yī
一

guó zhī wáng, lèi wáng yú yín hūn bào nüè zhī zhǔ, ér jìn dú bù rán qián yǒu huì dì, hòu yǒu ān dì, jiē xíng shī shì ròu, kǒu bù zhī wèi ěr bù zhī shēng zhě yě. yǔ zi zhī fǎ, dìng yú lì shì, èr jūn zhě, jiē shì zhǎng ér yù jiàn wèi tài zǐ, yí yǒu tiān xià zhě yě. jí fèi zhī ér gèng lì zhī shù zhī xián zhě, zé yì líng yuè ér wèi yí lún zhī yì. suī rán, wèi jūn fù zhě, gǒu fēi chǒng bì yǐ sàng yuán liáng, niàn zōng shè zhī ān wēi, yì xī xù zāi? yì fēi tú qián jūn zhī zé yě, dà chén yǒu shè jì zhī rèn, gù zhī bù kě, ér xuǎn xián yǐ gèng lì yān, zì jìng ér yōu guó rú jiā zhě suǒ yí rán yě.
國之亡，類亡於淫昏暴虐之主，而晉獨不然；前有惠帝，後有安帝，皆行屍視肉，口不知味、耳不知聲者也。與子之法，定於立適，二君者，皆適長而豫建為太子，宜有天下者也。藉廢之而更立支庶之賢者，則抑凌越而為彝倫之斁。雖然，為君父者，苟非寵嬖以喪元良，念宗社之安危，亦奚恤哉？抑非徒前君之責也，大臣有社稷之任，固知不可，而選賢以更立焉，自靖而憂國如家者所宜然也。

nǎi huì dì zhī sì yě, wèi guàn zhēng zhī yǐ, hé jiào zhēng zhī yǐ, jiǎ shì shì wěi yǐ qī wǔ dì, ér wǔ dì gū xī yǐ bù jué. ruò ān dì zé shàng xià wú yì cí, ér zuò tīng cǐ bù zhī hán shǔ jī bǎo zhě zhī wèi shén rén zhǔ. fū xiào wǔ zhī yín hūn, chéng wú bǎi nián zhī lǜ yǐ, ér hé dà chén zhī mò rán bù niàn yě!
乃惠帝之嗣也，衛瓘爭之矣，和嶠爭之矣，賈氏飾偽以欺武帝，而武帝姑息以不決。若安帝則上下無異辭，而坐聽此不知寒暑饑飽者之為神人主。夫孝武之淫昏，誠無百年之慮矣，而何大臣之漠然不念也！

sī mǎ dào zǐ lì qí wú zhī ér shàn zhī, gù yǐ. wáng gōng yóu jiǎo jiǎo zhě, ér yì jiān mò yǐ chù cǐ yě, hé zāi? gōng fāng yǔ dào zǐ wèi nán, kǒng dào zǐ zhí fèi shì yǐ wèi míng ér xíng qí zhū zhú, tiān xià bù zhī ān dì zhī guǒ bù shèng rèn, ér bèi gōng yǐ nì míng, gōng suǒ bù gǎn rèn yě. dào zǐ zhēng quán, ér rén jiē huái èr, qǐ tú gōng zāi? xiè ān qiě bù gǎn rèn ér bào dōng shān zhī zhì. jǔ guó hūn hūn, shòu tiān xià yú lóng gǔ, ér jìn yǐ wáng tiān yě, yì rén rèn qí jiù yǐ.
司馬道子利其無知而擅之，固已。王恭猶皎皎者，而抑緘默以處此也，何哉？恭方與道子為難，恐道子執廢適以為名而行其誅逐，天下不知安帝之果不勝任，而被恭以逆名，恭所不敢任也。道子爭權，而人皆懷貳，豈徒恭哉？謝安且不敢任而抱東山之志。舉國昏昏，授天下於聾瞽，而晉以亡；天也，抑人任其咎矣。

fū ān gōng zài shè jì, yán jí bù yōng, ér bì wú fù zōng zhī huò, hé xù ér bù wèi jūn fù rèn zhī zuì zhī quán? ruò gōng yě, yǔ qí chēng bīng ér sǐ yú liú láo zhī zhī shǒu yě, zé hé rú wēi yán guó běn yǐ shēn xùn zōng shè hū? jiàn yì bù wèi, ér zhōu zhāng shī cuò, zé bù yǒng zhě bù kě yǔ tuō guó, xìn fū!
夫安功在社稷，言即不庸，而必無覆宗之禍，何恤而不為君父任知罪之權？若恭也，與其稱兵而死於劉牢之之手也，則何如危言國本以身殉宗社乎？見義不為，而周章失措，則不勇者不可與托國，信夫！

èr
二

gōng lùn zhě, cháo tíng zhī bǐng yě. xiǎo rén zài wèi, tiān xià wèi wén qí è, wài chén wèi shòu qí shāng, ér tái jiàn zhēng zhī, dà chén zhǔ zhī, chì qí jiān ér píng zhú zhī, zé chén mín ān yú xià ér wàng yán, jí qí jī zhī bù shèng, ér sì fāng yóu jìng chù yǐ tīng, zhī cháo tíng zhī zhōng yǒu rén ér fú nán chéng tài yě. rú shì, zé bù bǎo guó zhī wú jiān xié, ér sì hǎi wú zhēng héng zhī huò. gōng lùn zhī fèi yú shàng yě, tái jiàn jiān chún, dà chén sāi ěr, è yǐ wén yú tiān xià, ér dào shòu gōng lùn zhī bǐng yú wài chén, yú shì ér qīng jūn cè zhī shī qǐ, ér huò jí zōng shè.
公論者，朝廷之柄也。小人在位，天下未聞其惡，外臣未受其傷，而台諫爭之，大臣主之，斥其奸而屏逐之，則臣民安於下而忘言，即其擊之不勝，而四方猶靜處以聽，知朝廷之終有人而弗難澄汰也。如是，則不保國之無奸邪，而四海無爭衡之禍。公論之廢於上也，台諫緘脣，大臣塞耳，惡已聞於天下，而倒授公論之柄於外臣，於是而清君側之師起，而禍及宗社。

liú kuí diāo xié yǐ kē kè shī rén xīn ér wáng dūn fǎn, yǔ liàng yǐ qīng zào sǔn wù wàng ér sū jùn fǎn, jìn tíng zhī chén, wèi yǒu chí piàn cí yǐ yǔ kuí xié liàng zhēng zhě yí jiàng chén yǐ fàn shùn, zōng shè jǐ wáng, gù yǒu yǐ zhào zhī yě. rán yóu yuē kuí xié zhī chí lùn fēi bù zhèng yě, yǔ liàng zhī bǐng xīn fēi bù zhōng yě. ruò fú sī mǎ dào zǐ wáng guó bǎo, huāng yín tān huì, zhuó rán wèi jìn zhī máo zéi, xiào wǔ suī yǔ tóng hūn, jì ér yí jì zhī shū yuǎn zhī yǐ, nǎi zài tíng zhī shì, chí lù qǔ róng, wú huò yǐ piàn yán zhāi fā ér zhèng míng qí wèi jiān xié zhě. yú shì ér wài chén cè guó zhī wú rén, yǐ jī qí bù píng zhī qì, wáng gōng yīn zhòng kān jiàn gǔ yǐ míng, ér bù guǐ zhī huán xuán jí zhī yǐ chěng. gōng lùn cāo yú xià, ér cháo tíng wèi yǎng jiān zhī yuān sǒu, tiān xià mí rán xiào shùn yú nì chén, shuí shǐ zhī rán xié?
劉隗、刁協以苛刻失人心而王敦反，庾亮以輕躁損物望而蘇峻反，晉廷之臣，未有持片辭以與隗、協、亮爭者；貽彊臣以犯順，宗社幾亡，固有以召之也。然猶曰隗、協之持論非不正也，庾亮之秉心非不忠也。若夫司馬道子、王國寶，荒淫貪薉，灼然為晉之蟊賊，孝武雖與同昏，既而疑忌之、疏遠之矣，乃在廷之士，持祿取容，無或以片言摘發而正名其為奸邪者。於是而外臣測國之無人，以激其不平之氣，王恭、殷仲堪建鼓以鳴，而不軌之桓玄藉之以逞。公論操於下，而朝廷為養奸之淵藪，天下靡然效順於逆臣，誰使之然邪？

huò yuē: dào zǐ dì zhī mǔ dì, guó bǎo jū ào yào yǐ jiāo yíng, wèi yì chú yě. fū gǒu huái zhōng zì jìng, zé yǐ jǐng xuè jiàn jiān xié, ér hé dàn yú jiàng yù? dào zǐ zhě, yóu hūn yōng ér fú nán kòng zhì zhě yě. xiào wǔ bēng, guó bǎo kòu gōng mén qiú rù, wáng shuǎng jù zhī zé zhǐ yǐ wáng gōng fǎn, chē yìn yǐ wēi yán dòng zhī, guó bǎo jí jiě zhí dài zuì, ér dào zǐ fú nán shā zhī yǐ, shì kě biān chuí shǐ ér xián lēi yù zhě yě. xiào wǔ yí dào zǐ zhī zhuān, ér xú miǎo jìn hàn wén huái nán zhī xié shuō guó bǎo jiù wáng xún yǔ móu, ér xún yóu yǒu qīng fēi cáo shuǎng zhī yóu cí zài tíng zhī chén xū ruò cǐ yǐ. yuǎn ěr fèn yíng zhī qì, jué fā yǐ chěng, fēi tè gōng yǔ zhòng kān, jí huán xuán zhī xù nì bù kě yǎn, ér tiān xià cóng zhī yǐ fēng mí, shì zhī suǒ bì zhì yě. xiè ān méi ér jìn wú dà chén xiè ān wèi mén hù jì yǐ tuì chù, ér jìn zǎo wú qīn chén yǐ. jiàn zhèng zhī zhí jiǔ fèi, shì xiāng xí yú yū huǎn, xiāng shàng yǐ gǒu róng, jìn gèng bù dé wèi yǒu qún chén yǐ.
或曰：道子帝之母弟，國寶居奧窔以交熒，未易除也。夫苟懷忠自靖，則以頸血濺奸邪，而何憚於彊禦？道子者，尤昏庸而弗難控制者也。孝武崩，國寶扣宮門求入，王爽拒之則止矣；王恭反，車胤以危言動之，國寶即解職待罪，而道子弗難殺之矣，是可鞭箠使而銜勒馭者也。孝武疑道子之專，而徐邈進漢文、淮南之邪說；國寶就王珣與謀，而珣猶有卿非曹爽之游詞；在廷之臣胥若此矣。遠邇憤盈之氣，決發以逞，非特恭與仲堪，即桓玄之蓄逆不可揜，而天下從之以風靡，勢之所必至也。謝安沒而晉無大臣；謝安為門戶計以退處，而晉早無親臣矣。諫諍之職久廢，士相習於迂緩，相尚以苟容，晉更不得謂有群臣矣。

fāng zhōu zhòng yú cháo tíng, shì fēi cāo yú mù dū, xiāng xún ér luàn, zhōng liù dài zhī shì, jiǎ zhào yāng jìn yáng zhī míng yǐ xíng cuàn shì, zhì táng ér hòu dìng. gù yán lù zhě, guó zhī mìng yě, yán lù wú jué ér néng bù luàn zhě, wèi zhī yǒu yě.
方州重於朝廷，是非操於牧督，相尋而亂，終六代之世，假趙鞅晉陽之名以行篡弒，至唐而後定。故言路者，國之命也，言路蕪絕而能不亂者，未之有也。

sān
三

gē dì yǐ fēng gōng chén, sān dài zhī zhì yě, shī zhī hòu shì, zé wēi wáng zhī shǐ huò yǐ ér gē biān jiǎo zhī qū yǐ yǔ yǒu gōng zhī qiú, hài yóu liè yān. gǔ zhū hóu zhī yǒu guó, zì qí xiān shì ér yǐ rán, ān yú hóu fú jiù yǐ. yì xìng gé mìng ér yǒu suǒ miè, yǐ yǒu suǒ jiàn, shòu zhī yú gōng chén ér dà xiǎo xiāng cuò, tóng xìng yì xìng shù xìng xiāng xián, hù xiāng zhì ér bù xiāng xià, yì zhì qí gòng xiǎng jìn wèn zhī lǐ, nà zhī yú guǐ wù, ér hòu yòng qí cái, zé fēng zhí zì dà yǐ kuī cì shén qì zhī xīn wú cóng ér zuò. rán ér jīng wú xú yuè kàng yán yǐ luàn zhōng xià, gāo zōng bèi yú sān nián, xuān wáng láo yú nán fá, qì chūn qiū zhī jì, yù wú níng rì yǐ.
割地以封功臣，三代之制也，施之後世，則危亡之始禍矣；而割邊徼之區以與有功之酋，害尤烈焉。古諸侯之有國，自其先世而已然，安於侯服舊矣。易姓革命而有所滅，以有所建，授之於功臣而大小相錯，同姓異姓庶姓相閒，互相制而不相下，抑制其貢享覲問之禮，納之於軌物，而厚用其材，則封殖自大、以窺伺神器之心無從而作。然而荊、吳、徐、越抗顏以亂中夏，高宗憊於三年，宣王勞於南伐，迄春秋之季，愈無寧日矣。

zì qín bà hóu zhì shǒu, ér tiān xià jiē tiān zǐ zhī tǔ yǐ. tiān zǐ shòu tǔ yú tiān ér zǎi zhì zhī yú jǐ, yì fēi sī yě gē yǐ yǔ rén, zé shì sī yǒu ér sī shòu zhī yě. biān jiǎo zhī yǒu xián dì, tí fēng bù dé ér mǔ zhī, yí wèi wěi yú ér bù zú xī, rán ér zài wǒ wèi wěi yú zhě, zài bǐ wèi ào qū, jīng lǐ qí wù chǎn, shēng jù qí rén mín, wèi yǒu bù wèi wǒ yǒu zhě yě. tuò bá shì yǐ xiù róng chuān qiú zhǎng ěr zhū yǔ jiàn gōng yàn yǒu gōng, gē dì sān bǎi lǐ yǐ fēng zhī, qí hòu ěr zhū shì zú wèi tuò bá shì zhī yōu, ér guó yīn yǐ wáng, fēi qiān qiū zhī míng jiàn yě hū? jiàn zhōu zhī qì èr bǎi yú nián, ér huò fā bù jiù, hú wèi zhī kǎo yě?
自秦罷侯置守，而天下皆天子之土矣。天子受土於天而宰制之於己，亦非私也；割以與人，則是私有而私授之也。邊徼之有閒地，提封不得而畝之，疑為委余而不足惜，然而在我為委余者，在彼為奧區，經理其物產，生聚其人民，未有不為我有者也。拓拔氏以秀容川酋長爾朱羽健攻燕有功，割地三百里以封之，其後爾朱氏卒為拓拔氏之憂，而國因以亡，非千秋之明鑑也乎？建州之棄二百餘年，而禍發不救，胡未之考也？

