yī
一
hé chēng wǔ dài zhě, qí suǒ jiàn zhī guó hào, jiē bù zú chēng yě. zhū wēn, dào yě, yǔ ān lù shān děng, lǐ cún xù shí jìng táng liú zhī yuǎn, shā tuó sān bù zhī xiǎo yí, guō wēi rǎng qiè wú míng, gù chēng míng. zhōu zhǔ róng, shǐ bù yǔ móu cuàn nì, shòu mìng wèi sì, ér yǒu píng yì tiān xià zhī zhì, gù chēng zhōu zhǔ, yù yú yí dào zhī liú, yào zhī jiē bù zú yǐ wèi tiān zǐ.
合稱五代者,其所建之國號,皆不足稱也。朱溫,盜也,與安祿山等,李存勗、石敬瑭、劉知遠,沙陀三部之小夷,郭威攘竊無名,故稱名。周主榮,始不與謀篡逆,受命為嗣,而有平一天下之志,故稱周主,愈於夷盜之流,要之皆不足以為天子。
chēng wǔ dài zhě, sòng rén zhī cí yě. fū hé zú yǐ chēng dài zāi? dài zhě, xiāng chéng ér xiāng yì zhī wèi. tǒng xiāng chéng, dào xiāng jì, chuàng zhì xiǎn yōng xiāng yì, gù tāng wǔ gé mìng, tǒng yì tiān xià, yīn qí lǐ ér sǔn yì zhī, wèi zhī sān dài. zhū wēn lǐ cún xù shí jìng táng liú zhī yuǎn guō wēi zhī suǒ suǒ, qiè jù táng zhī jīng yì, ér suì wèi zhī dài hū? guō wēi fēi yí fēi dào, chà jìn zhèng yǐ, ér yǐ qíng zú zhà qǐ, gōng yè wú wén, chéng rén gū guǎ, duó qí xué yǐ lì, yǐ shì chén bà xiān zhī néng píng kòu luàn, yóu nú lì ěr. ruò fú zhū wēn, dào yě lǐ cún xù shí jìng táng liú zhī yuǎn, zé shā tuó quǎn yáng zhī zhǎng yě. wēn kě dài táng, zé hóu jǐng kě dài liáng lǐ quán kě dài sòng yě shā tuó sān zú kě dài zhōng huá zhī zhǔ, zé liú cōng shí hǔ kě dài jìn yě.
稱五代者,宋人之辭也。夫何足以稱代哉?代者,相承而相易之謂。統相承,道相繼,創製顯庸相易,故湯、武革命,統一天下,因其禮而損益之,謂之三代。朱溫、李存勗、石敬瑭、劉知遠、郭威之瑣瑣,竊據唐之京邑,而遂謂之代乎?郭威非夷非盜,差近正矣,而以黥卒乍起,功業無聞,乘人孤寡,奪其穴以立,以視陳霸先之能平寇亂,猶奴隸耳。若夫朱溫,盜也;李存勗、石敬瑭、劉知遠,則沙陀犬羊之長也。溫可代唐,則侯景可代梁、李全可代宋也;沙陀三族可代中華之主,則劉聰、石虎可代晉也。
qiě cǐ wǔ rén zhě, hé cháng dé yǒu tiān xià zāi? dāng zhū wēn zhī shí, lǐ kè yòng jì yǔ dí lì, lǐ mào zhēn liú rén gōng wáng róng luó shào wēi yì yōng tǔ ér bù xiāng xià, qí tā yáng xíng mì xú zhī gào wáng jiàn mèng zhī xiáng qián liú mǎ yīn liú yǐn wáng cháo gāo jì xìng, xiān hòu bìng zhì, dì zhì zì wèi, fēn tǔ ér shǒu, suī huò yòng qí zhēng shuò, jiū wèi cháng fèng guān dài cí chūn qiū yī rì bēn zǒu yú biàn luò yě. ruò yún biàn luò wèi wáng zhě zhái zhōng chū zhì zhī zhèng, zé shùn yǔ shòu chán, bù réng táo táng zhī shì, tāng wǔ gé mìng, bù lǚ xià shāng zhī dōu, ér fú jiàn yáo xìng tuò bá hóng yǎn yǒu hàn jìn zhī gù gōng, jiāng yǐ hé zhě wèi zhèng hū? tǎng jù zhāng wén wèi děng suǒ zhuàn zhī yù cè, ér jí xǔ zhū wēn yǐ dài táng, zé yóu jiǎng tiān xià zhī nì ér miè shén qì yǐ.
且此五人者,何嘗得有天下哉?當朱溫之時,李克用既與敵立,李茂貞、劉仁恭、王鎔、羅紹威亦擁土而不相下,其他楊行密、徐知誥、王建、孟知祥、錢鏐、馬殷、劉隱、王潮、高季興,先後並峙,帝制自為,分土而守,雖或用其正朔,究未嘗奉冠帶、祠春秋、一日奔走於汴、雒也。若雲汴、雒為王者宅中出治之正,則舜、禹受禪,不仍陶唐之室,湯、武革命,不履夏、商之都,而苻健、姚興、拓拔宏奄有漢、晉之故宮,將以何者為正乎?倘據張文蔚等所撰之玉冊,而即許朱溫以代唐,則尤獎天下之逆而蔑神器矣。
qiě fú xiāng dài ér wáng tiān xià zhě, bì qí néng jūn tiān xià ér tiān xià jūn zhī, jí yǐ jǐn jūn dào yě wèi néng, ér zhì yì cún yān. qín suí zhī bù dào yě, yì cháng lì fǎ chuàng zhì, sī yǐ dū tiān xià ér cóng qí fǎ lìng, bèi luàn suī duō, ér yīn shí jiù bì zhě, yì yǒu qǔ yān. xià zhì wáng mǎng zhī kuáng yú, rán qiě qǔ hǎi yǔ ér qū huà zhī, zǎo zuò yè sī, jí jí yú shēng mín zhī gù. jīn shí jìng táng liú zhī yuǎn gǒu qiè yī shí zhī zūn, tōu yán dàn xī zhī mìng zhě, gù bù zú lùn lǐ kè yòng fù zǐ guī dá dá yǐ hòu, zhū wēn shuài xuān wǔ yǐ lái, jì yú tiān bù, yǐ fēi yī rì, ér jūn chén dǐ zhǎng cù xī mì móu bù chuò zhě, céng yǒu yī niàn jí yú shēng mín zhī lì hài lì guó zhī guī mó fǒu yě? suǒ jié zhì jǐn lì yǐ tú dù zhě, wéi xiāng bó xiāng shì dú mín zhēng dì yǐ chěng qí zhì yù. qí chén ruò jìng xiáng lǐ zhèn zhōu dé wēi zhāng xiàn zhī liú, yì wéi shì hán dú fèn zhǎo yǐ xiāng jué. gù wēn yī cuàn táng, cún xù yī miè wēn, ér yín nüè wěi jiàn, bù fù yǒu shēng rén zhī lǐ, pò xié chén mín, zhǐ gōng qí wú yàn zhī qiú, zhì dù shè shī, yīn táng mò zhī bài zhèng, ér yì yǐ fān zhèn zhī kuáng wèi. zé yǔ liú shǒu guāng mèng zhī xiáng liú wáng yán zhèng mǎ xī è dǒng chāng zhì xiāng ruò yě, è xiāng jūn yě, yún yún zhě jiē dì jiē wáng, ér hé qǔ yú wǔ rén, sī zhī yǐ chēng dài xié? chū wú jūn tiān xià zhī zhì, tiān xià yì wú jūn zhī zhī xīn, liáo yuán zhī huǒ, xuán qǐ xuán huī, dài yě yún hū zāi?
且夫相代而王天下者,必其能君天下而天下君之,即以盡君道也未能,而志亦存焉。秦、隋之不道也,抑嘗立法創製,思以督天下而從其法令,悖亂雖多,而因時救弊者,亦有取焉。下至王莽之狂愚,然且取海宇而區畫之,早作夜思,汲汲於生民之故。今石敬瑭、劉知遠苟竊一時之尊,偷延旦夕之命者,固不足論;李克用父子歸韃靼以後,朱溫帥宣武以來,覬覦天步,已非一日,而君臣抵掌促膝、密謀不輟者,曾有一念及於生民之利害、立國之規模否也?所竭智盡力以圖度者,唯相搏相噬、毒民爭地、以逞其志欲。其臣若敬翔、李振、周德威、張憲之流,亦唯是含毒奮爪以相攫。故溫一篡唐,存勗一滅溫,而淫虐猥賤,不復有生人之理,迫脅臣民,止供其無厭之求,制度設施,因唐末之稗政,而益以藩鎮之狂為。則與劉守光、孟知祥、劉、王延政、馬希萼、董昌志相若也,惡相均也,紜紜者皆帝皆王,而何取於五人,私之以稱代邪?初無君天下之志,天下亦無君之之心,燎原之火,旋起旋灰,代也云乎哉?
bì bù dé yǐ, yú sī shí yě, ér yù tuī yī rén yǐ wèi zhī zhǔ, qí yáng xíng mì xú wēn wáng jiàn lǐ biàn qián liú wáng cháo zhī yóu yù hū! shàng yǒu zhǎng rén zhī xīn, ér rén huò yī zhī yǐ tōu ān yě.
必不得已,於斯時也,而欲推一人以為之主,其楊行密、徐溫、王建、李昪、錢鏐、王潮之猶愈乎!尚有長人之心,而人或依之以偷安也。
zhōu zì wēi liè wáng yǐ hòu, qī guó jiāo zhēng, shí èr hóu huà dì yǐ dài jǐn, nǎn wáng nà tǔ cháo qín, tiān xià hòu shì gù bù yǐ qín dài zhōu, ér míng zhī yuē zhàn guó. rán zé tiān yòu yǐ hòu, jiàn lóng yǐ qián, wèi zhī zhàn guó yān yǔn yǐ, hé qǔ yú piān jù sù wáng zhī dào yí, ér tuī chóng wèi gòng zhǔ hū? zhōng guó bù kě wú jūn, yóu rén bù kě wú fù yě. gū zǐ wèi néng kè jiā, gù wú fù yǐ, bù dé jìn hàn pū jiāng lín ér míng zhī yuē fù. shì yǐ yǒu wú fù zhī zǐ, yǒu wú jūn zhī chén mín. rén zhī yí lún, tiān zhī xiǎn dào, bù kě wū yě.
周自威烈王以後,七國交爭,十二侯畫地以待盡,赧王納土朝秦,天下後世固不以秦代周,而名之曰戰國。然則天祐以後,建隆以前,謂之戰國焉允矣,何取於偏據速亡之盜夷,而推崇為共主乎?中國不可無君,猶人不可無父也。孤子未能克家,固無父矣,不得晉悍仆疆鄰而名之曰父。是以有無父之子,有無君之臣民。人之彝倫,天之顯道,不可誣也。
sòng zhī dé tiān xià yě bù zhèng, tuī chái shì yǐ wèi suǒ zì shòu, yīn ér zhī, xǔ zhū wēn yǐ dài táng, ér wǔ dài zhī míng lì yān. míng bù kě yǐ jiǎ rén, tiān xià liè ér bù kě hé, yí dào qiè ér bù kě zòng, duó qí guó hào, gāi zhī yǐ wǔ dài, liáo yǐ zhe sòng rén zhī làn yān yún ěr.
宋之得天下也不正,推柴氏以為所自受,因而之,許朱溫以代唐,而五代之名立焉。名不可以假人,天下裂而不可合,夷盜竊而不可縱,奪其國號,該之以五代,聊以著宋人之濫焉云爾。
èr
二
yí dí yǐ jié shā wèi zhǎng jì, zhōng guó zhī yù zhī yě yǐ xìn yì. suī rán, qǐ yì yán zāi? huò tiān zhī yòu, dé rén zhī zhù, wèi tiān xià jūn, dào zhōu rén zhì, wàn fāng bǎo zhī, jiàn bù shì zhī wēi, zú yǐ fú yuǎn, yú shì fèn hè rán zhī nù, fú xì ér tiǎn miè zhī, fú néng jù yě, nǎi kě xiū xìn yì yǐ suī zhī, rèn qí lái qù ér yǔ xiāng wàng, fú néng bèi yě. lǐ kè yòng zhī zài hé dōng, xī zú yǐ jí cǐ zāi!
夷狄以劫殺為長技,中國之御之也以信義。雖然,豈易言哉?獲天之祐,得人之助,為天下君,道周仁至,萬方保之,建不試之威,足以服遠,於是奮赫然之怒,俘系而殄滅之,弗能拒也,乃可修信義以綏之,任其來去而與相忘,弗能背也。李克用之在河東,奚足以及此哉!
shā tuó zhī yǔ qì dān, yóu zhī yú lù yě, jié zú zhě xiān ěr. ā bǎo jī bèi qī bù gēng dài zhī yuē ér jù hàn chéng, kè yòng fù zǐ shòu dà tóng zhī mìng ér kuī táng shì, qí yǐ biàn zhà xiōng jiǎo xiāng shàng, yòu xiāng ruò yě. sù suǒ huái xié zhě wú yǐ xiāng yú, ér kè yòng wèi lǐ kě jǔ suǒ cuò, tóu mìng dá dá, sù wèi shū zú suǒ qīng, wēi gù bù zú yǐ xiāng zhì. ā bǎo jī shuài sān shí wàn zhī zhòng yǐ lái kòu, mù zhōng yǐ wú kè yòng, kè yòng yǔ zhī lián hé, lì qū ér qiú ān ěr. kè yòng duǎn zhǎng zhī mìng, ā bǎo jī cāo zhī, ér dōng yǒu liú rén gōng yǔ wèi fù zǐ, nán yǒu zhū wēn yáo xiāng jié nà, sān xióng jiǎo lì, ā bǎo jī chí zuǒ yòu shǒu zhī quán, yǐ shōu qí lǒng duàn zhī lì, yǐ qí jiǎo dú, bù nán miè tóng lèi shì hǎo zhī qī bù, ér hé yǒu yú shā tuó zhī bēi jiǔ? dāng shì shí, zhū wēn jiāng ér kè yòng ruò, zhù wēn yǐ jiā gōng kè yòng, miè zhī yě yì, zhù kè yòng yǐ yuǎn gōng wēn, shèng zhī yě nán, kè yòng nǎi yù yǐ xìn jié zhī, yuē yǔ miè wēn, zhí yī shěn ér yǐ. qì dān yú shí wèi kě dé zhì yú hé dōng, gū xǔ zhī ér fú nán xuán bèi zhī, kè yòng nǎi yuē: shī xìn yí dí, zì wáng zhī dào. jù móu chén zhī cè, bù qín zhī yú hān yǐn zhī xià, hé qí yú yě!
沙陀之與契丹,猶之於鹿也,捷足者先耳。阿保機背七部更代之約而踞漢城,克用父子受大同之命而窺唐室,其以變詐凶狡相尚,又相若也。素所懷挾者無以相踰,而克用為李可舉所挫,投命韃靼,素為殊族所輕,威固不足以相制。阿保機帥三十萬之眾以來寇,目中已無克用,克用與之連和,力屈而求安耳。克用短長之命,阿保機操之,而東有劉仁恭與為父子,南有朱溫遙相結納,三雄角立,阿保機持左右手之權,以收其壟斷之利,以其狡毒,不難滅同類世好之七部,而何有於沙陀之杯酒?當是時,朱溫疆而克用弱,助溫以夾攻克用,滅之也易,助克用以遠攻溫,勝之也難,克用乃欲以信結之,約與滅溫,直一哂而已。契丹於時未可得志於河東,姑許之而弗難旋背之,克用乃曰:「失信夷狄,自亡之道。」拒謀臣之策,不擒之於酣飲之下,何其愚也!
ā bǎo jī chū bìng qī bù, zhòng xīn wèi gù, dé guāng gū chú ěr, tū yù àn ruò ér mò néng wèi zhǔ, ā bǎo jī sǐ, zé qī bù gè huái qí gù zhǔ, fēn xī yǐ qù, ér qì dān zhī shì shuāi, lǐ cóng kē shí zhòng guì zhī bài wáng bù sù, zhào sòng wú qióng zhī huò yì yǐ zǎo juān, qǐ fēi zhōng huá zhī yī dà xìng yǔ? yǐ kè yòng zhī jī biàn xióng jié, ér chí lǎo shēng zhī cháng tán, jiǎ dì wáng zhī dà yì, yǐ chéng hū sān bǎi yú nián zhōng yuán zhī dú shì, yì zhě qí tiān xié? bù rán, hé qí yú yě!
