yī
一
jiǎn wén yǐ yì qīn rèn fǔ xiāng ér yǔ zéi tóng nì, shī tiān zǐ zhī wèi, míng qì zài qí shǒu ér wéi qí suǒ yǔ, suī yǒu wáng biāo zhī xiè ān wáng tǎn zhī zhōng xián, ér wú kě rú hé yě. tiān bù zuò nì, shǐ zhī sù yǔn, ér zhū xián zhī zhì shēn yǐ. tǎn zhī liè jū shè zhī zhào, wéi jiǎn wén dǔ jí bù néng yǔ zhī zhēng yě. tài zǐ zhī lì, tíng chén yù dài wēn chǔ fèn, tài zǐ jì lì, tài hòu yóu yǒu jū shè zhī mìng, biāo zhī kàng yì bù cóng, wēn rù cháo, xiè ān tán xiào ér shì zhī ruò wú, wéi jiǎn wén zhī yǐ sǐ yě. xiào wǔ fāng shí suì, yì fēi yīng wǔ zhī zī, zhū xián zhī zhì kě shēn, ér yú jiǎn wén yě zé bù néng. dàn zé jiǎn wén yǐ àn ruò, qǐ qí chū yú shí suì yīng ér zhī xià hū? gù wèi jiǎn wén yú rén tóng nì ér sī xiāng shòu shòu, fēi kē lùn yě.
简文以懿亲任辅相而与贼同逆,尸天子之位,名器在其手而唯其所与,虽有王彪之、谢安、王坦之忠贤,而无可如何也。天不祚逆,使之速殒,而诸贤之志伸矣。坦之裂居摄之诏,惟简文笃疾不能与之争也。太子之立,廷臣欲待温处分,太子既立,太后犹有居摄之命,彪之抗议不从,温入朝,谢安谈笑而视之若无,惟简文之已死也。孝武方十岁,抑非英武之姿,诸贤之志可伸,而于简文也则不能。但责简文以闇弱,岂其出于十岁婴儿之下乎?故谓简文与人同逆而私相授受,非苛论也。
jiǎn wén cuàn ér biāo zhī bù néng zhǐ zhě, wēn yǔ zhī xié móu, nèi wài zhī quán jiāo shī yě. jiǎn wén sǐ, wēn suī yǒu yín wēi, ér nèi wú wéi zhī zhǔ zhě, yú shì biāo zhī nǎi dé kāng kǎi yǐ zhèng zhī, xiè ān nǎi dé cóng róng yǐ qián xiāo zhī, bù zú wèi shēn yōu yǐ. jiǎn wén jū zhōng yǐ chè yè, zhū xián zhī kùn, bù zài wù huī, ér zài gé lěi. jìn zuò wèi zhōng, tiān duó fěi rén zhī sù, yì kuài yǐ! ruò huán wēn zhě, wú jiǎn wén, zé suī shí suì yīng ér ér bù néng duó, gù zài zhū xián jú liàng zhī zhōng, ér fú néng yuè yě suī jué liè ér chéng hū cuàn, yì bì yǒu yǐ chù zhī yǐ.
简文篡而彪之不能止者,温与之协谋,内外之权交失也。简文死,温虽有淫威,而内无为之主者,于是彪之乃得忼慨以正之,谢安乃得从容以潜消之,不足为深忧矣。简文居中以掣曳,诸贤之困,不在卼豗,而在葛藟。晋祚未终,天夺匪人之速,亦快矣!若桓温者,无简文,则虽十岁婴儿而不能夺,固在诸贤局量之中,而弗能跃冶;虽决裂而成乎篡,亦必有以处之矣。
èr
二
wū hū! rén gǒu yí qíng yú fù guì ér shěn nì yǐ liú yān, hé suǒ bù zhì zāi! tiān zǐ zhī zūn, sì hǎi zhī fù, yì fù guì yě bù wèi zhī zhì, bǎi jīn zhī huò, yì fù guì yě chuí zhì yú sǐ ér gǒu yī rì dé yān, yóu mái xīn yǐn háng yǐ jǐ xìng zhī. bù zhī qí hé suǒ wéi yě, bù zhī qí hé suǒ lì yě, chuí zhì yú sǐ ér bù yǐ rén ér bù rén, jiāng rú zhī hé zāi! yì yuē:" bù gǔ fǒu ér gē, zé dà dié zhī jiē, xiōng." dà dié yǐ, hé jiē hū? míng zhī wèi dé lì zhī wèi suì yān, é ér jiē yǐ é ér bìng wàng qí jiē, ér mái wèi lěng zhī xīn, yǐn jiāng jué zhī kēng, yǐ sī yì huò yǐ. yǒu yá zhī rì yuè, fèi gǔ fǒu zhī huān, yíng yíng jí jí, xiào mà jí yú jué gōng ér bù xù. bù wèi yì tiān zi, bǎi jīn yī sì hǎi yě, rén jǐn rú chí, tú qióng yān ér hòu zhǐ. míng hū! yì hé suǒ bù zhì zāi!
呜呼!人苟移情于富贵而沈溺以流焉,何所不至哉!天子之尊,四海之富,亦富贵也;簿尉之秩,百金之获,亦富贵也;垂至于死而苟一日得焉,犹埋心引吭以几幸之。不知其何所为也,不知其何所利也,垂至于死而不已;人而不仁,将如之何哉!易曰:“不鼓缶而歌,则大耋之嗟,凶。”大耋矣,何嗟乎?名之未得、利之未遂焉,俄而嗟矣;俄而并忘其嗟,而埋未冷之心,引将绝之吭,以思弋获矣。有涯之日月,废鼓缶之欢,营营汲汲,笑骂集于厥躬而不恤。簿尉一天子,百金一四海也,人尽如驰,涂穷焉而后止。鸣呼!亦何所不至哉!
wáng dūn huán wēn jiē yú lǎo bìng yǎn yǎn dàn mù qiě sǐ zhī rì ér móu cuàn bù yǐ, yǐ wéi jiāng yí qí zǐ sūn, zé wáng hán wáng yīng nú lì zhī cái, dūn yǐ zhī zhī huán xī ruò liè, xuán fāng wǔ suì, wēn yì zhī zhī yǐ. wáng dǎo zhī dūn zhī jiāng sǐ, qǐ ér tǎo dūn wáng xiè zhū xián zhī wēn zhī jiāng sǐ, ér zuò dài qí bì dūn yǔ wēn yì hé cháng bù zì zhī yě. qí xīn yuē: wú yī rì ér jū tiān zǐ zhī wèi, suī sǐ yóu shēng. wū hū! tiān xià zhī bù yǐ dūn wēn zhī xīn wèi xīn zhě, wú jiàn yì hǎn yǐ zāi!
