yī
一

zhōng zōng sì wèi liǎng yuè, shī dé wèi zhe, ér wǔ shì yǔ péi yán jí fèi ér yōu zhī. sān yè quán shèng zhī tiān zǐ, rú duō xū qì yú jǐng zào zhī xián, rèn qí suǒ zhì, bǎi guān shī wèi, jìn wú gǎn yán zhě, wǔ shì hé yǐ dé cǐ yú tiān xià zāi? guó bì yǒu suǒ shì yǐ lì, dà chén zhě, suǒ shì yě. dà chén bǐng dào, ér tiān zǐ yǐ bù qīng, jí qí huái jiān, ér yóu yī tiān zǐ yǐ zì gù, wéi qí rèn zhòng ér wàng lóng, jiāo shēn ér wèi dìng, xiū qī xiāng yǐ ér qíng bù róng bù gù yě. ér gāo zōng zhī shì, dà yì yú shì. gāo zōng zài wèi sān shí sì nián, shàng shū lìng pū zuǒ yòu xiāng shì zhōng tóng píng zhāng shì jiē fǔ xiāng zhī rèn, wèi guó xīn lǚ zhě yě, ér zhà jìn zhà tuì, shī qí wèi zhě sì shí sān rén, jìn bù zhī qí suǒ zì, tuì bù zhī qí suǒ wáng, wú yǒu yī rén wèi gāo zōng suǒ dǔ xìn ér gù rèn zhě, dà chén zhī jiàn, yú cǐ jí yǐ. zhǎng sūn wú jì chǔ suì liáng yú zhì níng gāo jì fǔ zhāng xíng chéng, tài zōng suǒ rèn yǐ fǔ jǐ zhě yě, biǎn sǐ chù fèi, bù néng yǐ yī rì ān yǐ, bǎo lù wèi yǐ lìng zhōng, wéi huái jiān zhī lǐ jī ěr. zì shì ér wài, ruò hán yuàn lái qí dù zhèng lún liú rén guǐ shàng guān yí liú xiáng dào, jiào wú fù zhī shāng, ér chì zuì xuán jiā, xìng miǎn zhě yì tuō yú shǒu biān yǐ miǎn huò. ruò qí tā qiè wèi huái lù zhī xiāo xiǎo, wù lùn lǐ yì fǔ xǔ jìng zōng zhī wèi tōng guó suǒ zhǐ shù jí ruò yǔ wén jié liǔ shì cuī dūn lǐ xīn mào jiāng xǔ yǔ shī dòu dé xuán lè yàn wěi sūn chù yuē jiāng kè yán lì běn lù dūn xìn yáng hóng wǔ dài zhì dé lǐ ān qī zhāng wén guàn zhào rén běn hǎo chù jùn lái héng xuē yuán chāo gāo zhì zhōu zhāng dà ān cuī zhī wēn wáng dé zhēn guō dài jǔ cén zhǎng qiàn wèi xuán tóng zhě, jiē jié bù zú yǐ shǒu guǎn kù, cái bù zú yǐ lǐ xià yì, huò xún cì ér shēng, huò yī yán ér hé, huò qū qí jìng ér guǐ yù, jìng xiāng zhǒng yǐ zàn tiān gōng. zhì qí gù mìng tuō gū wěi bì jiǔ dǐng zhě, zé péi yán liú jǐng xiān guō zhèng yī èr sān wú lài zhī tú yě. wū hū! è yǒu rèn fǔ bì dà chén rú cǐ zhī qīng, ér guó kě bù wáng zhě hū?
中宗嗣位兩月，失德未著，而武氏與裴炎亟廢而幽之。三葉全盛之天子，如掇虛器於井竈之閒，任其所置，百官屍位，噤無敢言者，武氏何以得此於天下哉？國必有所恃以立，大臣者，所恃也。大臣秉道，而天子以不傾，即其懷奸，而猶依天子以自固，唯其任重而望隆，交深而位定，休戚相倚而情不容不固也。而高宗之世，大異於是。高宗在位三十四年，尚書令仆左右相侍中同平章事皆輔相之任，為國心膂者也，而乍進乍退，屍其位者四十三人，進不知其所自，退不知其所亡，無有一人為高宗所篤信而固任者，大臣之賤，於此極矣。長孫無忌、褚遂良、于志寧、高季輔、張行成，太宗所任以輔己者也，貶死黜廢，不能以一日安矣，保祿位以令終，唯懷奸之李勣耳。自是而外，若韓瑗、來齊、杜正倫、劉仁軌、上官儀、劉祥道，較無覆之傷，而斥罪旋加，倖免者亦托於守邊以免禍。若其他竊位懷祿之宵小，勿論李義府、許敬宗之為通國所指數；即若宇文節、柳奭、崔敦禮、辛茂將、許圉師、竇德玄、樂彥瑋、孫處約、姜恪、閻立本、陸敦信、楊弘武、戴至德、李安期、張文瓘、趙仁本、郝處俊、來恆、薛元超、高智周、張大安、崔知溫、王德真、郭待舉、岑長倩、魏玄同者，皆節不足以守筦庫，才不足以理下邑，或循次而升，或一言而合，或趨歧徑而詭遇，競相踵以贊天工。至其顧命託孤委畀九鼎者，則裴炎、劉景先、郭正一二三無賴之徒也。嗚呼！惡有任輔弼大臣如此之輕，而國可不亡者乎？