阿保機初並七部,眾心未固,德光孤雛耳,突欲闇弱而莫能為主,阿保機死,則七部各懷其故主,分析以去,而契丹之勢衰,李從珂、石重貴之敗亡不速,趙宋無窮之禍亦以早捐,豈非中華之一大幸與?以克用之機變雄桀,而持老生之常談,假帝王之大義,以成乎三百餘年中原之毒螫,意者其天邪?不然,何其愚也!
yǐ dì wáng zhī dūn xìn yì yě, sān miáo lái gé yǐ, shùn bì fēn běi zhī kūn yí kě shì yǐ, wén wáng bì jù tuì zhī dōng yí jì fú yǐ, zhōu gōng bì jiān bìng zhī wèi cháng shì kēng kēng yǐ gū zòng yě. jìn wén gōng qì chǔ zhī xiǎo huì, bài zhī yú chéng pú, ér chūn qiū dà zhī, zōng zhōu yǐ ān, sòng zhèng yǐ quán, suǒ yáo yì yú sòng xiāng yuǎn yǐ. gù yuē: yí dí zhě, qī zhī ér bù wèi bù xìn, shā zhī ér bù wèi bù rén, duó zhī ér bù wèi bù yì zhě yě. yǐ yī fū qín zhī ér yǒu yú, jǔ tiān xià zhī quán lì jīng yíng èr bǎi yú nián ér zhōng bù kè, wú kě guī jiù, ér bù róng yǐ yú zhòng xī, gù yuē: yì zhě qí tiān yě. bù rán, kè yòng zhī jiǎo, qǐ shǒu lǎo shēng zhī tán fù dì wáng zhī yì zhě zāi?
以帝王之惇信義也,三苗來格矣,舜必分北之;昆夷可事矣,文王必拒駾之;東夷既服矣,周公必兼併之;未嘗恃硜硜以姑縱也。晉文公棄楚之小惠,敗之於城濮,而春秋大之,宗周以安,宋、鄭以全,所繇異於宋襄遠矣。故曰:夷狄者,欺之而不為不信,殺之而不為不仁,奪之而不為不義者也。以一夫擒之而有餘,舉天下之全力經營二百餘年而終不克,無可歸咎,而不容已於重惜,故曰:意者其天也。不然,克用之狡,豈守老生之談、附帝王之義者哉?
sān
三
shì zhī bù xìng, shēng luàn shì zhī mò liú, yī yú fēi suǒ jù zhī dì, yǐ bǎo qí shēn, zhí dào bù kě shēn yě, ér gù yǒu bù kě qū zhě cún. bù kě shēn zhě, chū ér móu rén zhī dé shī yě bì bù kě qū zhě, tuì ér zì xún qí suǒ shǒu yě. yú táng zhī wáng, dé sān shì yān. luó yǐn zhī yú qián liú, liáng zhèn zhī yú gāo jì chāng, féng juān zhī yú wáng jiàn, jiē jǐ yú dào yǐ. xū táng shì yě, zé jiē táng zhī ài yǎng ér jīn zhòng zhě yě. gù guó jiù jūn jiān miè ér wú kě zhì qí zhōng xiào, nǎi zhì shēn yú gē jù zhī xióng, yì è néng bù xiǎo qū zāi? yì qí fǔ yǎng cóng róng yú mù yì zhě, sè xiào yǔ yán, bì yǒu wèi xiū shì suǒ bù xiè zhě yǐ! yǐ cǐ quán shēn ān shì, qiú bù shí zéi sù ér jiàn qí huì cháo yǐ ěr. zhì yú wèi táng shì yǐ yuè táng wáng, zé yōu zhēn zhī zhì wú bù kě shēn zhě, liú jiàn jì chāng yì qiě kuì fú ér bù yǐ wèi wǔ, shì gǒu yǒu zhì, yì shú néng duó zhī zāi?
士之不幸,生亂世之末流,依於非所據之地,以保其身,直道不可伸也,而固有不可屈者存。不可伸者,出而謀人之得失也;必不可屈者,退而自循其所守也。於唐之亡,得三士焉。羅隱之於錢鏐,梁震之於高季昌,馮涓之於王建,皆幾於道矣。胥唐士也,則皆唐之愛養而矜重者也。故國舊君熸滅而無可致其忠孝,乃置身於割據之雄,亦惡能不小屈哉?意其俯仰從容於幕帟者,色笑語言,必有為修士所不屑者矣!以此全身安士,求不食賊粟而踐其穢朝已耳。至於為唐士以閱唐亡,則幽貞之志無不可伸者,鏐、建、季昌亦且媿服而不以為侮,士苟有志,亦孰能奪之哉?
féng juān shàng yǐ! wèi jiàn cān zuǒ, kàng jiàn chēng dì zhī wàng yuē: cháo xìng zé wèi shuǎng chén jié, zéi zài zé bù tóng wèi è. dí jiàn yǐ zhèng, ér yǐ zì shǒu qí zhèng yě. jiàn bù cóng, ér dù mén bù chū, jiàn fú néng qū yān, zé qí sù suǒ shù lì yǒu yǐ fú jiàn zhě shēn yǐ!
馮涓尚矣!為建參佐,抗建稱帝之妄曰:「朝興則未爽臣節,賊在則不同為惡。」迪建以正,而以自守其正也。建不從,而杜門不出,建弗能屈焉,則其素所樹立有以服建者深矣!
liáng zhèn wú néng guī zhèng jì chāng shǐ jù zéi ér zì lì, fēi zhèn zhī jì bù jí cǐ yě, jì chāng jiè qún xióng zhī xián, xíng shì bù biàn, ér guǎ ruò gù wú néng wèi yě. zhèn jū qí guó, zì quán yān zú yǐ. yǐ qián jìn shì zhōng lǎo yú shì zhōu, jì chāng qū ér jǐ zì shēn, zhī xù qí gōng, ér bù xiá jí rén, shì yì yī dào yě.
梁震無能規正季昌使拒賊而自立,非震之計不及此也,季昌介群雄之閒,形勢不便,而寡弱固無能為也。震居其國,自全焉足矣。以前進士終老於士洲,季昌屈而己自伸,祗恤其躬,而不暇及人,是亦一道也。
luó yǐn zhī shuō qián liú tǎo zhū wēn yě, yuē: zòng wú chéng gōng, tuì bǎo háng yuè, kě zì wèi dōng dì. yǐn fēi yù dì liú yě, dòng liú yǐ kě xīn, jì xuě zhāo āi zhī yuàn, ér zhèng jūn chén zhī yì yě. qí yuē nài hé jiāo bì shì zéi, wèi zhōng gǔ xiū. wěi zāi qí yán hū! zhèng míng wēn zhī wèi zéi, bù yǐ xián yú hòu shì shǐ guān zhī yǐ liáng dài táng, ér míng zhī yuē dì yuē shàng hū? yǐn gù huī xié zhī shì, ér wēi yán zhèng sè, qiān gǔ wèi zhāo liú suī bù yòng, yǐn yǐ shēn yǐ.
羅隱之說錢鏐討朱溫也,曰:「縱無成功,退保杭、越,可自為東帝。」隱非欲帝鏐也,動鏐以可歆,冀雪昭、哀之怨,而正君臣之義也。其曰「柰何交臂事賊,為終古羞」。偉哉其言乎!正名溫之為賊,不已賢於後世史官之以梁代唐,而名之曰帝、曰上乎?隱固詼諧之士,而危言正色,千古為昭;鏐雖不用,隱已伸矣。
táng zhī zhòng jìn shì yě, guì yú zǎi fǔ. lǐ jù chuān lǐ zhèn zhī liú, jiē yǐ bù dì ér shēng qí yuàn dú. juān jì qǐ jiā mù zuǒ, yǐn yǔ zhèn jiē yǐ bù dì wú liáo, yī shēn fān zhèn, ér jiǎo jiǎo zhī jié, yán yán zhī yán, xià shì tiān yòu mò nián zì chà qīng liú zhī jiān fǔ, yóu tún wù rán. yī liè wèi shì, míng yì shǔ yān, shòu lù yǔ fǒu hé jiào zāi? tiān zhì zhī lún, xìng zhí zhī zhèng, zhōu xuán qū zhé, yǐn rěn yǐ quán shēng, ér gěng gěng qīng xiāo zhě bù mèi yě, táng zhī wáng, sān shì ér yǐ. gōng qīng dài fū è zú chǐ hū? sī mǎ zi zhǎng yǒu yán: bó yí suī xián, dé kǒng zǐ ér míng yì zhe. sān zi zhě, jiàng zhì rǔ shēn, fēi kě wàng bó yí zhī qīng chén zhě yě, ér néng zì biāo jǔ yú zhuó luàn zhī shì, bù yì de yě. hòu shì wú chēng yān. sòng rén zé rén wú yǐ ér yōu guāng yǎn, kě shèng tàn zāi!
唐之重進士也,貴於宰輔。李巨川、李振之流,皆以不第而生其怨毒。涓既起家幕佐,隱與震皆以不第無聊,依身藩鎮,而皎皎之節,炎炎之言,下視天祐末年自詫清流之奸輔,猶豚鶩然。一列為士,名義屬焉,受祿與否何較哉?天秩之倫,性植之正,周旋曲折,隱忍以全生,而耿耿清宵者不昧也,唐之亡,三士而已。公卿大夫惡足齒乎?司馬子長有言:「伯夷雖賢,得孔子而名益著。」三子者,降志辱身,非可望伯夷之清塵者也,而能自標舉於濁亂之世,不易得也。後世無稱焉。宋人責人無已而幽光揜,可勝嘆哉!
sì
四
jí hū xiōng wán bù chěng zhī tú, jiē kě shǒu wú zhèng ér yù zhī yǐ bù pò. rán zé kǒng běi hǎi kàng cáo cāo ér bù shèng, yì qí huī kuò bù jū zhī yǒu yǐ zhì zhī, kuàng péi shū zhào chóng bèi zhī yǐ qīng báo fàn zhū wēn zāi? zhāng hào xú wēn gōng qiǎn yá bīng gōng qí zhǔ ér shā zhī, tíng liè bái rèn, jí jiāng lì ér xié yǐ fèng jǐ, qí bào héng bù zài cáo cāo zhū wēn xià yě. yán kě qiú yǐ mù liáo wén bǐ zhī shì, cóng róng ér jìn, zhé zhāng hào hǒu nù zhī qì, shǐ zhī róu yǐ yuè cóng hào zhī xiōng wēi, bù zhī hé yǐ jù ruò chūn bīng zhī xiāo shì, wéi qí jī dí ér mò zhī néng wéi. wù wèi huái nán xiǎo guó yě, yáng wò fēi tiān zǐ yě, zhāng hào wú dǒng zhuō xiāo dào chéng zhī wèi zūn quán zhòng yě. bái rèn dāng qián, yī chì ér yāo lǐng yǐ jué, xī bì zhuō dào chéng ér hòu néng shā rén zāi? kě qiú suǒ bǐng zhě zhèng, suǒ wàng zhě sǐ, yí rán wěi mìng, ér bù jiàn yǒu kě jù zhě, jí bù jiàn yǒu kě zhēng, qí shì hào yóu fēng chài ěr, bù chù zhī, bù bì zhī, xú yòng qí gē zhì ér nù zhāng zhī qì zì xiāo. zhū jǐn yuē: yī jǐn héng gē chōng fàn dà dí, jīn nǎi zhī pǐ fū zhī yǒng bù jí gōng yuǎn yǐ. wú tā, jǐn suī yǒng yú shā rén, ér bù néng wú wèi sǐ zhī xīn, fèn rán yī wǎng, lǐ bù jí ér mò chí qí zhōng yě.
極乎凶頑不逞之徒,皆可守吾正而御之以不迫。然則孔北海抗曹操而不勝,亦其恢廓不拘之有以致之,況裴樞、趙崇輩之以輕薄犯朱溫哉?張顥、徐溫公遣牙兵攻其主而殺之,庭列白刃,集將吏而脅以奉己,其暴橫不在曹操、朱溫下也。嚴可求以幕僚文筆之士,從容而進,折張顥吼怒之氣,使之柔以悅從;顥之凶威,不知何以遽若春冰之消釋,唯其羈靮而莫之能違。勿謂淮南小國也,楊渥非天子也,張顥無董卓、蕭道成之位尊權重也。白刃當前,一叱而腰領已絕,奚必卓、道成而後能殺人哉?可求所秉者正,所忘者死,夷然委命,而不見有可懼者,即不見有可爭,其視顥猶蜂蠆耳,不觸之,不避之,徐用其割制而怒張之氣自消。朱瑾曰:一瑾橫戈沖犯大敵,今乃知匹夫之勇不及公遠矣。」無他,瑾雖勇於殺人,而不能無畏死之心,憤然一往,理不及而莫持其終也。
wū hū! luàn shì qǐ fá rén jié zāi? kě qiú dāng zhī yǐ. shén xián zé zhì bù qióng, zhì zhèng zé shén bù pò, zú shǐ yáng lóng yǎn bù sàng qí shì jiā, nǎi zhì gǎn cì kè ér liǎn rèn yǐ tuì. hàn táng zhī jiāng wáng, ér dé ruò rén yān, xī lǜ liǔ càn wú suǒ shī qí hē cì, cāo wēn zhī yàn yì jiāng pū yǐ. táng bù néng yòng kě qiú, kě qiú bù wèi táng yòng, ér xiǎo shì zhī huái nán, jǐn wèi bà fǔ zhī dǐ zhù, zé hé yě? cháo tíng duō zūn dá fú báo zhī shì, jǔ xián cái ér bù dá, ér gē jù piān ān zhī xiǎo guó wú zhī yě.
嗚呼!亂世豈乏人傑哉?可求當之矣。神閒則智不窮,志正則神不迫,卒使楊隆演不喪其世家,乃至感刺客而斂刃以退。漢、唐之將亡,而得若人焉,郗慮、柳璨無所施其蠚蛓,操、溫之燄亦將撲矣。唐不能用可求,可求不為唐用,而小試之淮南,僅為霸府之砥柱,則何也?朝廷多尊沓浮薄之士,沮賢才而不達,而割據偏安之小國無之也。
wǔ
五
gāo yù shuō mǎ yīn zhì huí tú wù yùn chá yú hé nán běi, mài zhī yú liáng, yì zēng kuàng zhàn mǎ, ér guó yǐ fù, cǐ hòu shì chá mǎ zhī shǐ yě. gǔ wú chá shuì, yǒu zhī zì táng dé zōng shǐ. wén zōng shí, wáng yá bài, jiǎo gǎi qí zhèng ér bà zhī. rán zé chá shuì fēi gǔ, yí bà zhī hū? fēi yě. gǔ zhī suǒ wú, hòu bù dé ér zēng, zēng zé bìng mín zhě, wèi gǔ suǒ kě yǒu ér bù yǒu zhě yě. gǔ bù kě yǐ yǒu, ér jīn kě yǒu zhī, zé tōng gǔ rén zhī yì ér tuī yǐ lì fǎ, xī bìng zāi?
高郁說馬殷置「回圖務」運茶於河南北,賣之於梁,易繒纊戰馬,而國以富,此後世茶馬之始也。古無茶稅,有之自唐德宗始。文宗時,王涯敗,矯改其政而罷之。然則茶稅非古,宜罷之乎?非也。古之所無,後不得而增,增則病民者,謂古所可有而不有者也。古不可以有,而今可有之,則通古人之意而推以立法,奚病哉?
chá zhě, gǔ suǒ wú yě, wú chá ér hé shuì yě? zhōu lǐ jǐn yǒu liù yǐn zhī zhì. mèng zǐ yì yuē dōng zé yǐn tāng, xià zé yǐn shuǐ ér yǐ. zhì hàn wáng bāo tóng yuē, shǐ yǒu wǔ dū mǎi chá zhī wén, yì jǐn chǎn yú shǔ, wéi shǔ yǐn zhī yě. liù dài shǐ xíng yú jiāng nán, ér hé běi yóu chì zhī yuē lào nú. táng nǎi biàn tiān xià yǐ wèi jì kě zhī yòng, ér bù néng suí dì ér yǒu, wéi shǔ chǔ mǐn yuè yī shān zhī mín, qí zhǒng ér hòu dé qí lì, qí lì yě, yǒu shí bèi yú gēng sāng zhī suǒ huò zhě yǐ. gǔ zhī qǔ mín yě, gēng zhě shí yī, qī lín zhī shuì zé èr shí ér wǔ, yǐ qī lín zhě, fēi jī hán dài mìng zhī xū yě. jūn wèi wáng mín, bù gēng bù sāng, ér yì huò bù zī zhī lì, zé tiān xià jiāng shě gēng sāng ér jìng yú chǎng pǔ gù hòu zhēng zhī, yǐ yì mò wù jì guó yòng, ér kuān wú nán mǔ zhī máng. zé shǐ gǔ ér yǒu chá, qí bì hòu zhēng zhī yǐ shì qī lín, míng yǐ.
茶者,古所無也,無茶而何稅也?周禮僅有六飲之制。孟子亦曰「冬則飲湯,夏則飲水」而已。至漢王褒僮約,始有武都買茶之文,亦僅產於蜀,唯蜀飲之也。六代始行於江南,而河北猶斥之曰「酪奴」。唐乃徧天下以為濟渴之用,而不能隨地而有,唯蜀、楚、閩、粵依山之民,畦種而厚得其利,其利也,有十倍於耕桑之所獲者矣。古之取民也,耕者十一,漆林之稅則二十而五,以漆林者,非饑寒待命之需也。均為王民,不耕不桑,而逸獲不貲之利,則天下將舍耕桑而競於場圃;故厚征之,以抑末務、濟國用,而寬吾南畝之氓。則使古而有茶,其必厚征之以視漆林,明矣。
fǔ qí lì yú jǐn yǒu zhī xiāng, ér tiān xià rì niǎn jīn qián sī sù yǐ guī zhī bù jià bù sè zhī jiā, qí háo zhě lóng shān bāo fù ér xiǎng fēng jūn zhī fèng. nǎi tiān xià gù wú chá, ér mín wú dòng něi zhī shāng, fēi yǒu dà lì yú mín, ér hé xù qí bìng? chéng bìng yǐ, fèi chá qí ér bù cǎi, fú néng shuì yě nán shuì zhī, ér zhǒng zhě bù xiū, cǎi zhě bù chuò, hé bìng zhī yǒu zāi? jí qí bìng yě, yì bìng fū shè lì zhī xiá mín, ér fēi bìng wú dàn gēng xī zhī jiù sǐ bù shàn zhī mín yě. zé tuī qī lín zhī fǎ, zhòng shuì ér yǐ yì zēng mǎ yú bù chǎn zhī xiāng, shǐ sān dài wáng zhě shēng yǐn chá zhī shì, wèi yǒu yú cǐ ér zhān zhān yǐ shì ēn yě.