王敦、桓温皆于老病奄奄、旦暮且死之日而谋篡不已,以为将贻其子孙,则王含、王应奴隶之才,敦已知之;桓熙弱劣,玄方五岁,温亦知之矣。王导知敦之将死,起而讨敦;王、谢诸贤知温之将死,而坐待其毙;敦与温亦何尝不自知也。其心曰:吾一日而居天子之位,虽死犹生。呜呼!天下之不以敦、温之心为心者,吾见亦罕矣哉!
mèng zǐ yuē:" wàn zhōng yú wǒ hé jiā yān, gōng shì zhī měi, qī qiè zhī fèng, qióng fá zhī dé wǒ, shī qí běn xīn." suī rán, yóu rén shēng zhī yǒu shì yě. zhì yú yǎn yǎn chuí sǐ ér sān zhě jiē bù rèn shòu, rán qiě gǔ yú xī yǐ jué qǐ ér tú zhī, shì hé xīn zāi? yī niàn yí yú bù rén, nèi wàng qí xīn, wài wàng qí míng, shěn miǎn yín nì zì bù néng yǐ, ér bù fù wèn yù cǐ zhī hé wéi yě. móu tiān xià zhě yuē: bù wèi zhī zhì, bǎi jīn zhī huò, hé zú yǐ sǐ qiú zhī yě móu bù wèi bǎi jīn zhě yuē: tiān zǐ zhī zūn, sì hǎi zhī fèng, hé yì qiú yān, wú suǒ qiú zhě, dàn mù wèi sǐ ér kě de yě ér bù zhī qí qíng tóng yǐ, yì dì zé jiē rán yě. yòu ér wàng shēn yǐ tān guǒ ěr, zhǎng ér wàng shēn yǐ tān wēn bǎo, xiāng xí xiāng liú, yù yǐn yù shēn ér bù kě zhōng zhǐ zì fēi lì zhì yú zǎo, yǐ míng yì yǎng qí xīn ér shēng cè fěi, wèi yǒu lǎo sǐ ér néng wàng zhě yě. gǒu bù zhì yú rén, wù guài luàn chén zéi zǐ zhī hù è yǐ méi shēn yě.
孟子曰:“万钟于我何加焉,宫室之美,妻妾之奉,穷乏之得我,失其本心。”虽然,犹人生之有事也。至于奄奄垂死而三者皆不任受,然且鼓余息以蹶起而图之,是何心哉?一念移于不仁,内忘其心,外忘其名,沈湎淫溺自不能已,而不复问欲此之何为也。谋天下者曰:簿尉之秩,百金之获,何足以死求之也;谋簿尉百金者曰:天子之尊,四海之奉,何易求焉,吾所求者,旦暮未死而可得也;而不知其情同矣,易地则皆然也。幼而忘身以贪果饵,长而忘身以贪温饱,相习相流,愈引愈伸而不可中止;自非立志于早,以名义养其心而生恻悱,未有老死而能忘者也。苟不志于仁,勿怪乱臣贼子之怙恶以没身也。
sān
三
hàn rú fǎn jīng hé dào, chéng zǐ fēi zhī, wèi quán zhě shěn jīng zhī suǒ zài, ér jīng bì bù kě fǎn yě. yú dào gù rán, ér yǐ yīng wú dào zhī shì, zé yòu yǒu bù jìn rán zhě. mǔ hòu zhī bù yí lín cháo, qǐ fēi wàn shì bù yì zhī dà jīng hū? xiè ān yǐ tiān zǐ yòu chōng, qǐng chóng dé huáng hòu lín cháo shè zhèng, zhuó rán qí wèi fǎn jīng yǐ. wáng biāo zhī yù yǐ zhī, ér ān bù cóng. biāo zhī zhī suǒ zhí zhě jīng yě, ān zhī suǒ xíng zhě quán yě, shì yòu fǎn jīng zhī dé wèi quán yě.
汉儒反经合道,程子非之,谓权者审经之所在,而经必不可反也。于道固然,而以应无道之世,则又有不尽然者。母后之不宜临朝,岂非万世不易之大经乎?谢安以天子幼冲,请崇德皇后临朝摄政,灼然其为反经矣。王彪之欲已之,而安不从。彪之之所执者经也,安之所行者权也,是又反经之得为权也。
huán wēn suī sǐ, yáng yù jiāng sān zhōu zhī jūn shì, huán chōng dū zhī. chōng bù zhōng nì ér kè bǎo chén jié, shì suì yǐ zhōng shùn guī zhī. fū chōng tè bù wéi wáng hán ěr. hán zhī nì, yú wèi bài zhī qián yǐ yǒu xiǎn jī. wēn sǐ, rén xīn zhà biàn, xī chāo zhī liú zhé fú jǔ sàng, è zhī chōng fēi gū shùn yì yǐ mí xì rén xīn ér xú tú zhī xié? qiě chōng guǒ yǒu huái zhōng xiào shùn zhī qíng, dāng wēn cún rì, chōng gù yǔ xiāng de ér wèi suǒ fù tuō zhě, hé bù kě yǐ guī wēn ér shǐ shǒu chén jié? zé chōng zhī wú yǐ dà yì yú wēn shěn yǐ. ruò wēn jì wáng ér huò shuō yǐ zhū zhú shí wàng, chōng bù tīng zhě, bù néng yě, fēi bù wéi yě. wáng xiè zhū xián, fēi liú kuí diāo xié zhī lún pǐ, wēn qiě bù gǎn jué yú zhū zhú, chōng yì liàng lì ér zhǐ ěr. wài rén jù xìn qí wú tā, xiè ān gù chá jiàn zhī, ér bù zǎo yǒu yǐ zhì zhī zāi? fèng tài hòu wéi míng, yǐ yǐn dà quán guī jǐ, ér chōng shòu cái yān, ān gài chén sī shú lǜ, zhí zhī jiān gù, ér biāo zhī bù néng duó yě.
桓温虽死,扬、豫、江三州之军事,桓冲督之。冲不终逆而克保臣节,世遂以忠顺归之。夫冲特不为王含耳。含之逆,于未败之前已有显迹。温死,人心乍变,郗超之流折伏沮丧,恶知冲非姑顺异以縻系人心而徐图之邪?且冲果有怀忠效顺之情,当温存日,冲固与相得而为所付托者,何不可以规温而使守臣节?则冲之无以大异于温审矣。若温既亡而或说以诛逐时望,冲不听者,不能也,非不为也。王、谢诸贤,非刘隗、刁协之伦匹,温且不敢决于诛逐,冲亦量力而止耳。外人遽信其无他,谢安固察见之,而不早有以制之哉?奉太后为名,以引大权归己,而冲受裁焉,安盖沈思熟虑,执之坚固,而彪之不能夺也。
huò yuē: ān wèi dà chén, rèn guó zhī ān wēi, zé rèn zhī ěr, hé jiǎ yú tài hòu? yuē: jìn zhī rèn shì chén ér qīng xīn jìn yě, chéng hū xí yǐ. wáng dǎo zhī néng bǐng zhèng yě, shǐ jiàn jiāng dōng zhě yě yǔ liàng, hòu zú yě hé chōng zé wáng dǎo suǒ yǐn zhòng ér shòu yǐ zhèng zhě yě. zhì mù dì zhī shì, quán guī huán shì, fēi yī rì yǐ. xiè ān shè jì zhī gōng wèi zhe, ér bù shòu tuō gū zhī gù mìng, qí xiōng wàn yòu yǐ xū míng qǔ bài ān zhī shǐ jìn, yì shòu huán wēn zhī pì, suī wèi wàng zú, wú yì yú gū hán shí wàng suī lóng, ér cài mó yīn hào jiē yǐ xū shēng yí xiào, gù qún qíng zhī suǒ bù xìn ér zhà bǐng dà quán, huán chōng zhī dǎng qiě jiā yǐ zhuān guó zì yòng zhī míng ér wú yǐ xiāng zhé, zé fèng mǔ hòu yǐ shì yǒu suǒ chéng, yì yī shí bù huò yǐ zhī dà jì yě.