fū gāo zōng róu nuò zhī zhǔ yě, róu zhě yì yǐ hé, rán ér nán yǐ lí yě, nǎi hé zhī yì ér lí zhī yì yì zhě, hé yě? wéi qí yí ér yǐ yǐ. yí zhě, jǐ xīn zhī suǒ zì mí, rén qíng zhī suǒ zì jiě zhě yě. gāng ér zé wù yǐ shèn yě, zé yí róu ér zì xìn wú jù yě, zé yí liǎng zhě yì qù tóng guī, yǐ zhào bài wáng yī yě. gāng bù yǐ jué xié zhèng, ér yǐ xíng cāi zhì róu bù yǐ ān shàn lèi, ér yǐ tīng chán yú cāi zhì shēng yú xīn, chán yú xìng yú wài, yú shì hū rén jiē kě xiāng, rén jiē bù kě xiāng yě, rén jiē kě chì ér kě zhū yě. wèi dà chén zhě, shì huáng gé wèi chuán shě, yōu yōu yú lái qù, ér mò lù qí jūn qīn, bù yì yí hū! mèng zǐ yuē: wáng wú qīn chén yǐ. wú qīn chén, zé bù kě yǐ wèi fù mǔ, péi yán piàn yǔ zhī shī yì, ér fèi zhōng zōng rú mén shī yú kūn zhōng, fù xī xù zāi? fū xiāng dài tiān gōng, tiān zhī suǒ bì rén zhī suǒ guī yě tiān xià bù néng zhī qí xìng zì, nì chén bù xiè fèng wèi shī guī, yàn qī xiāo xiǎo, hù zhǎng cún zhī shì, yǐ yì zhòu huái zhòu tuì zhī bǐ fū, tán xiào ér yí zōng shè, yī duō yí zhī suǒ bì zhì yě. shěn chá luàn yuán, kě yǐ zhī suǒ yáo lái yǐ.
夫高宗柔懦之主也，柔者易以合，然而難以離也，乃合之易而離之亦易者，何也？惟其疑而已矣。疑者，己心之所自迷，人情之所自解者也。剛而責物已甚也，則疑；柔而自信無據也，則疑；兩者異趣同歸，以召敗亡一也。剛不以決邪正，而以行猜忮；柔不以安善類，而以聽讒諛；猜忮生於心，讒諛興於外，於是乎人皆可相，人皆不可相也，人皆可斥而可誅也。為大臣者，視黃閣為傳舍，悠悠於來去，而陌路其君親，不亦宜乎！孟子曰：「王無親臣矣。」無親臣，則不可以為父母，裴炎片語之失意，而廢中宗如捫蝨於褌中，復奚恤哉？夫相代天工，天之所畀、人之所歸也；天下不能知其姓字，逆臣不屑奉為蓍龜，艷妻宵小，怙長存之勢，以役驟淮驟退之鄙夫，談笑而移宗社，一多疑之所必致也。審察亂源，可以知所繇來矣。

èr
二

shēn tiān xià zhī dà yì, ér zhí yán zhě fēi qí rén, shì yǐ duò yì, ér yì suì bù kě fù shēn. qí huán gōng bù zé chǔ zhī jiàn wáng, zì fǎn qí bù zú yǐ shēn dà yì, níng què yān ér ruò yǒu suǒ qí, suī wú kě qí, chǔ zhōng zhuì zhuì rán yí qiě yǒu zé zhī zhě, tiān xià yì yóng yóng rán jǐ yǒu zé zhī zhě, gù cáo guì zhī dài fū, yóu gǎn bǐng gōng lùn yǐ ōu yín, ér chǔ zhōng bù gǎn miè zōng zhōu qiān jiǔ dǐng, yì yǐ bù xiè ér wèi jù duò yě. fū qí huán, fāng bó yě, gù zhí yán shēn yì zhī rén yě, xī wèi bù kě? rán ér bù kě zhě, nèi shěng qí qíng, qiú yǐ xióng zhǎng zhū hóu ér bà zhī, fēi guǒ xù zōng zhōu yù yǐ fù zōng zhōu zhī xù yě. fēi qí qíng zé fēi qí rén yǐ, zì wèn ér zhī zhī, tiān xià jiē zhī zhī, luàn zéi yì jù zhī zhī. qí qíng bù zhì, qí rén bù zú wèi, nǎi tú hào yú tiān xià yuē: wú yǐ shēn dà yì yě. tiān xià fú yǔ, luàn zéi fú dàn, gū qǐ wú yuán, zhōng yǐ sàng bài, zé luàn zéi zhī yàn yì yán, ér tiān xià zhī shì yī pū ér bù kě fù zhāng. yì zhī bù kě xí qǔ, ér bì běn yú fū rén zhī xīn, yì yán yǐ zāi!
伸天下之大義，而執言者非其人，適以墮義，而義遂不可復伸。齊桓公不責楚之僭王，自反其不足以伸大義，寧闕焉而若有所俟，雖無可俟，楚終惴惴然疑且有責之者，天下亦顒顒然幾有責之者，故曹、檜之大夫，猶敢秉公論以謳吟，而楚終不敢滅宗周、遷九鼎，義以不褻而未遽墮也。夫齊桓，方伯也，固執言伸義之人也，奚為不可？然而不可者，內省其情，求以雄長諸侯而霸之，非果恤宗周、欲以復宗周之緒也。非其情則非其人矣，自問而知之，天下皆知之，亂賊亦具知之。其情不至，其人不足畏，乃徒號於天下曰：「吾以伸大義也。」天下弗與，亂賊弗憚，孤起無援，終以喪敗，則亂賊之燄益炎，而天下之勢一撲而不可復張。義之不可襲取，而必本於夫人之心，亦嚴矣哉！

lǐ jìng yè qǐ bīng tǎo wǔ shì, suǒ yǔ gòng shì zhě, luò bīn wáng dù qiú rén wèi sī wēn, jiē shī zhí yuàn wàng, ér fēi guǒ yǐ zhōng zōng zhī fèi wèi dòng zhòng zhī chén yě. jìng yè yǐ gōng chén zhī yì, shì zài qí jiān, kuī yú xián xì, cháo quán bù shǔ, huái fèn yǐ qǐ, guān qí qǔ rùn zhōu xiàng jīn líng, yǐ dìng bà jī ér yīng wáng qì, bù guǐ zhī qíng, tiān dì guǐ shén zhāo jiàn ér bù kě qī, tú jiàn gǔ yǐ hào yú tiān xià yuē: wú wèi huò zi mèng huán jūn shān zhī gē kū yě. nèi xié dài táng zhī sī, wài jiǎ cún táng zhī jī, yì kě qǔ yě, zé xiāo rén zhī qiǎo jué, dàn néng lín lí kāng kǎi wèi zhōng fèn zhī yán, ér jí yòu yú tiān zhù yú rén, tiān qí mèng mèng rén qí xū yǒu ěr ér wú xīn hū? yú shì bīng bài shēn sǐ, ér sì shì yǐ hòu, sì hǎi zhào rén zhī zhòng, wú yǒu yī fū yān wèi táng bēi zōng shè zhī lún méi, jiē yuē yì bù kě shēn, zéi bù kě tǎo. tiān yí táng zuò, yì jiāng rú zhī hé zāi!
李敬業起兵討武氏，所與共事者，駱賓王、杜求仁、魏思溫，皆失職怨望，而非果以中宗之廢為動眾之忱也。敬業以功臣之裔，世載其奸，窺覦閒隙，朝權不屬，懷忿以起，觀其取潤州、向金陵，以定霸基而應王氣，不軌之情，天地鬼神昭鑒而不可欺，徒建鼓以號於天下曰：「吾為霍子孟、桓君山之歌哭也。」內挾代唐之私，外假存唐之跡，義可取也，則宵人之巧譎，但能淋漓慷慨為忠憤之言，而即佑於天、助於人，天其夢夢、人其胥有耳而無心乎？於是兵敗身死，而嗣是以後，四海兆人之眾，無有一夫焉為唐悲宗社之淪沒，皆曰「義不可伸，賊不可討」。天移唐祚，抑將如之何哉！