府其利於僅有之鄉,而天下日輦金錢絲粟以歸之不稼不穡之家,其豪者籠山包阜而享封君之奉。乃天下固無茶,而民無凍餒之傷,非有大利於民,而何恤其病?誠病矣,廢茶畦而不採,弗能稅也;難稅之,而種者不休,采者不輟,何病之有哉?即其病也,亦病夫射利之黠民,而非病吾旦耕夕織、救死不贍之民也。則推漆林之法,重稅而以易繒馬於不產之鄉,使三代王者生飲茶之世,未有於此而沾沾以市恩也。
gù shàn fǎ sān dài zhě, fǎ suǒ yǒu zhě, wèn qí suǒ yǐ yǒu, ér huò kě gé yě fǎ suǒ wú zhě, wèn qí hé yǐ wú, ér huò kě xìng yě. kuǐ zūn ér bù xiào zhī, xiá mín nǎi jiāo, pǔ mín nǎi kùn, zhì zhī zhě shì yǐ luàn zhī. kuān qí suǒ bù kě kuān zhě, bù xù qí suǒ kě xù, è zú yǐ yǔ yú xiān wáng zhī dào hū?
故善法三代者,法所有者,問其所以有,而或可革也;法所無者,問其何以無,而或可興也。跬遵而步效之,黠民乃驕,朴民乃困,治之者適以亂之。寬其所不可寬者,不恤其所可恤,惡足以與於先王之道乎?
liù
六
biàn jìn cí xióng zhī shì, jué yú hé běi, gù lǐ kè yòng zuò shì zhū wēn zhī tūn táng ér mò zhī néng wèn, yǐ hé běi wèi shōu, wèi qí chéng jǐ yě. zhū wēn xià yǎn yùn yǐ xī lín zhào wèi, shì yì biàn yǐ. nǎi hé běi zhě, zì tiān bǎo yǐ hòu, jué jiàng zì lì, bù kě yǐ yǒng lì jī móu cù qǐ ér shōu zhī zhě yě. wèi bó wèi hé běi jiàng hàn zhī zuì, luó shào wēi yú ái ér nèi cāi, yù zì qiāng qí xīn lǚ. wēn yú sī shí, fǔ wèi bó ér suī zhī, fā shào wēi zhī kuáng móu, shùn zhòng zhì ér zhú zhī, zé jūn zhōng suǒ yuè fú zhě shòu yǐ jié yuè, zé shuài yǔ bīng jiāo gǎn yǐ lè wèi yòng. yǐ cǐ běi lín zhèn dìng, chéng liú rén gōng fù zǐ zhī luàn, dàng píng yōu yàn, zé kè yòng zuò kùn yú hé dōng, jí dé bù wáng, wèi lú fāng ér yǐ yǐ. ér wēn gù zéi yě, cán shā zhī xīn, wén tú lù ér xīn xǐ, wū hé zhī zhòng, jì shèng jǐ ér wéi kǒng qí bù wáng, bā qiān jiā shù wàn rén zhī mìng, huáng kǒu bù miǎn, yú shì ér zhèn dìng yōu yàn, rén yōu pián sǐ, ér yuàn wēn chè gǔ yǐ. shí gōng lì yuē: sān chǐ tóng zǐ, zhī qí wèi rén. wáng róng suī yú, tōng guó zhī rén, wú yǒu bù zhēng sǐ mìng zhě, luó shào wēi qiě huǐ ér lí xīn, wáng chù zhí bù dài móu ér zì hé, xī yíng kè yòng, xià jǐng xíng yǐ fǔ zhào wèi, ér wěi liáng zhī wáng bì yǐ.
汴、晉雌雄之勢,決於河北,故李克用坐視朱溫之吞唐而莫之能問,以河北未收,畏其乘己也。朱溫下兗、鄆以西臨趙、魏,勢亦便矣。乃河北者,自天寶以後,倔彊自立,不可以勇力機謀猝起而收之者也。魏博為河北彊悍之最,羅紹威愚騃而內猜,欲自戕其心膂。溫於斯時,撫魏博而綏之,發紹威之狂謀,順眾志而逐之,擇軍中所悅服者授以節鉞,則帥與兵交感以樂為用。以此北臨鎮定,乘劉仁恭父子之亂,蕩平幽、燕,則克用坐困於河東,即得不亡,為盧芳而已矣。而溫固賊也,殘殺之心,聞屠戮而心喜,烏合之眾,忌勝己而唯恐其不亡,八千家數萬人之命,黃口不免,於是而鎮定、幽、燕,人憂駢死,而怨溫徹骨矣。石公立曰:「三尺童子,知其為人。」王鎔雖愚,通國之人,無有不爭死命者,羅紹威且悔而離心,王處直不待謀而自合,西迎克用,下井陘以撫趙、魏,而偽梁之亡必矣。
ruò wèi bó yǐ shī fǔ zhě, wēn zì qǔ zhī yě jī zhèn dìng yǐ lí xīn zhě, wēn zì qǔ zhī yě wèi bó ruò ér zhèn dìng wú suǒ dàn zhě, wēn zì qǔ zhī yě gé liú shǒu guāng yú jì běi, shǐ jiāo bèi ér zhé rù yú jìn zhě, wēn zì qǔ zhī yě. huò mò dà yú lè shā rén, wēi mò shén yú shā jiàng yǐ zì ruò, ér dào yǐ cǐ wèi shù, è zú yǐ róng shēn yú tiān dì zhī xián zāi? wēn zhī wáng, bù dài qún chú zhī hái xiāng jiǎn miè yě. xī hū wú mìng shì zhī yīng qǐ ér shōu zhī yě.
弱魏博以失輔者,溫自取之也;激鎮定以離心者,溫自取之也;魏博弱而鎮定無所憚者,溫自取之也;隔劉守光於冀北,使驕悖而折入於晉者,溫自取之也。禍莫大於樂殺人,危莫甚於殺彊以自弱,而盜以此為術,惡足以容身於天地之閒哉?溫之亡,不待群雛之還相翦滅也。惜乎無命世之英起而收之也。
qī
七
bù rén zhě bù kě yǔ yán, fēi tú wèi qí wú yì yě, yán zhī wú yì, guó wáng jiā bài, ér wú zhī biàn shuō zì shēn yú tiān xià hòu shì, suī fú néng jiù, huò yì bù yīn wǒ ér liè, zé jūn zǐ gù yǒu bù rěn jiān mò zhě. ér bù rén zhě bù dàn rán yě, xīn zhī zhì bù rén yě, rú gāo zhī fèi yú huò yě, xùn zhī yǐ shuǐ, ér yàn nǎi yì téng. wéi tiān xià zhī zhì yú zhě, wén gǔ rén gǎn jiàn zhī fēng, xié zài jǐ ǒu rán zhī dé, qǐ ér qiáng yǔ zhī zhēng, shì shēn yú fèi huò, fén jí qí gōng, ér yàn yán yú shì, zé yì kě āi yě yǐ. ruò sūn hè zhī jiàn liú shǒu guāng shì yǐ. shǒu guāng qiú fù shā xiōng, jù dàn wán zhī dì, ér yù zhé lǐ cún xù, nán ér chēng dì, yǔ zhū wēn zhēng zhǎng, bù rén ér zhì cǐ jí yě, shàng kě yǔ yán zāi? sūn hè huái xiǎo huì ér fàn qí bì zhǎn zhī lìng, lǚ jìn wēi yán, cùn zhǎn ér sǐ, hè zhǎn ér shǒu guāng zhī gǎi yuán shòu cè yě yù jiān, hè zhī yú shí niàng zhī yǐ.
不仁者不可與言,非徒謂其無益也,言之無益,國亡家敗,而吾之辯說自伸於天下後世,雖弗能救,禍亦不因我而烈,則君子固有不忍緘默者。而不仁者不但然也,心之至不仁也,如膏之沸於鑊也,噀之以水,而燄乃益騰。唯天下之至愚者,聞古人敢諫之風,挾在己偶然之得,起而強與之爭,試身於沸鑊,焚及其躬,而燄延於室,則亦可哀也已。若孫鶴之諫劉守光是已。守光囚父殺兄,據彈丸之地,而欲折李存勗,南而稱帝,與朱溫爭長,不仁而至此極也,尚可與言哉?孫鶴懷小惠而犯其必斬之令,屢進危言,寸斬而死,鶴斬而守光之改元受冊也愈堅,鶴之愚實釀之矣。
luó yǐn zhī jiàn qián liú, liú suī bù cóng, ér yì zhòng yǐn, wéi qí wèi liú yě féng juān zhī jiàn wáng jiàn, jiàn suī bù cóng, ér juān kě yǐn qù, wéi qí wèi jiàn yě. liú yǔ jiàn yóu kě yǔ yán, yán zhī wú yì, ér èr zi zhī yì zì shēn, liú yǔ jiàn yóu zú yǐ bǎo jiāng shì ér yí zi sūn, fū yì shì qí xīn zhī rén shàng yǒu cún yān zhě fǒu ěr. zhì bù rén zhě, zhì zhī bù lùn zhī kē, shàng huái yí wèi chù qí nù zhāng zhī qì, bì zhì héng liú gē máo, chéng yī dàn zhī kě shī, sǐ wáng zài méi jié ér bù xù. shì yǐ jī zǐ yáng kuáng, bó yí yuǎn bì, bù yù zì wǒ ér yì zhòu zhī è yě. kuàng hè yǔ shǒu guāng wú jūn chén zhī dà yì, ér yǐ yāo lǐng shì bào rén zhī bái rèn hū?
羅隱之諫錢鏐,鏐雖不從,而益重隱,惟其為鏐也;馮涓之諫王建,建雖不從,而涓可引去,惟其為建也。鏐與建猶可與言,言之無益,而二子之義自伸,鏐與建猶足以保疆士而貽子孫,夫亦視其心之仁尚有存焉者否耳。至不仁者,置之不論之科,尚懷疑畏;觸其怒張之氣,必至橫流戈矛,乘一旦之可施,死亡在眉睫而不恤。是以箕子佯狂,伯夷遠避,不欲自我而益紂之惡也。況鶴與守光無君臣之大義,而以腰領試暴人之白刃乎?
qiě fú luó yǐn féng juān zhī shuō, yǐ yì yán zhī yě hè zhī shuō, yǐ shì yán zhī yě. yǐ yì yán, yán suī bù tīng, ér yì bù kě qū, qiě shēng qí nèi kuì zhī xīn yǐ shì yán, zé bǐ bào rén zhě, fāng yǔ tiān xià zhēng shì, ér zhé zhī yuē rǔ bù rú yě, zé bào rén yì fèn yǐ. pǐ fū bó quán xiāng kòng, gào yǐ bù dí, ér bì wàng qí sǐ. shǒu guāng yǒu tǔ kě jù, yǒu bīng kě shì, dàn wèi tiān zǐ ér xī sǐ, hè è néng liàng yǐ bù néng zāi? hè, xiǎo rén yě, bù zhī yì ér tōu ān yǐ jiǎo xìng zhī zhì yě, tú shā qí shēn, jī shǒu guāng ér zú miè zhī, yǔ bù rén zhě xiāng nì, tóu yǐ fèi cháng, zé yì bù rén ér yǐ yǐ. gù yuē bù rén zhě bù kě yǔ yán. jiè jūn zǐ zhī sù yuǎn zhī, yǐ wù zhù qí è yě.
且夫羅隱、馮涓之說,以義言之也;鶴之說,以勢言之也。以義言,言雖不聽,而義不可屈,且生其內媿之心;以勢言,則彼暴人者,方與天下爭勢,而折之曰汝不如也,則暴人益憤矣。匹夫搏拳相控,告以不敵,而必忘其死。守光有土可據,有兵可恃,旦為天子而夕死,鶴惡能諒以不能哉?鶴,小人也,不知義而偷安以徼幸之智也,徒殺其身,激守光而族滅之,與不仁者相暱,投以肺腸,則亦不仁而已矣。故曰「不仁者不可與言」。戒君子之夙遠之,以勿助其惡也。
bā
八
zhāng chéng yè qǐng lǐ cún hè liú shǒu guāng zhī chēng dì yǐ jiāo zhī, táng gāo zǔ jiāo lǐ mì zhī gù zhì yě. mì zhōng jiàng ér shòu shǒu, shǒu guāng zhōng lǔ ér fú zhū, suǒ wèi shòu zhī bó yě bì dūn qí zú, qín zhī jī yě bì jí qí yì, quán móu zhī xiǎn shù, wáng zhě suǒ fú shàng yě.
張承業請李存賀劉守光之稱帝以驕之,唐高祖驕李密之故智也。密終降而授首,守光終虜而伏誅,所謂獸之搏也必蹲其足,禽之擊也必戢其翼,權謀之險術,王者所弗尚也。
cún xù wén shǒu guāng zhī zì zūn, yù fá zhī yǐ. rán zé fá zhī wèi zhèng hū? kě fá zhī zuì zài bǐ yǐ jí, zhí yán shēn tǎo, shī zé yǒu míng yǐ. ér tú shì qí míng yǐ zé rén zhī nì, fǎn zhī yú jǐ, jì wú tiān yǔ rén guī zhī shí, yì wú bō luàn ān mín zhī zhì, qiě yú gù běn zì jiàng zhī shù wèi yǒu de yě, píng qì ér zhēng, xī bì shèng zhī zài jǐ zāi?
存勗聞守光之自尊,欲伐之矣。然則伐之為正乎?可伐之罪在彼已極,執言申討,師則有名矣。而徒恃其名以責人之逆,反之於己,既無天與人歸之實,亦無撥亂安民之志,且於固本自彊之術未有得也,憑氣而爭,奚必勝之在己哉?
wáng zhě yǐ yì xìng shī, ér sì fāng yōu fú, fēi tú yǐ qí míng yě. táng gāo chū dìng zhǎng ān, cán suí wèi jiǎn, nù lǐ mì zhī wàng ér tiāo zhī, mì qiě è guān yǐ kùn jǐ, ér nèi shòu liú wǔ zhōu xuē jǔ zhī bī, zé táng gāo zhī shì bài yǐ. lǐ cún xù gū chù hé dōng, zhèn dìng zhī jiāo wèi gù, zhū wēn zhī shì fāng zhāng, kōng guó yǐ yǔ kuáng ái zhī shù zi zhēng xū míng yú yōu jì, zhèn dìng yí ér hé zhōng qǐ dǎo qí xū, zé cún xù zhī wáng bì yǐ.
王者以義興師,而四方攸服,非徒以其名也。唐高初定長安,殘隋未翦,怒李密之妄而挑之,密且扼關以困己,而內受劉武周、薛舉之逼,則唐高之事敗矣。李存勗孤處河東,鎮定之交未固,朱溫之勢方張,空國以與狂騃之豎子爭虛名於幽、薊,鎮定疑而河中起搗其虛,則存勗之亡必矣。
yáo shì yán zhī, tuī zūn yǐ jiāo zhī, fēi yì zhī suǒ xǔ fèn nù ér gōng zhī, yì wèi móu zhī bù zāng shǐ wáng zhě ér chù cǐ, jiāng rú zhī hé zāi? wáng zhě zhèng jǐ ér bù qiú yú rén zhě yě. bǐ xiāo rán zì dà zhě, hé zú bǐ shù hū? cuì ruò zhě bì zhé, bào xìng zhě bì wēi, míng xíng zhě bì zhì, tiān nù rén yuàn zhě bì jiàn jué yú tiān rén, zhī zhī jì shěn, shì zhī rú rú dòng zhī chóng, wú dài wú zhī zhēng ér yì wú róng jiāo zhī yě. qí lái yě, yǐ fēi lǐ jiā wǒ ér wèi shén yě, gū yīng zhī yǐ lǐ, ér gào zhī yǐ zhèng kě yě qí yǐ fēi lǐ jiā wǒ ér bù kě rěn yě, bì guān yǐ jué qí shǐ mìng ér yǐ. yù fàn wǒ ér wǒ wú qǐ xìn zhī duān, yù xiá wǒ ér wǒ jū shì fēi zhī wài, bǐng yì yǐ zì jiàng, gù běn yǐ dài shí, chì biān chuí zhī shǒu, dù xiǎo lì zhī zhēng, níng jìng bù náo, ér piāo fēng jí yǔ zuò shì qí xiāo sàn, huò rén wáng zhī ér wèi wǒ qū chú, huò è yǐ qióng ér xú shēn wú tiān tǎo, zé liǎng zhě zhī shī wáng, ér zhēn shèng zhī lǐ dé yǐ. tiān xià mò gǎn bù fú, hòu shì wú dé ér zǐ yǐ. zhāng chéng yè hé zú yǐ jí cǐ zāi? kè yòng fù zǐ zhī zhōng yǐ zhà lì qióng ér bù néng hùn yī qū yǔ, guó zuò bù yán, yǔ jiǎ yì tiāo bīng zhě jūn zhī shī yě.