或曰:安为大臣,任国之安危,则任之耳,何假于太后?曰:晋之任世臣而轻新进也,成乎习矣。王导之能秉政也,始建江东者也;庾亮,后族也;何充则王导所引重而授以政者也。至穆帝之世,权归桓氏,非一日矣。谢安社稷之功未著,而不受托孤之顾命,其兄万又以虚名取败;安之始进,抑受桓温之辟,虽为望族,无异于孤寒;时望虽隆,而蔡谟、殷浩皆以虚声贻笑,固群情之所不信;而乍秉大权,桓冲之党且加以专国自用之名而无以相折,则奉母后以示有所承,亦一时不获已之大计也。
huò yuē: ān hú bù yǐn zōng shì zhī xián zhě yǔ jǐ gòng shì, ér shòu dà zhèng yú fù rén xié? yuē: qián ér jiǎn wén zhī fǔ zhèng, qí xuē guó quán yǐ róu mí, yǐ rú cǐ yǐ. hòu ér dào zǐ zhī wèi xiāng, qí jiàn dì zhì yǐ zhuó luàn, yòu rú bǐ yǐ. sī mǎ shì wú kě tuō zhī rén, suǒ rèn zhě shì zú yǐ xiāng náo, gù bù rú fù rén zhī yì zhì yě. cǐ zhī wèi fǎn jīng ér hé dào, yòu hé shāng zāi?
或曰:安胡不引宗室之贤者与己共事,而授大政于妇人邪?曰:前而简文之辅政,其削国权以柔靡,已如此矣。后而道子之为相,其僭帝制以浊乱,又如彼矣。司马氏无可托之人,所任者适足以相挠,固不如妇人之易制也。此之谓反经而合道,又何伤哉?
suī rán, wáng biāo zhī zhī yì, bù kě fèi yě. ān suī bù cóng, ér měi huān yuē:" cháo tíng dà shì, wáng gōng wú bù lì jué." fú qí zhèng yě. shěn jīng yǐ wéi quán, quán zhī cháng fǎn jīng yǐ xíng quán, quán zhī biàn dāng wú dào zhī tiān xià, jī xí shēn ér shì shì wéi, bù huò yǐ ér yòng zhī, yī yòng ér bù kě zài zhě yě. gù jūn zǐ shèn yán quán yě.
虽然,王彪之之议,不可废也。安虽不从,而每欢曰:“朝廷大事,王公无不立决。”服其正也。审经以为权,权之常;反经以行权,权之变;当无道之天下,积习深而事势违,不获已而用之,一用而不可再者也。故君子慎言权也。
sì
四
tài yuán yuán nián, xiè ān lù shàng shū shì, chú dù tián shōu zū zhī zhì. dù tián shōu zū zhě, jìn zhī bài zhèng, lǔ xuān gōng shuì mǔ zhī yí bì yě, ān bà zhī, kě wèi tǐ tiān jīng yǐ dìng mín zhì yǐ.
太元元年,谢安录尚书事,除度田收租之制。度田收租者,晋之稗政,鲁宣公税亩之遗弊也,安罢之,可谓体天经以定民制矣。
wáng zhě néng chén tiān xià zhī rén, bù néng shàn tiān xià zhī shì. rén zhě, yǐ shí shēng zhě yě. shēng dāng wáng zhě zhī shì, ér shēng zhī hòu yòng zhī lì dé zhī zhèng, dài wáng zhě zhī zhì ér shēng nǎi suì zé lǜ qí lì yǐ shì wáng zhě, ér wáng zhě shòu zhī yǐ bù yí. ruò fú tǔ, zé tiān dì zhī gù yǒu yǐ. wáng zhě dài xìng dài fèi, ér shān chuān yuán xiǎn bù gǎi qí jiù qí shēng bǎi gǔ huì mù jīn shí yǐ yǎng rén, wáng zhě yì dài yǎng yān, wú suǒ dài yú wáng zhě yě, ér wáng zhě gù bù dé ér shàn zhī. gù jǐng tián zhī fǎ, sī jiā bā ér gōng yī, jūn yǔ qīng dài fū shì gòng shí zhī, ér jūn bù gǎn sī. wéi yì mín yǐ zhù gēng, ér mín suǒ zhì zhī dì, jūn fú dé ér qīn yān. mín zhī lì, shàng suǒ de ér yòng, mín zhī tián, fēi shàng suǒ de ér yǒu yě.
王者能臣天下之人,不能擅天下之士。人者,以时生者也。生当王者之世,而生之厚、用之利、德之正,待王者之治而生乃遂;则率其力以事王者,而王者受之以不疑。若夫土,则天地之固有矣。王者代兴代废,而山川原显不改其旧;其生百谷卉木金石以养人,王者亦待养焉,无所待于王者也,而王者固不得而擅之。故井田之法,私家八而公一,君与卿大夫士共食之,而君不敢私。唯役民以助耕,而民所治之地,君弗得而侵焉。民之力,上所得而用,民之田,非上所得而有也。
zhù chè zhě, yīn zhōu zhī fǎ yě, xià zé gòng yǐ. gòng zhě, fēi gòng qí dì zhī chǎn, gòng qí rén lì zhī suǒ huò yě. yī fū ér suǒ gòng wǔ mǔ zhī sù, wèi zhī zhì ěr. yuē wǔ shí ér gòng zhě, wǔ shí wèi yī fū ér gòng qí wǔ yě. ruò fú yī fū zhī gēng, huò yì yú wǔ shí mǔ zhī wài, huò jiǎn yú wǔ shí mǔ zhī zhōng, wèi zhī yī yì zài yì lái tián zhī míng yǐ kuān qí zhēng. tián zé zì yǒu wǔ gǔ yǐ lái mín suǒ fú zhī xiān chóu, wáng zhě è dé yǒu zhī, ér yì è dé shuì zhī. dì zhī bù kě shàn wèi yī rén yǒu, yóu tiān yě. tiān wú kě fēn, dì wú kě gē, wáng zhě suī wèi tiān zhī zǐ, tiān dì qǐ dé ér sī zhī, ér gǎn tān tiān dì gù rán zhī bó hòu yǐ gē liè wèi jǐ tǔ hū? zhī cǐ, zé dù ér zhēng zhī zhě, rén zhī wàng yě bù kě dù ér zhēng zhī zhě, tiān zhī tǐ yě cǐ zhī wèi tǐ tiān jīng yǐ.