dà yì zhī duò, duò yú jìng yè zhī yī xí yě, wú qíng zhī wén, qiǎo yán pò yì, zhēn rén zhī lèi, wèi jiān rén zhī fěi xiào, ér rì yuè hūn mái, yāo hú shū xiào, fù shuí yǔ jìn zhī zāi? gù jìng yè zhī bài, wǔ shì zhī zī yě jìng yè zhī qǐ, bīn wáng zhī xí, bì bài zhī fú yě. zhōng chén xiào zǐ yǐ wú sī zhī zhì shēn bù róng yǐ zhī yì, suī bài suī jiān, bù huàn wú jì wǒ yǐ xìng zhě, wéi gū qíng zhī zài liǎng xián, qún hāo yīn yūn, bǎi nǜ bǎi zhé, liú xiě chéng chuān, jī hái rú mǎng, ér bù néng duó yě. qún bù chěng zhī tú, tuō yì yǐ qiú yíng, ér hòu yì jué yú rén xīn, bēi fū!
大義之墮，墮於敬業之一檄也，無情之文，巧言破義，貞人之淚，為奸人之誹笑，而日月昏霾，妖狐書嘯，復誰與禁之哉？故敬業之敗，武氏之資也；敬業之起，賓王之檄，必敗之符也。忠臣孝子以無私之志伸不容已之義，雖敗雖殲，不患無繼我以興者，唯孤情之在兩閒，群蒿絪縕，百衄百折，流血成川，積骸如莽，而不能奪也。群不逞之徒，托義以求盈，而後義絕於人心，悲夫！

sān
三

zì huò guāng xíng fēi cháng zhī shì, ér sī mǎ yì huán wēn xiè huì fù liàng xú xiàn zhī tuō yǐ chóu jī sī, péi yán zàn wǔ shì fèi zhōng zōng lì yù wáng, yì qí gù zhì yě. bù rán, è yǒu sì wèi liǎng yuè, shī dé wèi zhāng, piàn yán zhī wàng, ér wèi zhī chén zhě jù gèng zhì zhī rú pū lì zhī rèn shǐ hū? yán zhī bù zì chuāi yě, bù zhī qí quán yǔ jiān chū wǔ shì zhī xià bèi xǐ ér wú suàn, qiě wèi yù wáng lì ér jǐ jū zhèn shì zhī gōng, qí yù jǐn rú huò shì zhī chéng quán yǔ yì wēn zhī tú zuǎn yě, jiē bù kě zhī rán shí kě wèi, zé jìn ér kuī tiān wèi, shí wèi kě, yì zú yǐ yā tiān xià ér yǒng qí fù guì qǐ yì yī wèi wǔ shì yòng, ér yù wáng fú jì gōng zhōng, chéng sì sān sī xiān jǐ ér wèi jié zú yě zāi? qí qǐng fǎn zhèng yù wáng yě, yì wēn zhī xīn, tiān xià hòu shì yǒu mù yǒu xīn zhě zhī zhī, ér qǐ wǔ shì zhī bù jué xié? jiā wú dān shí zhī chǔ, shì qīng qǐng fǎn zhèng yú yù wáng, shì zhōng cóng zi xiān xiān wàng sǐ yǐ sòng yuān, shì yì yǐ cǐ ér xié tāo tiān zhī dǎn, jiě tiān zǐ zhī xǐ fú yǐ gèng shòu yī rén, zé qí sì shì ér fēi zhě, shì wáng mǎng zhī gōng jiǎn chéng wú yǐ guò. ér wǔ shì fēi yuán hòu, jǐ fēi wǔ shì zhī yīn zú, wàng shēng fēi fèn zhī xiǎng, zé bái zhòu jué jīn, jiàn jīn ér bù jiàn rén, qí yú yì shén yǐ.
自霍光行非常之事，而司馬懿、桓溫、謝晦、傅亮、徐羨之託以讎基私，裴炎贊武氏廢中宗立豫王，亦其故智也。不然，惡有嗣位兩月，失德未彰，片言之妄，而為之臣者遽更置之如仆隸之任使乎？炎之不自揣也，不知其權與奸出武氏之下倍蓰而無算，且謂豫王立而己居震世之功，其欲僅如霍氏之乘權與懿、溫之圖纂也，皆不可知；然時可為，則進而窺天位，時未可，抑足以壓天下而永其富貴；豈意一為武氏用，而豫王浮寄宮中，承嗣、三思先己而為捷足也哉？其請反政豫王也，懿、溫之心，天下後世有目有心者知之，而豈武氏之不覺邪？家無甔石之儲，似清；請反政於豫王，似忠；從子仙先忘死以訟冤，似義；以此而挾滔天之膽，解天子之璽紱以更授一人，則其似是而非者，視王莽之恭儉誠無以過。而武氏非元後，己非武氏之姻族，妄生非分之想，則白晝攫金，見金而不見人，其愚亦甚矣。

zì yán jiān bù chóu ér shòu shǒu yú dū shì, ér hòu quán jiān zhī zhà qióng, hòu shì zuǒ mìng zhī jiān, wú yǒu gǎn jiè kǒu yī huò yǐ kuáng chěng zhě, liú jì shù miáo fù liú zhèng yàn yǐ nèi shù wǔ fū zhòu shì zhī ér xuán jiù zhū yí, bù zú yǐ dòng tiān xià yǐ. yán zhī zhū sǐ, tiān qí jiǎ shǒu wǔ shì yǐ zhèng gāng cháng yú wàn shì yǔ!
自炎奸不讎而授首於都市，而後權奸之詐窮，後世佐命之奸，無有敢藉口伊、霍以狂逞者，劉季述、苗傅、劉正彥以內豎武夫驟試之而旋就誅夷，不足以動天下矣。炎之誅死，天其假手武氏以正綱常於萬世與！

sì
四

jiāng gè yǒu qí jūn ér guó jiāng, jiāng gè yǒu qí jūn ér guó luàn, táng zhī jì shì, wài yí zhī huò qiǎn, guó lǚ pò jūn lǚ bēn ér bù wáng, rán tiān xià fēn liè, yǐ zhōng yú wǔ dài, jiē cǐ xiàn yě.
將各有其軍而國疆，將各有其軍而國亂，唐之季世，外夷之禍淺，國屢破、君屢奔、而不亡，然天下分裂，以終於五代，皆此縣也。