繇是言之,推尊以驕之,非義之所許;憤怒而攻之,抑為謀之不臧;使王者而處此,將如之何哉?王者正己而不求於人者也。彼枵然自大者,何足比數乎?脃弱者必折,暴興者必萎,冥行者必躓,天怒人怨者必見絕於天人,知之既審,視之如蝡動之蟲,無待吾之爭而抑無容驕之也。其來也,以非禮加我而未甚也,姑應之以禮,而告之以正可也;其以非禮加我而不可忍也,閉關以絕其使命而已。欲犯我而我無啟釁之端,欲狎我而我居是非之外,秉義以自彊,固本以待時,飭邊陲之守,杜小利之爭,凝靜不撓,而飄風疾雨坐視其消散,或人亡之而為我驅除,或惡已窮而徐申吾天討,則兩者之失亡,而貞勝之理得矣。天下莫敢不服,後世無得而訿矣。張承業何足以及此哉?克用父子之終以詐力窮而不能混一區宇,國祚不延,與假義挑兵者均之失也。
zhuāng shēng yuē: rén mò jiàn yú liú shuǐ, ér jiàn yú zhǐ shuǐ. yǒng ér xìng nù, zhì ér zhà xuān, jiē liú shuǐ zhī bō yě. shāo jìng yǐ zhǐ, ér dé shī zhāo rán, qǐ nán zhī zāi? táng gāo gū yǐ yī zhǐ bào lǐ mì, chà xián yú cún xù zhī wǎng hè, suī fēi wáng zhě zhī dào, ér yóu zú yǐ xìng, háo lí zhī chà, yì xiāng xuán jué yǐ.
莊生曰:「人莫鑑於流水,而鑑於止水。」勇而悻怒,智而詐諼,皆流水之波也。稍靜以止,而得失昭然,豈難知哉?唐高姑以一紙報李密,差賢於存勗之往賀,雖非王者之道,而猶足以興,毫釐之差,亦相懸絕矣。
jiǔ
九
lǐ cún xù jù hé dōng yǔ zhū wēn zhēng tiān xià, yì yǐ jiǔ yǐ. suǒ rèn zhě jiē bó jī zhī xióng, wú yǒu rén yān zàn qí dà jì wèi lì guó zhī guī zhě yě. qí lüè yòng shì rén cān wéi mù zhě, zì féng dào shǐ, shā tuó zhī bù yǒng, sì yì xìng ér tiān xià zhōng liè, yú cǐ kě zhī yǐ.
李存勗據河東與朱溫爭天下,亦已久矣。所任者皆搏擊之雄,無有人焉贊其大計為立國之規者也。其略用士人參帷幕者,自馮道始,沙陀之不永,四易姓而天下終裂,於此可知已。
liú shǒu guāng zhī xiōng nüè, chù zhī bì sǐ, qí gōng yì dìng, fàn jiāng jìn, dào jiàn zhī ér xì yù, rán miǎn yú dāo jù, yì chū ér xī bēn zhě, hé yě? sūn hè zhī liú, lì zhēng dé shī, shì yǐ miè shēn dào zhī jiàn zhī yě, qí cí bì xùn, qiě zhī wéi zhī xìng, sù wèi shǒu guāng suǒ xiá, ér zuǒ yòu xiāo rén gù yǔ wú cāi, shì yǐ quán yě. shǒu guāng qiú fù shā xiōng ér dào bù yán, qí yǒu yán yě, jiē shě dà yǐ guī xiǎo, liú yú dì yǐ zì quán, ér liáo yǐ bì jiān mò zhī jiù zhě yě.
劉守光之凶虐,觸之必死,其攻易、定,犯疆晉,道諫之而系獄,然免於刀鋸,逸出而西奔者,何也?孫鶴之流,力爭得失,是以滅身;道之諫之也,其辭必遜,且脂韋之性,素為守光所狎,而左右宵人固與無猜,是以全也。守光囚父殺兄而道不言,其有言也,皆舍大以規小,留餘地以自全,而聊以避緘默之咎者也。
qǐ tú yú shǒu guāng wèi rán zāi? qí gèng shì shù xìng yě, lǐ cún xù zhī miè liáng ér jiāo, xiá chàng yōu lìn liáng cì yě, ér dào bù yán jì guō chóng tāo, jī shǔ bīng yǐ fù fǎn, ér dào bù yán lǐ cóng kē tiāo shí jìng táng yǐ sù huò, ér dào bù yán shí zhòng guì bù liàng lì gù běn yǐ jí yǔ lǔ zhēng, ér dào bù yán liú chéng yòu xiá qún xiǎo shā dà chén, ér dào bù yán shù shí nián mín zhī qiáo cuì yú nüè zhèng, liú lí sǐ wáng yǐ bīn jǐn, ér dào bù yán qí huò yán yě, zé zhāi xiǎo cī yǐ shì zhí, tīng zé jū gōng, bù tīng ér zhōng miǎn yú chì zhú, shì rén guó zhī cún wáng, ruò fú yún zhī jù sàn, zhēn suǒ wèi chán chǎn miàn yú zhī chén yě. liú shǒu guāng bù néng shā, ér shuí néng shā zhī xié? kè yòng fù zǐ jīng yíng tiān xià shù shí nián, jǐn dé yī shì yān, zé dào yě, qí suǒ yì zhī wéi yì ér shī zhī tiān xià zhě, gài kě zhī yǐ.
豈徒於守光為然哉?其更事數姓也,李存勗之滅梁而驕,狎倡優、吝糧賜也,而道不言;忌郭崇韜,激蜀兵以復反,而道不言;李從珂挑石敬瑭以速禍,而道不言;石重貴不量力固本以亟與虜爭,而道不言;劉承祐狎群小、殺大臣,而道不言;數十年民之憔悴於虐政,流離死亡以瀕盡,而道不言;其或言也,則摘小疵以示直,聽則居功,不聽而終免於斥逐,視人國之存亡,若浮雲之聚散,真所謂讒諂面諛之臣也。劉守光不能殺,而誰能殺之邪?克用父子經營天下數十年,僅得一士焉,則道也,其所議之帷帟而施之天下者,概可知矣。
wū hū! rén zhī dào zhī duò jié yǐ chén rén, bù zhī qí xié xiǎo huì yǐ mèi zhǔ, guó wèi wáng ér dào yǐ chóu qí mài zhǔ zhī shù, fēi yī rì yǐ. cǐ shù zhǔ zhě, diān dào bèi luàn yú fǔ yǐ, dào qiě shī wèi ér dài yān, bù zhī qí hé yǐ dǎo yú yě? rán ér bù chuán zhě, zhāi xiǎo guò yǐ xuàn zhí zì shì ér cáng jiān, shì gù wèi yì chá yě.
嗚呼!人知道之墮節以臣人,不知其挾小慧以媚主,國未亡而道已讎其賣主之術,非一日矣。此數主者,顛倒背亂於黼扆,道且屍位而待焉,不知其何以導諛也?然而不傳者,摘小過以炫直自飾而藏奸,世固未易察也。
yī
一○
cuàn shì yǐ dāo tiān wèi, cāo yì yǐ xià, yì duō yǒu zhī, ruò fú è jí yú wú kě jiā, ér shì yì yì yú chāo jué, wú yǒu rú zhū wēn zhě, shí wú rén yān, jí qǐ ér shēn tiān tǎo, chéng kě tàn yě.
篡弒以叨天位,操、懿以下,亦多有之,若夫惡極於無可加,而勢亦易於勦絕,無有如朱溫者,時無人焉,亟起而伸天討,誠可嘆也。
qí shì liǎng jūn yě, gōng rán wèi zhī ér wú suǒ yǎn shì qí cuàn dà wèi yě, páo xiào jí dé ér bìng fèi xū wén qí qín shòu xíng biàn zhū zi fù yě, ér yǐ cǐ wèi yǔ duó qí shì shā yě, yī yán yī xiào ér liú xiě chéng qú ěr zhū róng gāo yáng ān lù shān zhī suǒ bù wèi zhě, wēn jiē wèi zhī ér wú jì. nǎi yǐ shì yán zhī, ér yì bù zú yǐ xióng yě. xī cuò yú lǐ mào zhēn, dōng zhé yú yáng xíng mì, wáng jiàn zài shǔ, shì zhī miè rú yě luó shào wēi mǎ yīn qián liú gāo jì chāng, suī zàn ěr qū cóng, ér yī bīng chǐ tǔ lì mǐ cùn sī bù wèi zhī yòng. qí dì, zé xī bù zhì bīn qí, dōng bù yú xǔ cài, nán bù guò wǎn dèng, běi bù yuè sòng wèi, zì zhǎng ān dá yǎn yùn, héng gèn yī xiàn, jiè pò tiān zhōng, ér sì páng jiā zhī zhě, jiē yōng jiān chéng lǜ jìn zú yǐ xiāng lín. qí jiāng shuài, zé yáng shī hòu liú wáng yàn zhāng zhī liú, jiē xuè yǒng xiǎo huì, ér bù zhī yòng bīng zhī lüè. qí fǔ zuǒ, zé lǐ zhèn jìng xiáng, chū zéi shā, rù chǎn yú, ér bù zhī jiàn guó zhī fāng nǎi zhì yǐ kǒu fù ér rèn duàn níng wèi xīn lǚ, shòu zhī bīng bǐng, shǐ kàng dà dí ér bù xù bài wáng. qǔ jù jūn chén ér tǒng lùn zhī, tān shí yú sè lè shā miè lún, yī dào ér yǐ yǐ. ér jì cuàn yǐ hòu, rì lǎo yǐ hūn, yì lù shān zài dōng dōu huáng cháo jù zhǎng ān zhī shì yě. yú shì shí yě, jiǎo qǐ ér pū miè zhī, bù zài jǔ ér gōng yǐ jiù yǐ. suǒ nán zhě, yóu wèi yǒu nèi xìn zhī kě chéng ěr. wèi jǐ, ér zhū yǒu guī xiāo jìng zhī rèn, yǐ tuán yuán è zhī fù, xiōng dì xún bīng, guó nèi dà luàn, zé chéng ér báo zhī, yóu yì yú fǎn zhǎng. rán ér zhōng wú qí rén yān, gù yuē chéng kě tàn yě.
其弒兩君也,公然為之而無所揜飾;其篡大位也,咆哮急得而並廢虛文;其禽獸行徧諸子婦也,而以此為予奪;其嗜殺也,一言一笑而流血成渠;爾朱榮、高洋、安祿山之所不為者,溫皆為之而、無忌。乃以勢言之,而抑不足以雄也。西挫於李茂貞,東折於楊行密,王建在蜀,視之蔑如也;羅紹威、馬殷、錢鏐、高季昌,雖暫爾屈從,而一兵尺土粒米寸絲不為之用。其地,則西不至邠、岐,東不逾許、蔡,南不過宛、鄧,北不越宋、衛,自長安達兗、鄆,橫亘一線,界破天中,而四旁夾之者,皆擁堅城、率勁卒以相臨。其將帥,則楊師厚、劉、王彥章之流,皆血勇小慧,而不知用兵之略。其輔佐,則李振、敬翔,出賊殺,入諂諛,而不知建國之方;乃至以口腹而任段凝為心膂,授之兵柄,使抗大敵而不恤敗亡。取具君臣而統論之,貪食、漁色、樂殺、蔑倫,一盜而已矣。而既篡以後,日老以昏,亦祿山在東都、黃巢踞長安之勢也。於是時也,矯起而撲滅之,不再舉而功已就矣。所難者,猶未有內釁之可乘耳。未幾,而朱友珪梟獍之刃,已剸元惡之腹,兄弟尋兵,國內大亂,則乘而薄之,尤易於反掌。然而終無其人焉,故曰誠可嘆也。
lǐ cún xù fāng yǒu shì yú yōu yàn, ér bù huáng sù jìn, tiān tǎo zhī jī, yǒu zì lái yǐ. gài cún xù yī jiāng shuài zhī cái ěr, píng yī hǎi yù zhī lüè, tǎo nì zhū bào zhī yì, fēi qí suǒ kě shèng rèn yě. shǐ néng miè zhū wēn fù zǐ, dìng biàn luò, liú shǒu guāng suǒ suǒ kuáng fū, zuò qióng yú jué sāi, jiāng yān wǎng zāi? kùn wú lì yǐ yǔ shǒu guāng zhēng shèng fù, zhū yǒu zhēn nǎi fù yǐ kuān huǎn shōu lí sàn zhī zhòng, xiāng chí yú hé shàng, liáng suī miè ér cún xù zhī jīng huá yǐ jié yǐ.
李存勗方有事於幽、燕,而不遑速進,天討之稽,有自來矣。蓋存勗一將帥之才耳,平一海寓之略,討逆誅暴之義,非其所可勝任也。使能滅朱溫父子,定汴、雒,劉守光瑣瑣狂夫,坐窮於絕塞,將焉往哉?困吾力以與守光爭勝負,朱友貞乃復以寬緩收離散之眾,相持於河上,梁雖滅而存勗之精華已竭矣。
wū hū! yáng xíng mì bù sǐ yú zhū wēn yín hūn zhī qián, kě yǔ yǒu wèi zhě, qí zài huái nán hū? chéng bǐ zì wáng zhī jī, yǎn gū chú yú wǎn luò, cún xù fú néng kàng yě. xíng mì sǐ, yáng wò shì, lóng yǎn jì lì rén shàng, xú wēn xié nèi duó zhī xīn, bù néng chū suī bó yǐ xíng tiān tǎo, shàng shuí wàng zāi? xíng mì zhě, shàng zhī ān mín gù běn rèn jiāng lù xián, fēi cún xù zhī jǐn yǐ zhǎn jiāng qiān qí wèi néng zhě yě. gù tiān yòu yǐ hòu, tiān xià wú jūn, bì yù yǔ zhī, huái nán ér yǐ. rán ér zhōng fú néng yān, gù yuē chéng kě tàn yě.
嗚呼!楊行密不死於朱溫淫昏之前,可與有為者,其在淮南乎?乘彼自亡之機,掩孤雛於宛、雒,存勗弗能抗也。行密死,楊渥弒,隆演寄立人上,徐溫挾內奪之心,不能出睢、亳以行天討,尚誰望哉?行密者,尚知安民固本、任將錄賢,非存勗之僅以斬將搴旗為能者也。故天祐以後,天下無君,必欲與之,淮南而已。然而終弗能焉,故曰誠可嘆也。
yī yī
一一
fū rén wú yī kě shì zhě yě, yǐ shì zhī, rén yì yǐ míng guī zhī, míng zhī suǒ guī, rén zhī fáng zhī yě shēn, yù zhī yě lì, ér néng zhōng yǒu qí suǒ shì zhě, wú yǒu. yǐ yǒng míng zhě, rén yǐ yǒng yù zhī, ér sǐ yú yǒng yǐ móu míng zhě, rén yǐ móu yù zhī, ér sǐ yú móu èr zhě jù zì wáng zhī dào yě, ér móu wèi shén. hé yě? yǒng zhě, yī yǔ yī xiāng dāng zhě yě, wàn rèn lín lì, ér suǒ dāng zhě yī èr rén, qí tā jiē shū gé ér bù xiāng jí zhě yě, gù yì bì yǐ móu shèng zhī, ér bù yì yǐ yǒng xiāng yù. móu zé tuì ér chuāi zhī zhě, jǐn rén kě cè yě hé qiān wàn rén yī de zhī lǜ, huà cǔn ér xī dù zhī, zhì zhī yī zhāo, ér fēi yī zhāo zhī jī yě yī rén yǒu yá zhī jī zhì, yīng wú yá zhī shì biàn, ér yù yǐ shèng qiān wàn rén zhī cǔn duó hū? fū wéi míng yú dà jì zhě, qí suǒ shú shěn ér jiàn wèi rán zhī lǐ shì, jiē kě yǔ rén gòng zhī zhī ér wú suǒ nì, chí zhī shén jiān, chù zhī shén jìng, xiǎo lì bù zhēng, xiǎo hài bù bì, shí huò chéng rén zhī xiá, ér yīn jī yǐ fā, qí móu suī qí, rén qiě wán zhī ér bù jué, shì jìng gōng chéng, ér rén nǎi zhī qí bù kě cè yě. cǐ zhī wèi shàn móu. ruò fú jī biàn jié qiǎo, zì shì qí zhì ér yǐ shàn móu míng yǐ, mù yī shùn ér rén yí zhī, shǒu yī zhǐ ér rén cāi zhī, zhī qí jìng zhě fēi jìng ér dòng zhě fēi dòng yě, yú shì cǐ móu fāng qǐ, rén zhī cè zhī yě yǐ xiān, jì yǐ cè zhī, wú nán xiāng yíng ér xiāng jù, yóu qiě zì shén qí shù yuē, wú móu bù kě cè yě. qí bù bài yě xiān yǐ.