助、彻者,殷、周之法也,夏则贡矣。贡者,非贡其地之产,贡其人力之所获也。一夫而所贡五亩之粟,为之制耳。曰五十而贡者,五十为一夫而贡其五也。若夫一夫之耕,或溢于五十亩之外,或俭于五十亩之中,为之一易、再易、莱田之名以宽其征。田则自有五谷以来民所服之先畴,王者恶得有之,而抑恶得税之。地之不可擅为一人有,犹天也。天无可分,地无可割,王者虽为天之子,天地岂得而私之,而敢贪天地固然之博厚以割裂为己土乎?知此,则度而征之者,人之妄也;不可度而征之者,天之体也;此之谓体天经矣。
yǐ zhì mín zhī zhì yán zhī, mín zhī shēng yě, mò zhòng yú sù gù quàn xiāng qí mín yǐ wù běn ér suì qí shēng zhě, mò zhòng yú nóng. shāng gǔ zhě, wáng zhě zhī suǒ bì yì yóu duò zhě wáng zhě zhī suǒ bì jìn yě. rán ér yì zhī ér qiě zhāng, jìn zhī ér qiě tōu, wáng zhě yì wú rú mín hé. ér wéi dù mín yǐ shōu zū, ér bù dù qí tián. yī hù zhī zū ruò gān, yī kǒu zhī zū ruò gān, yǒu yú lì ér gēng dì guǎng yǒu yú qín ér huò sù duō zhě, wú suǒ qǔ yíng yǔ fèi ér qì dì zhě, wú suǒ juān jiǎn mín nǎi yì zhēn qí tǔ ér jìng yú nóng. qí zài jiàng háo jiān bìng zhī shì yóu biàn yě, tián yǐ qù ér zū bù chú, shuí gǎn yǐ qí xiān chóu wèi yǒu lì zhě zhī jiān bìng hū? rén gè bǎo qí kǒu fēn zhī yè, rén gè quàn yú jià sè zhī shì, jiàng háo zhě yòu è cóng ér duó zhī? zé dù rén ér bù dù tián, quàn nóng yǐ jūn pín fù zhī shàn shù, lì zài jiǔ cháng ér mín jiē zì dé, cǐ zhī wèi dìng mín zhì yě.
以治民之制言之,民之生也,莫重于粟;故劝相其民以务本而遂其生者,莫重于农。商贾者,王者之所必抑;游惰者、王者之所必禁也。然而抑之而且张,禁之而且偷,王者亦无如民何。而惟度民以收租,而不度其田。一户之租若干,一口之租若干,有余力而耕地广、有余勤而获粟多者,无所取盈;窳废而弃地者,无所蠲减;民乃益珍其土而竞于农。其在彊豪兼并之世尤便也,田已去而租不除,谁敢以其先畴为有力者之兼并乎?人各保其口分之业,人各劝于稼穑之事,彊豪者又恶从而夺之?则度人而不度田,劝农以均贫富之善术,利在久长而民皆自得,此之谓定民制也。
tài yuán zhī zhì, kǒu shōu shuì mǐ sān hú, bù wèn qí tián yě. bù jīn jiān bìng, ér jiān bìng zì xī, jǔ mò shì zhī zhì ér chú zhī. ān zhī zǎi tiān xià, sī shēn ér dào jǐn, fù gǔ yǐ xíng jīn, qǐ yī qiè gǒu jiǎn zhī shù suǒ kě yǔ yì duǎn cháng zāi!
太元之制,口收税米三斛,不问其田也。不禁兼并,而兼并自息,举末世之制而除之。安之宰天下,思深而道尽,复古以型今,岂一切苟简之术所可与议短长哉!
wǔ
五
jīng xiāng jiāng guǎng jù jiāng dōng zhī shàng liú, dì fù bīng jiàng, dōng jìn zhī lì guó yǐ cǐ yě. ér quán jiān nèi bī, biān fáng wài kuì, jiāo shòu zhì yān, yì zài yú cǐ. jū qīng ér yù zhòng, zhī jiàng ér gàn ruò, shì yǐ quán chén kuī tiān ér sī qiè, yōng rén xí fù yǐ wàng wēi, qí bù dài yě xiān yǐ. shàng liú zhī shì, yǐ qū jiàn yè yě zé yì, wáng dūn huán wēn zhī suǒ yǐ mò néng yù yě yǐ dù chǔ sāi zhēng huái biǎo yě zé nán, zhōu jí zhī lì kùn yú píng lù, shǒu xiǎn zhī zhǎng qū yú guǎng yě, yǔ liàng huán wēn zhī suǒ yǐ chū ér jí kuì yě. xiè ān rèn huán chōng yú jīng jiāng, ér bié shǐ xiè xuán jiān jiāng běi jūn shì, jìn yú shì ér yǒu běi fǔ zhī bīng, yǐ zhòng cháo quán, yǐ tú zhōng yuán, yī jǔ ér liǎng de yǐ. ān yǒng shī ér qǔ" xū mó yuǎn yóu" zhī jù, shì yì yě, kě bù wèi mó yóu zhī xū yuǎn zhě yǔ?
荆、湘、江、广据江东之上流,地富兵彊,东晋之立国倚此也。而权奸内逼,边防外匮,交受制焉,亦在于此。居轻而御重,枝彊而干弱,是以权臣窥天而思窃,庸人席富以忘危,其不殆也鲜矣。上流之势,以趋建业也则易,王敦、桓温之所以莫能御也;以度楚塞争淮表也则难,舟楫之利困于平陆,守险之长诎于广野,庾亮、桓温之所以出而即溃也。谢安任桓冲于荆、江,而别使谢玄监江北军事,晋于是而有北府之兵,以重朝权,以图中原,一举而两得矣。安咏诗而取“訏谟远猷”之句,是役也,可不谓谟猷之訏远者与?
jiāng běi hé nán zhī zhòng, jì zhān cháng yòng zhī yǐ jù shí lè, ér shí lè bēn zǔ tì cháng yòng zhī yǐ xiǎng rǔ luò, ér rǔ luò fù suǒ yǐ bù yǒng qí gōng zhě, wáng dǎo zhī fú néng rèn yě. dǎo zhī fú néng rèn zhě, zhuān rèn wáng dūn yú shàng liú, ér bù yù quán zhī fēn yě. jì zhān yī chū ér bù jì, zǔ tì shǐ chéng ér zhōng luàn, wáng dūn huán wēn nǎi xié jīng xiāng yǐ yǔ jìn zhēng. nèi luàn ér wài huāng, jī zhī shù shí nián yǐ, ān qǐ ér shōu zhī. suī shǐ huán chōng mù jiāng jīng, ér zì dū yáng yù. běi fǔ bīng jiàng, ér yáng yù jiàng yú jiāng jīng, shì zhī suǒ qū, wēi zhī suǒ jiàn, quán guī zhòng yú cháo tíng, běn gēn gù yǐ. kuàng hū zhōng yuán nán xǐ zhī zhòng, yóu duō lěi luò yīng duō zhī shì, zhòng yòng zhī, yǐ jiào chǔ rén zhī piào ér kě dàng zhě xiāng shén bǎi yě. shū yuē:" dí wéi yǒu xià, nǎi yǒu shì dà jìng." jìng yǐ shì, fēi jìng yǐ hù tíng yě. ān yú shì ér zhī lì guó zhī hóng guī yǐ. gù féi shuǐ zhī yì, huán chōng qiǎn bīng rù yuán ér ān què zhī, shì yǐ jīng jiāng zhī bù zú wèi qīng zhòng, ér kě wú jí yú bǐ, chōng qí néng bù zhōng hū chén jié zāi?