jiāng gè yǒu qí jūn, yú shì jiān jūn shè yān. zhōng rén jiān jūn, táng zhī dà dù yě, qí shǐ yǐ yù shǐ jiān zhī, jiào zhōng rén wèi yù yǐ, rán jí yǐ yù shǐ jiān jūn, ér jūn bù bài zhě yì xiān yǐ. jì mìng jiāng yǐ jiāng bīng, ér bì shǐ yù shǐ jiān zhī zhě, yì shì zhī bù róng yǐ yě. jiāng gè yǒu qí jūn, ér jiāo bèi yǐ jiàn pàn zhě wù lùn yǐ jí qí bù rán, cháo tíng zhī yì zhǐ bù xíng yú jiāng chǎng, ér yǎng kòu yǐ xí quán, nǜ suō yǐ shī jī, qiān yán yǐ mí, qíng shì zhī suǒ bì yǒu, ér wèi guó zhī dà huàn. tiān zǐ dà chén bù néng zuò shòu qí kùn, zé wěi zhī jiān jūn yǐ jué xíng shàng yì, gù yuē bù róng yǐ yě. rán ér qí jūn bì bài, wèi yǒu shuǎng yān zhě yǐ.
將各有其軍，於是監軍設焉。中人監軍，唐之大蠹也，其始以御史監之，較中人為愈矣，然即以御史監軍，而軍不敗者亦鮮矣。既命將以將兵，而必使御史監之者，亦勢之不容已也。將各有其軍，而驕悖以僭叛者勿論已；即其不然，朝廷之意指不行於疆場，而養寇以席權，恧縮以失機，遷延以糜，情事之所必有，而為國之大患。天子大臣不能坐受其困，則委之監軍以決行上意，故曰不容已也。然而其軍必敗，未有爽焉者矣。

jiān jūn zhě ér yǔ jiāng hé, zé hé qǔ yú jiān jūn? ér zī jiāng yǐ kǒu shí, yuē: fū jiān jūn zhě, mù jī xīn zhī ér xìn yǐ wèi bì rán yǐ. jiān jūn zhě ér yǔ jiāng yì, yú shì jiāng bù néng zì shěn qí jìn zhǐ, yǐ tīng zhī yǔ bīng bù xí yú dí bù shěn zhī rén. chuán yǒu zhī yuē: jiāng dé qí rén, ér shǐ gāng bì bù rén zhě cān yān, zé bài. jiān jūn zhě, fēi bì gāng bì bù rén yě, ér yù shǐ zhě, yǐ fēng cái wú dàn yú dà lì, chí wén fǎ yǐ zé gōng xiào zhě yě. zé gōng xiào zhě bì yǒng yú jìn, zé gāng chí wén fǎ ér wú suǒ dàn, zé bì jū cháo duān xí qīng yàn ér bù yǔ shì zú zhī gān kǔ xiāng yù, zé bù rén. yè rèn zhī yǐ gāng bì bù rén zhī rèn, suī róu hé zhī shì, yì biàn qí sù shàng ér miǎn wèi jué liè. qiě róu hé zhī shì, gù bù lè shòu jiān jūn zhī rèn qí lè rèn zhě, bì qí xǐ gōng hǎo jìng yǐ cháng shì wèi néng zhě yě.
監軍者而與將合，則何取於監軍？而資將以口實，曰：夫監軍者，目擊心知而信以為必然矣。監軍者而與將異，於是將不能自審其進止，以聽之與兵不習、於敵不審之人。傳有之曰：「將得其人，而使剛愎不仁者參焉，則敗。」監軍者，非必剛愎不仁也，而御史者，以風裁無憚於大吏，持文法以責功效者也。責功效者必勇於進，則剛；持文法而無所憚，則愎；居朝端、習清晏、而不與士卒之甘苦相喻，則不仁。業任之以剛愎不仁之任，雖柔和之士，亦變其素尚而勉為決裂。且柔和之士，固不樂受監軍之任；其樂任者，必其喜功好競以嘗試為能者也。

qiě fú cháo tíng zhī shǐ jiān jūn, qí bì yǒu suǒ shǔ yì yǐ. tiān zǐ yǒu yù sù zhī xīn, zǎi xiàng yǒu fèn gōng zhī zhì, jì chén xù kuì zhī nán, jìn kòu zhī jiàn shēn jì qū zhú zhī sù jiāng suī wú yǎng kòu wèi dí zhī qíng, ér zài tíng gù yí qí qián què cāo cǐ wèi lǜ, zé zì fēi shào nián qīng ruì xié zhì zì jīn yǐ ào hū yuán róng zhě, gù mò zhī shǐ yě. wú gǎn sǐ zhī xīn, wú bì shèng zhī móu, wú jīn quán sān jūn zhī shēng sǐ yǐ gù bāng běn zhī qíng, yì wú jūn fù shòu zhū zhī fǎ yǐ suí qí hòu, rú shì ér bù náo jiāng yǐ qǔ bài yě, bì bù dé yǐ. nǎi qí shè zhī zhī yáo, zé wéi jiāng gè yǒu qí jūn, ér tiān zǐ dà chén bù néng gù xìn zhī yě.
且夫朝廷之使監軍，其必有所屬意矣。天子有欲速之心，宰相有分功之志，計臣恤饋之難，近寇之薦紳冀驅逐之速；將雖無養寇畏敵之情，而在廷固疑其前卻；操此為慮，則自非少年輕銳、挾智自矜、以傲忽元戎者，固莫之使也。無敢死之心，無必勝之謀，無矜全三軍之生死以固邦本之情，抑無軍覆受誅之法以隨其後，如是而不撓將以取敗也，必不得矣。乃其設之之繇，則惟將各有其軍，而天子大臣不能固信之也。