huò yuē: yī huāng yuǎn zhī tǔ, wěi zhū qí rén, ruò shǔ diān qián yuè zhī tǔ guān, suī yǒu pàn zhě ér xuán miè, qí hé shāng? fēi yě. shǔ diān qián yuè tǔ yí zhī dì, běn fēi wú yǒu yě, jī mí zhī ér yǐ. shì qí tǔ, fú qí guān, bǐ yì yǒu bǎo zōng quán shì zhī qíng ér bù gǎn wàng yǐ chěng yī chěng ér gù yǒu fǎn gù zhī xīn, liàn qí zhàn dòu, zé pò ér gōng zhī yě yì. ruò tǔ yǐ rù wǒ zhí gòng, ér yǐ xiāo hàn wèi wǒ lì gōng yǐ, qǔ fēi qí suǒ shì yǒu zhě bì yì zhī ér zhǎng qí xióng xīn, qí shǐ yě, jiǎo xìng ér wú suǒ xù, qí jì yě, lǚ jìn ér wú suǒ zhǐ, yī yǒu yuàn xì, chéng shì huì yǐ kuáng qǐ, qí shàng yǒu suǒ gù jì hū? tuò bá shì xū liù zhèn bù wèi jùn xiàn, zì xiù róng chuān shǐ yě, huò zhī suǒ bì shēng yě. qì dì zhě qì qí guó, níng yǒu shuǎng yǔ?
或曰：一荒遠之土，委諸其人，若蜀、滇、黔、粵之土官，雖有叛者而旋滅，其何傷？」非也。蜀、滇、黔、粵土夷之地，本非吾有也，羈縻之而已。世其土，服其官，彼亦有保宗全世之情而不敢妄以逞；一逞而固有反顧之心，戀其棧豆，則迫而攻之也易。若土已入我職貢，而以驍悍為我立功矣，取非其所世有者裨益之而長其雄心，其始也，徼幸而無所恤，其繼也，屢進而無所止，一有怨隙，乘事會以狂起，其尚有所顧忌乎？拓拔氏虛六鎮不為郡縣，自秀容川始也，禍之所必生也。棄地者棄其國，寧有爽與？

sì
四

tiān xià duō gù, yán bīng zhě jìng qǐ, bīng bù kě yǐ yán yán zhě yě. sūn wú zhī yán, qiè yú qíng shì, jìn yú shì lǐ yǐ, ér dāng shí yòng zhī, ǒu yī shèng ér bù zú yǐ xìng. dú qí shū zhě, wèi yǒu néng zhì shèng zhě yě, kuàng qí làn ér xià zhě hū? dào bù zú zé yǐ móu, móu bù zú zé yǐ yǒng, yǒng bù zú zé yǐ dì, dì bù zú zé yǐ tiān, tiān bù zú zé yǐ guǐ. yǐ guǐ, zé dí zhī qí jǔ wú kě yǐ yǐ. yǐ guǐ, zé jiāng lì shì zú jiāo shì qí yōu qín, zhì zhě zhī qí wú chéng ér xīn xiān luàn, yú zhě xìng qí yǒu chéng ér wàng zì jiāo, bīng bài shēn sǐ, yǐ xùn shù shì wū xí zhī yāo, wèi yǒu miǎn zhě. rán ér shù shì wū xí zhī shuō, zhōng yín yú yán bīng zhě zhī kǒu, qí shuō zhì gǔ, qí shū hàn niú, tiān xià duō gù, chéng zhī yǐ xìng, wú luàn rén fēi luàn shì yě.
天下多故，言兵者競起，兵不可以言言者也。孫、吳之言，切於情勢，近於事理矣，而當時用之，偶一勝而不足以興。讀其書者，未有能制勝者也，況其濫而下者乎？道不足則倚謀，謀不足則倚勇，勇不足則倚地，地不足則倚天，天不足則倚鬼。倚鬼，則敵知其舉無可倚矣。倚鬼，則將吏士卒交釋其憂勤，智者知其無成而心先亂，愚者幸其有成而妄自驕，兵敗身死，以殉術士巫覡之妖，未有免者。然而術士巫覡之說，終淫於言兵者之口，其說炙轂，其書汗牛，天下多故，乘之以興，無亂人非亂世也。

wáng níng zhī fèng tiān shī dào, qǐng guǐ bīng yù zéi, ér sǐ yú sūn ēn yīn zhòng kān fèng tiān shī dào, bù lìn cái huì yǐ qǐng dǎo, ér sǐ yú huán xuán duàn yè xìn bǔ shì wū xí, ér sǐ yú jǔ qú méng xùn. guǐ zhě, sǐ zhī tú yě, yǔ guǐ wèi tú, ér zǎo jìn yú sǐ. kuàng yǐ fēng jiāng rén mín yǐ yú huǎng hū wú shí zhī yāo xié, ér yí guó yǐ wáng, xiàn mín yú sǐ ruò shì zhě, jiàn jué yú tiān, wèi yǒu bù sàng qí shēn shǒu zhě yě. duàn yè, qiè yě zhòng kān, pàn yě tiān duó qí pò, yǐ mí yú guǐ, ér sǐ yě gù yí. wáng níng zhī qīng zú yǎ shì, fēn fú zhì jùn, yǐ cǐ qiāng shēn ér wù guó, bù yì yú hū? níng zhī zhī fèng yāo yě, yuē qí shì fèng yě, zé wáng xī zhī bù néng cí qí jiù yǐ.
王凝之奉天師道，請鬼兵御賊，而死於孫恩；殷仲堪奉天師道，不吝財賄以請禱，而死於桓玄；段業信卜筮巫覡，而死於沮渠蒙遜。鬼者，死之徒也，與鬼為徒，而早近於死。況以封疆人民倚於恍惚無實之妖邪，而貽國以亡，陷民於死；若是者，見絕於天，未有不喪其身首者也。段業，竊也；仲堪，叛也；天奪其魄，以迷於鬼，而死也固宜。王凝之清族雅士，分符治郡，以此戕身而誤國，不亦愚乎？凝之之奉妖也，曰其世奉也，則王羲之不能辭其咎矣。

yāo xié fán xìng, fù yú bīng jiā zhī yán, shì suǒ hào wèi xián zhě qiě huò yān. guō jīng yǐ xiàn chéng, shēn fǔ yǐ sàng shī, jīn yù shǐ shēng bǐng dà jié yǐ bù èr yú shēng sǐ, ér yì huò yān, bái guī zhī diàn yě. dīng jiǎ yě, rén dùn qí qín yě, huǒ zhū lín yě, qǐ líng yú guān zhuàng móu jí xuán wǔ zhī shén yě, jiē yán bīng zhě zhī suǒ yǐ yě. qí shū bù fén, qí sì bù huǐ, huò shì wū mín, luàn rén bù kě jí yǐ.
妖邪繁興，附於兵家之言，世所號為賢者且惑焉。郭京以陷城，申甫以喪師，金御史聲秉大節以不貳於生死，而亦惑焉，白圭之玷也。丁甲也，壬遁奇禽也，火珠林也，乞靈於關壯繆及玄武之神也，皆言兵者之所倚也。其書不焚，其祀不毀，惑世誣民，亂人不可戢矣。

wǔ
五

lùn shǐ zhě zhī jiǎng quán móu duò xìn yì, zì sū xún shì ér yín cí chěng. jìn yǒu lǐ zhì zhě, yì gǔ qí kuáng lán ér huò mín bèi liè. jiàn zé huá jī yě, zhì zé cháo sì mù sān yě, móu zé yáng yǔ yīn qǔ yě. xìng ér chéng, suì yǐ qiào jūn zǐ zhī chéng què, yuē wèi kě yǔ quán. qí fǎn fù biàn zhà zhī bù chóu, yǐ huò yú guó xiōng yú jiā lù jí qí shēn, zé huì zhī ér bù yán. gù wēn jiào zhī yáng qīn wáng dūn ér yīn bèi zhī, fēi wú gōng yú jìn yǐ, rán fēi qí zǎo zú, jūn zǐ bù néng bǎo qí zhōng wèi jìn shè jì zhī chén yě, hé yě? xiǎng bèi wú héng, ér zhōng xiào bì báo yě. qián yǒu lǚ bù, hòu yǒu liú láo zhī, yǒng zú yǐ kān luàn, ér hái wèi luàn rén. wū hū! qǐ yǒu shù yuè zhī xián, é ér wèi yuán xiǎn yòng, ér jí pàn yuán xiǎn, é ér wèi huán xuán yòng, ér jí tú huán xuán, néng bù huò yú guó xiōng yú jiā lù jí qí shēn yě hū? liú xí yuē: yī rén sān fǎn, hé yǐ zì lì. shǐ láo zhī xìng chóu qí zhà, ér huán xuán shòu lù, lùn zhě jiāng xǔ zhī yǐ néng quán nǎi láo zhī shā yuán, ér láo zhī zhī huò jìn yì shēn, jūn zǐ qǐ shòu qí qī zāi?
論史者之獎權謀、墮信義，自蘇洵氏而淫辭逞。近有李贄者，益鼓其狂瀾而惑民倍烈。諫則滑稽也，治則朝四暮三也，謀則陽與陰取也。幸而成，遂以誚君子之誠愨，曰未可與權。其反覆變詐之不讎，以禍於國、凶於家、戮及其身，則諱之而不言。故溫嶠之陽親王敦而陰背之，非無功於晉矣，然非其早卒，君子不能保其終為晉社稷之臣也，何也？響背無恆，而忠孝必薄也。前有呂布，後有劉牢之，勇足以戡亂，而還為亂人。嗚呼！豈有數月之閒，俄而為元顯用，而即叛元顯，俄而為桓玄用，而即圖桓玄，能不禍於國、凶於家、戮及其身也乎？劉襲曰：「一人三反，何以自立。」使牢之幸讎其詐，而桓玄受戮，論者將許之以能權；乃牢之殺元，而牢之之禍晉益深，君子豈受其欺哉？

fū jūn zǐ zhī dào, chéng zé lì jí tiān xià, bù chéng ér bù zì shī. qí jiàn yě, yòng zé jū qí wèi, bù yòng zé qù zhī. yòu bù rán, zé yán jǐng yǐ shòu bào jūn zhī rèn ér yǐ, wú kě jué yě. qí dìng luàn yě, kě wèi zé wèi, zhí cí zhèng sè yǐ wèi shè jì, bù jì, zé yǐ shēn xùn ér yǐ. sǐ zhě, yì yě sǐ bù sǐ, mìng yě yǒu mìng zì tiān, ér qí zhī yǐ yì, rén zhī suǒ zhù, tiān zhī suǒ yòu. gù yuē: lǚ xìn sī hū shùn, zì tiān yòu zhī, jí wú bù lì. dà yì qǐ bù kě yǔ quán zhě zāi? bǐng xìn fēi yǐ quán shēn, ér shēn huò yǐ bǎo fēi yǐ tú gōng, ér gōng huò yǐ chéng. tuō shēn shī suǒ, ér wèi xī chāo yù zì miǎn yān, zé wèi wēn jiào jiā zhī yǐ fǎn fù zhī wú héng, zé wèi láo zhī. jiào chéng ér láo zhī bài, láo zhī sǐ ér chāo shēng. tiān zhī suǒ yǐ huò fú zhě, yóu zài xìn yǔ bù xìn zāi! lùn rén zhě yǐ shì wèi zhǔn ér yǐ yǐ. jiǎng jué zhà yǐ jiǎo gōng, suǒ wèi xíng lù zhī mín yě.
夫君子之道，成則利及天下，不成而不自失。其諫也，用則居其位，不用則去之。又不然，則延頸以受暴君之刃而已，無可譎也。其定亂也，可為則為，直詞正色以衛社稷，不濟，則以身殉而已。死者，義也；死不死，命也；有命自天，而俟之以義，人之所助，天之所祐。故曰：「履信思乎順，自天祐之，吉無不利。」大易豈不可與權者哉？秉信非以全身，而身或以保；非以圖功，而功或以成。託身失所，而為郗超；欲自免焉，則為溫嶠；加之以反覆之無恆，則為牢之。嶠成而牢之敗，牢之死而超生。天之所以禍福者，尤在信與不信哉！論人者以是為準而已矣。獎譎詐以徼功，所謂刑戮之民也。

liù
六

xiāo dào chéng xiāo yǎn yáng jiān zhū wēn shí jìng táng guō wēi zhī cuàn yě, jiē shí lè suǒ wèi hú mèi yǐ qǔ tiān xià zhě yě, liú yù qí yù yǐ. yù zhī wèi gōng yú tiān xià yě bù yī, ér zì lì zhàn yǐ tǎo sūn ēn shǐ, pò zhī yú hǎi shì, pò zhī yú dān tú, pò zhī yú yù zhōu, cù zhī qióng ér fù hǎi yǐ sǐ. dāng qí shí, huán xuán cāo nì zhì yú shàng liú, dào zǐ yuán xiǎn luàn guó zhèng yú zhōng cháo, wáng níng zhī xiè yǎn yǐ yōng liè dāng jù kòu, ruò hóng máo zhī shì yú liè yàn. wēi liú yù, jìn bù wáng yú huán xuán ér wáng yú yāo kòu jí bù wáng, ér sān wú quán shèng zhī shì, shì mín suǒ jí, sǐ wáng qiě wú yí yě. yù quán lì yǐ pò zéi, ér bù xù qí tā, kě bù wèi dà gōng hū?
蕭道成、蕭衍、楊堅、朱溫、石敬瑭、郭威之篡也，皆石勒所謂狐媚以取天下者也，劉裕其愈矣。裕之為功於天下也不一，而自力戰以討孫恩始，破之於海澨，破之于丹徒，破之於郁洲，蹙之窮而赴海以死。當其時，桓玄操逆志於上流，道子、元顯亂國政於中朝，王凝之、謝琰以庸劣當巨寇，若鴻毛之試於烈燄。微劉裕，晉不亡於桓玄而亡於妖寇；即不亡，而三吳全盛之勢，士民所集，死亡且無遺也。裕全力以破賊，而不恤其他，可不謂大功乎？

