也。明堂,上圆下方,八窗四闼,布政之宫,在国之阳。上圆法天,下方法地,八窗象八风,四闼法四时,九室法九州,十二坐法十二月,三十六户法三十六两,七十二牖法七十二风。
strong zāi biàn strong
灾变
tiān suǒ yǐ yǒu zāi biàn hé? suǒ yǐ qiǎn gào rén jūn, jué wù qí xíng, yù lìng huǐ guò xiū dé, shēn sī lǜ yě. shòu shén qì yuē:" xíng yǒu diàn quē, qì nì yú tiān, qíng gǎn biàn chū, yǐ jiè rén yě."
天所以有灾变何?所以谴告人君,觉悟其行,欲令悔过修德,深思虑也。《授神契》曰:“行有玷缺,气逆于天,情感变出,以戒人也。”
zāi yì zhě, hé wèi yě? chūn qiū qián tán bā yuē:" zāi zhī yán shāng yě, suí shì ér zhū yì zhī yán guài yě, xiān fā gǎn dòng zhī yě." hé yǐ yán zāi yǒu kū yě? chūn qiū yuē:" xīn gōng huǒ, sān rì kū." chuán yuē:" bì sān rì kū hé? lǐ yě." zāi sān rì kū, suǒ yǐ rán zhě, zōng miào xiān lǐ suǒ chǔ, guǐ shén wú xíng tǐ, yuē jīn hū dé tiān huǒ, dé wú wéi zāi suǒ zhōng hū? gù kū yě. biàn zhě hé wèi yě? biàn zhě, fēi cháng yě. yào jiā yuē" yǔ jiāng shòu wèi, tiān yì dà biàn, xùn fēng mǐ mù, léi yǔ zhòu míng." fú bǐng zhě hé wèi yě? yī fú zhà dà zhà xiǎo, yán yǔ fēi cháng. gù shàng shū dà chuán yuē:" shí zé yǒu fú bǐng yě." niè zhě hé wèi yě? yuē: jiè chóng shēng wèi fēi cháng. shàng shū dà chuán yuē:" shí zé jiè chóng zhī niè, shí zé yǒu guī niè." yáo zāo hóng shuǐ, tāng zāo dà hàn, shì yǒu qiǎn gào hū? yáo zāo hóng shuǐ, tāng zāo dà hàn, mìng yùn shí rán. suǒ yǐ huò zāi biàn huò yì hé? gè suí qí xíng, yīn qí shì yě.
灾异者,何谓也?《春秋潜潭巴》曰:“灾之言伤也,随事而诛;异之言怪也,先发感动之也。”何以言灾有哭也?《春秋》曰:“新宫火,三日哭。”《传》曰:“必三日哭何?礼也。”灾三日哭,所以然者,宗庙先礼所处,鬼神无形体,曰今忽得天火,得无为灾所中乎?故哭也。变者何谓也?变者,非常也。《耀嘉》曰;“禹将受位,天意大变,迅风靡木,雷雨昼冥。”服秉者何谓也?衣服乍大乍小,言语非常。故《尚书大传》曰:“时则有服秉也。”孽者何谓也?曰:介虫生为非常。《尚书大传》曰:“时则介虫之孽,时则有龟孽。”尧遭洪水,汤遭大旱,示有谴告乎?尧遭洪水,汤遭大旱,命运时然。所以或灾变或异何?各随其行,因其事也。
shuāng zhī wèi yán wáng yě, yáng yǐ sàn yún. báo zhī wèi yán hé yě, yīn qì zhuān jīng, jī hé wéi báo.
霜之为言亡也,阳以散云。雹之为言合也,阴气专精,积合为雹。
rì shí zhě bì shā zhī hé? yīn qīn yáng yě. gǔ yòng shēng yú shè. shè zhě zhòng yīn zhī zhǔ, yǐ zhū sī yíng zhī, míng gǔ gōng zhī, yǐ yáng zé yīn yě. gù chūn qiū chuán yuē:" rì shí gǔ yòng shēng yú shè." suǒ yǐ bì yòng shēng zhě, shè, dì bié shén yě, zūn zhī, gù bù gǎn xū zé yě. rì shí, dà shuǐ zé gǔ yú yòng shēng yú shè, dà hàn zé yú jì wèi yǔ, fēi gǒu xū yě, zhù yáng zé xià, qiú yīn zhī dào yě. yuè shí jiù zhī zhě, yīn shī míng yě, gù jiǎo wěi jiāo rì. yuè shí jiù zhī zhě, wèi fū rén jī jìng, fù rén jī zhàng, shù rén zhī qī xiē sāo. tài píng zhī shí, shí yǔ shí jì, xià yǐ héng yáng ér yǐ shí yáng, tiān dì zhī qì xuān yě.
日食者必杀之何?阴侵阳也。鼓用牲于社。社者众阴之主,以朱丝萦之,鸣鼓攻之,以阳责阴也。故《春秋传》曰:“日食鼓用牲于社。”所以必用牲者,社,地别神也,尊之,故不敢虚责也。日食,大水则鼓于用牲于社,大旱则雩祭未雨,非苟虚也,助阳责下,求阴之道也。月食救之者,阴失明也,故角尾交日。月食救之者,谓夫人击镜,傅人击杖,庶人之妻楔搔。太平之时,时雨时霁,下以恒阳而以时阳,天地之气宣也。
strong gēng sāng strong
耕桑
wáng zhě suǒ yǐ qīn gēng hòu qīn sāng hé? yǐ lǜ tiān xià nóng cán yě. tiān zǐ qīn gēng yǐ gōng jiāo miào zhī jì, hòu zhī qīn sāng yǐ gōng jì fú. jì yì yuē:" tiān zǐ sān tuī, sān gōng wǔ tuī, qīng dài fū qī tuī." gēng yú dōng jiāo hé? dōng fāng shǎo yáng, nóng shì shǐ qǐ. sāng yú xī jiāo? xī fāng shǎo yīn, nǚ gōng suǒ chéng. gù zēng zǐ wèn yuē:" tiān zǐ gēng dōng tián ér sān fǎn zhī." zhōu guān yuē:" hòu qīn sāng, lǜ wài nèi fù cán yú běi jiāo." lǐ jì yì yuē:" gǔ zhě tiān zǐ zhū hóu, bì yǒu gōng sāng cán shì, jìn wài shuǐ wèi zhī, zhù zhōu jí qiáng, ér wài bì zhī zhě yě."
王者所以亲耕、后亲桑何?以率天下农蚕也。天子亲耕以供郊庙之祭,后之亲桑以供祭服。《祭义》曰:“天子三推,三公五推,卿大夫七推。”耕于东郊何?东方少阳,农事始起。桑于西郊?西方少阴,女功所成。故《曾子问》曰:“天子耕东田而三反之。”《周官》曰:“后亲桑,率外内妇蚕于北郊。”《礼 祭义》曰:“古者天子诸侯,必有公桑蚕室,近外水为之,筑周棘墙,而外闭之者也。”