夫人無一可恃者也,已恃之,人亦以名歸之,名之所歸,人之防之也深,御之也力,而能終有其所恃者,無有。以勇名者,人以勇御之,而死於勇;以謀名者,人以謀御之,而死於謀;二者俱自亡之道也,而謀為甚。何也?勇者,一與一相當者也,萬刃林立,而所當者一二人,其他皆疏隔而不相及者也,故抑必以謀勝之,而不易以勇相御。謀則退而揣之者,盡人可測也;合千萬人一得之慮,畫忖而夕度之,制之一朝,而非一朝之積也;一人有涯之機智,應無涯之事變,而欲以勝千萬人之忖度乎?夫惟明於大計者,其所熟審而見為然之理勢,皆可與人共知之而無所匿,持之甚堅,處之甚靜,小利不爭,小害不避,時或乘人之瑕,而因機以發,其謀雖奇,人且玩之而不覺,事竟功成,而人乃知其不可測也。此之謂善謀。若夫機變捷巧,自恃其智而以善謀名矣,目一瞬而人疑之,手一指而人猜之,知其靜者非靜而動者非動也,於是此謀方起,人之測之也已先,既已測之,無難相迎而相距,猶且自神其術曰,吾謀不可測也。其不敗也鮮矣。
liú xún yǔ jìn bīng xiāng jù yú wèi, xún chéng xū qián qù yǐ xí jìn, qí móu yě. rán shǐ xún sù yǐ chí chóng xíng shī, yù táng táng zhèng zhèng zhī zhòng, wú xuān zhà chū méi zhī zhì míng, zé jìn rén yì qiě yǔ xiāng wàng, ǒu yī yòng móu, ér jìn yáng qiě rù qí gòu zhōng yǐ. nǎi xún gù yǐ móu zì shì, ér rén yǐ shàn móu zhī míng guī zhī yě. cún xù yuē: wú wén liú xún yī bù bǎi jì. wū hū! sī míng yě, ér jù kě dāng zāi! yǔ yì rén kuī zhī, mò yì rén kuī zhī, jìn yì rén kuī zhī, tuì yì rén kuī zhī, wú suǒ bù yòng qí kuī, suī yǒu jiǔ dì jiǔ tiān zhī biàn jì, wú bù zài rén xīn mù zhōng yǐ. wú bù jiàn zhì yú rén, ér huáng zú yǐ zhì rén hū?
劉鄩與晉兵相距於魏,鄩乘虛潛去以襲晉,奇謀也。然使鄩素以持重行師,御堂堂正正之眾,無諼詐出沒之智名,則晉人抑且與相忘,偶一用謀,而晉陽且入其彀中矣。乃鄩固以謀自恃,而人以善謀之名歸之也。存勗曰:「吾聞劉鄩一步百計。」嗚呼!斯名也,而詎可當哉!語亦人窺之,默亦人窺之,進亦人窺之,退亦人窺之,無所不用其窺,雖有九地九天之變計,無不在人心目中矣。無不見制於人,而遑足以制人乎?
shì yǐ xiǎo yǒng zhě, dà yǒng zhī suǒ bù yòng xiǎo zhì zhě, dà zhì zhī suǒ bù shì gù wú běn, yǎng wú qì, lì yú bù kě shèng zhī dì, bǐ qiě zì shòu wǒ yǐ shèng, ér wǒ bù láo, wáng zhě zhī yòng bīng, wú dí yú tiān xià, wéi cǐ yě. gù mù shì zhī jiè zhòng yě, wéi shēn yǐ bù fá zhī fǎ, zuò qí jiū huán zhī qì, ér móu bù yǔ yān. fū qǐ dàn yòng bīng wèi rán zāi? bīng, xiǎn dào yě, ér yóu rán kuàng hū jūn zǐ zhī shǒu shēn shè shì, yǐ chū mén ér jiāo tiān xià, qí kě shǐ rén chēng zhī yuē cǐ zhì shì yě hū?
是以小勇者,大勇之所不用;小智者,大智之所不事;固吾本,養吾氣,立於不可勝之地,彼且自授我以勝,而我不勞,王者之用兵,無敵於天下,唯此也。故牧誓之戒眾也,唯申以步伐之法,作其赳桓之氣,而謀不與焉。夫豈但用兵為然哉?兵,險道也,而猶然;況乎君子之守身涉世,以出門而交天下,其可使人稱之曰此智士也乎?
yī èr
一二
yí dí zhī jiāng yě, yǐ qí fǎ zhì zhī shū lüè, jū chù yī shí zhī cū guǎng, yǎng qí zhì hàn zhī qì, fú gǎi qí sú, ér dà lì cún yān. rán ér zhōng guó yì yīn zhī yǐ miǎn yú hài. yī dàn gé ér yǐ zhōng guó zhī dào cān zhī, zé bǐ zhī lì hài xiāng bàn yǐ. qí lì zhě, kě jiàn yǐ xióng zhǎng yú zhōng guó ér qí hài yě, bǐ yì zì cǐ ér ruò yǐ.
夷狄之疆也,以其法制之疏略,居處衣食之粗獷,養其駤悍之氣,弗改其俗,而大利存焉。然而中國亦因之以免於害。一旦革而以中國之道參之,則彼之利害相半矣。其利者,可漸以雄長於中國;而其害也,彼亦自此而弱矣。
gù yuē: yú xiāng wàng yú jiāng hú, rén hé wàng yú dào shù. bǐ zì ān qí zhú shuǐ cǎo xí shè liè liè wàng jūn chén lüè hūn huàn chí tū wú héng zhī sù, ér zhōng guó mò néng zhì zhī. nǎi bù zhī yǒu chéng guō zhī kě shǒu, xū shì zhī kě lì, tián tǔ zhī kě gēng, fù shuì zhī kě nà, hūn yīn shì jìn zhī kě róng, zé qiě shì zhōng guó wèi bù kě ān zhī cóng jí ér zhōng guó zhī rén bèi lüè yǐ yì yú bǐ zhě, yì yuàn kǔ ér bù wèi zhī yòng. liǎng xiāng wàng yě, jiāo xiāng lì yě, cǐ shùn tiān zhī jì, yīn rén zhī qíng, gè ān qí suǒ zhī dào yě.
故曰:「魚相忘於江湖,人和忘於道術。」彼自安其逐水草、習射獵獵、忘君臣、略昏宦、馳突無恆之素,而中國莫能制之。乃不知有城郭之可守,墟市之可利,田土之可耕,賦稅之可納,昏姻仕進之可榮,則且視中國為不可安之叢棘;而中國之人被掠以役於彼者,亦怨苦而不為之用。兩相忘也,交相利也,此順天之紀,因人之情,各安其所之道也。
zhōng xíng yǎn shuō xiōng nú bù guì hàn zhī huì bó, ér xiōng nú yì jiàng, rán qí rù kòu zhī hài, yì zì cǐ shā yǐ. dān yú suī yǒu bù chěng zhī zhì, ér zhōng guó zhī yù bó zǐ nǚ, jì wèi qí sú zhī suǒ bù guì, chéng guō gōng shì, jì wèi qí jū zhī suǒ bù ān, zé qí míng wáng dà rén zhì yú bù zhòng, xián wú suǒ xīn xiàn, ér bì bù xiào sǐ yǐ wèi dān yú yòng. xiōng nú zì jiàng, ér hàn yì yǐ ān, cǐ xiāng wàng zhī lì yě.
中行衍說匈奴不貴漢之繪帛,而匈奴益彊,然其入寇之害,亦自此殺矣。單于雖有不逞之志,而中國之玉帛子女,既為其俗之所不貴,城郭宮室,既為其居之所不安,則其名王大人至於部眾,咸無所歆羨,而必不效死以為單于用。匈奴自彊,而漢亦以安,此相忘之利也。
cáo cāo qiān xiōng nú yú zhòng yú hé xī, hūn huàn qǐn shí jū chù biàn qí sú, ér zá yòng zhōng guó zhī fǎ, yú shì hū qǐ huái mǐn zhī huò rán ér liú shí mù róng fú yáo hè lián zhī zú, yì rú cháo jūn zhī róng, wèi jiǔ ér wēi. qí sú yì, qí lì shī, qí běn xiān ruò yě.
曹操遷匈奴餘眾於河西,婚宦寢食居處變其俗,而雜用中國之法,於是乎啟懷、愍之禍;然而劉、石、慕容、苻、姚、赫連之族,亦如朝菌之榮,未久而萎。其俗易,其利失,其本先弱也。
hán yán huī wèi liú shǒu guāng suǒ qiǎn, rù qì dān, jū liú bù fǎn, yīn jiào yǐ jiàn yá zhú chéng lì shì kěn tián fēn zú lèi biàn hūn yīn chēng dì gǎi yuán, qì dān yǐ shì wēi fú xiǎo yí, ér qì dān zhī sú biàn yǐ ā bǎo jī zhī hàn, yì zì cǐ ér róu yǐ. fēi shí jìng táng yán ér jìn zhī, mò néng rú zhōng guó hé yě. zá huá yí ér liǎng yòng zhī, qí hài tiān xià yě nǎi liè. zhōng guó yǒu míng jūn liáng jiāng, zé yí yǐ zhī shuāi wú rén yān, zé dǎo zhī yǐ zhōng guó zhī kě yù, ér rén sī lüè duó, zé zhōng guó yǐ wáng. yán huī suī yuē: wǒ zài cǐ, qì dān bù nán mù. rán qí yǐ yí dú zhōng guó zhě, bù rú zhōng xíng yǎn zhī jiàng xiōng nú jí yǐ ān hàn yě.
韓延徽為劉守光所遣,入契丹,拘留不返,因教以建牙、築城、立市、墾田、分族類、辨昏姻、稱帝改元,契丹以是威服小夷,而契丹之俗變矣;阿保機之悍,亦自此而柔矣。非石敬瑭延而進之,莫能如中國何也。雜華夷而兩用之,其害天下也乃烈。中國有明君良將,則夷以之衰;無人焉,則導之以中國之可欲,而人思掠奪,則中國以亡。延徽雖曰:「我在此,契丹不南牧。」然其以貽毒中國者,不如中行衍之彊匈奴即以安漢也。
nǚ zhí zhī xiàn biàn, zhāng jué guō yào shī zhī shǐ zhī yě méng gǔ zhī miè sòng, lǚ wén huàn liú zhěng zhī shǐ zhī yě. ā gǔ dǎ tiě mù zhēn jiāng hàn kě xī yě, sòng zhī pàn chén yǐ cháo zhāng guó xiàn zhī huī huáng hè yì zhě shǐ zhī jiàn xiàn, zé bǐ qiě wàng qí suǒ shì, bēn yù yǐ jiāo mí. luàn rén zhī hài, yì kù yǐ zāi! yòu kuàng xǔ héng yú jí yǐ shèng rén zhī dào wèi mù hóu zhī guān, ér dào sàng yú tiān xià, yóu kě āi yě fū! yóu kě āi yě fū!
女直之陷汴,張瑴、郭藥師之使之也;蒙古之滅宋,呂文煥、劉整之使之也。阿骨打、鐵木真、疆悍可息也,宋之叛臣以朝章國憲之輝煌赫奕者使之健羨,則彼且忘其所恃,奔欲以交靡。亂人之害,亦酷矣哉!又況許衡、虞集以聖人之道為沐猴之冠,而道喪於天下,尤可哀也夫!尤可哀也夫!
yī sān
一三
liú yán yuē: zhōng guó fēn fēn, shú wèi tiān zǐ. cǐ táng wáng yǐ hòu wǔ shí yú nián zhī dìng àn yě. yán jì yǐ zhī zhī yǐ, ér yòu yōng hǎi yú yī qǔ zhī dì, zì hào wèi dì. zhào guāng yì yáng dòng qián lǐ yīn héng zhī suǒ suǒ zhě, mào zǎi fǔ zhī róng míng. zhèng qǐ yuē: xiē hòu zhèng wǔ wèi zǎi xiàng, shí shì kě zhī yǐ. ér zhōng jiù zhī, rán hòu qǐ shēn ér qù, zé yì guī tián zhī xiāng yǐ. zì zhī zhī, zì shěn zhī, fù zì dǎo zhī, gǒu jiǎo yī rì zhī fú róng, wèi tiān xià lù wèi tiān xià xiào ér yǐ yǐ.
劉嚴曰:「中國紛紛,孰為天子。」此唐亡以後五十餘年之定案也。嚴既已知之矣,而又擁海隅一曲之地,自號為帝。趙光裔、楊洞潛、李殷衡之瑣瑣者,冒宰輔之榮名。鄭綮曰:「歇後鄭五為宰相,時事可知矣。」而終就之,然後乞身而去,則亦歸田之相矣。自知之,自哂之,復自蹈之,苟徼一日之浮榮,為天下僇、為天下笑而已矣。
wū hū! rén kě bù zì niàn yě zāi? yú rén zé zhì, zì zhī zé yú, shì xiān zé míng, lín shì ér àn, suí shì yǐ qiān liú, zé bì yǔ shì ér tóng qí bài, rén kě bù zì niàn yě zāi! wù lùn shì yě, qiě xiān wèn zhū jǐ wù tú wèn zhī jǐ yě, bì yǒu yǐ yì hū shì. jié zhòu fāng jì shì yǐ shǒu yǔ tāng zhī míng sì, ér tāng wǔ zhī gé mìng bù yí zhōu jìng wáng fāng zhèng wèi yú chéng zhōu, qí jìn qiě zī qí hào lìng, ér kǒng zǐ zuò chūn qiū, cāo nán miàn mìng tǎo zhī quán fū qǐ wèn shì zāi? ruò qí bù kě, zé sūn quán quàn jìn, ér cáo cāo yóu zhī xiào zhī táng gāo zǔ tuī dài lǐ mì, ér wèi guāng lù qīng yǐ sǐ jiē fū rén zhī jiǒng jiàn yě.
嗚呼!人可不自念也哉?於人則智,自知則愚,事先則明,臨事而暗,隨世以遷流,則必與世而同其敗,人可不自念也哉!勿論世也,且先問諸己;勿徒問之己也,必有以異乎世。桀、紂方繼世以守禹、湯之明祀,而湯、武之革命不疑;周敬王方正位於成周,齊、晉且資其號令,而孔子作春秋,操南面命討之權;夫豈問世哉?若其不可,則孫權勸進,而曹操猶知笑之;唐高祖推戴李密,而為光祿卿以死;皆夫人之炯鑒也。
wú dé ér yù wèi jūn, wú dào ér yù wèi shī, wú yǒng ér yù wèi jiāng shuài, wú xué ér yù wèi wén rén, yuē: tiān xià fēn fēn, jiē yǐ rán yǐ, wú yì wèi zhī, jù bù kě zāi? shǐ ér cán, jì ér yí, wèi jǐ ér qiě zì xìn, wú huàn hū wú rén zhī xiāng yòu yǐ xiāng tuī yě. jiàn yú liú shuǐ zhě, gù wú dìng yǐng yě. tóng zǐ jiàn jì rén zhī shàng gān ér xiào zhī, huò bēi zhī, huò xiào zhī, suī yǒu ài zhī zhě, mò néng jìn yě. bēi fū!
無德而欲為君,無道而欲為師,無勇而欲為將帥,無學而欲為文人,曰:天下紛紛,皆已然矣,吾亦為之,詎不可哉?始而慚,繼而疑,未幾而且自信,無患乎無人之相誘以相推也。鑑於流水者,固無定影也。童子見伎人之上竿而效之,或悲之,或笑之,雖有愛之者,莫能禁也。悲夫!
yī sì
一四
tāng zuǎn yǔ fú, wǔ fǎn shāng zhèng, wáng dào yǐ xiāng shī ér dǐ yú chéng. fū tāng qǐ dàn shī yǔ, wǔ qǐ dàn shī tāng zāi? bì shī yǔ zhě qí zhī tái, bì shī tāng zhě qí shèng jìng yě, dé bù kě jiàng yě. ruò fú lì fǎ chuàng zhì zhī shàn zhě, xià yīn zhī sì wáng, bù bì qí xián yú wǒ, ér kě shī zhě jiē shī yě. gù yuē jūn zǐ bù yǐ rén fèi yán. shàng shū lù qín mù zhī shì, chūn qiū xù qí huán zhī jī, yǐ wèi yī de zhī xián, kě yǐ wèi wàn shì fǎ yě. bì guī guī rán shǒu yī xiān shēng zhī yán, bù zhī qū zhī, wài cǐ zhě jiē yuē bù zú fǎ yě, hé qí hǎo shàn zhī liàng bù hóng, zé shàn zhī qíng bù dǔ yě.