tiān zǐ zhě, tiān suǒ mìng yě, fēi yī yǒu gōng ér kě zhǐ chéng zhě yě. suī rán, rén xiāng shěn nì ér wú yǔ wèi gōng, zé tiān dì shēng wù zhī xīn, yì kùn yú qì shù ér bù suí, zé lì dà gōng yú tiān xià zhě, wèi tiān zhī suǒ bù qì, bì yǐ. gù dào chéng yǎn jiān wēn jìng táng wēi jiē bù yǒng qí shì, ér liú sòng zhī zuò zhǎng, zhì yú jīn, péng chéng zhī zú yóu shèng. ruò fú xiè ān què fú jiān ér huái cāng hǎi zhī xīn, guō zi yí píng ān shǐ ér zhōng fén yáng zhī jié, qǐ kě gài wàng zhī sī rén hū? yù, bù xué zhě yě yù zhī shí, jiàn qiè xiāng chéng zhī shí yě yù zhī suǒ shì zhě, wú xìn zhī liú láo zhī, shì yù zhě, huái nì jiǎo gōng zhī liú mù zhī fù liàng xiè huì yě shì yǐ zhōng yú cuàn ér jǐ yǔ dào chéng děng wǔ. dāng qí fèn bù gù shēn yǐ yǔ nì zéi zhēng shēng sǐ zhī rì, qǐ cháng zǎo chù jì yú zhī qíng, wèi jìn zuò zhī zhōng guī jǐ zāi? yú zhēng luàn zhī shì ér yǒu qǔ yān, shě yù qí shuí yě?
天子者，天所命也，非一有功而可只承者也。雖然，人相沈溺而無與為功，則天地生物之心，亦困於氣數而不遂，則立大功於天下者，為天之所不棄，必矣。故道成、衍、堅、溫、敬瑭、威皆不永其世，而劉宋之祚長，至於今，彭城之族尤盛。若夫謝安卻苻堅而懷滄海之心，郭子儀平安、史而終汾陽之節，豈可概望之斯人乎？裕，不學者也；裕之時，僭竊相乘之時也；裕之所事者，無信之劉牢之，事裕者，懷逆徼功之劉穆之、傅亮、謝晦也；是以終於篡而幾與道成等伍。當其奮不顧身以與逆賊爭生死之日，豈嘗早畜覬覦之情，謂晉祚之終歸己哉？於爭亂之世而有取焉，舍裕其誰也？

qī
七

chéng bài zhī shù, yì xiǎo rán yì jiàn yǐ, ér gǒu fēi xián shì zhī yīng jié, wú néng jiàn zhě, qì yàn zhī xiāng qǔ xiāng yà yǒu yǐ dàng rén zhī xīn shén, shǐ zhī huí huò yě. tiān xià bù kě yì zhě, lǐ yě yīn hū shí ér wèi yī dòng yī jìng zhī shì zhě, jǐ yě. huán xuán shù zi ér gàn tiān bù, tǎo zhī bì kè, lǐ wú kě yí yǐ. rán jūn fēi jūn, xiāng fēi xiāng, zé lǐ yì bù néng wèi zhī shēn yǐ lì xiāng dí, ér lì yóu bù kě shì è róng bù chá qí jǐ zāi?
成敗之數，亦曉然易見矣，而苟非閒世之英傑，無能見者，氣燄之相取相軋有以盪人之心神，使之回惑也。天下不可易者，理也；因乎時而為一動一靜之勢者，幾也。桓玄豎子而干天步，討之必克，理無可疑矣。然君非君，相非相，則理抑不能為之伸；以力相敵，而力尤不可恃；惡容不察其幾哉？

xuán fàn lì yáng, sī mǎ xiū zhī zǒu yǐ, shàng zhī kuì yǐ, xuán suǒ wèi zhě, liú láo zhī yōng běi fǔ zhī bīng ěr. láo zhī gù yuē: wú qǔ xuán rú fǎn shǒu. láo zhī jí yǒu bù guǐ zhī xīn, hé bì bù zhū xuán ér xié gōng yǐ yà yuán xiǎn, hū huái yì zhì yǐ fù xuán, shén yǐ láo zhī zhī zhà ér yú yě. wéi liú yù jiàn zhī yě shěn, gù yǔ hé wú jì liú jìng xuān jí jiàn láo zhī, yǐ jué yú tǎo xuán. sī shí yě, gāng jué ér wú róng dài yě, jǐ yě. xuán yǐ rù jiàn yè, zǒng bǎi kuí, dū zhōng wài, bù zhì fù xīn yú jīng jiāng xú yǎn dān yáng yǐ wèi gǒng gù, ér xuán yì jiǎo shì yǐ gǎi dào zǐ hūn luàn zhī zhèng, rén qíng jì dé shǎo ān. láo zhī nǎi yú sī shí yù qǐ ér duó zhī, bù kè ér wèi xuán suǒ xuē, zhòng xīn wǎ jiě, shàng sī dù jiāng yǐ jiù gāo yǎ zhī yú guǎng líng, qí bài bì yě. jìng xuān qiě hūn yān, yòu wéi liú yù jiàn zhī yě shěn, zhí gào láo zhī yǐ bù néng, ér zì hái jīng kǒu, jié hé wú jì yǐ sī xú tú. sī shí yě, chí zhòng ér wú huàn qí wǎn yě, jǐ yě.
玄犯歷陽，司馬休之走矣，尚之潰矣，玄所畏者，劉牢之擁北府之兵爾。牢之固曰：「吾取玄如反手。」牢之即有不軌之心，何必不誅玄而挾功以軋元顯，忽懷異志以附玄，甚矣牢之之詐而愚也。唯劉裕見之也審，故與何無忌、劉敬宣極諫牢之，以決於討玄。斯時也，剛決而無容待也，幾也。玄已入建業，總百揆，督中外，布置腹心於荊、江、徐、兗、丹陽以為鞏固，而玄抑矯飾以改道子昏亂之政，人情冀得少安。牢之乃於斯時欲起而奪之，不克而為玄所削，眾心瓦解，尚思渡江以就高雅之於廣陵，其敗必也。敬宣且昏焉，又唯劉裕見之也審，直告牢之以不能，而自還京口，結何無忌以思徐圖。斯時也，持重而無患其晚也，幾也。

fū jǐ yì yì shěn yǐ, shì hòu ér fǎn guān zhī, càn rán wú kě yí zhě. ér yū shū zhī shì, zhí yī lǐ yǐ wàng zhòng lǐ, zé shī zhī kuáng jiǎo zhī tú, jiàn qí jǐ ér bié xié yī jī, zé yóu shī zhī wú tā, qì yàn zhī xiāng qǔ xiāng yà, xìn luàn ér bù xìn yǒu yǐ luàn zhī jǐ yě. yù gào wú jì yuē: xuán ruò shǒu chén jié, zé yǔ qīng shì zhī. fēi wěi shuō yě, luàn yǒu kě yǐ zhī jǐ, bù kě nì yě. yòu yuē: bù rán, dāng yǔ qīng tú zhī. zé xuán yǐ zài yù mù zhōng yǐ. suǒ wèi xián shì zhī yīng jié néng jiàn jǐ zhě, rú cǐ ér yǐ yǐ, qǐ yǒu bù kě cè zhī shén zhì hū?
夫幾亦易審矣，事後而反觀之，粲然無可疑者。而迂疏之士，執一理以忘眾理，則失之；狂狡之徒，見其幾而別挾一機，則尤失之；無他，氣燄之相取相軋，信亂而不信有已亂之幾也。裕告無忌曰：「玄若守臣節，則與卿事之。」非偽說也，亂有可已之幾，不可逆也。又曰：「不然，當與卿圖之。」則玄已在裕目中矣。所謂閒世之英傑能見幾者，如此而已矣，豈有不可測之神智乎？

bā
八

sān wú zhī kǔ jī, zì xī yǐ rán. jìn yuán xìng zhōng, chéng huán xuán bì dí sūn ēn zǔ luàn zhī yú, suì zhì tián gōu wěi hè, jǐ kōng chéng yì, fù shì yī luó wán huái jīn yù ér zuò bì. huò yuē sú shē wáng dù yǐ shǐ rán, gù yě, ér bù jǐn rán yě. sān wú zhī mìng, xiàn yú jīng jiāng, shàng liú yǒu biàn, è yì ér wú yǔ bǔ zhī, zé lì gǎo ěr. zì jìn zhī nán qiān yě, jiàn yè yōng dà jiāng ér zhì qí wài, sān wú qí fù lǐ yě. rén huái qí ān, ér tǔ zhù zhě bù yí, qiáo yù zhě zhēng tuō, yú shì ér shì mín zhī yīn shù, jiǎ hū tiān xià. dì yǒu xiàn ér rén yú yú dì, dì bù zú yú yǎng rén, lì qiān yú nián ér yī guǐ. nǎi sān wú zhě, qǐ tú dōng jìn zhī fù lǐ, jiàn yè suǒ shì yǐ lì guó zāi? cái fù zhī yíng, lì liù dài táng sòng ér yú jīn wèi tì, zé xiū yǎng zhī yǐ gù tiān xià zhī gēn běn, bǎo quán qiān yú nián zhī shēng chǐ, ér shǐ wú diāo hào, wèi yuán hòu fù mǔ zhě, è róng bù jí jí yān.
三吳之苦飢，自昔已然。晉元興中，承桓玄閉糴、孫恩阻亂之餘，遂至填溝委壑，幾空城邑，富室衣羅紈、懷金玉而坐斃。或曰「俗奢亡度以使然」，固也，而不盡然也。三吳之命，縣於荊、江，上流有變，遏抑而無與哺之，則立槁耳。自晉之南遷也，建業擁大江而制其外，三吳其腹里也。人懷其安，而土著者不移，僑寓者爭托，於是而士民之殷庶，甲乎天下。地有限而人余於地，地不足於養人，歷千餘年而一軌。乃三吳者，豈徒東晉之腹里，建業所恃以立國哉？財賦之盈，歷六代、唐、宋而於今未替，則休養之以固天下之根本，保全千餘年之生齒，而使無凋耗，為元後父母者，惡容不汲汲焉。

fū rén jù zé yíng zuò zhī wù fán xìng, cái héng yǒu yú ér sù héng bù zú yóu jīng xiāng tǔ guǎng rén xī, lì jǐn yú gēng, ér tā wù bù huáng, sù héng yú ér cái héng bù zú. yǐ cǐ chóu zhī, zé wáng zhě yīn tǔ zuò gòng, qiú sù yú jīng xiāng, ér báo zé yǐ cái xū cái yú wú huì, ér jiǎn qǔ qí sù shì zhī
夫人聚則營作之務繁興，財恆有餘而粟恆不足；猶荊、湘土廣人稀，力盡於耕，而它務不遑，粟恆余而財恆不足。以此籌之，則王者因土作貢，求粟於荊、湘，而薄責以財；需財於吳、會，而儉取其粟；是之

fū jì hòu zé sù yú sān wú yǐ, wú yǐ, zé yán è dí zhī jìn yǐ hù xiāng guàn zhù, yǒu sù zhě dé huò huì yān, yǒu huò huì zhě dé sù yān, yī wáng zhī tǔ, hé yǐ chéng yī jiā zhī yíng suō, yì liǎng lì zhī shù yě. shì gù è mò dà yú è dí, huán xuán zhī è liè yú sūn ēn yǐ. fū xuán jù shàng liú, něi sān wú yǐ ruò cháo tíng, zì yǐ wèi dé jì yǐ, yòu è zhī jǐ jì qiè jìn ér yǒu zhī, zé sān wú zhě yòu jǐ tā rì zhī gēn běn yě. shǐ xuán néng fǔ zhī yǐ chéng jīng kǒu zhī hòu, hé zhì yī bài ér wú yú zāi? gù yāng rén zhě, wèi yǒu bù zì yāng zhě yě.
夫既厚責粟於三吳矣，無已，則嚴遏糴之禁以互相灌注，有粟者得貨賄焉，有貨賄者得粟焉，一王之土，合以成一家之盈縮，亦兩利之術也。是故惡莫大於遏糴，桓玄之惡烈於孫恩矣。夫玄據上流，餒三吳以弱朝廷，自以為得計矣，又惡知己既竊晉而有之，則三吳者又己他日之根本也。使玄能撫之以乘京口之後，何至一敗而無餘哉？故殃人者，未有不自殃者也。

jiǔ
九

huán xuán jiāng cuàn, shā běi fǔ jiù jiāng zhī yì jǐ zhě, sī mǎ xiū zhī liú jìng xuān gāo yǎ zhī xiāng shuài bēn yàn, qì gù guó ér yuǎn jí yú yì lèi, wèi liú chǎng xiāo bǎo yín zhī xiān qū. fū zhū zi yì gè yǒu qí zhì xíng, qǐ qí yù móu cǐ wū xià zhī jì wèi cáng shēn zhī gù zāi? pò yú sǐ ér bù xiá zé ěr. suī rán, qí wèi qì rén yú liǎng xián, gù zì qǔ zhī yě. huán xuán zhī nì, fēi tú huò zài suǒ bì bì yě, huò jí bù jí, ér qǐ rěn wèi zhī qū. zhū zi jù shān yáng yǐ tǎo xuán, suī bù bì qí zhōng yú jìn, ér gù zhàng fū zhī jié yě, hé zhì zhōu zhāng shī cuò ér táo sǐ yú xiān bēi xié?
桓玄將篡，殺北府舊將之異己者，司馬休之、劉敬宣、高雅之相率奔燕，棄故國而遠即於異類，為劉昶、蕭寶寅之先驅。夫諸子亦各有其志行，豈其豫謀此汙下之計為藏身之固哉？迫於死而不暇擇爾。雖然，其為棄人於兩閒，固自取之也。桓玄之逆，非徒禍在所必避也，禍即不及，而豈忍為之屈。諸子據山陽以討玄，雖不必其忠於晉，而固丈夫之節也，何至周章失措而逃死於鮮卑邪？