táng chū fǔ bīng fāng jiàn, jūn zhèng yī tǒng yú tiān zǐ, shòu yuè ér jūn fēi qí jūn, zhèn lǚ ér zhòng fēi qí zhòng, gù suī wǔ shì zhī cāi yí, ér rèn jiāng yǐ wèi yǐ. fēi wǔ shì zhī néng jiāng wù èr, lǐ xiào yì chéng wù tǐng yǐ fēn kǔn lì xiào zhī yuán róng, shā zhī liú zhī ér bù gǎn jù mìng, zé yì wú suǒ yòng jiān jūn wèi yǐ. fēi wǔ shì zhī néng jiāng jiāng yě, fǔ bīng dìng jūn zhèng yī ér zhǐ bì zhī xíng shì chéng yě. rán qí shǐ fǔ bīng chū jiàn yú yòng wǔ zhī yú ér bīng gù jìng, zé jiāng kě wú bīng, ér wéi shàng zhī shǐ. yī zài chuán ér fǔ bīng zhī sǐ zhě sǐ lǎo zhě lǎo yǐ, àn jí qiú bīng ér ruò bù kān yòng yǐ, shì bì gǎi wèi zhào mù, bù dé bù shòu jiāng yǐ jūn yǐ gù jiān jūn fù shè ér zhōng rén rèn zhī, yōng zhǔ zhì chén suǒ bù róng yǐ zhī luàn zhèng yě. fū rèn jiāng yǐ jūn, ér jīng yú zé jiāng, shèn yú chí quán, tiān zǐ zhī míng wēi xíng yú wàn lǐ, ér bù jiǎ xīn jìn xǐ gōng zhī tú náo zhǎng zi zhī quán, fū nǎi wèi zhī jiāng jiāng wéi xī hàn wèi néng rán, qǐ wǔ shì suǒ kě dǎi zāi?
唐初府兵方建，軍政一統於天子，授鉞而軍非其軍，振旅而眾非其眾，故雖武氏之猜疑，而任將以為矣。非武氏之能將勿貳，李孝逸、程務挺以分閫立效之元戎，殺之流之而不敢拒命，則亦無所用監軍為矣。非武氏之能將將也，府兵定、軍政一、而指臂之形勢成也。然其始府兵初建於用武之餘、而兵固競，則將可無兵，而唯上之使。一再傳而府兵之死者死、老者老矣，按籍求兵而弱不堪用矣，勢必改為召募，不得不授將以軍矣；故監軍復設而中人任之，庸主忮臣所不容已之亂政也。夫任將以軍，而精於擇將，慎於持權，天子之明威行於萬里，而不假新進喜功之徒、撓長子之權，夫乃謂之將將；唯西漢為能然，豈武氏所可逮哉？

wǔ
五

shè dà nán, tú dà gōng, yīn shí yǐ jì, cún shè jì yú yǐ wáng ér wú jué liè zhī shāng, lùn zhě yuē fēi wěi qū yǐ yòng jī quán zhě bù kè, ér fēi rán yě, yì wéi chí dà zhèng yǐ zì chù yú bù náo ér yǐ yǐ. yǐ jī quán zhì wù zhě, wù yì yǐ jī quán yīng zhī, jūn zǐ gù bù rú jiān rén zhī xiǎn zhà, ér jūn zǐ xiān qīng yǐ zhèng zì chù, lì yú bù kě náo zhī dì, ér tiān shí rén shì zì yǔ zhī xiāng yīng. gù suǒ wèi shè jì chén zhě wú tā, wéi zhèng ér yǐ yǐ. kǒng róng zhī bù néng zhé cáo cāo yǐ quán hàn zhě, kāng kǎi yīng duō ér dàng yì yú zhǔn shéng zhě bù shǎo, cāo yǒu yǐ dào chí zhī yě. zhōu yǐ dài yuān mì móu kuāng zhǔ ér sǐ yú wáng dūn, jǐ yǐ wáng jìn, fū yì zì yǒu jiù yān. fèn ér huò jī, zhì ér huò guǐ, liǎng zhě bìng jūn, ér zhì zhī liú yú guǐ zhě, qí bài yóu shén. suī yǒu qí jiān jù duì shā rén rú mǎng zhī qì yàn, ér zhì yú shān qiáo yuè zhì shǒu sāi bù biàn zhī qián, zé qì wèi zhī liǎn, ér qíng wèi zhī zhé. wū hū! sī dí liáng gōng zhī suǒ yǐ bù kě jí yě.
涉大難，圖大功，因時以濟，存社稷於已亡而無決裂之傷，論者曰「非委曲以用機權者不克」，而非然也，亦唯持大正以自處於不撓而已矣。以機權制物者，物亦以機權應之，君子固不如奸人之險詐，而君子先傾；以正自處，立於不可撓之地，而天時人事自與之相應。故所謂社稷臣者無他，唯正而已矣。孔融之不能折曹操以全漢者，忼慨英多而盪軼於準繩者不少，操有以倒持之也。周顗、戴淵密謀匡主而死於王敦，幾以亡晉，夫亦自有咎焉。憤而或激，智而或詭，兩者病均，而智之流於詭者，其敗尤甚。雖有奇奸巨憝殺人如莽之氣焰，而至於山喬嶽峙守塞不變之前，則氣為之斂，而情為之折。嗚呼！斯狄梁公之所以不可及也。

huò yuē: gōng zhī suǒ yǐ dé wǔ shì zhī xīn ér wéi yán shì tīng, shù hǔ chén yú zuǒ yòu ér wǔ shì bù yí, cǐ bì yǒu xùn rén zhī shēn jī, yǐ dé dāng yú wǔ shì, ér hòu shǐ wèi jǐ yòng. kǎo gōng zhī shēng píng, qǐ qí rán hū? dāng gāo zōng shí, fāng wèi dà lǐ chéng, gāo zōng yù shā dào fá zhāo líng bǎi zhě, gōng chí fǎ yǐ kàng zhēng, shàng nù jiàn jiā ér zhōng bù yí jí kù lì héng xíng zhī jì, wèi níng zhōu cì shǐ, yǐ kuān rén huò bǎi xìng zhī xīn zài cì yù zhōu, àn yuè wáng zhēn zhī yù, mì zòu bǎo quán zuò zhǎn zhě liù qī bǎi jiā, dāng jí méi zhě wǔ qiān yú kǒu miǎn zhī cǐ qǐ cháng yǒu gū shàng wěi suí ér yǔ shì tuī yí yǐ qiú qū jì zhī xīn hū? qí yóu hè rán yǔ rì yuè zhēng guāng zhě, mò ruò ān fǔ jiāng nán ér fén yín cí yī qiān qī bǎi yú suǒ. shì jǔ yě, yí fū qīng lǜ rèn qì zhě yì néng wèi zhī, ér gù bù néng yě. guǐ shén zhě, jí rén xīn ér zài zhě yě, yī wǎng ér hàn rán yǐ xìng, qì suī shèng, xīn zhī zhuì zhuì zhě ruò huò chè zhī, mèi mèi zhī shì mín, jìng qǐ ér náo zhī, fēi xīn fú yú dào ér tiān xià gòng fú qí xīn zhě, wèi yǒu bù chí chú ér qián què zhě yě, gù yuē hè rán yǔ rì yuè zhēng guāng zhě yě. yáo cǐ sī zhī, wéi yǐ dào wèi xīn, yǐ xīn wèi shǒu, tǎn rán wú suǒ yí lǜ, qí shì yāo yín xiōng hěn zhī wǔ shì, yóu fū rén yě, bù jiàn kě yōu, bù jiàn kě jù. qǐng fù lú líng, ér shù zhāng jiǎn zhī děng yú jīn yào, wǔ shì zhuó jiàn qí qíng ér zì bù néng wéi, qǐ yǒu tā zāi? wú bù zhèng zhī yán, wú bù zhèng zhī xíng, wú bù zhèng zhī zhì ér yǐ yǐ.
或曰：「公之所以得武氏之心而唯言是聽，樹虎臣於左右而武氏不疑，此必有巽人之深機，以得當於武氏，而後使為己用。」考公之生平，豈其然乎？當高宗時，方為大理丞，高宗欲殺盜伐昭陵柏者，公持法以抗爭，上怒洊加而終不移；及酷吏橫行之際，為寧州刺史，以寬仁獲百姓之心；再刺豫州，按越王貞之獄，密奏保全坐斬者六七百家，當籍沒者五千餘口免之；此豈嘗有姑尚委隨而與世推移以求曲濟之心乎？其尤赫然與日月爭光者，莫若安撫江南而焚淫祠一千七百餘所。是舉也，疑夫輕率任氣者亦能為之，而固不能也。鬼神者，即人心而在者也，一往而悍然以興，氣雖盛，心之惴惴者若或掣之，昧昧之士民，競起而撓之，非心服於道而天下共服其心者，未有不踟躇而前卻者也，故曰赫然與日月爭光者也。繇此思之，唯以道為心，以心為守，坦然無所疑慮，其視妖淫兇狠之武氏，猶夫人也，不見可憂，不見可懼。請復廬陵，而樹張柬之等於津要，武氏灼見其情而自不能違，豈有他哉？無不正之言，無不正之行，無不正之志而已矣。