湯纘禹服,武反商政,王道以相師而底於成。夫湯豈但師禹,武豈但師湯哉?必師禹者其祗台,必師湯者其聖敬也,德不可降也。若夫立法創製之善者,夏、殷之嗣王,不必其賢於我,而可師者皆師也。故曰「君子不以人廢言」。尚書錄秦穆之誓,春秋序齊桓之績,以為一得之賢,可以為萬世法也。必規規然守一先生之言,步之趨之,外此者皆曰不足法也,何其好善之量不弘,擇善之情不篤也。
táng shǐ zhì shū mì shǐ yǐ sī róng shì, ér yǐ huàn guān wèi zhī, suì fù tiān xià. fū yǐ jūn zhèng rèn xíng rén, chéng zú yǐ sàng bāng ér shū mì zhī guān yǒu zhuān sī, gù fǎ zhī bù kě fèi zhě yě. wáng jiàn gē jù xī chuān, bēi bēi bù zú yǔ yú wáng bà zhī liè. ér yīn táng zhī zhì, zhì shū mì shǐ yǐ shòu shì rén, zé bīng quán yǒu suǒ tǒng, jūn jī yǒu suǒ cái, rén zhǔ dà chén zhé chōng yú zūn zǔ, zhuó táng zhī dé shī yǐ guī yú zhèng, wáng zhě fù qǐ, bù néng yì yě. yú shì yī shí jiàn wěi zhī zhǔ duō xiào zhī, ér sòng yīn zhī, jiàn qí yǔn wèi wáng zhě shī yǐ.
唐始置樞密使以司戎事,而以宦官為之,遂覆天下。夫以軍政任刑人,誠足以喪邦;而樞密之官有專司,固法之不可廢者也。王建割據西川,卑卑不足與於王霸之列。而因唐之制,置樞密使以授士人,則兵權有所統,軍機有所裁,人主大臣折衝於尊俎,酌唐之得失以歸於正,王者復起,不能易也。於是一時僭偽之主多效之,而宋因之,建其允為王者師矣。
bīng róng zhě, guó zhī dà shì, fàn rán ér jì zhī liù qīng yī guān zhī zhǎng, zhí qí cháng bù xù qí biàn, biàn yǐ jí, yóu kǒng bù shǒu qí cháng, wén shū qī huì, fán kē suǒ xiè, yǐ jué hū xī zhī ān wēi, bīng wú yì yú wú bīng, zhǎng zhēng fá zhě wú yì yú wèi cháng zhǎng yǐ. shǔ lì gè chí yì yì, xū shǐ yì wò shū jī, zòu bào huì yì xuān téng yú tíng, xián dié yǐ shū yú kòu, yú shì tiān zǐ yǒu suǒ yù wèi ér bù gǎn xiè zhě, bù dé bù jì zhī yǎn rén. gù yuē wú yì yú wú bīng, wú yì yú wú zhǎng zhēng fá zhě yě.
兵戎者,國之大事,汎然而寄之六卿一官之長,執其常不恤其變,變已極,猶恐不守其常,文書期會,煩苛瑣屑,以決呼吸之安危,兵無異於無兵,掌征伐者無異於未嘗掌矣。屬吏各持異議,胥史亦握樞機,奏報會議喧騰於廷,閒諜已輸於寇,於是天子有所欲為而不敢泄者,不得不寄之奄人。故曰無異於無兵,無異於無掌征伐者也。
sòng shè shū mì shǐ ér bù jiù qí ruò sàng zhě, tóng guàn děng shàn zhī ěr. gāo zōng yǐ hòu, chéng guàn zhī shī, guān suī shè ér quán bù guī. jí lìng jiàn yán zhī shì, yǒu zhuān rèn huī fù zhī shì zhě, wèi hán yuè zhī zōng zhǔ, ér zhāng jùn liú guāng shì zhī chóu, mò gǎn bù tīng mìng yān, qín guì tāng sī tuì è dé chí yì yì yǐ jǔ zhī zāi?
宋設樞密使而不救其弱喪者,童貫等擅之耳。高宗以後,懲貫之失,官雖設而權不歸。藉令建炎之世,有專任恢復之事者,為韓、岳之宗主,而張俊、劉光世之儔,莫敢不聽命焉,秦檜、湯思退惡得持異議以沮之哉?
sòng jì zhī xū shè, yóu bù shè yě. zì shì yǐ hái, jìng fèi zhī, ér yǐ wěi zhī cì dēng bā zuò zhū shǒu qí zhí zhī shàng shū, yǔ xīn jìn wú shí zhī zhí fāng. jiāng wú yuē cǐ táng zhī bì zhèng, wáng jiàn zhī lòu shù, bù zú qǔ fǎ, ér wú suǒ shī zhě, zhōu guān zhī wáng dào yě. yǐ zhī qián tiān xià yán zhì zhě zhī kǒu zé zú yǐ, ruò zhōng guó, gū tiān zǐ, jiē suǒ fú xù. shí jìng táng fèi zhī, ér sù wáng yú qì dān, yōng tú yù hū?
宋季之虛設,猶不設也。自是以還,竟廢之,而以委之次登八座、株守其職之尚書,與新進無識之職方。將無曰此唐之敝政,王建之陋術,不足取法,而吾所師者,周官之王道也。以之箝天下言治者之口則足矣,弱中國,孤天子,皆所弗恤。石敬瑭廢之,而速亡於契丹,庸徒愈乎?
yī wǔ
一五
sòng qí qiū qǐng xú zhī gào chú shū qián dài zhé zhī fǎ, lìng dīng shuì xī shū gǔ bó, yáo shì jiāng huái kuàng tǔ yì pì, guó mín liǎng fù, qí gù hé yě? yáng shì zhī yǒu guó yě, xī běi bù yú huái, dōng bù guò cháng zhōu, nán bù guò xuān zhōu, jiē shuǐ guó yě. shí wú dōng xià, rì wú huà yè, zhōu jí kě tōng, wú jiā xún zài dào zhī jiǔ, wú yuè shān zhá shuǐ zhī nán, zé suǒ shū sù bó, wú yuè bì hóng xiǔ zhī huàn, mín gù wú tuī gǔ jīng shí zhī fèi, wú hào dù péi cháng zhī hài, è dé ér bù lì yě? dì wú jǐ, shuì yì yǒu yá, shàng zhī shòu ér cáng zhī yě, yì bù zhì lì nián wèi fàng yān zhì chén fǔ zhī shāng, shàng yì è dé ér bù lì yě? qiě yú shí tiān xià gē liè, fēng jiāng gè shǒu, zhàn zhēng rì xún, shāng jiǎ bù tōng, mín yǒu yǒu yú zhī sù bó, wú kě mào qiān yǐ yì jīn qián, jiāng huái zhī xián, wú tóng qiān zhī chǎn yǐ gōng gǔ zhù, ér bì dài qián yú yì guó, sù bó zhì ér qián qióng, qǔ qí yǒu yú, bù zé qí bù zú, gēng fū hóng nǚ, dé lì mǐ cùn sī ér kě yīng zhuī hū, fēi sì hǎi yī jiā, shāng jiǎ tōng ér jīn qián yì dé zhī bǐ yě. shì yǐ qí qiū yán zhī, zhī gào xíng zhī, yīn qí shí, jiù qí dì, yǐ fǔ qí rén mín, ér guó mín jiāo lì, qǐ xū yě zāi?
宋齊邱請徐知誥除輸錢代折之法,令丁稅悉輸谷、帛,繇是江、淮曠土益辟,國民兩富,其故何也?楊氏之有國也,西北不踰淮,東不過常州,南不過宣州,皆水國也。時無冬夏,日無畫夜,舟楫可通,無浹旬在道之久,無越山閘水之難,則所輸粟、帛,無黦敝紅朽之患,民固無推轂經時之費,無耗蠹賠償之害,惡得而不利也?地無幾,稅亦有涯,上之受而藏之也,亦不致歷年未放、淹滯陳腐之傷,上亦惡得而不利也?且於時天下割裂,封疆各守,戰爭日尋,商賈不通,民有有餘之粟、帛,無可貿遷以易金錢,江、淮之閒,無銅、鉛之產以供鼓鑄,而必待錢於異國,粟、帛滯而錢窮,取其有餘,不責其不足,耕夫紅女,得粒米寸絲而可應追呼,非四海一家,商賈通而金錢易得之比也。是以齊邱言之,知誥行之,因其時,就其地,以撫其人民,而國民交利,豈虛也哉?
wéi rán, ér bù kě yǐ wèi gǔ jīn tiān xià zhī tōng fǎ, yì jiào rán yǐ. zhuǎn shū yú shù qiān lǐ zhī wài, yuè chóng shān, yú jué xiǎn, yàn hé shuǐ, fàn kuáng tāo, yī shí zhī fèi, dòng yú shù bèi, piāo liú shī huài, zhòng zé zhuī cháng, shān jī sǒu cáng, bù kān yī shí, wèi qí qiū zhī gào wèi liáng fǎ ér shī zhī, mín yǐ sǐ, guó yǐ pín, qǐ yǒu shuǎng hū? zhōu xíng ér jí zhě yǐ yú shuǐ, lín jū ér qiáo zhě yǐ shǒu zhé xīn, shì chán ér yù xiào zhī, qí yú yě, bù dài shěn yě. shí mǔ zhī nóng, jì lì ér chuī nǎi bù něi, yù shū zhī zǐ, yǐ náng zhù qián nǎi bù shī, táo yī ér yù shī zhī, qí qióng yě, kě lì dài yě. wén gǔ rén yī de zhī zhǎng, jù chén yán ér xìn wèi liáng fǎ, ruò cǐ lèi zhě zhòng yǐ! kùn tiān xià yǐ zì kùn, bù zú yǔ yǒu yán, jiǔ yǐ.
惟然,而不可以為古今天下之通法,亦較然矣。轉輸於數千里之外,越崇山,踰絕險,堰涸水,犯狂濤,一石之費,動踰數倍,漂流濕壞,重責追償,山積藪藏,不堪衣食,謂齊邱、知誥為良法而師之,民以死,國以貧,豈有爽乎?舟行而汲者以盂水,林居而樵者以手摺薪,市廛而欲效之,其愚也,不待哂也。十畝之農,計粒而炊乃不餒,鬻蔬之子,以囊貯錢乃不失,陶、猗而欲師之,其窮也,可立待也。聞古人一得之長,據陳言而信為良法,若此類者眾矣!困天下以自困,不足與有言,久矣。
yī liù
一六
xú wēn dà pò qián liú, zhī gào qǐng chéng shèng dōng qǔ sū zhōu, wēn niàn lí luàn jiǔ ér mín kùn, yīn liú zhī jù, jí bīng xī mín, shǐ liǎng dì gè ān qí yè, ér yuē qǐ bù lè zāi? ǎi rán rén zhě zhī yán hū! zì guǎng míng sàng luàn yǐ lái, néng niàn cǐ zhě shuí xié? ér bù wèi wēn yǐ wǔ rén zhī néng ěr yě.
徐溫大破錢鏐,知誥請乘勝東取蘇州,溫念離亂久而民困,因鏐之懼,戢兵息民,使兩地各安其業,而曰「豈不樂哉」?藹然仁者之言乎!自廣明喪亂以來,能念此者誰邪?而不謂溫以武人之能爾也。
jūn yǔ rén wèi lún, zé bù rěn rén zhī sǐ, rén zhī tóng xīn yě, ér xí qì néng duó zhī. tiān fāng jiàng gē yú mín, yú shì shù bù rén zhī rén chàng zhī, ér gǔ dòng tiān xià, yǐ xū liú yú cán rěn, fēi bì yǒu lì cún yān, hài qiě suí zhī rú yǐng xiǎng. ér wèn wèn zhú zhú, wéi shā shì gān, qún qǐ yǐ xiāng wèi liú zhuǎn. nǎi xí qì zhě, wú gēn zhū zhě yě. yǒu yī rén yān, yī niàn zhī míng, yī yán zhī zhōng, yī shì zhī shùn, xìng ér yǒu qí chéng xiào, zé xiāng yīn yǐ dòng, ér cè yǐn xiū è zhī tiān liáng fù shēn yú tiān xià, suí qí lì zhī dà xiǎo xīn zhī chún cī, yǐ wèi qí gǎn dòng zhī yuǎn jìn, gǒu bèi qí zé, wú bù jiàn gōng yú dāng shí, yán jí yú shù shì, zé yáng xíng mì shì yǐ.
均與人為倫,則不忍人之死,人之同心也,而習氣能奪之。天方降割於民,於是數不仁之人倡之,而鼓動天下,以胥流於殘忍,非必有利存焉,害且隨之如影響。而汶汶逐逐,唯殺是甘,群起以相為流轉。乃習氣者,無根株者也。有一人焉,一念之明,一言之中,一事之順,幸而有其成效,則相因以動,而惻隱羞惡之天良復伸於天下,隨其力之大小、心之醇疵,以為其感動之遠近,苟被其澤,無不見功於當時,延及於數世,則楊行密是已。
dāng xíng mì zhī shí, zhū wēn qín zōng quán lǐ hǎn zhī gāo pián zhī liú, xiōng fēng jiāo shàn yú hǎi nèi. chéng quán zhě jì wàng mín zhī sǐ, mín yì zì wàng qí sǐ chéng quán zhě jì yǐ shā rén wèi lè, mín yì yǐ xiāng shā wèi lè piāo duó zhēng jié, yǒu bù zì zhī qí suǒ yǐ rán ér ruò bù róng yǐ zhě, mò néng jiě yě. xíng mì qǐ yú zú wǔ, yì lì zhàn yǐ yǒu jiāng huái, nǎi hū tuì ér zì niàn, wèi gù běn bǎo bāng zhī móu, lǚ shèng zhū wēn, gù qiě huà dì zì quán, ér bù jí yǔ hǔ láng zhēng shí. yú shì gōng huái zhī guǎ qī ruò zi xìng bǎo qí yāo lǐng, yǐ shòu zhī xú wēn. wēn nǎi yǐ zhī quán mín zhī wèi lì, ér xīn dòng yǐ shēng qí bù rěn mèi zhī xīn. gài zì shì jiāng huái zhī móu chén zhàn shì, chéng bào xìng zhī qì, hé jué huǒ yán, yǐ tú rén gān nǎo yú yuán yě zhě, jiē fèi rán fǎn yǐ. gù fǔ yǒu jiāng huái, zhì yú lǐ yù ér jǐ wèi lè tǔ. wēn zhī suǒ wèi lè zhě, rén xián yù yān ér bǎo qí lè, wēn qiě jǐ yú rén zhě, yào jiē xíng mì xī fú qíng liǎn kuáng qì yú xí qì chì rán zhī zhōng suǒ péi zhí ér shēng qǐ zhě yě. zé xíng mì zhī wèi gōng yú luàn shì, yì dà yǐ zāi!
當行密之時,朱溫、秦宗權、李罕之、高駢之流,凶風交扇於海內。乘權者既忘民之死,民亦自忘其死;乘權者既以殺人為樂,民亦以相殺為樂;剽奪爭劫,有不自知其所以然而若不容已者,莫能解也。行密起於卒伍,亦力戰以有江、淮,乃忽退而自念,為固本保邦之謀,屢勝朱溫,顧且畫地自全,而不急與虎狼爭食。於是工、淮、之寡妻弱子幸保其腰領,以授之徐溫。溫乃以知全民之為利,而歆動以生其不忍昧之心。蓋自是江、淮之謀臣戰士,乘暴興之氣,河決火延,以塗人肝腦於原野者,皆廢然返矣。故撫有江、淮,至於李煜而幾為樂土。溫之所謂樂者,人咸喻焉而保其樂,溫且幾於仁者,要皆行密息浮情、斂狂氣、於習氣熾然之中所培植而生起者也。則行密之為功於亂世,亦大矣哉!
wū hū! xí qì zhī dòng yě, dé yì zé jiāo yǐ yì yíng, shī shì zé jī ér wàng chěng, yǎng bù jiàn yǒu tiān, fǔ bù jiàn yǒu dì, wài bù zhī yǒu rén, nèi bù zhī yǒu jǐ. yì yuē: mí fù, xiōng. wéi qí mí, shì yǐ bù fù, yǒu néng fù zhě, rán hòu zhī qí mí yě. yī shí nián bù kè, qī rì ér fǎn, cún hū yī rén yī niàn ér yǐ yǐ. dāng qián kūn liú xiě zhī rì, ér wēn yǒu shì yán, yǐ liú dōng nán qiān lǐ zhī shēng mìng yú èr shí yú nián, suī yī yú yě, qí suǒ shī jí zhě guǎng yǐ! jí luàn zhī shì, dú lì yǐ dǎo tiān xià yú cè yǐn xiū è zhī zhōng, wù yōu qí gū yě, jiāng yǒu jì qǐ ér chéng zhī zhě, gù xíng mì zhī hòu, bì yǒu xú wēn. cǐ tiān dì zhī xīn yě, bù kě xī yān zhě yě.
嗚呼!習氣之動也,得意則驕以益盈,失勢則激而妄逞,仰不見有天,俯不見有地,外不知有人,內不知有己。易曰:「迷復,凶。」唯其迷,是以不復,有能復者,然後知其迷也。一十年不克」,「七日而反」,存乎一人一念而已矣。當乾坤流血之日,而溫有是言,以留東南千里之生命於二十餘年,雖一隅也,其所施及者廣矣!極亂之世,獨立以導天下於惻隱羞惡之中,勿憂其孤也,將有繼起而成之者,故行密之後,必有徐溫。此天地之心也,不可息焉者也。
yī qī
一七
yán xià lì zhī tān, ér bù wèn shàng guān, fǎ yì jùn, tān yì shén, zhèng yì luàn, mín yì sǐ, guó nǎi yǐ wáng. qún yǒu sī zhòng yǐ, rén wàng yǐ lián, bì bù kě dé zhě yě. zhōng rén kě yǐ zì quán, bù xiào yǒu suǒ dàn ér bù gǎn, jiē shì shàng guān ér yǐ. shàng guān zhī nüè qǔ yě, bù jí shī yú bǎi xìng, bì jiǎ shǒu xià lì yǐ wèi zhī yú liè, xià lì yīn zhī yǐ chóu qí jī liǎn, rán qí suǒ de yú shàng fèng zhī yú zhě yì jǐn yǐ. ér bǎi xìng zhī yuàn dú zǔ zhòu, nǎi zhì kòu hūn hào sù zhě, wéi zhī yǒu xià lì, ér bù zhī zéi hài zhī suǒ zì shēng. xià lì jì yǔ shàng guān wèi yīng quǎn, fù dài shàng guān shòu léi xiè, fǎ zhī bù jūn, qíng zhī bù rěn yǐ.