fū liú yù yì běi fǔ zhī jié, liú láo zhī zhī bù qǔ yě, tǎn rán zì lì yú jīng kǒu ér wú suǒ jù, xuán qǐ yǔ yù wú cāi hū? yù zì yǒu yǐ wèi yù, ér xuán bù zú yǐ wèi yù yōu yě. yù zhī hái jīng kǒu yě, yǐ xú tú xuán yě nǎi zhì xuán bù jiào, jí jī lú xún yú dōng yáng ér pò zǒu zhī, xuán jī xú dào fù ér dà cuò zhī, zhuī lú xún zhì jìn ān ér yòu bài zhī, wèi cháng yī rì chí qí jūn lǚ zhī shì yě. wèi jìn yòng ér ruò wèi xuán yòng, wèi xuán yòng ér shí wèi jìn yòng wēi shēn yú zéi, bīng xí yú zhàn, ruò bù zhī xuán zhī jiāng cuàn zhě, ér xuán yì wú yǐ cè qí cóng wéi fēi tú mò cè yě, suī cè zhī ér yì wú rú zhī hé yě. gù xuán qī liú shì quàn xuán chú yù, ér xuán yuē: wú fāng píng dàng zhōng yuán, fēi yù mò kě yòng zhě. yī jì sī yòng yù, yì gù zhī yù wēi yǐ jiàn, fēi jǐ suǒ de ér chú yě. xuán zhī yù zhī bù kě chú, gù yǐn rěn ér hòu dài zhī yǐ qí qí xì yù yì zhī xuán zhī bù néng chú jǐ, gù gōng rán rù cháo ér bù yí. wéi jiā suì zhī xián, sān pò yāo zéi, suǒ xíng zhě zhèng, suǒ shǒu zhě jiān, rén bù dé ér yí, suī yí yì wú míng yǐ zhì zhī yě. yù jū bù kě shèng zhī dì, ér zhì xuán yǒu yú yǐ.
夫劉裕亦北府之傑，劉牢之之部曲也，坦然自立於京口而無所懼，玄豈與裕無猜乎？裕自有以為裕，而玄不足以為裕憂也。裕之還京口也，以徐圖玄也；乃置玄不較，急擊盧循於東陽而破走之，旋擊徐道覆而大挫之，追盧循至晉安而又敗之，未嘗一日弛其軍旅之事也。為晉用而若為玄用，為玄用而實為晉用；威伸於賊，兵習於戰，若不知玄之將篡者，而玄亦無以測其從違；非徒莫測也，雖測之而亦無如之何也。故玄妻劉氏勸玄除裕，而玄曰：「吾方平盪中原，非裕莫可用者。一既思用裕，亦固知裕威已建，非己所得而除也。玄知裕之不可除，故隱忍而厚待之以俟其隙；裕亦知玄之不能除己，故公然入朝而不疑。唯浹歲之閒，三破妖賊，所行者正，所守者堅，人不得而疑，雖疑亦無名以制之也。裕居不可勝之地，而制玄有餘矣。

wū hū! shì dāng nì luàn chuí wáng yōu wēi dá zhì zhī rì, guǐ suí zé xiàn yú è, zào jìng zé mí yú suǒ xiàng, yì wéi wèi qí suǒ kě wèi, wèi qí suǒ de wèi ér dìng dà móu chéng dà shì zhě zài cǐ, quán shēn bǎo jié yǐ bù diān pèi ér nì xíng zhě yì zài cǐ. xiū zhī jìng xuān yǎ zhī shě jǐ suǒ bì wèi, zé suī huái tǎo nì zhī xīn, ér zhōng rù yú yōu gǔ yǐ. yīng xióng zhī lüè, jūn zǐ yǒu qǔ yān, ān qí shēn ér hòu dòng, dìng qí jiāo ér hòu qiú, zhèng yòng zhī, kě yǐ dú lì yú tiān gāng liè dì wéi chè zhī rì ér wú jiù kuì yǐ.
嗚呼！士當逆亂垂亡憂危沓至之日，詭隨則陷於惡，躁競則迷於所向，亦唯為其所可為，為其所得為；而定大謀、成大事者在此，全身保節以不顛沛而逆行者亦在此。休之、敬宣、雅之舍己所必為，則雖懷討逆之心，而終入於幽谷矣。英雄之略，君子有取焉，安其身而後動，定其交而後求，正用之，可以獨立於天綱裂、地維坼之日而無疚媿矣。

yī
一○

lián chǐ zhī sàng yě, yǔ rén bǐ jiān shì zhǔ, ér xīn yú zuǒ mìng zhī róng shǎng, shǒu qǔ rén zhī shè jì yǐ fèng jiān zéi ér běi miàn zhī, shǐ yú xī hàn liú xīn gōng sūn lù zhī tú, qí hòu huá xīn xī lǜ xiāng zhǒng yān. rán tiān xià yóu zhī zhǐ shù zhī yě xìng ér bù yù guāng fù zhī zhǔ, jí shēn wèi lù, ér yóu wú jiǎng zhī zhě. shàng yǒu jiǎng zhī zhě, tiān xià nǎi bù zhī yǒu lián chǐ, ér hòu lián chǐ yǒng wáng.
廉恥之喪也，與人比肩事主，而歆於佐命之榮賞，手取人之社稷以奉奸賊而北面之，始於西漢劉歆、公孫祿之徒，其後華歆、郗慮相踵焉。然天下猶知指數之也；幸而不遇光復之主，及身為戮，而猶無獎之者。上有獎之者，天下乃不知有廉恥，而後廉恥永亡。

wáng mì shì wèi jìn chén, jū gōng fǔ zhī wèi, shǒu jiě ān dì xǐ shòu yǐ shòu huán xuán, wèi xuán zuǒ mìng yuán chén, wèi sī tú, cǐ yì huá xīn xī lǜ zhī liú ěr. yì bīng qǐ, huán xuán zǒu, jìn shè yǐ fù, mì yǐ xuán sī tú fù lǜ bǎi guān ér fèng yíng ān dì, cǐ chéng chái hǔ bù shí yǒu běi bù shòu zhī fěi lèi yǐ. liú yì jié zhī, táo bèn qū ā, zhèng wáng fǎ yǐ zhū zhī, dāng wú qí ān dì zhī fù pì. ér liú yù niàn chóu xī zhī sī hǎo, zhuī hái fù wèi, gōng rán hú lì yú bǎi liáo zhī shàng, zé qí chóng jiǎng jiān wán yǐ duò tiān xià zhī lián chǐ yě, wéi kǒng bù sù. gǒu fēi zhì shì, qí shú bù xiāng shuài yǐ jí yú qín shòu zāi? é ér shì cǐ yǐ wèi zhǔ, ér wú zhī fù guì yě wú sǔn é ér shì bǐ yǐ wèi zhǔ, ér wú zhī fù guì yě wú sǔn duó rén zhī dà wèi yǐ yǔ rén, jiàn duó zhě jí fù dé yān, ér qí fù guì yě yì wú sǔn. jiǎng zhī yǐ bài xián sàng jiǎn, ér xí róng chǒng wèi gù wù, zé hé guài xiè huì chǔ yuān shěn yuē zhī wú dàn wú cán, wéi qí suǒ yù yì zhī jūn ér yì zhī xié?
王謐世為晉臣，居公輔之位，手解安帝璽綬以授桓玄，為玄佐命元臣，位司徒，此亦華歆、郗慮之流耳。義兵起，桓玄走，晉社以復，謐以玄司徒復率百官而奉迎安帝，此誠豺虎不食、有北不受之匪類矣。劉毅詰之，逃奔曲阿，正王法以誅之，當無俟安帝之復辟。而劉裕念疇昔之私好，追還復位，公然鵠立於百僚之上，則其崇獎奸頑以墮天下之廉恥也，唯恐不夙。苟非志士，其孰不相率以即於禽獸哉？俄而事此以為主，而吾之富貴也無損；俄而事彼以為主，而吾之富貴也無損；奪人之大位以與人，見奪者即復得焉，而其富貴也抑無損。獎之以敗閒喪檢，而席榮寵為故物，則何怪謝晦、褚淵、沈約之無憚無慚，唯其所欲易之君而易之邪？

wū hū! zhōng yǔ xiào, fēi kě quàn ér kě chéng zhě yě. qí wèi zhōng chén xiào zǐ yǐ, zé yòu zhī yǐ bù zhōng bù xiào, rú shí zhī bù shòu shuǐ ér bù dài chéng yě. qí wèi nì chén bèi zi yǐ, zé jiǎng zhī yǐ zhōng xiào, rú hǔ zhī bù kě xún ér bù kě chéng yě. rán zé quàn chéng zhī dào, wéi zài lián chǐ ér yǐ. bù néng zhōng, ér bù gǎn wèi nì chén bù néng xiào, ér bù gǎn wèi bèi zi xíng qí zhī yě, ér lǐ zhī jīng cún yān. xíng fēi sǐ zhī zú jù yě, duó qí shēng zhī róng, ér xiǎo rén zhī jù zhī yě shén yú sǐ. tiān zǐ zhèng fǎ yǐ zhū zhī, gōng qīng shǒu fǎ yǐ jié zhī, tiān xià zhī shì, yī jū bù bié qí mén, bǐ lǘ zhī máng, wàng chén ér xiào qí shī jù, zé jù yǐ shēng chǐ. shǐ chǐ yú míng lì zhī dé sàng, ér jiàn yǐ chù qí xiū è zhī zhēn, tiān zǐ dà chén suǒ yǐ zhuó mó yī shì zhī rén xīn ér bǎo gù tiān xià zhě zài cǐ yě. shǒu jiě qí xǐ shòu, ér fù yán zhī zuò lùn zhī liè, liǎng xiāng dí ér bù cán, zé chǐ xiān sàng yú shàng, ér hé wàng qí xià hū? yù zhī bù lù mì yě, rén xīn fēng sú zhī huò yán jí bǎi nián. táng chù sū wēi, ér hòu lǎo jiān fàn guó zhī è xí yǐ pò. xī lǎo chéng, xùn wù wàng, yǐ wèi bèi nì shī, huò jiāng zì jí yǐ.
嗚呼！忠與孝，非可勸而可懲者也。其為忠臣孝子矣，則誘之以不忠不孝，如石之不受水而不待懲也。其為逆臣悖子矣，則獎之以忠孝，如虎之不可馴而不可懲也。然則勸懲之道，唯在廉恥而已。不能忠，而不敢為逆臣；不能孝，而不敢為悖子；刑齊之也，而禮之精存焉。刑非死之足懼也，奪其生之榮，而小人之懼之也甚於死。天子正法以誅之，公卿守法以詰之，天下之士，衣裾不襒其門，比閭之氓，望塵而笑其失據，則懼以生恥。始恥於名利之得喪，而漸以觸其羞惡之真，天子大臣所以濯磨一世之人心而保固天下者在此也。手解其璽綬，而復延之坐論之列，兩相覿而不慚，則恥先喪於上，而何望其下乎？裕之不戮謐也，人心風俗之禍延及百年。唐黜蘇威，而後老奸販國之惡習以破。惜老成，徇物望，以為悖逆師，禍將自及矣。

yī yī
一一

lǐ gǎo zhī hòu xìng yú táng, yú shì ér zhī tiān dào zhī zài rén xīn, fēi jūn zǐ tú wèi zhī shuō yǐ yòu rén yú shàn yě. yì yuē: lǚ xìn sī hū shùn, shì yǐ zì tiān yòu zhī, jí wú bù lì. fū rén yì qǐ hǎo wèi yí zhà ér yǔ rén xiāng nì zāi? ài zēng luàn zhī yě. yì jì jiàn wèi kě wèi ér wèi zhī, jiàn wèi kě yán ér yán zhī, zé shú jù bèi qí chū xīn ér zì xiāng cì lì? jiàn kě ài ér yí, jiàn kě zēng ér zhǐ, ér hòu xīn bù néng yǐ zì bǎo, níng qì xìn yě, qiě yǐ kuài yī shí zhī qíng yě. ài zēng zhě, fēi yǐ shùn wù, ér qiú wù zhī shùn jǐ yě, qiú wù shùn jǐ ér bù shùn yú wù, wù xù yě. shùn jǐ zhě, ài zhī ér shǎng nóng nì jǐ zhě, zēng zhī ér fá làn fá làn jì yǐ dà shāng hū rén xīn, shǎng nóng zé dé zhě zì chà qí yāo qǔ zhī gōng ér bù yǐ wèi ēn, bù dé zhě bào yàng yì yǐ bù píng zhě jī yǐ. shì gù lǚ xìn sī shùn zhě, bù qiú zhī wù lǐ, ér dàn qiú zhī wú qíng zhī wú qíng zhī fēi wù lǐ, ér wù lǐ zài yǐ.
李暠之後興於唐，於是而知天道之在人心，非君子徒為之說以誘人於善也。易曰：「履信思乎順，是以自天祐之，吉無不利。」夫人亦豈好為疑詐而與人相逆哉？愛憎亂之也。亦既見為可為而為之，見為可言而言之，則孰遽背其初心而自相刺戾？見可愛而移，見可憎而止，而後心不能以自保，寧棄信也，且以快一時之情也。愛憎者，非以順物，而求物之順己也，求物順己而不順於物，勿恤也。順己者，愛之而賞醲；逆己者，憎之而罰濫；罰濫既已大傷乎人心，賞醲則得者自詫其邀取之工而不以為恩，不得者抱怏邑以不平者積矣。是故履信思順者，不求之物理，而但求之吾情；知吾情之非物理，而物理在矣。

gǎo zhī jiè zhū zǐ yuē: cóng zhèng zhě shěn shèn shǎng fá, wù rèn ài zēng, zhé yù bì hé yán rèn lǐ, yòng rén wú xián yú xīn jiù, jì jìn bù zú, jīng yuǎn yǒu yú. shì shuō yě, qǐ tú qí guī mó zhī hóng yuǎn zāi? nèi qiú zhī hǎo è zhī méng yǐ zhì qí xīn, yǔ tiān xiàng shùn, xún wù yǐ xìn sān dài yǐ xià bù duō de zhī yú jūn zǐ zhě, ér gǎo yǐ piān fāng gē jù zhī xióng, néng zì qiú yǐ qiú fú, tuī cǐ xīn yě, kě yǐ chuàng yè chuí tǒng yí bǎi shì zhī xiū yǐ. qiú zhì lǐ ér běn zhū xīn, mèi zhě yǐ wèi yū yě, shī shū suǒ yán, qǐ qī wǒ zāi?
暠之戒諸子曰：「從政者審慎賞罰，勿任愛憎，折獄必和顏任理，用人無閒於新舊，計近不足，經遠有餘。」是說也，豈徒其規模之弘遠哉？內求之好惡之萌以治其心，與天相順，循物以信；三代以下不多得之於君子者，而暠以偏方割據之雄，能自求以求福，推此心也，可以創業垂統、貽百世之休矣。求治理而本諸心，昧者以為迂也，詩、書所言，豈欺我哉？