江北、河南之众,纪瞻尝用之以拒石勒,而石勒奔;祖逖尝用之以响汝、雒,而汝、雒复;所以不永其功者,王导之弗能任也。导之弗能任者,专任王敦于上流,而不欲权之分也。纪瞻一出而不继,祖逖始成而终乱,王敦、桓温乃挟荆、湘以与晋争。内乱而外荒,积之数十年矣,安起而收之。虽使桓冲牧江、荆,而自督扬、豫。北府兵彊,而扬、豫彊于江、荆,势之所趋,威之所建,权归重于朝廷,本根固矣。况乎中原南徙之众,尤多磊落英多之士,重用之,以较楚人之僄而可荡者相什百也。书曰:“迪惟有夏,乃有室大竞。”竞以室,非竞以户庭也。安于是而知立国之弘规矣。故淝水之役,桓冲遣兵入援而安却之,示以荆、江之不足为轻重,而可无藉于彼,冲其能不终乎臣节哉?
sòng gāo qín huì zhī yú yě, yōu zhū shuài zhī jiàng ér bù zhī zì jiàng, shā zhī xuē zhī ér guó yǐ zhōng bì. guì sǐ, zhāng jùn rèn huī fù, ér bài kuì yú fú lí, wú kě yòng zhī bīng yě. cǐ yīn hào zhī fù guǐ yě. xiè xuán jiān jūn jiāng běi, zé jiāng jiǎn bīng, liù nián ér hòu yòng zhī, yǐ pò fú jiān yú féi shuǐ, fēi yī dàn yī xī zhī xiào yǐ.
宋高、秦桧之愚也,忧诸帅之彊而不知自彊,杀之削之而国以终敝。桧死,张浚任恢复,而败溃于符离,无可用之兵也。此殷浩之覆轨也。谢玄监军江北,择将简兵,六年而后用之,以破苻坚于淝水,非一旦一夕之效矣。
liù
六
xiān wáng zhī jiào dí wén nì wǔ, fēi tú yǐ jìng mín qì ér chóng wén zhì yě. wén kě dí, wǔ bù kě dí. bù kě dí zhě, bù kě yǐ jiào, jiào zhī ér wǔ dú, dú zé shuāi. fú jiān zuò jiào wǔ táng, mìng tài xué shēng míng yīn yáng bīng fǎ zhě jiào zhū jiàng, dí dào yě, ér shì zú yǐ wáng. qí wèi dí dào zhě, jiǎng wǔ yǐ dàng rén xīn ér shēn qí hài qì, yán zhì zhě huò zhī qí bù kě yǐ, ér wàng rén yóu yǐ yū shū qiào zhī qí shì zú yǐ wáng yě, zé rén wèi yǒu néng xìn qí bì rán zhě. shàn zāi yuè wǔ mù zhī yán yuē:" yùn yòng zhī miào, cún hū yī xīn." wǔ ér kě yǐ jiào jiào zhě zāi? jiào zhī xí zhī, qí zhì wán, qí qì xiāo, qí qǔ bài wáng bì yǐ.
先王之教、觌文匿武,非徒以静民气而崇文治也。文可觌,武不可觌。不可觌者,不可以教,教之而武黩,黩则衰。苻坚作教武堂,命太学生明阴阳兵法者教诸将,狄道也,而适足以亡。其为狄道者,奖武以荡人心而深其害气,言治者或知其不可矣,而妄人犹以迂疏诮之;其适足以亡也,则人未有能信其必然者。善哉岳武穆之言曰:“运用之妙,存乎一心。”武而可以教教者哉?教之习之,其志玩,其气枵,其取败亡必矣。
bīng zhī suǒ shàng zhě yǒng, yǒng fēi kě jiào ér néng zhě yě suǒ zhòng zhě móu, móu fēi kě yù shè ér wèi jiào zhě yě. ruò qí shù wǔ zhī yán, xùn liàn zhī qín, gān kǔ yǔ gòng zhī yǐ dé shì xīn, zé qǔ zhī liù jīng ér yǐ zú. qí tā guǐ dàn bù jīng ér shì yǐ fèn jūn shā jiāng zhě, zé yīn yáng shí rì rén dùn xīng qì zhī zé zé duō yán, fēi kě jìn ér jìn, kě chéng ér bù chéng, yǐ guǐ dào bài rén zhī móu zhě yě. zhì yú qí shè jì jī zhī fǎ, suī kě xí yān, ér jīng yú tài zhě bù gěi yú yòng kǒu shòu ér mù yíng zhī, guī xíng jǔ zhǐ, guān tiān huà dì, yí guǐ yí shén, yǐ jǔ qí qì ér dàng qí xīn, bù bài hé dài yān? zì fēi kuáng jiǎo xū wàng zhī shì, shú gǎn rèn wèi zhī shī. zì fēi shì jǐng wáng lài cuàn shēn gàn jìn zhī tú, shú lè wèi zhī dì zǐ. guān wèi zhī zhì, wàng rén cháng shì yān, zhǐ yǐ luàn tiān xià, ér wǔ bèi rì yǐ wán ér shuāi. fú jiān zhī hǎo xū míng ér wú shí yòng, ruò cǐ lèi zhě zhòng yǐ, guó pò shēn sǐ, ér hòu rén yóu xiào zhī, yú bù kě chōu, yī zhì cǐ hū!
兵之所尚者勇,勇非可教而能者也;所重者谋,谋非可豫设而为教者也。若其束伍之严,训练之勤,甘苦与共之以得士心,则取之六经而已足。其他诡诞不经而适以偾军杀将者,则阴阳时日壬遁星气之啧啧多言,非可进而进,可乘而不乘,以鬼道败人之谋者也。至于骑射技击之法,虽可习焉,而精于态者不给于用;口授而目营之,规行矩止,观天画地,疑鬼疑神,以沮其气而荡其心,不败何待焉?自非狂狡虚妄之士,孰敢任为之师。自非市井亡赖窜身干进之徒,孰乐为之弟子。官为之制,妄人尝试焉,只以乱天下,而武备日以玩而衰。苻坚之好虚名而无实用,若此类者众矣,国破身死,而后人犹效之,愚不可瘳,一至此乎!
qī
七
huán chōng sǐ, xiè ān fèn jīng yù jiāng sān zhōu yǐ shòu zhū huán, huán xuán zhī huò shǐ yú cǐ yǐ. ān zhī lǜ huán shì yǐ shú yǐ, zhé huán chōng ér lìng qí wú gōng kuì sǐ, qí shì kě yǐ jǐn xuē huán shì zhī quán, yǐ jiǎng jìn shì rán ér wèi cǐ zhě, zì yǐ fù zǐ míng wèi tài zhòng, yí huán shì yǐ kǒu shí, bù dé yǐ ér píng qí yuàn jì yě. fū huán shì yì qǐ yǐ sī yuàn yuàn ān ér wēi ān zhě hū? yōu bù zài huán shì, ér zài sī mǎ dào zǐ wáng guó bǎo yě. èr jiān fú yú xiāo qiáng, gǔ xiào wǔ yǐ jì ān, ér bù zú yǐ xiāng shèng, zé bì jiǎ shǒu huán shì yǐ qǐ xìn. zhǔ hūn xiāng dù, yǐ zhōu gōng zhī shèng, qiě bù néng sāi bù lì rú zǐ zhī kǒu, ér kuàng ān hū? gù yǐ zhī ān zhī yú cǐ, yǒu dà bù huò yǐ zhě zài yě. suǒ rèn zhě, shí qián yě shí mín yě yī yě, yǐ wéi chà yù yú xuán ér kě miǎn yú luàn rán ér zhōng bù néng miǎn, zé ān qióng yǐ.