嚴下吏之貪,而不問上官,法益峻,貪益甚,政益亂,民益死,國乃以亡。群有司眾矣,人望以廉,必不可得者也。中人可以自全,不肖有所憚而不敢,皆視上官而已。上官之虐取也,不即施於百姓,必假手下吏以為之漁獵,下吏因之以讎其箕斂,然其所得於上奉之餘者亦僅矣。而百姓之怨毒詛呪,乃至叩閽號愬者,唯知有下吏,而不知賊害之所自生。下吏既與上官為鷹犬,復代上官受縲紲,法之不均,情之不忍矣。
jiāng zé shàng guān yǐ yán jiū xià lì zhī tān, kě shǐ wú suǒ róng qí sī hū? cǐ yóu bì bù kě zhě yě. xū wèi tān, ér jiǎo zhě dé shàng guān zhī xīn, qí nüè qǔ yě yóu jù, qí xiàn yě mí fēng wéi suǒ suǒ dān dòu zhī tà lì, lìn xiān jiè yǐ fēng zhí, cān hé zài qián ér bù xù, gù qí wèi dù yú mín zhě, yì wú jǐ yě. qiě yǒu shèn shǒu guān lián, ǒu yī bù jiǎn ér wú cóng zhì biàn zhě yǐ. gù xià lì zhī tān, fēi rén zhǔ suǒ de ér zhì yě, qiě fēi jū zhōng bǐng xiàn zhě zhī suǒ róng jiū yě, wéi yán zhī yú shàng guān ér yǐ yǐ. yán zhī yú shàng guān, ér tān xī yú shǒu lìng, xià dǎi yú bù wèi xū lì, jiē huì xī ér bù gǎn chěng. jūn wú kē hé zhī guò, mín wú sòng shàng zhī qiān, qǐ bì xuàn míng chá yǐ zhào qióng yán zāi? lì ān zhí yè, mín wú yuàn yóu, ér tiān xià yǐ píng yǐ.
將責上官以嚴糾下吏之貪,可使無所容其私乎?此尤必不可者也。胥為貪,而狡者得上官之心,其虐取也尤劇,其獻也彌豐;唯瑣瑣簞豆之闒吏,吝纖芥以封殖,參劾在前而不恤,顧其為蠹於民者,亦無幾也。且有慎守官廉,偶一不撿而無從置辯者矣。故下吏之貪,非人主所得而治也,且非居中秉憲者之所容糾也,唯嚴之於上官而已矣。嚴之於上官,而貪息於守令,下逮於簿尉胥隸,皆喙息而不敢逞。君無苛核之過,民無訟上之愆,豈必炫明察以照窮簷哉?吏安職業,民無怨尤,而天下已平矣。
xià lì sàn yú jùn yì, rú bǐ qí liáo kuò yě, cǐ shòu zhū ér bǐ gù bù jí, qiǎo zhě táo yān, xìng zhě miǎn yān. shàng guān zé jiǔ zhōu zhī dà, shí shù rén ér yǐ, sī xiàn zhě fú nán zhī yě jū zhōng sī xiàn zhě, èr sān rén ér yǐ, tiān zǐ fú nán zhī yě. gù zuǒ jié shēn yú tái duān, ér tiān xià wú tān lì, wò fēng jì zhī shū, yǐ yí yì qīng zhuó zhī fēng zhě, zhǐ zài yī rén. shèn zhī yú xuǎn rèn zhī rì, jiǎng zhī yǐ jūn zǐ zhī dào, xī bì chá yú piān fāng xià yì ér dài xiǎo mín zhī jié sòng qí zhǎng shàng hū? yáng tíng shì àn xiàn lìng zhī shòu qiú, qǐng xiān xiè xì zhāng chóng, ér yuē chóng qǔ mín cái, zhuǎn xiàn dōu tǒng, guī zé yú xú zhī gào yě. kě wèi zhī zhì běn yǐ.
下吏散於郡邑,如彼其遼闊也,此受誅而彼固不戢,巧者逃焉,幸者免焉。上官則九州之大,十數人而已,司憲者弗難知也;居中司憲者,二三人而已,天子弗難知也。顧佐潔身於臺端,而天下無貪吏,握風紀之樞,以移易清濁之風者,止在一人。慎之於選任之日,獎之以君子之道,奚必察於偏方下邑而待小民之訐訟其長上乎?楊廷式按縣令之受賕,請先械繫張崇,而曰「崇取民財,轉獻都統」,歸責於徐知誥也。可謂知治本矣。
yī bā
一八
zhāng chéng yè zhī zhōng, zhōng yú shā tuó ěr, huò yuē táng zhī yí zhōng. qǐ dìng lùn zāi? lǐ cún xù dé chuán guó bǎo, jiāng chēng dì, chéng yè jí jiàn zhǐ zhī, yù qí miè zhū shì, qiú táng hòu fù lì zhī, xuē píng wú shǔ, zé tiān xià zì guī, suī gāo zǔ tài zōng fù shēng, bù gǎn fù jū qí shàng, yǐ lì wàn shì zhī jī, cǐ qí yǐ cáo cāo liú yù chù cún xù, ér shǐ zhǎng yǒu tiān xià yě míng shén, qǐ guǒ yǒu cún táng fù pì zhī xīn hū? shǐ néng qiú táng hòu yǐ lì xié? zé zhū wēn cuàn duó zhī rì, kě zǎo lì yǐ shōu rén xīn, chéng yè jìn bù yī yǔ, ér bì dài zhū shì jì miè zhī hòu, cǐ zé hé xīn?
張承業之忠,忠於沙陀耳,或曰「唐之遺忠」。豈定論哉?李存勗得傳國寶,將稱帝,承業亟諫止之,欲其滅朱氏,求唐後復立之,削平吳、蜀,則天下自歸,雖高祖、太宗復生,不敢復居其上,以立萬世之基,此其以曹操、劉裕處存勗,而使長有天下也明甚,豈果有存唐復辟之心乎?使能求唐後以立邪?則朱溫篡奪之日,可早立以收人心,承業噤不一語,而必待朱氏既滅之後,此則何心?
è mò dà yú shì jūn, ér cuàn guó cì zhī. cuàn zhě, běi miàn chēng chén ér yòu rǎng duó zhī zhī wèi yě. ruò fú gù zhǔ yǐ wáng, chéng tiān xià wú jūn yǐ zì lì, zé yì kě cóng mò jiǎn yǐ. shǐ shā tuó miè nì zéi, dìng tiān xià, ér tuì shǒu chén fú, xún zhōng chén zhī xiào yě. shā tuó jí bù néng rán, ér chéng yè yǐ cǐ wèi zhì, gōng suī bù jiù, zì bù sǔn qí gū zhōng. nǎi chéng yè bù rán, yáng fèng lǐ shì, wèi shā tuó qī tiān xià zhī é. jí lìng guǒ rú qí yán, zhū shì miè, wú shǔ píng, jiàn bù shì zhī gōng, yōng zhèn zhǔ zhī wēi, rán hòu xié zhuì yóu zhī jūn, fèng shén qì yǐ guī jǐ wèi zhī jūn zhě, róu nuò ér ān yú wáng, zé rú jìn gōng dì zhī xīn rán zhí bǐ ér zhōng bù miǎn yú zhèn, rú qí xié bù píng yǐ tú cún, zé chéng jì zhī rèn qiě zì qí xiōng, cún xù zhī guǒ chéng hū cuàn shì, ér lǐ shì zhī zǐ, yǐ jǐng xuè yì yī rì zhī gǔn miǎn, bù yǐ cǎn hū?
惡莫大於弒君,而篡國次之。篡者,北面稱臣而又攘奪之之謂也。若夫故主已亡,乘天下無君以自立,則抑可從末減矣。使沙陀滅逆賊,定天下,而退守臣服,洵忠臣之效也。沙陀即不能然,而承業以此為志,功雖不就,自不損其孤忠。乃承業不然,陽奉李氏,為沙陀欺天下之囮。藉令果如其言,朱氏滅,吳、蜀平,建不世之功,擁震主之威,然後脅贅疣之君,奉神器以歸己;為之君者,柔懦而安於亡,則如晉恭帝之欣然執筆而終不免於鴆,如其挾不平以圖存,則成濟之刃且剚其胸,存勗之果成乎篡弒,而李氏之子,以頸血易一日之袞冕,不已慘乎?
zào rén zhī yì jì, tōu qiú yī dàn zhī zūn róng jiān rén zhī quán móu, gǎn qiè qī tiān zhī míng yì. chéng yè yǎn rén ěr, jǐn xīn yú shā tuó, ér yù qī tiān xià, wú zú guài zhě, jūn zǐ gù bù kě wǎng yě. cún xù bù cóng qí cè, yóu dé miǎn yú cuàn shì zhī yuán è, ér lǐ shì zhī miáo yì, bù zhì rú yuán wèi yǔ wén zhī chì zú. shì xū míng yǐ fú yǐn tè, yóu qiě wèi chéng yè zhī zhōng yú táng yě. dǎo tiān xià yǐ wěi ér zéi rén yì, bì sī yán yě fū!
躁人之意計,偷求一旦之尊榮;奸人之權謀,敢竊欺天之名義。承業奄人耳,盡心於沙陀,而欲欺天下,無足怪者,君子固不可罔也。存勗不從其策,猶得免於篡弒之元惡,而李氏之苗裔,不致如元魏、宇文之赤族。飾虛名以伏隱慝,猶且謂承業之忠於唐也。導天下以偽而賊仁義,必斯言也夫!
yī jiǔ
一九
zhū wēn miè hòu, wǔ xìng zhī zhǔ zhōng tǔ zhě, jiē xuán duó yú wò bīng zhī chén, jí bù néng duó, ér chēng bīng yǐ sī duó zhě, cǐ pū ér bǐ xìng, wú tā, wéi wú xiāng ér yǐ. wú xiāng zhě, fēi bì qí shí zhī wú rén yě. yì fēi piān rèn wǔ rén, ér xiāng bù néng cāo guó bǐng yě. jí lìng yǒu qí rén, yù shòu zhī guó bǐng, gù jiāng bù néng. hé yě? jué qǐ zhī rì, chū bù yǔ wén dà jì, yī dàn chēng dì, gū qiě qiú yī èr rén yǐ jù yuán ér zhì zhī bǎi liáo zhī shàng, rú zhàng xiàng rán, shuí cóng ér tīng zhī zāi?
朱溫滅後,五姓之主中土者,皆旋奪於握兵之臣,即不能奪,而稱兵以思奪者,此撲而彼興,無他,唯無相而已。無相者,非必其時之無人也。抑非偏任武人,而相不能操國柄也。藉令有其人,欲授之國柄,固將不能。何也?崛起之日,初不與聞大計,一旦稱帝,姑且求一二人以具員而置之百僚之上,如仗象然,誰從而聽之哉?
lǐ cún xù zhī yù wèi dì jiǔ yǐ, rì lǜ jiāng shì yǐ yǔ zhū shì zhēng cún wáng, ér nèi suǒ rèn zhě gù yǎn zhāng chéng yè, wài zé gū yǐ féng dào sī bǐ mò ér yǐ. wèi cháng yī rì yùn mù yóu xīn yú tiān xià shì, qiú yī kě rèn zhě, yǔ dìng dà móu jīng huà tiān xià zhī zhì lǐ. zhì yú liáng shì jiāng qīng zhòng zhēng quàn jìn zhī rì, nǎi jiù sì zhèn pàn guān qiú yī èr rén yǐ wèi xiāng. dà móu fēi suǒ yǔ wén. dà rèn fēi suǒ sù nǐ, qí zhǔ suī wén míng ér fēi suǒ jīn shì, qí jiāng xiāng suī dí miàn ér bù yǔ zhōu xuán, yī dàn jiā yǐ méi bǔ zhī xū míng, shǐ chù bǎi liáo zhī shàng. bǐ xié bǎi zhàn zhī gōng kuāng fú yǐ qǐ zhě, gù yuē: hé cóng yǒu cǐ hū qǐ zài wèi zhī rén jū wú shàng xié? bǐ gù jí wǒ yǐ qǔ fù guì, ér è néng bù wéi wǒ shì cóng hū? hàn gāo xiāng xiāo hé, nǎi zhì chì zhū jiāng zhī gōng wèi gǒu ér bù nù zhě, shí yǒu dà fú qí xīn zhě, fēi yī zhāo yī xī zhī gù yě. dòu lú gé lú chéng yī róng mù yǐ qǐ jiā, è zú shèng qí rèn zāi? míng zhī yuē xiāng, shí jūn yú wú xiāng, shū mì dé cāo qí xíng zhǐ, fān zhèn zhí shì wèi yá guān, tiān zǐ gū lì, xīn lǚ wú tuō, duó zhī yě rú chuī gǎo, fú fù yǒu nán yān zhě yǐ.
李存勗之欲為帝久矣,日率將士以與朱氏爭存亡,而內所任者故奄張承業,外則姑以馮道司筆墨而已。未嘗一日運目游心於天下士,求一可任者,與定大謀、經畫天下之治理。至於梁勢將傾、眾爭勸進之日,乃就四鎮判官求一二人以為相。大謀非所與聞。大任非所夙擬,其主雖聞名而非所矜式,其將相雖覿面而不與周旋,一旦加以枚卜之虛名,使處百僚之上。彼挾百戰之功匡扶以起者,固曰:何從有此忽起在位之人居吾上邪?彼固藉我以取富貴,而惡能不唯我是從乎?漢高相蕭何,乃至叱諸將之功為狗而不怒者,實有大服其心者,非一朝一夕之故也。豆盧革、盧程依戎幕以起家,惡足勝其任哉?名之曰相,實均於無相,樞密得操其行止,藩鎮直視為衙官,天子孤立,心膂無托,奪之也如吹槁,弗復有難焉者矣。
tiān xià kě wú xiāng yě, zé yì kě wú jūn yě. xiāng qīng yú hóng máo, zé jūn bù néng zhòng yú tài shān yě. gù hú shì yuē: rén zhǔ zhī zhí, zài lùn xiāng ér yǐ. dà yǒu wèi zhě, qiú zhī sù, rèn zhī zhòng, dé yī èr rén, ér zi sūn lí mín shì shí qí fú yǐ.
天下可無相也,則亦可無君也。相輕於鴻毛,則君不能重於泰山也。故胡氏曰:「人主之職,在論相而已。」大有為者,求之夙,任之重,得一二人,而子孫黎民世食其福矣。
èr
二○
jūn chén fù zǐ, rén zhī dà lún yě. shì shuāi dào sàng zhī rì, yǒu wú jūn chén ér yóu yǒu fù zǐ zhě, wèi yǒu wú fù zǐ ér dé yǒu jūn chén zhě yě. zì zhū wēn yǐ zhì chái shì, qī xìng shí wǔ rén, jù zhōng shì ér chēng dì, tiān xià hòu shì yīn ér dì zhī. nǎi dāng shí zhī chén mín, gù bù qīng xīn fèng zhī yǐ wèi jūn, jié yú qí wēi ér gū hào zhī yuē tiān zǐ, jūn chén zhī lún, zhì cǐ ér miè liè jǐn yǐ. yóu kě mǐn zhě, bìng qí fù zǐ ér luàn zhī. màn qǔ yī rén ér zi zhī, suì wèi zhī zǐ màn tuī yī guǐ ér zǔ kǎo zhī, suì wèi zhī zǔ kǎo yú shì shén nù yú shàng, rén mí yú xià, fù zǐ zhī ēn, yǐ míng xiāng jiǎ, yǐ lì xiāng méng, qí yǔ qín shòu zhī jù sàn yě xī bié? rú shì ér yóu wàng tiān xià zhī yǒu jūn chén yě, bì bù kě dé zhī shù yǐ.