yán zōng hé zhě rèn zēng yě, shì zhī yán fǎ zhě jǐn cǐ ěr yán kuān dà zhě rèn ài yě, shì zhī yán ēn zhě jǐn cǐ ěr. fǎ jìn yì, ér fēi yì yǐ fáng rén ēn jìn rén, ér fēi rén yǐ hài yì. qín méi yǐ gāng ér wáng, hàn yuán yǐ róu zhào luàn, fēi rén yì yě, qiě fēi fǎ yě, yì fēi ēn yě, rèn ài ér yín, rèn zēng ér lì yě. sān dài zhī wáng zhě, bù lì zhì tiān xià zhī shù, ér jí yú xué, kè cǐ xīn zhī ài zēng ér yǐ yǐ. yī bù xué ér yǐ ài zēng wèi shī, fú jiān zhī hòu mù róng chuí, ēn bù zú yǐ wèi ēn, kuàng zhū bào nüè zhě zhī yín xíng yǐ chěng hū? gǎo wèi cháng xué zhě yě, ér míng hé yú dào, xué qǐ yǐ wén zāi? liáng chén zhī zhǔ, dàn fén xī diǎn, ér shēn wèi lù guó wèi miè wáng, qiú zhī wù ér bù qiú zhī jǐ yě. gǎo suī wèi xué, wú bì wèi zhī xué yǐ. yī xīn dé yù, ér tài hé zhī qì guī zhī, yí ěr hòu kūn yú wú qióng, wù wèi sān dài yǐ xià wú qí rén yě.
言綜核者任憎也，世之言法者盡此耳；言寬大者任愛也，世之言恩者盡此耳。法近義，而非義以妨仁；恩近仁，而非仁以害義。秦玫以剛而亡，漢元以柔召亂，非仁義也，且非法也，抑非恩也，任愛而淫，任憎而戾也。三代之王者，不立治天下之術，而急於學，克此心之愛憎而已矣。一不學而以愛憎為師，苻堅之厚慕容垂，恩不足以為恩，況諸暴虐者之淫刑以逞乎？暠未嘗學者也，而冥合於道，學豈以文哉？梁、陳之主，旦墳夕典，而身為僇、國為滅亡，求之物而不求之己也。暠雖未學，吾必謂之學矣。一心得御，而太和之氣歸之，貽爾後昆於無窮，勿謂三代以下無其人也。

yī èr
一二

yīn zhòng wén tuī dài huán xuán, chǎn yǐ qiú róng, āi zhāng zhī tú yě. yì bīng qǐ, suí xuán xī zǒu, fù yǔ jù dōng xià yǐ kàng shùn, jí jìng róng zhōu zhī bài, xuán qiě zhū jí, nǎi pàn xuán ér jiàng, xié èr fù rén yǐ qiú miǎn, cǐ yí yīng dǎng zéi zhī zhū ér wù shè zhě yě. xìng táo yú sǐ, fù shǒu dōng yáng, céng bù nǎn ér gèng yǐ chū shǒu bù zhí quán wèi yuàn wàng. zhòng wén zhī gǎn ěr zhě hé yě? wáng mì wèi sān gōng, ér rén sàng qí chǐ xīn, gù gàn róng zhī qíng bù xī yě. liú yù hé wú jì àn fǎ ér zhū zhī, ér shí lùn bù xié, shǐ shì yóu hàn yù zhī shàn quán yǐ wǎng fǎ, hé yě? mì dēng yōng ér zhòng wén shòu lù, yù rèn ài zēng zhī qíng, zhòng wén sǐ ér wú yǐ fú qí xīn yě.
殷仲文推戴桓玄，諂以求容，哀章之徒也。義兵起，隨玄西走，復與俱東下以抗順，及靜嶸洲之敗，玄且誅殛，乃叛玄而降，挾二婦人以求免，此宜膺黨賊之誅而勿赦者也。幸逃於死，復守東陽，曾不赧而更以出守不執權為怨望。仲文之敢爾者何也？王謐為三公，而人喪其恥心，故干榮之情不息也。劉裕、何無忌按法而誅之，而時論不協，史氏尤憾裕之擅權以枉法，何也？謐登庸而仲文受戮，裕任愛憎之情，仲文死而無以服其心也。

suī rán, mì zhī rǔ rén jiàn xíng, pí nuò wú néng wèi zhě yě, jiè lìng zhòng yòng zhòng wén, ér jiǎ zhī yǐ quán, huò qǐ yǒu jí zāi? shǐ yǔ xuán gòng nì zhě zhòng kān yě, jì wèi xuán zuǒ mìng zhě zhòng wén yě, xié qí mén zú yǔ qí xū yù, yáo dòng rén xīn yǐ zì kuáng chěng, bù néng yǒu liú yù zhī gōng, ér cuàn móu gèng jí, tiān xià zhī yuè luàn rú fèi gēng, yù bù zhī qí suǒ zhǐ yǐ. zhòng wén zhī zhū yě, bìng zhū huán yìn, qián cǐ huán shì miè ér yìn yǐ chōng zhī zǐ dú miǎn, wèi chōng zhōng ěr. huán wēn sǐ, xiè ān wáng biāo zhī zhèng gāng jì yǐ kuāng jìn shì, běi fǔ bīng jiàng, jīng jiāng qì zhé, chōng zì bǎo qí qū mìng, bù gǎn cháng shì, ér suì xǔ zhī yǐ zhōng, shé xiē dōng zhé ér wú dú yú rén, qí xǔ zhī wèi xiáng lín wēi fèng hū? xiè xuán pò fú jiān, ér chōng yù yì yǐ sǐ, tuī cǐ xīn yě, miè qí zú yān fēi làn yě.
雖然，謐之辱人賤行，疲懦無能為者也，借令重用仲文，而假之以權，禍豈有極哉？始與玄共逆者仲堪也，繼為玄佐命者仲文也，挾其門族與其虛譽，搖動人心以恣狂逞，不能有劉裕之功，而篡謀更亟，天下之爚亂如沸羹，愈不知其所止矣。仲文之誅也，並誅桓胤，前此桓氏滅而胤以沖之子獨免，謂沖忠耳。桓溫死，謝安、王彪之正綱紀以匡晉室，北府兵彊，荊、江氣折，沖自保其軀命，不敢嘗試，而遂許之以忠，蛇蠍冬蟄而無毒於人，其許之為祥麟威鳳乎？謝玄破苻堅，而沖鬱抑以死，推此心也，滅其族焉非濫也。

yī sān
一三

mù róng chāo, xiān bēi yě, ér wú dào yǐ qǔ sǐ wáng, bù zú dào yǐ. gǒu yǒu dāng yú rén xīn tiān lǐ zhī yí zhě, jūn zǐ bì biǎo chū zhī, yǐ wèi yí lún zhī zhǔn zé. chāo mǔ duàn shì zài qín, yáo xìng xié zhī yǐ qiú tài lè zhū jì, duàn huī yán bù yí yǐ sī qīn zhī gù, jiàng zūn zì qū, xiān dài yí yīn, bù kě yǔ rén. fēng chěng yán dà yàn qī yè chóng guāng, nài hé wèi shù zi qū. wū hū! cǐ qǐ yǒu rén zhī xīn zhě suǒ rěn yán hū? chāo bù tīng, ér jǐn fèng jì lè, běi miàn shòu zhào, ér xìng lǐ qí mǔ ér qiǎn zhī, chāo yú shì hū hé rén xīn zhī ān yǐ shùn tiān lǐ zhī dé yǐ. chāo zhī qiè jù yī yú ér zì dì, fēi tiān mìng yě mù róng shì chéng luàn ér shì jì qí xiōng, fēi dà tǒng yě jí qí shòu tiān zhī mìng, chéng shèng wáng zhī tǒng, yì qǐ yǐ tiān xià gù ér qì zhì qí qīn yú yì yù zāi? shùn zhī shì tiān xià yě, yóu shuài jiè yě, fēi chāo zhī suǒ qǐ jí yě ér bù rěn qí qīn zhī xīn, zé chōng zhī ér shùn yě. shùn yǔ zhí zhī fēn, qǐ xiāng xiàn jué hū? lí hū zhí, shàng dá zé shùn yǐ.
慕容超，鮮卑也，而無道以取死亡，不足道矣。苟有當於人心天理之宜者，君子必表出之，以為彝倫之準則。超母段氏在秦，姚興挾之以求太樂諸伎，段暉言不宜以私親之故，降尊自屈，先代遺音，不可與人。封逞言大燕七葉重光，柰何為豎子屈。嗚呼！此豈有人之心者所忍言乎？超不聽，而盡奉伎樂，北面受詔，而興禮其母而遣之，超於是乎合人心之安以順天理之得矣。超之竊據一隅而自帝，非天命也；慕容氏乘亂而世濟其凶，非大統也；即其受天之命，承聖王之統，亦豈以天下故而棄置其親於異域哉？舜之視天下也，猶帥芥也，非超之所企及也；而不忍其親之心，則充之而舜也。舜與蹠之分，豈相縣絕乎？離乎蹠，上達則舜矣。

rán zé sòng gāo zōng zhī yíng mǔ hòu ér gē dì chēng chén yú nǚ zhí, yì xǔ zhī xiào hū? sòng gāo bù kě yǐ chāo zì jiě yě. mù róng wěi zhī wáng, wáng yú fú shì, fú shì qí chóu yě, yáo shì fēi qí chóu yě. guó fēi qí suǒ miè, jūn fù bù wèi qí suǒ fú xì, chāo chéng luàn ér yǒu qīng tǔ, yáo xìng chéng luàn ér yǒu guān zhōng, liǎng jù gē jù, yǐ jiàng ruò xiāng yì, ér gù wú shǒu zú zhī fēn, yǐ mǔ gù ér xià zhī, fēi wàng qīn ér zì qū yě. ér sòng gāo qǐ qí rán hū? kuàng hū qí wèi cháng gē shì shǒu zhī tǔ, shū suì bì yǐ zì bì, jǐn yǐ gōng jì zhī jiàn zhě yì jǐ wǎng jí zhī hào tiān xié?
然則宋高宗之迎母后而割地稱臣於女直，亦許之孝乎？宋高不可以超自解也。慕容暐之亡，亡於苻氏，苻氏其讎也，姚氏非其讎也。國非其所滅，君父不為其所俘系，超乘亂而有青土，姚興乘亂而有關中，兩俱割據，以彊弱相役，而固無首足之分，以母故而下之，非忘親而自屈也。而宋高豈其然乎？況乎其未嘗割世守之土，輸歲幣以自敝，僅以工伎之賤者易己罔極之昊天邪？

huò yuē: chāo zhī yíng mǔ bìng yíng qí qī, fēi chún xiào yě. wū hū! jūn zǐ zhī qiú yú rén yě, kě yǐ kē chá ér wú yǐ hū? qí wèi yíng mǔ yǐ, ér yú qī hé xián? qiě chāo jí yù yíng qí qī ér zì qū, yì yì yú rén zhī wèi qī ér qū zhě. dāng mù róng dé suí chuí fǎn pàn zhī rì, chāo mǔ fāng shēn, fú jiān qiú zhī, yù lì hū yán píng qiè yǐ táo yú qiāng zhōng ér chāo shēng, chāo mǔ gǎn píng quán qí zǐ mǔ zhī ēn, wèi chāo qǔ píng nǚ, zé hū yán shì ròu chāo mǔ zǐ zhī bái gǔ, ér ēn yì dà yǐ. qī wèi píng nǚ, ér qū jǐ yǐ yíng zhī guī, yì hòu dào yě, ér hé xián yān? duàn huī fēng chěng jīn xuè qì yǐ zhēng, ér bù xù tiān xìng zhī ēn, yí zhī zhì lì zhě yě, bù kě yǔ yuè péng jǔ hú bāng héng tóng rì bìng lùn yě
或曰：「超之迎母並迎其妻，非純孝也。」嗚呼！君子之求於人也，可以苛察而無已乎？其為迎母矣，而於妻何嫌？且超即欲迎其妻而自屈，亦異於人之為妻而屈者。當慕容德隨垂反叛之日，超母方娠，苻堅囚之，獄吏呼延平竊以逃於羌中而超生，超母感平全其子母之恩，為超娶平女，則呼延氏肉超母子之白骨，而恩亦大矣。妻為平女，而屈己以迎之歸，亦厚道也，而何嫌焉？段暉、封逞矜血氣以爭，而不恤天性之恩，夷之鷙戾者也，不可與岳鵬舉、胡邦衡同日並論也

yī sì
一四

yǒu yī rén zhī zhèng yì, yǒu yī shí zhī dà yì, yǒu gǔ jīn zhī tōng yì qīng zhòng zhī héng, gōng sī zhī biàn, sān zhě bù kě bù chá. yǐ yī rén zhī yì, shì yī shí zhī dà yì, ér yī rén zhī yì sī yǐ yǐ yī shí zhī yì, shì gǔ jīn zhī tōng yì, ér yī shí zhī yì sī yǐ gōng zhě zhòng, sī zhě qīng yǐ, quán héng zhī suǒ zì dìng yě. sān zhě yǒu shí ér hé, hé zé hù qiān gǔ tōng tiān xià ér xié yú yī rén zhī zhèng, zé yǐ yī rén zhī yì cái zhī, ér gǔ jīn tiān xià bù néng yuè. yǒu shí ér bù néng jiāo quán yě, zé bù kě yǐ yī shí fèi qiān gǔ, bù kě yǐ yī rén fèi tiān xià. zhí qí yī yì yǐ qiú shēn, qí yì suī shēn, ér fēi wàn shì bù yì zhī gōng lǐ, shì fēi yù yán, ér yì yù bìng.
有一人之正義，有一時之大義，有古今之通義；輕重之衡，公私之辨，三者不可不察。以一人之義，視一時之大義，而一人之義私矣；以一時之義，視古今之通義，而一時之義私矣；公者重，私者輕矣，權衡之所自定也。三者有時而合，合則互千古、通天下、而協於一人之正，則以一人之義裁之，而古今天下不能越。有時而不能交全也，則不可以一時廢千古，不可以一人廢天下。執其一義以求伸，其義雖伸，而非萬世不易之公理，是非愈嚴，而義愈病。