huò yuē: gōng gǒu tè lì zì zhèng, wú suǒ yòng qí jī quán, zé hú bù jié shēn bù shì, zhuō rán ér wú néng měi rǔ nǎi gū shì zhī ér hòu tú zhī, zé yì quán yě, ér fēi zhèng yě. yī yuē: wǔ shì wú zhōng cuàn zhī lǐ, táng wú kě wáng zhī shì, tiān xià kuì kuì fú zhī chá ěr. sān sī chéng sì yǐ wú lài xiǎo rén yín hūn zuì mèng ér jié shì jǐng chuí mái zhī dǎng, zhú shēng kuáng fèi, yōng rén shì zhī, rú tuī chē yú tài xíng zhī xiǎn, dà rén jūn zǐ shì zhī, yī wěi kě háng zhī qiǎn zhě yě, bǐng zhèng zhì zhī ér yǒu yú, hé wèi qì kě wèi zhī shí, rèn qí yuè luàn, yǐ dài nán yáng zài qǐ, shǐ xiāo wáng mǎng yú jiàn tái, ér yí zhōng yuán zhī liú xiě hū? tiān xià wú zhèng rén ér hòu yǒu yāo luàn, cóng hú shān zú yǐ huò rén zhī shì tīng, wǔ shì yì yóu shì ér yǐ. fàn wǒ chí qū, wú qiú bù huò, gōng yì tǎn rán xíng zhī, ér hé jī quán zhī zú yún!
或曰：「公苟特立自正，無所用其機權，則胡不潔身不仕，卓然而無能浼辱；乃姑事之而後圖之，則抑權也，而非正也。一曰：武氏無終篡之理，唐無可亡之勢，天下憒憒弗之察耳。三思、承嗣以無賴小人淫昏醉夢而結市井椎埋之黨，逐聲狂吠，庸人視之，如推車於太行之險，大人君子視之，一葦可杭之淺者也，秉正治之而有餘，何為棄可為之時，任其爚亂，以待南陽再起，始梟王莽於漸台，而貽中原之流血乎？天下無正人而後有妖亂，叢狐山足以惑人之視聽，武氏亦猶是而已。范我馳驅，無求不獲，公亦坦然行之，而何機權之足雲！