桓冲死,谢安分荆、豫、江三州以授诸桓,桓玄之祸始于此矣。安之虑桓氏已熟矣,折桓冲而令其无功媿死,其势可以尽削桓氏之权,以奖晋室;然而为此者,自以父子名位太重,贻桓氏以口实,不得已而平其怨忌也。夫桓氏亦岂以私怨怨安而危安者乎?忧不在桓氏,而在司马道子、王国宝也。二奸伏于萧墙,蛊孝武以忌安,而不足以相胜,则必假手桓氏以启衅。主昏相妒,以周公之圣,且不能塞不利孺子之口,而况安乎?故以知安之于此,有大不获已者在也。所任者,石虔也、石民也、伊也,以为差愈于玄而可免于乱;然而终不能免,则安穷矣。
suī rán, ān qǐ suì wú dào chù cǐ yǐ bǎo shēn ér jìng guó hū? ān bǐng guó zhèng yú cǐ shí nián yǐ, tài hòu guī zhèng ér jǐ lù shàng shū bā nián yǐ. fū qǐ jìn tíng zhī shì jǔ wú kě dà shòu zhī rén cái, shǐ jí zǎo ér zào jiù zhī yǐ chǔ wèi guó zhī zhù shí zhě? chōng sǐ zhī hòu, nèi bù sī zhī yú zǐ dì, wài bù fù jiǎ yú zhū huán, jūn wú kě yí, xiāng wú kě bàng, ér huán shì yì wú suǒ yǐ yǐ zhēng quán. ān zhī shí zǎo fú jí cǐ yě, zé lín shì zhōu zhāng, yì qí bì rán zhī shì yǐ. liàng bù hóng ér lǜ bù zhōu, yǒu jìng guó zhī zhōng, ér wǎng yú dà chén zhī dào, ān bù néng miǎn yú zé yǐ.
虽然,安岂遂无道处此以保身而靖国乎?安秉国政于此十年矣,太后归政而己录尚书八年矣。夫岂晋廷之士举无可大受之人材,使及早而造就之以储为国之柱石者?冲死之后,内不私之于子弟,外不复假于诸桓,君无可疑,相无可谤,而桓氏亦无所倚以争权。安之识早弗及此也,则临事周章,亦其必然之势矣。量不弘而虑不周,有靖国之忠,而惘于大臣之道,安不能免于责矣。
chī xiāo zhī shī yuē:" jì qǔ wǒ zi, wù huǐ wǒ shì." zhōu gōng zhǎng yù rén cái zhī xīn, zhì yú yí bàng jū dōng ér āi míng yì qiè. rén cái zhě, dà chén zhī yǐ gù guó zhī gēn běn zhě yě, shí wèi yǒu xián, zé jiào yù zhī bù sù yě. bù cǐ zhī wù, zhuì zhuì rán qiú yǐ mǐ bàng, ér yí guó jiā zhī huàn, kě shēn xī yě fū!
鸱鸮之诗曰:“既取我子,勿毁我室。”周公长育人才之心,至于疑谤居东而哀鸣益切。人才者,大臣之以固国之根本者也,时未有贤,则教育之不夙也。不此之务,惴惴然求以弭谤,而贻国家之患,可深惜也夫!
bā
八
wèn, cì yú xué zhě yě wèn zhī dào, yóu zhòng yú xué yě. sān dài yǐ xià, yú xué yě bó, yú wèn yě guǎ sān dài yǐ shàng, yú xué yě lüè, yú wèn yě xiáng gù chēng shùn zhī dà zhī, hǎo wèn qí zhì yǐ. suī rán, xué zhě, zì wéi xué yě wèn dài rén, ér qí tú yǒu èr: yǒu zì wèn zhě, yǒu wèn rén zhě. zì wèn zhě, kǒng qí xīn zhī suǒ xìn, fēi qí shēn zhī suǒ yí shēn zhī suǒ xíng, fēi qí xīn zhī suǒ de chǔ shì wài zhě, gōng lǐ zhī héng yě, bù wèn ér bù wǒ gào, wèn ér yóu kǒng qí bù wǒ gào yān, zī zī yǐ qiú zhī, shùn zhī suǒ yǐ wéi dà zhī yě, shèng zhī jīn liáng yě. wèn rén zhě, shě qí shì fēi ér qiú rén zhī shì fēi, shě tiān xià zhī hào wù, ér qiú yī rén zhī hào wù, chá yān ér yù hūn, xiáng yān ér yù bì, jūn zǐ zhī xǐ nù yǒu piān zhě yǐ, xiǎo rén zhī ài zēng, wèi yǒu bù sī zhě yě, jí yú qiú duǎn yǐ yí qí zhǎng, luàn guó àn zhǔ cāi jì zhī chén suǒ yǐ huò yān ér zì duó qí jiàn yě, yú zhě zhī kuáng yào yě.
问,次于学者也;问之道,尤重于学也。三代以下,于学也博,于问也寡;三代以上,于学也略,于问也详;故称舜之大知,好问其至矣。虽然,学者,自为学也;问待人,而其涂有二:有自问者,有问人者。自问者,恐其心之所信,非其身之所宜;身之所行,非其心之所得;处事外者,公理之衡也,不问而不我告,问而犹恐其不我告焉,孜孜以求之,舜之所以为大知也,圣之津梁也。问人者,舍其是非而求人之是非,舍天下之好恶,而求一人之好恶,察焉而愈昏,详焉而愈诐,君子之喜怒有偏者矣,小人之爱憎,未有不私者也,急于求短以疑其长,乱国闇主猜忌之臣所以惑焉而自夺其鉴也,愚者之狂药也。
fū rén zhī xīn xíng, yǒu xiǎo lüè ér dà xiáng zhě, yǒu míng wū ér shí jié zhě, yǒu jī guǐ ér xīn zhēn zhě jūn zǐ yú cǐ, jiàn zhī zhēn, xìn zhī dǔ, bù rěn qiú rén yú yǐn qū, yì bù xiè yě. ér liú sú zhī kǒu, hǎo jiǎo jǔ yǐ jīn qí huì biàn, jiān xié zhī chǒu zhèng zhě wù lùn yān. bù zé rén ér wèn zhī, zé shàn è hù luàn yǒu suǒ piān rèn, zé chán xián xíng. wèn zhī jūn zǐ, zé qiě duì yǐ bù zhī wèn zhī xiǎo rén, zé jìn yán ér ruò kě yǐ. yú shì ér xián cái zhī xīn, yí wèi ér bù wéi yòng jiān wěi zhī shì, tú shì yǐ yǎn qí è zé yǒu chán bú jiàn, yǒu zéi bù zhī, jiē hǎo wèn zhě zhī suǒ bì zhì yǐ. jū guān ér bài qí guān, yǒu tiān xià ér bài tiān xià, bì yě. gù yuē yú zhě zhī kuáng yào yě. shě qí gōng zhī dé shī, bù kǎo jìng yú gōng fēi, rì qǔ rén zhī zhēn xié, dài zuǒ yòu yǐ wéi ěr mù, qí wáng sù yú jié zhòu, bù yì shāng hū!