shì shì jūn ér wèi shì jūn sǐ, shí yān bù bì qí nán, yì zhī zhèng yě. rán yǒu wèi qí zhǔ zhě, fēi tiān xià suǒ gòng fèng yǐ yí wèi zhǔ zhě yě, zé yī rén zhī sī yě. zǐ lù sǐ yú wèi zhé, ér bù dé wèi yì, wèi zhé zhě, yī shí zhī luàn rén yě. tuī cǐ, zé shì piān fāng gē jù zhī zhǔ bù zú yǐ wèi tiān xià jūn zhě, shǒu zhī yǐ sǐ, ér kàng dà gōng zhì zhèng zhī zhǔ, xǔ yǐ wèi yì ér yì luàn qù zhī yǐ jiù yǒu dào, ér jī qí bù yì, ér yì yù luàn. hé yě? jūn chén zhě, yì zhī zhèng zhě yě, rán ér jūn fēi tiān xià zhī jūn, yī shí zhī rén xīn bù shǔ yān, zé yì xǐ yǐ cǐ yī rén zhī yì, bù kě fèi tiān xià zhī gōng yě.
事是君而為是君死，食焉不避其難，義之正也。然有為其主者，非天下所共奉以宜為主者也，則一人之私也。子路死於衛輒，而不得為義，衛輒者，一時之亂人也。推此，則事偏方割據之主不足以為天下君者，守之以死，而抗大公至正之主，許以為義而義亂；去之以就有道，而譏其不義，而義愈亂。何也？君臣者，義之正者也，然而君非天下之君，一時之人心不屬焉，則義徙矣；此一人之義，不可廢天下之公也。

wèi tiān xià suǒ gòng fèng zhī jūn, jūn lìng ér chén gòng, yì yě ér yí xià zhě, yì zhī yóu yán zhě yě. wǔ dì sān wáng, láo qí shén míng, dān qí zhì yǒng, wèi tiān fèn qì, wèi dì fēn lǐ, yǐ jué yí yú xià, jí yǐ jué qín yú rén, wàn shì shǒu zhī ér bù kě yì, yì zhī què hū bù bá ér wú kě xǐ zhě yě. chūn qiū zhě, jīng yì yǐ lì jí zhě yě, zhū hóu bù fèng wáng mìng ér shàn xìng shī zé biǎn zhī qí huán gōng cì xíng zhī shī, jìn wén gōng chéng pú zhī zhàn, fēi fèng wáng mìng, zé xù qí jī ér yǔ zhī nǎi zhì chǔ zi fá lù hún zhī róng, yóu shū jué yǐ jìn zhī zhèng bó fèng huì wáng zhī mìng fǔ yǐ cóng chǔ, zé shū táo guī yǐ jiàn zhī bù yǐ yī shí zhī jūn chén, fèi gǔ jīn yí xià zhī tōng yì yě.
為天下所共奉之君，君令而臣共，義也；而夷夏者，義之尤嚴者也。五帝、三王，勞其神明，殫其智勇，為天分氣，為地分理，以絕夷於夏，即以絕禽於人，萬世守之而不可易，義之確乎不拔而無可徙者也。春秋者，精義以立極者也，諸侯不奉王命而擅興師則貶之；齊桓公次陘之師，晉文公城濮之戰，非奉王命，則序其績而予之；乃至楚子伐陸渾之戎，猶書爵以進之；鄭伯奉惠王之命撫以從楚，則書逃歸以賤之；不以一時之君臣，廢古今夷夏之通義也。

huán wēn kàng biǎo ér fá lǐ shì, tǎo zéi yě. lǐ shì zhī jiàn, kuì jūn chén zhī fēn yě wēn bù fèng mìng ér fá zhī, wēn wú yǐ yì yú shì. lùn zhě è qí bù chén, shì yě, tiān xià zhī yì shēn yě. liú yù kàng biǎo yǐ fá nán yàn, nán yàn, xiān bēi yě. mù róng shì shì zài xiōng dé yǐ luàn zhōng xià, jìn zhī jūn chén fú néng wèn, ér yù shǐ yǒu shì, àn zhǔ bù zú yǔ móu, jù chén bù zú yǔ yì, yù wú suǒ kě fèng yě. lùn zhě yì yuán wēn yǐ zé yù, yī shí zhī yì shēn, ér gǔ jīn zhī yì qū yǐ. rú yù zhě, yǐ chūn qiū zhī yì yǔ zhī, kě yě. ruò qí hòu zhī zhōng yú cuàn jìn, ér hòu shēn jūn chén zhī yì yǐ zhū zhī, sī dé yǐ. yú cǐ ér jù duó yān, jiāng tīng xiān bēi zhī zhōng wū cǐ tǔ, ér jūn shàng dé wèi jūn, chén shàng dé wèi chén hū?
桓溫抗表而伐李勢，討賊也。李勢之僭，潰君臣之分也；溫不奉命而伐之，溫無以異於勢。論者惡其不臣，是也，天下之義伸也。劉裕抗表以伐南燕，南燕，鮮卑也。慕容氏世載凶德以亂中夏，晉之君臣弗能問，而裕始有事，暗主不足與謀，具臣不足與議，裕無所可奉也。論者亦援溫以責裕，一時之義伸，而古今之義屈矣。如裕者，以春秋之義予之，可也。若其後之終於篡晉，而後伸君臣之義以誅之，斯得矣。於此而遽奪焉，將聽鮮卑之終污此土，而君尚得為君，臣尚得為臣乎？

yī wǔ
一五

guó zhī jiāng wáng, jù nèi bī ér táo zhī yí, zì sī mǎ guó fán xiōng dì shǐ. chǔ zhī xiū zhī xiāng jì yǐ zǒu guī yáo xìng, liú chǎng xiāo bǎo yín yīn yǐ shòu wáng fēng yú tuò bá shì, rì dǎo zhī yǐ nán qīn, yú jiā wèi bài lèi, yú guó wèi fěi rén, yú wù lèi wèi qín chóng, tōu shì xī yú rén xián, zì qí fèn lì yǐ jiǎo xìng, fēn chái hǔ zhī yú shí, ér yóu zì hào yuē zhōng xiào, guǐ shén qí shè zhī hū?
國之將亡，懼內逼而逃之夷，自司馬國璠兄弟始。楚之、休之相繼以走歸姚興，劉昶、蕭寶寅因以受王封於拓拔氏，日導之以南侵，於家為敗類，於國為匪人，於物類為禽蟲，偷視息於人閒，恣其忿戾以僥倖，分豺虎之餘食，而猶自號曰忠孝，鬼神其赦之乎？

fū zūn zé jūn yě, qīn zé zǔ ruò kǎo yě, zōng shí jiāng huǐ, bù rěn chén rén ér qù zhī, yì yě. suī rán, gǒu qí zhōng xiào zhī qíng fā wèi yì fèn, rú hàn liú xìn liú chóng dié xuè yǐ qǐ, juān dòu lǐng ér bào zōng bēng, sī zé shàng yǐ. ruò qí kě yǐ dài shí ér yǒu wèi, zé nán yáng zhū liú dà zé dì ér xiǎo zé hóu, chóu chóu zhī shǒu bù nán cuò yú jiàn tái yě. yì huò shì wú kě wèi ér fù zú zhī zú yōu hū? shān zhī jiāo, hǎi zhī shì, yì xìng míng hùn gēng diào yǐ quán shēn ér yán zhī yì, fū qǐ suì wú dào yǐ chù cǐ zāi? rán zé guó fán zhī liú, shàng fēi dào zōng shè zhī wáng, xià fēi jǐn yǐ bì sǐ wáng zhī huò, tān shī qí fù guì, ér dào xíng nì shī yǐ jiǎo xìng, nǎi shǐ zhōng xià zhī shì xiāng shuài ér bù yǐ shì yí wèi xiū, zuì kě shèng zhū hū? guó fán zhī shǐ bēn mù róng shì yě, yǐ huán xuán zhī cuàn, xuán gù kě dàn mù qí qí wáng zhě, ér jù bù néng dài jì bēn yáo shì yě, liú yù zhī cuàn gù shàng wèi chéng, kě jìng qí qí chéng bài zhě yě, bù néng yī rì chù yú xiāo tiáo cén jì zhī zhōng wàng quǎn yáng ér fēn yú shí, lián chǐ miè ér tiān liáng wú yí yǐ.
夫尊則君也，親則祖若考也，宗祏將毀，不忍臣人而去之，義也。雖然，苟其忠孝之情發為義憤，如漢劉信、劉崇蹀血以起，捐脰領而報宗祊，斯則尚矣。若其可以待時而有為，則南陽諸劉、大則帝而小則侯，仇讎之首不難斮於漸臺也。抑或勢無可為而覆族之足憂乎？山之椒，海之澨，易姓名、混耕釣、以全身而延支裔，夫豈遂無道以處此哉？然則國璠之流，上非悼宗社之亡，下非僅以避死亡之禍，貪失其富貴，而倒行逆施以徼幸，乃使中夏之士相率而不以事夷為羞，罪可勝誅乎？國璠之始奔慕容氏也，以桓玄之篡，玄固可旦暮俟其亡者，而遽不能待；繼奔姚氏也，劉裕之篡固尚未成，可靜俟其成敗者也，不能一日處於蕭條岑寂之中；望犬羊而分餘食，廉恥滅而天良無遺矣。

pī zhī cuàn, liú shì zhī zú quán, yán zhī cuàn, cáo shì zhī zú quán, shān yáng chén liú lìng zhōng ér bù féng dāo zhèn. liú yù cuàn ér gōng dì shì, sī mǎ shì jǐ wú jiào lèi. qǐ cāo yì pī yán zhī xiōng tè qiǎn yú liú yù zāi? sī mǎ shì tóu yí dí yǐ jí bìng zhōng xià, liú yù zhī qióng xiōng yǐ tuī rèn yě, yì yǒu cí yǐ, yuē bǐ jiāng yǐn fēng shǐ zhǎng shé yǐ miè wǒ guān shang zhě yě. ér zhōng xià zhī shì, yì bù wèi zhī bào fèn yǐ xìng yǐ. jì jì yǐ xī rù yú qí, chūn qiū wú biǎn cí yān. qí, jì chóu yě, níng fù yú qí, ér bù dōng zǒu lái yí, nán bēn jù wú, zé yóu néng zhī qí lèi yě.
丕之篡，劉氏之族全，炎之篡，曹氏之族全，山陽、陳留令終而不逢刀鴆。劉裕篡而恭帝弒，司馬氏幾無噍類。豈操、懿、丕、炎之凶慝淺於劉裕哉？司馬氏投夷狄以亟病中夏，劉裕之窮凶以推刃也，亦有辭矣，曰「彼將引封豕長蛇以蔑我冠裳者也」。而中夏之士，亦不為之抱憤以興矣。紀季以酅入於齊，春秋無貶詞焉。齊，紀讎也，寧附於齊，而不東走萊夷，南奔句吳，則猶能知其類也。

yī liù
一六

liú yù zhī cuàn, liú mù zhī dǎo zhī yě qí shā liú yì, hú fān jī zhī yě. bù chěng zhī shì, yóu yú wéi mù, ér gān gē qǐ yú jǐ xí, yì kě wèi yǐ zāi! chéng qí wèi jiān xióng yǐ, jì néng shí fū chéng bài zhī jī, zé yì zhī yǒu míng yì yě, gù sūn quán quàn cáo cāo yǐ jiàn duó, ér cāo yǒu jù lú zhe huǒ zhī tàn, jì wèi rén zhī zhǐ zhāi, yì yǒu shèn dòng zhī sī yān. ér bù chěng zhī shì, pò yù shǐ zhī cháng shì, yǐ xìng de ér jǐ jū qí gōng yú shì chuǎi mó qíng xíng, dòng zhī yǐ kě yí, ér shè zhī yǐ kě wèi, zé qiě wèi tiān xià zhī shì yè yǐ xǔ wǒ, ér shì huì bù dé bù rán qián fèng xī chāo jǐn shī zhī, ér guǐ dé zhě duō yǐ, huò bù kě zhǐ yǐ.
劉裕之篡，劉穆之導之也；其殺劉毅，胡藩激之也。不逞之士，游於帷幕，而干戈起於幾席，亦可畏矣哉！誠其為奸雄矣，既能識夫成敗之機，則亦知有名義也，故孫權勸曹操以僭奪，而操有踞鑪著火之嘆，既畏人之指摘，抑有慎動之思焉。而不逞之士，迫欲使之嘗試，以幸得而己居其功；於是揣摩情形，動之以可疑，而懾之以可畏，則且謂天下之士業已許我，而事會不得不然；錢鳳、郗超僅失之，而詭得者多矣，禍不可止矣。

xiān wáng shōu zhī yú jiāo xiáng, ér jiǎng zhī yǐ yǐn shè, fēi yǐ qián shù zhī yě, fán yǐ yǎng qí hé píng zhī qì ér qián xiāo qí xiǎn zhà yě. wáng zé jì zhǎn, shì fēi yóu shuō bù xiǎn, liú jí zhàn guó, miè zōng zhōu, dòu qún xióng, zhū yí qīn chén, zhǎn ài shì mín, jiē bù chěng zhī shì chóu qí pān fù zhī sī yǐ yuè luàn tiān xià. sì shì ér hòu, shàng shī qí dào, zé yóu shì fēng qǐ. zhū wēn zhī wèi xiāo jìng, jìng xiáng lǐ zhèn dǎo zhī yě. shí jìng táng zhī jìn quǎn yáng, sāng wéi hàn dǎo zhī yě. nǎi zhì nǚ zhí méng gǔ zhī tūn shì zhōng huá, jiē yì guān wú lài zhī shì tóu mù qiú róng zhě kuī cè shì jī ér quàn chéng zhī. lián xī xiàn yáo shū xǔ héng zhī liú, yòu biàn qí jú ér yǐ lǐ xué wèi bǎi hé, shǐ zhī zì jī yú yáo shùn tāng wén zhī liè, ér yì wú jì dàn. yóu shì zhī huò, zhì yú cǐ ér jí yǐ. gù lóu jìng mǎ zhōu bù yù yīng zhǔ, bù zhí píng shì, jiē zú yǐ luàn tiān xià ér yǒu yú. lǐ hàng yǐ bù yòng méi xún céng zhì yáo wèi bào guó, jiě jìn yán suī kě shǎng, bì bà qiǎn guī tián yǐ lǎo qí cái ér jí qí zào, shèng zhǔ xián chén suǒ yǐ yī fēng sú zhèng rén xīn xī huò luàn zhě, chéng shèn zhī yě, chéng wèi zhī yě.
先王收之於膠庠，而獎之以飲射，非以鉗束之也，凡以養其和平之氣而潛消其險詐也。王澤既斬，士非遊說不顯，流及戰國，蔑宗周，鬭群雄，誅夷親臣，斬艾士民，皆不逞之士讎其攀附之私以爚亂天下。嗣是而後，上失其道，則游士蜂起。朱溫之為梟獍，敬翔、李振導之也。石敬瑭之進犬羊，桑維翰導之也。乃至女直、蒙古之吞噬中華，皆衣冠無賴之士投幕求榮者窺測事機而勸成之。廉希憲、姚樞、許衡之流，又變其局而以理學為捭闔，使之自躋於堯、舜、湯、文之列，而益無忌憚。游士之禍，至於此而極矣。故婁敬、馬周不遇英主，不值平世，皆足以亂天下而有餘。李沆以不用梅詢、曾致堯為報國，解縉言雖可賞，必罷遣歸田以老其才而戢其躁，聖主賢臣所以一風俗、正人心、息禍亂者，誠慎之也，誠畏之也。