liù
六

yí dí zhī róu zhōng guó, fēi yí dí zhī yǒu yú lì, yì fēi bì yǒu gù huò zhī xīn yě, zhōng guó zhì zhī ěr. zhì zhī zhě yǒu èr, tān qí lì tān qí gōng yě. tān qí huò huì ér yǐ lái xiǎng lái wáng wèi měi míng, yú shì kāi guān yǐ yán zhī, shǐ wán zhōng guó ér xiàn wú ráo fù, yǐ qǐ qiè lüè zhī xīn. gù zhōu gōng jù yuè shang zhī gòng, ér yuē: dé bù jí yān, bù xiǎng qí gòng. wèi dé néng jí zhě, fēn wú lì yǐ lài zhī, shǐ shòu wú huàn yǎng, ér fù lǎo zǐ dì lè xiào yì shǐ yǐ bù rěn pàn yě. bù rán, tān qí lì ér bǐ qiě yǐ lì wèi ěr, huò wú chén mín zhī zhì, zé cù qǐ ér tiān xià qiě lì lài zhī yǐ bù yǔ zhēng qiě qí chuí xián wú jǐn qǐ zhēn huá ér bù dé suì zhě, chù dú yǐ shēn, fā ér bù kě è yě. qì dān nǚ zhí jiē shǐ yǐ gòng lái, ér zhōng xiāng qīn miè, qí bì rán zhě yī yě. tān bù máo zhī tǔ, ér yǐ pì tǔ fú yuǎn wèi gōng míng, yú shì dù yuè jué xiǎn, yú shā qì tī chóng shān shān yōu qìng yǐ jiǎo qí jié bù xìng ér bài, zé wěi zhī yǐ rù, xìng ér shèng, ér kuì xiāng xún, zhōu chē xiāng jiē, bá mù yí xiǎn, liáng shuǐ líng bīng, shǐ wèi tǎn dào. jiǎ yuē: wǒ néng wǎng, kòu yì néng wǎng. tuī cǐ yán zhī, wǒ néng wǎng, kòu gù néng lái, shěn yǐ. gù guāng wǔ bì guān, ér hé huáng gǒng gù. tiān dì shè xiǎn yǐ xiàn huá yí, rén lì bù tōng, shù bǎi lǐ ér rú gé shì, mù zǔ xīn huī, róng xīn zhī suǒ zì jí yě. zhōng guó zhī xíng shì, dōng yǒu jù hǎi, xī yǒu chóng shān, shān zhī xiǎn, bù dí hǎi zhī shí yī yě. rán hú yuán fàn zhōu yǐ zhēng wō, wěi shù wàn shēng líng yú hǎi dǎo, ér shì yǐ jù làng zhī kě líng, rán hòu wō jí chéng réng yǐ fàn zhōng guó, chuí zhì yú jiā jìng, ér dōng nán zhī hài wèi kuàng gǔ suǒ wèi yǒu. jù hǎi qiě rán, kuàng shān zhī zhí shí yǐ xíng xiāng yǐ jìn zhě hū? chǎn yí tiān xiǎn yǐ qǐ fěi lèi zhī héng xíng, qí bì rán zhě yòu yī yě. èr zhě hài tóng, ér chū yú tān jūn nìng chén bù zhī yàn zú zhī xīn, yī ér yǐ yǐ.
夷狄之蹂中國，非夷狄之有餘力，亦非必有固獲之心也，中國致之耳。致之者有二，貪其利、貪其功也。貪其貨賄而以來享來王為美名，於是開關以延之，使玩中國而羨吾饒富，以啟竊掠之心。故周公拒越裳之貢，而曰：「德不及焉，不享其貢。」謂德能及者，分吾利以賚之，使受吾豢養，而父老子弟樂效役使以不忍叛也。不然，貪其利而彼且以利為餌，惑吾臣民之志，則猝起而天下且利賴之以不與爭；且其垂涎吾錦綺珍華而不得遂者，畜毒已深，發而不可遏也。契丹、女直皆始以貢來，而終相侵滅，其必然者一也。貪不毛之土，而以闢土服遠為功名，於是度越絕險，踰沙磧、梯崇山、芟幽箐、以徼奇捷；不幸而敗，則尾之以入，幸而勝，而饋相尋，舟車相接，拔木夷險，梁水凌冰，使為坦道。賈曰：「我能往，寇亦能往。」推此言之，我能往，寇固能來，審矣。故光武閉關，而河、湟鞏固。天地設險以限華夷，人力不通，數百里而如隔世，目阻心灰，戎心之所自戢也。中國之形勢，東有巨海，西有崇山，山之險，不敵海之十一也。然胡元泛舟以征倭，委數萬生靈於海島，而示以巨浪之可凌，然後倭即乘仍以犯中國，垂至於嘉靖，而東南之害為曠古所未有。巨海且然，況山之蹠實以行、相以進者乎？鏟夷天險以啟匪類之橫行，其必然者又一也。二者害同，而出於貪君佞臣不知厭足之心，一而已矣。

tǔ bō zhī wèi táng huàn, huò zhǐ yú lín táo, zé zhuān lì yǐ hàn zhī yě yóu yì. wǔ shì yù fā liáng fèng bā dàn, zì yǎ zhōu kāi dào yǐ jī zhī chén zi áng yuē: luàn biān qiāng, kāi ài dào, shǐ shōu bēn wáng zhī zhòng wèi xiāng dǎo yǐ gōng shǔ, shì jí kòu bīng ér wèi zéi chú dào, jǔ quán shǔ yǐ yí zhī yě. qí yán wěi yǐ! shì suī zàn zhǐ, ér cǐ yì jì chū, biān chén qián yòng zhī yǐ jiǎo gōng, yán wǔ wéi gāo suī xiǎo shèng ér zhōng yí dà hài. míng ér shú yú jì zhě, jiàn zhōng shǐ zhī quán jú, dòng huò fú zhī xiān jǐ, kě wèi yǒng jiàn. rán ér hòu shì jūn chén yóu bù wù yān, tiān wéi qīng, dì jí chè, yǒu zì lái yǐ.
吐蕃之為唐患，禍止於臨洮，則專力以捍之也猶易。武氏欲發梁、鳳、巴、蜑，自雅州開道以擊之陳子昂曰：「亂邊羌，開隘道，使收奔亡之眾為鄉導以攻蜀，是藉寇兵而為賊除道，舉全蜀以遺之也。」其言偉矣！事雖暫止，而此議既出，邊臣潛用之以徼功，嚴武、韋皋雖小勝而終貽大害。明而熟於計者，見終始之全局，洞禍福之先幾，可為永鑒。然而後世君臣猶不悟焉，天維傾，地極坼，有自來矣。

qī
七

chén zi áng yǐ shī míng yú táng, fēi dàn wén shì zhī xuǎn yě, shǐ de míng jūn yǐ jǐn qí cái, jià mǎ zhōu ér xié háng yáo chóng, yǐ wèi dà chén kě yǐ. qí lùn kāi xián dào jī tǔ bō, jì jīng guó zhī yuǎn yóu qiě dāng wǔ shì qiāng shā zhū wáng xiōng wēi fāng liè zhī rì, qǐng fǔ wèi zōng shì, gè shǐ zì ān, yīng qí xiāo nù ér bù wèi, yì chén kù lì làn shā zhī è, qiú wèi shēn lǐ, yán tiān xià zhī bù gǎn yán, ér zéi chén xiōng dǎng fú néng jiā hài, gù yǒu yǐ fú qí xīn ér duó qí pò zhě, qǐ mào mèi wú zé ér yǐ shēn shì hǔ wěn zāi? gù yuē yǐ wèi dà chén rèn shè jì ér kě yě.
陳子昂以詩名於唐，非但文士之選也，使得明君以盡其才，駕馬周而頡頏姚崇，以為大臣可矣。其論開閒道擊吐蕃，既經國之遠猷；且當武氏戕殺諸王、凶威方烈之日，請撫慰宗室，各使自安，攖其虓怒而不畏，抑陳酷吏濫殺之惡，求為伸理，言天下之不敢言，而賊臣凶黨弗能加害，固有以服其心而奪其魄者，豈冒昧無擇而以身試虎吻哉？故曰以為大臣任社稷而可也。