君臣、父子,人之大倫也。世衰道喪之日,有無君臣而猶有父子者,未有無父子而得有君臣者也。自朱溫以至柴氏,七姓十五人,據中士而稱帝,天下後世因而帝之。乃當時之臣民,固不傾心奉之以為君,劫於其威而姑號之曰天子,君臣之倫,至此而滅裂盡矣。尤可憫者,並其父子而亂之。漫取一人而子之,遂謂之子;漫推一鬼而祖考之,遂謂之祖考;於是神怒於上,人迷於下,父子之恩,以名相假,以利相蒙,其與禽獸之聚散也奚別?如是而猶望天下之有君臣也,必不可得之數矣。
shā tuó yí qiú ěr, táng miè tiān nì lǐ ér cì zhī xìng, suì jiǎ yǐ jìng yú zhū wēn yuē: wú lǐ shì zi yě. cún xù chēng dì, réng hào yuē táng, yǐ gāo zǔ tài zōng yì zōng zhāo zōng zá zhū xié zhí yí zhū xié chì xīn zhī zhōng ér zǔ zhī, táng zhī zǔ zōng, néng bù dòng yuàn yú yōu hū? sì shì ér xú zhī gào zhě, bù zhī wèi shuí shì zhī zǐ, nǎi zì zhuàn wǔ shì míng huì, xuǎn wú wáng kè ér zǔ zhī. wū hū! miè lùn lǒng xī zhī miáo yì, yóu sàn chù yú rén xián tiān zhī fú yòu, wáng zé zhī ěr, jué zé jué ěr, hé rěn qǔ yí dí dào zéi zhī zǐ ér yǐ wèi zi sūn zāi? suǒ wèi rǔ shén yú sǐ wáng yě. hòu shì shǐ guān yóu cóng ér jiǎng zhī, yuē: cǐ táng yě, kě yǐ shào lǐ shì zhī tǒng zhě yě. tiān lǐ wú yú, rén xīn jǐn zhuó, zhì cǐ ér rén bù zú yǐ cún yǐ. shī bù yún hū? wèi tā rén fù, zhōng mò wǒ gù. nì fēng suǒ shān, hào wèi tiān zǐ zhě qiě rán, yòu hé guài hū jiǎ mì qín xī zhī yuè luàn tiān cháng yě.
沙陀夷酋耳,唐蔑天逆理而賜之姓,遂假以競於朱溫曰:吾李氏子也。存勗稱帝,仍號曰唐,以高祖、太宗、懿宗、昭宗、雜朱邪執宜、朱邪赤心之中而祖之,唐之祖宗,能不恫怨於幽乎?嗣是而徐知誥者,不知為誰氏之子,乃自撰五世名諱,選吳王恪而祖之。嗚呼!蔑論隴西之苗裔,猶散處於人閒;天之弗祐,亡則之耳,絕則絕耳,何忍取夷狄盜賊之子而以為子孫哉?所謂辱甚於死亡也。後世史官猶從而獎之,曰:此唐也,可以紹李氏之統者也。天理無餘,人心盡椓,至此而人不足以存矣。詩不云乎?「謂他人父,終莫我顧。」逆風所煽,號為天子者且然,又何怪乎賈謐、秦熺之爚亂天常也。
èr yī
二一
lǐ cún xù bù kě yǐ wèi tiān zǐ, rán gù jiāng shuài zhī cái yě, zhī yòng bīng zhī lüè yǐ, dé yīng zhǔ ér yù zhī, yǔ hán xìn chǐ.
李存勗不可以為天子,然固將帥之才也,知用兵之略矣,得英主而御之,與韓信齒。
xī yǐ míng qí rán xié? zhī zǒu yě jié yú hǔ, zú wèi hǔ huò zhě, shù fǎn gù yě. guī guī shì qí xué yǐ wèi suǒ jù, qí ǒu bài yě, jí bēn ér hù qí xué, qí shèng yě, fù lǜ rén zhī chéng jǐ ér nèi yíng, yú shì nèi wèi kuì ér wài shī kě chéng zhī jī, dí qiě cù zhī shǐ zì bì yú xué zhōng, wèi yǒu bù bài zhě yě. cún xù zhī cǐ yǐ.
奚以明其然邪?之走也捷於虎,卒為虎獲者,數反顧也。規規恃其穴以為所據,其偶敗也,急奔而護其穴,其勝也,復慮人之乘己而內熒,於是內未潰而外失可乘之機,敵且蹙之使自斃於穴中,未有不敗者也。存勗知此矣。
zì kè yòng yǐ lái, tài yuán qí gēn běn yě, zé zé lù qí hóu kēng yě tài xíng zhī xiǎn yī shī, zé jǐng xíng zhī dào qiě wēi. cún xù dān quán lì yǐ tú dōng fāng, chán yùn xuán gé qiān lǐ zhī wài, xián yǐ zhào wèi, lù zhōu pàn, zé zhōu xiàn, tài yuán nèi cù, ér dōng chū zhī shī, ruò jí duàn ér bù néng jǔ. yú sī shí yě, bù zhī bīng zhě, bì qiě shě chán yùn yǐ xuán shī ér xī gù, nǎi yī shòu qí chè, ér liáng qiāng yǐ fǎn, wáng yàn zhāng zhī liú, niè qí jī ér chéng zhī, tài yuán qí wěi mìng zhī xū yǐ. ér cún xù zhī jì cǐ jué yǐ, lǐ jì tāo zhī nèi pàn, shì ruò jiè xuǎn zé zhōu zhī shī, wéi xī péi yuē, ér qì ruò zhuì yóu jí gōng yáng liú, jí qū biàn luò, yī zhàn ér zhū shì yǐ wáng, qí shén yǐ zāi! tài yuán zì kè yòng xiū shàn chéng huáng yǐ lái, fēi dàn xī kě bá zhě, dà bīng jí yú dōng fāng, jì tāo suī jiǎo, liáng rén suī zhì, bì bù gǎn jù ěr hé wéi, bù yōu guī shī zhī jiā bī. dí jiàn wú shì zé lù zhī luàn ruò wǎng wén, zé yì bù cè wú zhī suǒ wèi, dǎn xiān zì pò, jǔ qí chéng xū zhī jì, ér hé shàng zhī shī zhōng shì cǐ yǐ wèi náo wǒ zhī lìng tú, zé lǜ wǒ zhī qíng huǎn, ér xiāng fáng zhī jì shū. cǐ yī jǔ ér xí liáng dōu yí yǒu zhēn píng hé nán, guī huī zhī dà lüè yě. wēi hán xìn, shú zú yǐ jí cǐ? wèi cún xù wèi jiāng shuài zhī cái, fēi xū jiā zhī yǐ.
自克用以來,太原其根本也,則澤潞其喉吭也;太行之險一失,則井陘之道且危。存勗殫全力以圖東方,澶、鄆懸隔千里之外,閒以趙、魏,潞州叛,澤州陷,太原內蹙,而東出之師,若脊斷而不能舉。於斯時也,不知兵者,必且舍澶、鄆以旋師而西顧,乃一受其掣,而踉蹌以返,王彥章之流,躡其跡而乘之,太原其委命之墟矣。而存勗之計此決矣,李繼韜之內叛,視若疥癬;澤州之失,唯惜裴約,而棄若贅疣;急攻楊劉,疾趨汴、雒,一戰而朱氏以亡,其神矣哉!太原自克用修繕城隍以來,非旦夕可拔者,大兵集於東方,繼韜雖狡,梁人雖鷙,必不敢遽爾合圍,不憂歸師之夾逼。敵見吾視澤、潞之亂若罔聞,則益不測吾之所為,膽先自破,沮其乘虛之計,而河上之師終恃此以為撓我之令圖,則慮我之情緩,而相防之計疏。此一舉而襲梁都、夷友貞、平河南,規恢之大略也。微韓信,孰足以及此?謂存勗為將帥之才,非虛加之矣。
nà qí shēn yú nèi, ér wài rì líng chéng ér bù néng yù tóu qí shēn yú wài, zé nèi suī wèi gù ér zì kě wú yú dà lüè kě yǐ bù qīng, zé gū zhì zhī, ér zòng héng yóu yǎn, wú bù kě yǐ zì dé, cǐ chù shēn zhī shàn dì, jí ān xīn zhī miào shù yě. wū hū! zhī cǐ zhě xiān yǐ. xiàng yǔ jí fǎn xī chǔ, ér hàn zhuī zhī táng zhì tài yuán, tīng liú wǔ zhōu liáng shī dōu zhī qīn fàn, yǐ jí gōng dōng dōu, ér sān kòu jiē yí dé shī zhī jī, jué yú cǐ ěr. yōng rén hù qí suǒ yǐ dé, zhì shì wàng qí suǒ yǐ néng, zhì liàng zhī bù qí, shàn bài zhī suǒ zì shū yě. zhī cǐ zhě, kě yǔ lì gōng, kě yǔ dìng luàn, kě yǔ jìn shàn, kě yǔ guǎng yè. míng cǐ zhě zhé, mèi cǐ zhě yú, qǐ tú yòng bīng wèi rán zāi?
納其身於內,而外日陵乘而不能御;投其身於外,則內雖未固而自可無虞;大略可以不傾,則姑置之,而縱橫游衍,無不可以自得,此處身之善地,即安心之妙術也。嗚呼!知此者鮮矣。項羽急返西楚,而漢追之;唐置太原,聽劉武周、梁師都之侵犯,以亟攻東都,而三寇皆夷;得失之機,決於此耳。庸人怙其所已得,志士忘其所已能,志量之不齊,善敗之所自殊也。知此者,可與立功,可與定亂,可與進善,可與廣業。明此者哲,昧此者愚,豈徒用兵為然哉?
èr èr
二二
chéng ér bù qīng, bài ér bù wáng, cún hū qí liàng zhī suǒ chí ér yǐ, zhì fēi suǒ jí yě. liàng zhě xīn zhī tǐ, zhì zhě xīn zhī yòng. yòng zhě yòng qí tǐ, tǐ bù dìng, zé yòng bù zú yǐ xíng tǐ bù dìng ér yòng huò yǒu suǒ dāng, wéi qí jī yě. jī zhě fā ér kě zhōng, ér bù zú yǐ chí jiǔ, suī chéng bì bài, gǒu bài bì wáng. gù yuē fēi zhì suǒ jí yě. xiàng yǔ lǐ cún xù zhàn ér bì shèng, fàn dà dí ér bù náo, fēi tú qí yǒng yě, zhī jī zhī jié yì zhì yǐ, rán ér zú yǐ qīng wáng zhě, qǐ zhì zhī jù qióng hū? zhì zé wèi yǒu bù qióng zhě yě.
成而不傾,敗而不亡,存乎其量之所持而已,智非所及也。量者心之體,智者心之用。用者用其體,體不定,則用不足以行;體不定而用或有所當,惟其機也。機者發而可中,而不足以持久,雖成必敗,苟敗必亡。故曰非智所及也。項羽、李存勗戰而必勝,犯大敵而不撓,非徒其勇也,知機之捷亦智矣,然而卒以傾亡者,豈智之遽窮乎?智則未有不窮者也。
xiàng yǔ bù zú yǐ chí bài, yī cuī yú gāi xià, suì fèn huì shī shǒu ér zì jǐng, liàng bù zú yǐ shèng zhī yě. jí lìng jí xìng xìng zhī nù, dù jiāng dōng yǐ wèi hòu tú, hán péng yīng bù fēi bù kě yí yì ér bì zhōng yú hàn zhě, shōu yú zhòng, xián qún xióng, gèng qǐ ér jiǎo sǐ lì, hàn yì pí yǐ. ér yǔ bù néng zhě, liàng zhǐ yú yī shèng zhī wēi, bài chū yú yì wài ér fú néng zì gù yě. yǔ kě yǐ jū shèng ér bù kě yǐ chí bài, gù bài zé bì wáng, cún xù kě yǐ rěn bài, ér bù zú yǐ chù shèng, gù shèng zé bì qīng, yī yě. lǐ sì yuán dìng rù biàn zhī cè, jì miè zhū yǒu zhēn, yī rù biàn ér yǐ tóu chù sì yuán yuē: tiān xià yǔ ěr gòng zhī. zú wèi sì yuán suǒ pò, shēn sǐ guó wáng, liàng bù zú yǐ shòu zhī yě. jí lìng rěn zhān zhān zhī xǐ, yǐ cóng róng lùn gōng ér xíng shǎng, rén qiě yù yú jūn chén zhī yì, suī yǒu dà xūn, yì fēn yì suǒ dāng jǐn, sì yuán suī xié bù guǐ zhī xīn, wú yǒu wèi zhī xiào mìng zhě, zì liǎn xióng xīn yǐ fǔ tīng. ér cún xù bù néng zhě, liàng jǐn yú zhēng zhàn zhī zhōng, shèng chū yú yì wài ér fú néng zì yì yě.
項羽不足以持敗,一摧於陔下,遂憤恚失守而自剄,量不足以勝之也。藉令戢悻悻之怒,渡江東以為後圖,韓、彭、英布非不可移易而必忠於漢者,收餘眾,閒群雄,更起而角死力,漢亦疲矣。而羽不能者,量止於一勝之威,敗出於意外而弗能自固也。羽可以居勝而不可以持敗,故敗則必亡,存勗可以忍敗,而不足以處勝,故勝則必傾,一也。李嗣源定入汴之策,既滅朱友貞,一入汴而以頭觸嗣源曰:「天下與爾共之。」卒為嗣源所迫,身死國亡,量不足以受之也。藉令忍沾沾之喜,以從容論功而行賞,人且喻於君臣之義,雖有大勛,亦分誼所當盡,嗣源雖挾不軌之心,無有為之效命者,自斂雄心以俯聽。而存勗不能者,量盡於爭戰之中,勝出於意外而弗能自抑也。
hàn gāo yī bài yú péng chéng, zài bài yú xíng yáng, tiào shēn gū zǒu, ér shén bù wèi chù, gù xiàng yǔ zhōng qū qí nán zhé zhī fēng sòng zǔ duān jū biàn jīng, cáo bīn wèi xià jiāng nán, shōu liù shí yú nián gē jù bù fú shù qiān lǐ zhī jiāng tǔ, ér bù qīng shòu yǐ shǐ xiāng, gù gōng chén zhōng ān chén jié ér tiān xià dìng chéng dà yè zhě, zài liàng ér bù zài zhì, míng yǐ. liàng zhě, dìng tǐ yú héng zhě yě. tǐ dìng yú bǎi nián zhī zhǎng lǜ, ér hòu jī bù shī yú é qǐng zhī lì dùn. yōu xǐ biàn qiān, xū yú bù zhì, zhuǎn niàn zhī fēi, ér shì yǐ chéng hū mò wǎn, wéi dìng tǐ zhī bù lì gù yě. bài zé wéi sǐ ér yǐ, shèng zé jiāo yín chǐ mí, wú suǒ qì zhǐ, yǔ cún xù zhī yǐ qīng bài zhōng yě, jué yú cǐ ěr.
漢高一敗於彭城,再敗於滎陽,跳身孤走,而神不為怵,故項羽終屈其難折之鋒;宋祖端居汴京,曹彬為下江南,收六十餘年割據不服數千里之疆土,而不輕授以使相,故功臣終安臣節而天下定;成大業者,在量而不在智,明矣。量者,定體於恆者也。體定於百年之長慮,而後機不失於俄頃之利鈍。憂喜變遷,須臾不制,轉念知非,而勢已成乎莫挽,唯定體之不立故也。敗則唯死而已,勝則驕淫侈靡,無所汔止,羽、存勗之以傾敗終也,決於此耳。
shēng zhī yǔ sǐ, chéng zhī yǔ bài, jiē lǐ shì zhī bì yǒu, xiāng wèi huán zhuǎn ér bù kě cè zhě yě. jì yǐ shēn rèn tiān xià, zé sǐ zhī yǔ bài, fēi yì wài zhī xiōng wēi shēng zhī yǔ chéng, yì gù rán zhī chóu huà. shēng ér zhī qí huò sǐ, zé sǐ ér zhī qí gù kě yǐ shēng bài ér zhī yǒu kě chéng, zé chéng ér yì sī qí qiě kě yǐ bài. shēng sǐ sǐ shēng, chéng bài bài chéng, liú zhuǎn yú shí shì, ér jiē yǒu liàng yǐ shòu zhī, rú wán shàn zǒu, bù néng yú yuè yú pán zhōng. qí bù dòng yě rú shān, qí jué jī yě rú shuǐ, cǐ suǒ wèi shǒu qì yě. qì shǒu ér xīn bù dòng, nǎi yǐ dé bǎi lǐ zhī dì ér guān zhū hóu yǒu tiān xià, chuán shì zhǎng jiǔ ér bù wēi. qǐ tú jiè rán zhī yǒng, zài gǔ ér shuāi, bù zú shì zāi? zhì zú yǐ zhì shèng, ér é qǐng zhī xián, dà yōu dà xǐ zhī suǒ chéng, shēng yīn xiào mào chuán qí yáo dàng wú zhǔ zhī zhōng, qīng bài jí chéng hū mò wǎn. háo jié zhī yǔ fán mín, qí dà biàn yě zài cǐ fū!
生之與死,成之與敗,皆理勢之必有,相為圜轉而不可測者也。既以身任天下,則死之與敗,非意外之凶危;生之與成,抑固然之籌畫。生而知其或死,則死而知其固可以生;敗而知有可成,則成而抑思其且可以敗。生死死生,成敗敗成,流轉於時勢,而皆有量以受之,如丸善走,不能踰越於盤中。其不動也如山,其決機也如水,此所謂守氣也。氣守而心不動,乃以得百里之地而觀諸侯、有天下,傳世長久而不危。豈徒介然之勇,再鼓而衰,不足恃哉?智足以制勝,而俄頃之閒,大憂大喜之所乘,聲音笑貌傳其搖盪無主之衷,傾敗即成乎莫挽。豪傑之與凡民,其大辨也在此夫!