yī qī
一七

kāi chuàng zhī jūn, zé yǒu xiāng lǐ cóng lóng zhī shì bō qiān zhī zhǔ, zé yǒu jiù dōu hù bì zhī rén niàn gù jiù yǐ dūn rén hòu zhě suǒ bì bù néng yí yě. rán ér yǐ shāng zhì lǐ wèi tiān xià hài, yì zài cǐ yān. fū qí juān qì fén mù qiáo jū kè tǔ yǐ yī wǒ, yì zú niàn yě ér jí shù yǐ fǎ zhì, gài yǐ zhēng yì, zé yì bù rěn yě, ér yì bù néng. rán yǐ cǐ xí fù guì tú yàn ān chì tián zhái chù pū qiè rén wáng rén tǔ wáng tǔ, ér dàng yì yú fù yì zhī wài hé rùn jí yú yīn yà, dēng shì bǎn zé chù xiān, cóng guó zhèng zé chù hòu, bù xiào zhī zǐ dì, yǐ fá yuè, yíng sī lì, wú yǒu yàn zú ér xīn yì shì mín dú shòu zhòng yì, ér ài qí jìn qǔ zhī tú. fū jūn ruò chén jì tuō jī qí dì, shì qí cái lì yǐ xiāng gěi wèi, nǎi shì wèi xīn fù ér qū yì zhī yǐ yì yú háo guì. zé yǐ guāng wǔ zhī míng, ér nán yáng bù kě wèn zhī yǔ, yǐ wèi tiān xià suǒ bù píng yòu shén zé liú yān sī dōng zhōu zhī zhòng, yǐ lí xī chuān zhī rén xīn ér sù pàn qǐ tú guó shòu qí bài, bǐ qiáo kè zhě zhī róng lì, yòu è zú yǐ bǎo xié? xī rén zhī zǐ, suí píng wáng ér dōng qiān zhě yě, tán dài fū zhì yuàn yú jiǔ jiāng pèi suì, ér dōng zhū hóu jiē pàn. jiāo yì zhě zhī bù kě zhǎng, chéng jūn tiān xià zhě suǒ yí zhēn zhuó ér wù dé qí píng yě.
開刱之君，則有鄉里從龍之士；播遷之主，則有舊都扈蹕之人；念故舊以敦仁厚者所必不能遺也。然而以傷治理為天下害，亦在此焉。夫其捐棄墳墓、僑居客土以依我，亦足念也；而即束以法制，概以征役，則亦不忍也，而抑不能。然以此席富貴、圖晏安、斥田宅、畜仆妾、人王人、土王土，而盪佚於賦役之外；河潤及於姻亞，登仕版則處先，從國政則處後，不肖之子弟，倚閥閱，營私利，無有厭足；而新邑士民獨受重役，而礙其進取之途。夫君若臣既托跡其地，恃其財力以相給衛，乃視為新附而屈抑之以役於豪貴。則以光武之明，而南陽不可問之語，已為天下所不平；又甚則劉焉私東州之眾，以離西川之人心而速叛；豈徒國受其敗，彼僑客者之榮利，又惡足以保邪？西人之子，隨平王而東遷者也，譚大夫致怨於酒漿佩璲，而東諸侯皆叛。驕逸者之不可長，誠君天下者所宜斟酌而務得其平也。

jìn dōng dù ér yǒu qiáo lì zhī zhōu jùn, xuǎn jǔ piān ér fù yì jiǎn, chuí jí ān dì zhī shì, yǐ lǚ yì shì, wù néng gé yě. jiāng dōng suǒ yǐ bù wèi jìn yòng, ér shì qí jūn rú hú yuè, wài mò néng jīng zhōng yuán, nèi bù néng hàn cuàn zéi, chéng yǒu yǐ lí qí xīn yě. liú yù jǔ huán wēn zhī fǎ, shěng liú yù jùn xiàn ér shēn shì duàn, rán qiě gé ér bù néng jǐn xíng. qí shǐ wú yǐ jié zhī, hòu yù gèng zhī, nán yǐ.
晉東渡而有僑立之州郡，選舉偏而賦役減，垂及安帝之世，已屢易世，勿能革也。江東所以不為晉用，而視其君如胡越，外莫能經中原，內不能捍篡賊，誠有以離其心也。劉裕舉桓溫之法，省流寓郡縣而申士斷，然且格而不能盡行。其始無以節之，後欲更之，難矣。

yī bā
一八

cuī hào zhì yǐ wáng shēn. qí zhì yě, shì yǐ wáng qí shēn shì yǐ wáng qí shēn, zé bù zhì mò dà yān.
崔浩智以亡身。其智也，適以亡其身；適以亡其身，則不智莫大焉。

jūn zǐ zhī suǒ guì yú zhì zhě, zì zhī yě zhī rén yě zhī tiān yě, zhì yú zhī tiān ér nán yǐ. rán ér fēi zhī tiān zé bù zú yǐ zhī rén, fēi zhī rén zé bù zú yǐ zì zhī. tiān cōng míng, zì wǒ mín cōng míng tiān míng wēi, zì wǒ mín míng wēi jí mín zhī cōng míng míng wēi ér jiàn tiān zhī wéi shùn, zé bǐng tiān yǐ zhì rén, rén zhī kě cóng kě wéi zhě shěn yǐ. gù yuē fēi zhī tiān zé bù zú yǐ zhī rén. suǒ shì zhě jūn yě, wú yì zhī suǒ bù dé bù shì yě suǒ jiāo zhě yǒu yě, wú dào zhī bù dé bù jiāo yě. bù dé bù shì bù dé bù jiāo zhě, xìng yě shì jūn jiāo yǒu, suǒ yǐ shěn yòng wú qíng yǐ shùn wú xìng, ér shēn zhī dé shī xì yān. gù yuē fēi zhī rén bù zú yǐ zì zhī. yáo cǐ yán zhī, jí zhì yú tiān, ér qǐ nán zhī zāi? shàn, wú zhī qí fú yín, wú zhī qí huò shàn ér huò, yín ér fú, wú zhī qí shí shí yǒu bù qí, zhēn zhī yǐ zì qiú zhī lǐ, wú zhī qí fù. yīn yūn zhī huà wú fāng, yīn yáng ér yǐ yīn yáng zhī biàn huà, jìn tuì xiāo zhǎng ér yǐ. qí zhēng wèi xiàng shù, xiàng shù yǒu bù ruò, ér jìng qí bì fǎn qí yòng wèi guǐ shén, guǐ shén bù cè, ér chéng gé bù wéi. gù xiàng shù kě yǐ lǐ zhēn, ér guǐ shén kě yǐ zhèng gǎn. xiàng shù bù kě yǐ shù cè yě, guǐ shén bù kě yǐ sī qiú yě. zhī cǐ zhě, héng shǒu ér wú yú, zé xiàng shù guǐ shén hè hè míng míng zhāo shì yú xīn ér wú suǒ huò, nán yǐ. rán ér zhī cǐ zhě zhī gù wú nán yě. fēi shì zhě, wèi zhī wán tiān ér xiè guǐ, zé dàn chóu qí shù ér shēng sǐ yú shù zhī zhōng, yú rén wú zé, yú jǐ bù shěn, bù wáng qí shēn hé dài yān?
君子之所貴於智者，自知也、知人也、知天也，至於知天而難矣。然而非知天則不足以知人，非知人則不足以自知。「天聰明，自我民聰明；天明威，自我民明威」；即民之聰明明威而見天之違順，則秉天以治人，人之可從可違者審矣。故曰非知天則不足以知人。所事者君也，吾義之所不得不事也；所交者友也，吾道之不得不交也。不得不事、不得不交者，性也；事君交友，所以審用吾情以順吾性，而身之得失系焉。故曰非知人不足以自知。繇此言之，極至於天，而豈難知哉？善，吾知其福；淫，吾知其禍；善而禍，淫而福，吾知其時；時有不齊，貞之以自求之理，吾知其復。絪縕之化無方，陰陽而已；陰陽之變化，進退消長而已。其征為象數，象數有不若，而靜俟必反；其用為鬼神，鬼神不測，而誠格不違。故象數可以理貞，而鬼神可以正感。象數不可以術測也，鬼神不可以私求也。知此者，恆守而無渝，則象數鬼神赫赫明明昭示於心而無所惑，難矣。然而知此者之固無難也。非是者，謂之玩天而媟鬼，則但讎其術而生死於術之中，於人無擇，於己不審，不亡其身何待焉？

hào zhī jiàn zhī yú tuò bá sì yě, yǐ hóng fàn, yǐ tiān wén. qí hóng fàn fēi hóng fàn yě, fēi yǐ xiāng xié jué jū zhě yě qí tiān wén fēi tiān wén yě, fēi yǐ jìng shòu mín shí zhě yě. jí qí hòu yǔ kòu qiān zhī bǐ, chóng yín sì yǐ jiǎo fú yú yāo wàng ér yǐ yǐ. gù hào zhī shí, fēi kāi zhì zhī shí yě, ér hào bù zhī jí xiōng zhě, mín zhī cōng míng suǒ chá, mín zhī míng wēi suǒ lì yòng zhě yě, ér hào bù zhī sì fēi gāo dì, jǐ fēi zǐ fáng, zì yǐ qí zhān xīng mèi guǐ zhī xiǎo huì, féng yíng wěi zhǔ, yīn ér yǔ zhì yān, cǐ suǒ wèi qū zhī jǐng ér mò bì yě, bù zhì shú shén yān?
浩之見知於拓拔嗣也，以洪範，以天文。其洪範非洪範也，非以相協厥居者也；其天文非天文也，非以敬授民時者也。及其後與寇謙之比，崇淫祀以徼福於妖妄而已矣。故浩之時，非開治之時也，而浩不知；吉凶者，民之聰明所察，民之明威所利用者也，而浩不知；嗣非高帝，己非子房，自以其占星媚鬼之小慧，逢迎偽主，因而予智焉，此所謂驅之阱而莫避也，不智孰甚焉？

wú shì fēi zhī xīn fēi rén yě, fēi rén zé qín yě, qín fēi bù néng yǔ yú xiàng shù guǐ shén zhī líng yě. què zhī wù jǐ, ér bù zhī fēng hàn qí cháo yàn zhī tài suì, ér bù zhī huǒ fén qí shì fēng huǒ zhī hàn qiě fén zhě, tiān yě, wù jǐ tài suì, xiàng shù zhī cè yě. yù néng shè, ér zhì yú é xiāo néng zhòu, ér shí yú qí zi é yǐ qì zhì yù, zi yǐ bào shí xiāo, tiān yě, yāo ér shè, yín ér zhòu, guǐ shén zhī wàng yě. shě qí shì fēi ér cóng qí huò fú, shě qí huò fú zhī lǐ, ér cóng qí huò fú zhī jī, qín yě, fēi rén yǐ. hào zhī bù bié yú rén qín jiǔ yǐ, wú zú dào zhě. wèi jūn zǐ zhě, juān hé luò zhī jīng yì, ér qū cè qí xiàng shù wàng xiào jìng zhī hé mò, ér bǐ nì yú guǐ shén tiān zài rén zhōng ér bù néng chá, yú zhī rén ér zì zhī, qí néng xián yú hào zhě jǐ hé yě? cǐ shào kāng jié liú wén chéng zhī suǒ yǐ kě xī yě.
無是非之心非人也，非人則禽也，禽非不能與於象數鬼神之靈也。鵲知戊己，而不知風撼其巢；燕知太歲，而不知火焚其室；風火之撼且焚者，天也，戊己太歲，象數之測也。蜮能射，而制於鵞；梟能呪，而食於其子；鵝以氣制蜮，子以報食梟，天也，妖而射，淫而呪，鬼神之妄也。舍其是非而從其禍福，舍其禍福之理，而從其禍福之機，禽也，非人矣。浩之不別於人禽久矣，無足道者。為君子者，捐河、雒之精義，而曲測其象數；忘孝敬之合漠，而比昵於鬼神；天在人中而不能察，於知人而自知，其能賢於浩者幾何也？此邵康節、劉文成之所以可惜也。

yī jiǔ
一九

mù róng chāo qiú jiù yú yáo xìng, yáo hóng qiú jiù yú tuò bá sì, fū qǐ wú chún wáng chǐ hán zhī lǐ zú yǐ dòng zhī hū? rán ér xìng yǔ sì tú zhāng xū shēng, àn bīng bù dòng, zuò shì qí wáng. liú yù xiàn jūn shēn rù, gòu yáo xìng jī wèi bīng yú hé shàng, fú lǜ qí jiā gōng, tiāo qí nù ér zhōng wú huàn. gài chāo yǔ hóng zhī yú yǐ zì wáng, xìng yǔ sì shěn yú jìn tuì, ér yù liào dí zhī yǐ shú yě. cuī hào yuē: yù tú qín jiǔ yǐ, qí zhì bì qǔ, ruò è qí shàng liú, yù xīn fèn nù, bì shàng àn běi qīn, shì wǒ dài qín shòu dí yě. qí shuō wěi yǐ. kōng guó xìng shī, yuè shù qiān lǐ ér gōng rén, qǐ wèi zhàn zhě zāi? dòu jiàn dé qīng jǔ yǐ jiù wáng shì chōng, shì chōng wèi pò ér jiàn dé xiān qín, qí míng yàn yě. gōng zhě zhì yú gōng yě, sān jūn zhī shì jiē jiàn wèi bì gōng shǒu zhě zhì yú shǒu yě, chéng yīn zhī rén jiē jiàn wèi bì shǒu liǎng jù bù xiāng xià, ér shēng sǐ xiàn yú yī jué, nù zé guǒ nù, jù zé guǒ jù yě. ruò fú rén bù wǒ qīn, liǎng xiāng dòu ér wǒ wǎng cān zhī, jūn yǔ jiāng wú zhì sǐ zhī xīn, shì zú yì jiàn wèi wú gù zhī láo, qíng xiān xiè qì xiān bù fèn, qǔ bài ér yǐ yǐ.
慕容超求救於姚興，姚泓求救於拓拔嗣，夫豈無脣亡齒寒之理足以動之乎？然而興與嗣徒張虛聲，按兵不動，坐視其亡。劉裕縣軍深入，詬姚興擊魏兵於河上，弗慮其夾攻，挑其怒而終無患。蓋超與泓之愚以自亡，興與嗣審於進退，而裕料敵之已熟也。崔浩曰：「裕圖秦久矣，其志必取，若遏其上流，裕心忿怒，必上岸北侵，是我代秦受敵也。」其說韙矣。空國興師，越數千里而攻人，豈畏戰者哉？竇建德輕舉以救王世充，世充未破而建德先禽，其明驗也。攻者志於攻也，三軍之士皆見為必攻；守者志於守也，乘堙之人皆見為必守；兩俱不相下，而生死縣於一決，怒則果怒，懼則果懼也。若夫人不我侵，兩相鬭而我往參之，君與將無致死之心，士卒亦見為無故之勞，情先懈、氣先不奮，取敗而已矣。