夫人之心行,有小略而大详者,有名污而实洁者,有迹诡而心贞者;君子于此,鉴之真,信之笃,不忍求人于隐曲,抑不屑也。而流俗之口,好挢举以矜其慧辨,奸邪之丑正者勿论焉。不择人而问之,则善恶互乱;有所偏任,则谗闲行。问之君子,则且对以不知;问之小人,则尽言而若可倚。于是而贤才之心,疑畏而不为用;奸伪之士,涂饰以掩其恶;则有谗不见,有贼不知,皆好问者之所必致矣。居官而败其官,有天下而败天下,必也。故曰愚者之狂药也。舍其躬之得失,不考镜于公非,日取人之贞邪,待左右以为耳目,其亡速于桀、纣,不亦伤乎!
fàn níng wèi yù zhāng tài shǒu, qiǎn shí wǔ yì cáo xià shǔ chéng cǎi qiú fēng zhèng, lì jiǎ hái, xùn wèn guān zhǎng de shī shì dào yě, bù zì wèn jǐ guò ér wèn rén, yǐ lóng wèi cōng zhī dào yě. xú miǎo zé zhī yuē:" yù wèi zuǒ yòu ěr mù, wú fēi xiǎo rén, shàn è dào zhì, chán chǎn bìng jìn, kě bù jiè zāi!" zhì dào xué shù, sī yán jǐn zhī yǐ.
范宁为豫章太守,遣十五议曹下属城采求风政,吏假还,讯问官长得失;是道也,不自问己过而问人,以聋为聪之道也。徐邈责之曰:“欲为左右耳目,无非小人,善恶倒置,谗谄并进,可不戒哉!”治道学术,斯言尽之矣。
jiǔ
九
yǒu cái jiē kě yòng yě, yòng zhī jiē kě zhèng yě, cún hū shù rén zhě ér yǐ yǐ. cāo shù rén zhī quán zhě, jūn yě. jūn néng shù rén, dà chén zàn zhī jūn fú néng shù rén, zé zài dà chén yǐ. jūn fú néng shù rén, ér chè dà chén yǐ fú néng yǒu wéi, dà chén yǒu cí yě. jūn bù lìng, ér shè jì zhī ān wēi shēn rèn zhī, kāng jì zhī gōng yǐ zhe jiàn, ér wèi tiān xià suǒ yǐ zhòng, nǎi jí shēn ér zhǐ, bù néng shù rén yǐ chí shù shì zhī wēi, bǐ miǎn yú wáng, dà chén wú kě cí yǐ.
有才皆可用也,用之皆可正也,存乎树人者而已矣。操树人之权者,君也。君能树人,大臣赞之;君弗能树人,责在大臣矣。君弗能树人,而掣大臣以弗能有为,大臣有辞也。君不令,而社稷之安危身任之,康济之功已著见,而为天下所倚重,乃及身而止,不能树人以持数世之危,俾免于亡,大臣无可辞矣。
wáng dǎo xiè ān, jiē jìn shè jì zhī chén yě. dǎo bì qí zú ér bù néng gōng zhī tiān xià, gù yǔ liàng dé ér xián zhī rán qí méi yě, yóu yǒu xī jiàn wáng biāo zhī xiè ān yǐ chí jìn shì zhī wēi, suī fēi dǎo zhī suǒ tuō, ér shù zhī zhě yóu dǎo yě. ān yǐ zú shèng ér yuǎn xián, bù sī qí zǐ dì kě yǐ, dāng qí shēn ér dào zǐ yǐ luàn, dài qí hòu ér huán xuán yǐ cuàn, tíng wú duān fāng yán zhèng zhī shì, jū duān kuí yǐ zhèn jiān xié, bù yú ān zé, jiāng shuí zé ér kě zāi?
王导、谢安,皆晋社稷之臣也。导庇其族而不能公之天下,故庾亮得而闲之;然其没也,犹有郗鉴、王彪之、谢安以持晋室之危,虽非导之所托,而树之者犹导也。安以族盛而远嫌,不私其子弟可矣,当其身而道子以乱,迨其后而桓玄以篡,廷无端方严正之士,居端揆以镇奸邪,不于安责,将谁责而可哉?
lǎo shì yuē:" gōng chéng shēn tuì, tiān zhī dào." ān, xué yú lǎo shì zhě yě, gù néng yǐ lì jiàn dà xūn zhī zǐ dì, shǐ yuǎn yǐn yǐ quán míng, ér zōng zú suī yǒu xián zhě, jiē wú liè yú cháo yòu, yǐ shì wèi shùn tiān xīng fèi zhī lǐ yǔ? fū jūn zǐ zhī jìn yě, yǒu xiān zhī zhě qí tuì yě, yǒu hòu zhī zhě. tuì ér wú yǐ hòu zhī, zé yǐ chéng zhī xù, yǔ shēn jù méi, ér zōng shè shēng mín bù bèi qí zé. jì yǐ wèi gōng fǔ, jiàn bù shì zhī xūn, zé zōng shè shēng mín, jí jué gōng zhī xiū qī yǐ. quán shēn ér bì míng, zhī shuāi ér tīng mìng, yì qǐ suǒ wèi shàn tuì zhě zāi? tuì zhī nán yú jìn yě jiǔ yǐ. wèi tuì zhī rì ér zǎo wèi tuì zhī dì, fēi shù rén qí hé yǐ tuì hū?
老氏曰:“功成身退,天之道。”安,学于老氏者也,故能以力建大勋之子弟,使远引以全名,而宗族虽有贤者,皆无列于朝右,以是为顺天兴废之理与?夫君子之进也,有先之者;其退也,有后之者。退而无以后之,则已成之绪,与身俱没,而宗社生民不被其泽。既已为公辅,建不世之勋,则宗社生民,即厥躬之休戚矣。全身而避名,知衰而听命,抑岂所谓善退者哉?退之难于进也久矣。未退之日而早为退之地,非树人其何以退乎?
huò yuē: shí wèi yǒu rén yě. fū wáng yǎ wáng gōng yīn zhòng kān wáng xún zhī tú, zào ér bài zhě, wàng bù zhòng yě, yǎng bù chún yě. yǎng qí gāng liè zhī qì, qíng kuò yǐ zhèng zhī, chóng qí wèi wàng, yǐ zhǐ qí fú kuā, cǐ zhū rén zhě gù jiē kě yòng, yòng ér jiē kě zhèng zhě yě. ān fú néng yǎng yǐ jí qí jiāo, shòu zhī hūn miǎn zhī zhǔ yǐ dǎo yú bì, yú shì hū qīng piào yǐ cóng zhǔ zhī sī, ér jī chéng shàng xià xiāng zhēng zhī shì. ān cún ér zhèng yǐ luàn, ān méi ér guó yǐ qīng, zé jǔ shēng píng zhī zhì cāo xūn míng yǔ miào shè hé shān ér xiāo yǔn, ān zhī tuì, yī tuì ér wú yú yǐ. tiān zhī dào, gōng chéng ér tuì, chūn shòu zhī xià, dōng shòu zhī chūn, yuán qì xiāng shàn yú wú yín, yù yǎng qí zhì ér hòu xī qí lǎo, gù sì xù xún huán ér xiāng yǔ zhōng gǔ. lǎo shì bù zú yǐ jiàn cǐ, ér ān shì zhī xué yě. shǐ yú bù néng jìn qú bó yù, sǐ yǐ wéi cán, cǐ zé lǎo shì suǒ wèi sǐ ér bù wáng zhě yě.