wū hū! jūn zǐ zhī suǒ wàng yú rén zhě, yǐ lǐ xiāng jiǎng yǐ qíng xiāng hǎo yǐ ěr, fēi ruò xiǎo rén zhī xiāng yǐ yǐ xióng yě. jǐ suǒ nù ér yù rén nù zhī, jǐ suǒ yōu ér yù rén yōu zhī, fù bù néng dé zhī yú zi yě. yú zhě bù zhī, hū yù ér jì rén zhī wèi wǒ nù wèi wǒ yōu yě, fú huò yǐ ér yīng zhī, ān zú shì hū? ruò qí bù chuǎi ér wèi rén yōu nù yǐ qīng fàn rén zhě, zé bì wàng rén yě. wàng rén xiān yǐ zì bì, ér xī yǐ zhěng rén zhī wēi? qí huán cì yú niè běi, néng qiān xíng yǐ cún zhī, ér bù néng wèi xíng yǔ dí zhàn wú wèi cài qǐng quán lì yǐ gōng chǔ, ér fū gài xiān luàn wú guó, cài yì zhōng miè yú chǔ shì rén ér wàng jǐ, wèi rén shì ér juān jǐ, jiē yú yě. jūn zǐ bù rù jǐng yǐ wàng rén zhī cóng, zé bù cóng jǐng yǐ jiù rén, gè qiú zhū jǐ ér yǐ yǐ. jī shū yè bù néng qǔ bì yú zi, wén xìn guó bù néng yù zhì yú dì, zhōng xiào qiě rán yǐ. yán yuān yuē: fū zǐ bù yì bù, qū yì qū, jǐ chēng hū qí hòu yǐ. zǐ yuē: dāng rén bù ràng yú shī. xué wèn qiě rán yǐ. kuàng yī jǐ zhī chéng bài lì dùn ér shì rén zhī wǒ yuán zāi? míng zhě shěn cǐ, zì jiàng zhī jì jué, ér bù yuàn tā rén zhī bù wǒ xù, ér hòu zú yǐ zì lì. wèi tā rén fù, yì mò wǒ gù, wèi tā rén kūn, yì mò wǒ wén. qíng yě, shì yě, jí lǐ yě. bù dé ér yuàn, hé qí wǎn yě!
嗚呼！君子之所望於人者，以禮相獎、以情相好已耳，非若小人之相倚以雄也。己所怒而欲人怒之，己所憂而欲人憂之，父不能得之於子也。愚者不知，呼籲而冀人之為我怒、為我憂也，弗獲已而應之，安足恃乎？若其不揣而為人憂怒以輕犯人者，則必妄人也。妄人先以自斃，而奚以拯人之危？齊桓次於聶北，能遷邢以存之，而不能為邢與狄戰；吳為蔡請全力以攻楚，而夫概先亂吳國，蔡亦終滅於楚；恃人而忘己，為人恃而捐己，皆愚也。君子不入井以望人之從，則不從井以救人，各求諸己而已矣。嵇叔夜不能取必於子，文信國不能喻志於弟，忠孝且然矣。顏淵曰：「夫子步亦步，趨亦趨，己瞠乎其後矣。」子曰：「當仁不讓於師。」學問且然矣。況一己之成敗利鈍而恃人之我援哉？明者審此，自彊之計決，而不怨他人之不我恤，而後足以自立。「謂他人父，亦莫我顧，謂他人昆，亦莫我聞。」情也，勢也，即理也。不得而怨，何其晚也！

èr
二○

liú yù chū zì guǎng gù guī, lú xún zhí bī jiàn kāng, shì shén wēi, ér yù fāng yào tài wèi huáng yuè zhī mìng zhū líng shí fāng fá shǔ, pò zéi yǔ fǒu wèi kě zhī yě, ér yù fāng yào tài fù yáng zhōu mù zhī mìng dū zhū jūn shǐ fā jiàn kāng yǐ fá qín, miè qín yǔ fǒu wèi kě zhī yě, ér yù fāng yào xiāng guó sòng gōng jiǔ xī zhī mìng zé hú bù dài lú xún yǐ zhū qiào zòng yǐ zhǎn yáo hóng yǐ fú zhī rì, shǐ xié dà gōng yǐ bī zhǔ ér fú rén hū? cǐ yù zhī jiǎo yú chí tiān xià zhī quán ér yòng rén zhī sǐ lì yě.
劉裕初自廣固歸，盧循直逼建康，勢甚危，而裕方要太尉黃鉞之命；朱齡石方伐蜀，破賊與否未可知也，而裕方要太傅揚州牧之命；督諸軍始發建康以伐秦，滅秦與否未可知也，而裕方要相國宋公九錫之命；則胡不待盧循已誅、譙縱已斬、姚泓已俘之日，始挾大功以逼主而服人乎？此裕之狡於持天下之權而用人之死力也。

fū néng yòng rén zhě, tài shàng yǐ dé, qí cì yǐ xìn, yòu qí cì zé wéi qí quán ěr. rén hǎo yì ér bù dàn láo, rén hǎo shēng ér bù wèi sǐ, zì fēi yǒu dào zhī shì, mín shì qí jūn rú fù mǔ, zé quán zhī suǒ guī, jì yī fù zhī yǐ qǔ lì míng ér yǐ. yù ruò jiē qí huái lái yǐ gào zhòng yuē: wú qiě wèi tiān zǐ yǐ, kě yǐ róng rén fù rén, ér cāo qí shēng sǐ zhě yě. yú shì běi guī zhī pí zú xī zhēng zhī gū jūn, jiē yǐ zhī yǐ xiào chǐ cùn, ér fēn lì lù. rú qí bù rán, zé láo wèi shuí láo, sǐ wèi shuí sǐ, zé yán xíng yǐ qū zhī ér bù fèn. yù yǒu yǐ chuāi rén xīn ér gù chí zhī, liú mù zhī suī jiǎo, qiě bù cè qí jī, ér yù dài zhī kǎi hái zhī rì, qí kuì jù ér sǐ zhě, zhì bù dǎi yě.
夫能用人者，太上以德，其次以信，又其次則惟其權耳。人好逸而不憚勞，人好生而不畏死，自非有道之世，民視其君如父母，則權之所歸，冀依附之以取利名而已。裕若揭其懷來以告眾曰：吾且為天子矣，可以榮人富人，而操其生死者也。於是北歸之疲卒、西征之孤軍，皆倚之以効尺寸，而分利祿。如其不然，則勞為誰勞，死為誰死，則嚴刑以驅之而不奮。裕有以揣人心而固持之，劉穆之雖狡，且不測其機，而欲待之凱還之日，其媿懼而死者，智不逮也。

yīn shì ér zhī jìn zhī bì wáng yě jiǔ yǐ. xiè tài fù hōng, sī mǎ dào zǐ fù zǐ hūn yú yǐ bō è, ér jì yǐ jī bǎo bù zhī zhī ān dì, suī jī gōng lèi rén zhī tiān xià, rén qiě qù zhī, kuàng jìn yǐ bù dào ér dé zhī, yán jí bǎi nián ér wáng yǐ wǎn hū! jìn wáng jué yú xiào wǔ zhī mò nián, rén fāng zhōu yuán sì gù ér sī yuán zhǐ zhī wū, yù chéng qí xián yǐ shōu rén wàng, rén xū jì qí wèi tiān zǐ ér wèi zhī xiào sǐ, qí cuàn yě, shí qiě lì qí cuàn yān. suǒ è yú yù zhě, shì yě, cuàn yóu fēi qí dà è yě.
因是而知晉之必亡也久矣。謝太傅薨，司馬道子父子昏愚以播惡，而繼以饑飽不知之安帝，雖積功累仁之天下，人且去之，況晉以不道而得之，延及百年而亡已晚乎！晉亡決於孝武之末年，人方周爰四顧而思爰止之屋，裕乘其閒以收人望，人胥冀其為天子而為之効死，其篡也，時且利其篡焉。所惡於裕者，弒也，篡猶非其大惡也。

èr yī
二一

liú yù miè yáo qín, yù liú zhǎng ān jīng lüè xī běi, bù guǒ ér guī, ér zhōng yuán suì zhōng yú lún méi. shǐ chēng jiāng zuǒ sī guī, yù zhī shī shuō yě. wáng shěn máo fù zhī dú liú, qǐ yī bù yǒu sī guī zhī niàn hū? xī zhēng zhī shì, yī suì ér yǐ, fēi jiǔ yì yě. xīn pò rén guó, zǐ nǚ yù bó zú xì qí xīn, xiāo xióng zhě qǐ bì gù tǔ zhī ān hū? gù zhī yù liú jīng lüè zhě, yù zhī chū zhì, ér zào cì dōng guī zhě, yù zhī zhuǎn niàn yě. fū yù yù guī ér jí yú cuàn, gù qí qíng yǐ. rán shǐ yù jù guān zhōng, fǔ luò yáng, hàn tuò bá sì ér yíng hé běi, jù qū gài ér gù qín yōng, píng jǔ qú méng xùn ér shōu lǒng yòu, xūn yù dà, wēi yù zhāng, jìn zhī tiān xià qí jiāng ān wǎng? cáo pī zài yè, ér hàn xiàn yáo fèng yǐ xǐ shòu, xī bì fǎn jiàn kāng yǐ miàn shòu zhī yú jìn tíng hū? gài yù zhī běi fá, fēi tú shì wēi yǐ bī zhǔ rǎng duó, ér wú zhì yú zhōng yuán zhě, qīng ní jì bài, zhǎng ān shī shǒu, dēng gāo běi wàng, kǎi rán liú tì, zhì yù zài jǔ, zhǐ zhī zhě xiè huì zhèng xiān zhī yě. gài dāng rì zhī tān zuǒ mìng yǐ yì lì lù zhě, jì wú yuǎn zhì, yì wú dìng qíng, yù yù gū xíng qí zhì ér bù dé, zé jí jù yǐ xíng cuàn shì, yù zhī chū xīn yì chù yǐ.
劉裕滅姚秦，欲留長安經略西北，不果而歸，而中原遂終於淪沒。史稱將佐思歸，裕之師說也。王、沈、毛、傅之獨留，豈繄不有思歸之念乎？西征之士，一歲而已，非久役也。新破人國，子女玉帛足系其心，梟雄者豈必故土之安乎？固知欲留經略者，裕之初志，而造次東歸者，裕之轉念也。夫裕欲歸而急於篡，固其情已。然使裕據關中，撫雒陽，捍拓拔嗣而營河北，拒屈丐而固秦雍，平沮渠蒙遜而收隴右，勛愈大，威愈張，晉之天下其將安往？曹丕在鄴，而漢獻遙奉以璽綬，奚必反建康以面受之於晉廷乎？蓋裕之北伐，非徒示威以逼主攘奪，而無志於中原者，青泥既敗，長安失守，登高北望，慨然流涕，志欲再舉，止之者謝晦、鄭鮮之也。蓋當日之貪佐命以弋利祿者，既無遠志，抑無定情，裕欲孤行其志而不得，則急遽以行篡弒，裕之初心亦絀矣。

yù zhī wèi gōng yú tiān xià, liè yú cáo cāo, ér qí zhí rén cái yǐ zàn chéng qí dà jì, bù rú cāo yuǎn yǐ. cāo fāng jǔ shì jù yǎn zhōu, tā wù wèi huáng, ér jí yú yòng rén dǎi qí hòu ér pī yǔ ruì yóu duō de gāng zhí míng mǐn zhī cái, yǐ kuāng qí què shī. yù qǐ zì hán wēi, yǐ gǎn zhàn lì gōng míng, ér xióng xiá zì xǐ, yǔ shì dài fū zhī chòu wèi bù qīn, gù hú fān yán: yī tán yī yǒng, jìn shēn zhī shì fú còu guī zhī bù rú liú yì. dāng shí zài tíng zhī shì, wú yǒu wèi yù xīn fù zhě, gū shì yī jī qiǎo tài zòng zhī liú mù zhī, ér yòu sǐ yǐ fù liàng xú xiàn zhī xiè huì, jiē qīng zào ér wú dìng qíng zhě yě. gū wēi yuǎn chù yú wài, qiú yǐ zhì cháo tíng ér yáo shòu yǐ tiān xià yě, jì bù kě dé, qiě yǒu fǎn miàn xiāng jù zhī yōu, cǐ yù suǒ yǐ qì jì rú wěi ér jǐn yǐ piān ān cǎo qiè zhōng yě. dāng dài wú cái, ér yù yòu wú yù cái zhī dào yě. shēn cú ér shì duó xìng, kuàng wàng qí néng xiāng zuǒ yǐ chéng dǐ dìng zhī gōng zāi? cáo cāo zhī suǒ yǐ dé zhì yú tiān xià, ér dài qí zi shǐ cuàn zhě, dé rén gù yě. qǐ tú jiān xióng wèi rán hū? shèng rén yǐ rén yì qǔ tiān xià, yì shì qí rén ér yǐ yǐ.
裕之為功於天下，烈於曹操，而其植人才以贊成其大計，不如操遠矣。操方舉事據兗州，他務未遑，而亟於用人；逮其後而丕與叡猶多得剛直明敏之才，以匡其闕失。裕起自寒微，以敢戰立功名，而雄俠自喜，與士大夫之臭味不親，故胡藩言：一談一詠，搢紳之士輻湊歸之、不如劉毅。當時在廷之士，無有為裕心腹者，孤恃一機巧汰縱之劉穆之，而又死矣；傅亮、徐羨之、謝晦，皆輕躁而無定情者也。孤危遠處於外，求以制朝廷而遙授以天下也，既不可得，且有反面相距之憂，此裕所以汔濟濡尾而僅以偏安艸竊終也。當代無才，而裕又無馭才之道也。身殂而弒奪興，況望其能相佐以成底定之功哉？曹操之所以得志於天下，而待其子始篡者，得人故也。豈徒奸雄為然乎？聖人以仁義取天下，亦視其人而已矣。