或曰:时未有人也。夫王雅、王恭、殷仲堪、王珣之徒,躁而败者,望不重也,养不纯也。养其刚烈之气,檠括以正之,崇其位望,以止其浮夸,此诸人者固皆可用,用而皆可正者也。安弗能养以戢其骄,授之昏湎之主以导于诐,于是乎轻僄以从主之私,而激成上下相争之势。安存而政已乱,安没而国已倾,则举生平之志操勳名与庙社河山而消陨,安之退,一退而无余矣。天之道,功成而退,春授之夏,冬授之春,元气相嬗于无垠,豫养其穉而后息其老,故四序循环而相与终古。老氏不足以见此,而安是之学也。史鱼不能进蘧伯玉,死以为惭,此则老氏所谓死而不亡者也。
yī
一○
mù róng bǎo dìng shì zú jiù jí, fēn qīng zhuó, yuè hù kǒu, bà jūn yíng fēng yīn zhī hù, ér shì mín jiē yuàn. yí dí ér xiào xiān wáng zhī fǎ, wèi yǒu bù wáng zhě yě. yǐ dé rén xìng zhě, yǐ dé rén jì qí yè yǐ wēi lì xìng zhě, yǐ wēi lì yán qí mìng. mù hóu guān ér wéi shí dà yāo, xiān wáng zhī dào bù kě qiè, yì yán yǐ zāi! yǐ wēi lì qǐ zhě, shǐ zhōng shàng hū wēi lì, yóu yī zhì yě. chù qí wēi lì, zé wēi lì jì tì yǐ, qiè qí dé rén, gù wèi zú yǐ wéi dé rén yě. fù lǘ mǔ mǎ, qí shēng wèi luó, luó zé shēng jué yǐ, xiāng zá ér lèi bù yán, tiān zhī dào wù zhī lǐ yě. zì fú jiān zhī bài, běi fāng guā fēn ér yún rǎo, gè shì qí bù qǔ yǐ tán yā shì mín ér yòng zhī, wú fēi zhuó yě. chún hū zhuó ér qīng zhī, qīng zhě fēi qīng, zhuó zhě shī jù, rén mín bù jìng, bù qǔ lí xīn, bù wáng hé dài yān?
慕容宝定士族旧籍,分清浊,阅户口,罢军营封荫之户,而士民嗟怨。夷狄而效先王之法,未有不亡者也。以德仁兴者,以德仁继其业;以威力兴者,以威力延其命。沐猴冠而为时大妖,先王之道不可窃,亦严矣哉!以威力起者,始终尚乎威力,犹一致也。绌其威力,则威力既替矣,窃其德仁,固未足以为德仁也。父驴母马,其生为驘,驘则生绝矣,相杂而类不延,天之道、物之理也。自苻坚之败,北方瓜分而云扰,各恃其部曲以弹压士民而用之,无非浊也。纯乎浊而清之,清者非清,浊者失据,人民不靖,部曲离心,不亡何待焉?
suī rán, tiān xià zhī zhuó jí yǐ, wēi lì héng xíng ér pín ruò wú gào, gù bù kě yǐ yǒng yě. mù róng shì yǐ wáng, ér tuò bá shì chéng zhī yǐ shào xī, yǎn yóng wū huì zhī qì, xiāng yán xiāng qí yǐ dài suí táng, zé bǎo qǔ wáng zhī dào, yòu wèi bì fēi tiān xià zhī shēng jī yě. shì mín yuàn zhī, bǐ shì mín zhě, yòu è zú yǔ jì ēn yuàn zāi?
虽然,天下之浊极矣,威力横行而贫弱无告,固不可以永也。慕容氏以亡,而拓拔氏承之以稍息,噞喁汙薉之气,相延相俟以待隋、唐,则宝取亡之道,又未必非天下之生机也。士民怨之,彼士民者,又恶足与计恩怨哉?
yī yī
一一
jūn zǐ zhī zé wǔ shì ér zhǎn, xiǎo rén zhī zé wǔ shì ér zhǎn, huò qiě bù jí wǔ shì ér wú yú, jūn zǐ shēn bēi qí hòu yě.
君子之泽五世而斩,小人之泽五世而斩,或且不及五世而无余,君子深悲其后也。
yǒng jiā zhī luàn, zhōng yuán lún xiàn, liú kūn bù néng bǎo qí qū mìng, zhāng jùn bù néng shì qí zhōng zhēn, ér fén yīn xuē shì, jù zú zǔ hé zì bǎo, bù shì liú shí fú shì zhě shù shí nián yáo xìng chēng dì yú guān zhōng, lǐ zhēng xuē jiàng, shòu yǐ jiāng jūn zhī hào, suì jiàng xìng ér dǎo zhī yǐ qǔ pú bǎn. bēi fū, zhì shì yǐ jiǔ zú xùn zhōng xià, jīng yíng yú fēng rèn zhī xià, yí zǐ sūn yǐ pán shí zhī ān yì guān zhī zé, ér zǐ sūn yǔn luò zhī yě. xū míng xiǎo lì dòng bù xiào zhī xīn hún, ér wàng qí zǔ fù, bǐ xiān shì yīng bá jùn yì zhī qì, yuàn dòng yú yōu, ér zǐ sūn huò qiě yǐ wéi róng yān, yǒu rú shì fū!
永嘉之乱,中原沦陷,刘琨不能保其躯命,张骏不能世其忠贞,而汾阴薛氏,聚族阻河自保,不仕刘、石、苻氏者数十年;姚兴称帝于关中,礼征薛彊,授以将军之号,遂降兴而导之以取蒲坂。悲夫,志士以九族殉中夏,经营于锋刃之下,贻子孙以磐石之安、衣冠之泽,而子孙陨落之也。虚名小利动不肖之心魂,而忘其祖父,彼先世英拔峻毅之气,怨恫于幽,而子孙或且以为荣焉,有如是夫!
yáo xìng zhī shèng yě bù rú fú shì, qí bào yě bù rú liú shí, chí zhī shù nián ér xìng sǐ yǐ hóng miè yǐ, tuò bá shì yóu néng róng wǒ ér wú tiǎn miè zhī yōu zhě, qí zhī qí zhī, suí xìng ér yǐ qīng bái zǐ sūn wèi yǔ diān zhī shì mín, qǐ jù bù kě? rán ér zhōng bù jí dài yě. yī shī qí shēn, ér lì shì zhī liú fēng yǐ zhuì. qián zhī rén yì zì jìng ér yǐ yǐ, huáng xù wǒ hòu zāi? lì yáng shǐ shì yǐ jiàn wén jiù chén, sān shì bù rù xiáng xù, ér shǐ jiàn zhī míng líng wáng ào ér shàng zhī, hé shǐ shì zhī duō xìng yě!
姚兴之盛也不如苻氏,其暴也不如刘、石,迟之数年而兴死矣、泓灭矣,拓拔氏尤能容我而无殄灭之忧者,俟之俟之,隋兴而以清白子孙为禹甸之士民,岂遽不可?然而终不及待也。一失其身,而历世之流风以坠。前之人亦自靖而已矣,遑恤我后哉?溧阳史氏以建文旧臣,三世不入庠序,而史鉴之名凌王鏊而上之,何史氏之多幸也!