zài guān wǔ shì zhī shì, rén bù bǎo qí shǒu lǐng zōng zú zhě, miè bù jí jí yě, ér zi áng yǔ sū ān héng zhū jìng zé wéi ān shí jiē fàn qún xiōng chí zhèng lùn ér bù náo lǐ zhāo dé wèi yuán zhōng lǐ rì zhī suī biǎn cuàn, ér zhōng bù yǔ fù yóu yì wáng qìng zhī hóu sī zhǐ lái jùn chén děng tóng shòu xiǎn lù. yáo shì yán zhī, zé wǔ shì suī huái tāo tiān zhī è, yì hé cháng bù kě bǐng zhèng yǐ yì qí wàng zāi? ér gāo zōng fāng méi zhōng zōng chū lì zhī jì, jǔ guó zhī chén, suō xiàng róng tóu, yǐ lè tuī wǔ shì, fèi duó qí jūn, wú yì yì zhě. xiāng lìng yǒu zi áng děng lín lì yú tíng, péi yán fù yóu yì qí néng chóu jiān tè yǐ yí jiǔ dǐng hū?
載觀武氏之世，人不保其首領宗族者，蔑不岌岌也，而子昂與蘇安恆、朱敬則、韋安石皆犯群凶、持正論而不撓；李昭德、魏元忠、李日知雖貶竄，而終不與傅遊藝、王慶之、侯思止、來俊臣等同受顯戮。繇是言之，則武氏雖懷滔天之惡，抑何嘗不可秉正以抑其妄哉？而高宗方沒、中宗初立之際，舉國之臣，縮項容頭，以樂推武氏，廢奪其君，無異議者。鄉令有子昂等林立於廷，裴炎、傅遊藝其能讎奸慝以移九鼎乎？

fū rén cái zhī yíng xū, shì shàng zhī hǎo è. wú yǐ zuò zhī, qí qì bì wēi wú yǐ qíng zhī, qí tǐ bì lì. nǎi wǔ shì yǐ shì shā zhī yín yù, ér dé rén zhī shèng rú cǐ gāo zōng chéng zhēn guān zhī yú zé, yǒu yǒng huī zhī chū zhì, ér liú sú fēng mí, bù néng dé yī gǔ gěng zhī shì, hé yě? shàn shàn ér bù yòng, è è ér bù qù, mù sāi ér àn, ěr sāi ér lóng, qí zú yǐ cuò shēng rén zhī qì, gèng shén yú zhū shā yě. rén zhī yǒu xīn, jiǎng zhī ér quàn, gù shèng shì zhī tíng duō zhèng shì jī zhī ér yì qǐ, gù dà luàn zhī shì yǒu zhōng chén fèi zhēn shí yǐ yǎng yōng, ér hòu chéng yī wěi bì zhī fēng sú, zé gāo zōng zhī róu àn, yǐ huài rén xīn dú tiān xià, jù yú wǔ shì zhī yín nüè, bù yì yí hū! miè táng zhě, wén zōng yě miè sòng zhě, lǐ zōng yě. táng zhī fù xìng yú kāi yuán, shàng tài zōng wèi zhǎn zhī zé yǔ! bù rán, hé yǐ kān gāo zōng sān shí yú nián yì yì zhī yīn xié?
夫人才之盈虛，視上之好惡。無以作之，其氣必萎；無以檠之，其體必戾。乃武氏以嗜殺之淫嫗，而得人之盛如此；高宗承貞觀之餘澤，有永徽之初治，而流俗風靡，不能得一骨鯁之士，何也？善善而不用，惡惡而不去，目塞而闇，耳塞而聾，其足以挫生人之氣，更甚於誅殺也。人之有心，獎之而勸，故盛世之廷多正士；激之而亦起，故大亂之世有忠臣；廢鍼石以養癰，而後成一痿痹之風俗，則高宗之柔闇，以壞人心、毒天下，劇於武氏之淫虐，不亦宜乎！滅唐者，文宗也；滅宋者，理宗也。唐之復興於開元，尚太宗未斬之澤與！不然，何以堪高宗三十餘年曀曀之陰邪？

bā
八

cè gòng shì yú diàn tíng, zì wǔ shì shǐ. jì shì zhī nán gōng, yòu shì zhī diàn tíng, rèn dà chén yǐ xuǎn shì, bù tuī chéng yǐ xìn, ér yǐ lín xuān yì qí jiǎ yǐ, zhōng wèi jiàn diàn tíng zhī dé shì yōu yú nán gōng, tú yǐ shì ēn yù yú shì, ér lí dà chén zhī xīn. gù zhì yú sòng ér fù zhèng gōng yù qǐng bà zhī, qí shuō shì yǐ. suī rán, wù wèi gòng shì zhī cè yì yú hàn wǔ zhī cè wèn xián liáng yě. gòng shì zhī qǔ shě, rén cái jìn tuì zhī dà biàn, qīng yú qí shǐ, zé bù dé fù zhòng zhī yú hòu. tiān zǐ yǐ tiān zhī zhí qiú tiān zhī cái ér dēng jìn zhī, shǐ wěi zhī yǒu sī, fú gōng qīn yǐ lì zhī, zé wán rén ér yǐ xiè tiān, qí bì yě, shì yù qīng ér gòng jǔ yù làn, yòu xī kě zāi? yǒu dào yú cǐ, fù shì shì yú nán gōng, ér suǒ bá zhě jiān qí wén yǐ xiàn zhī shàng, shàng yǔ dà chén gōng yuè ér dìng qí jiǎ yǐ, shù hū bù yí bù xiè dé jìn xián zhī zhōng dào, xī hū fù gōng zhī yán bù jí cǐ yě.
策貢士於殿廷，自武氏始。既試之南宮，又試之殿廷，任大臣以選士，不推誠以信，而以臨軒易其甲乙，終未見殿廷之得士優於南宮，徒以市恩遇於士，而離大臣之心。故至於宋而富鄭公欲請罷之，其說是已。雖然，勿謂貢士之策異於漢武之策問賢良也。貢士之取捨，人才進退之大辨，輕於其始，則不得復重之於後。天子以天之職求天之才而登進之，使委之有司，弗躬親以涖之，則玩人而以褻天，其弊也，士愈輕而貢舉愈濫，又奚可哉？有道於此，付試事於南宮，而所拔者緘其文以獻之上，上與大臣公閱而定其甲乙，庶乎不疑不褻得進賢之中道，惜乎富公之言不及此也。

shì zhī yīng kē ér lái zhě, xián yú zá ér rén shù rǒng, gù shòu zhī suǒ sī, yǐ tài qí bù jīng bù dá zhī mào mèi ér tiān zǐ qīn dìng qí jiǎ yǐ, zé yǐ chóng wén zhòng jué, jìng tiān zhì, jiǎng rén cái, ér shì bù gǎn qīng. cǐ yì yì zhī yì xíng zhī dào, ér zì wǔ shì yǐ lái, qì qiān yú nián, yì xuǎn jǔ zhě, yán mǎn gōng chē, ér jì bù jí cǐ zhě, hòu shì rén zhǔ zhī xīn, wú yǐ dà yì yú wǔ shì yě. fū wǔ shì yǐ fù rén ér qiè tiān xià, wéi kǒng shì xīn zhī bù dài jǐ, ér duó yǒu sī zhī quán, yù sī huì yú shì, shǐ gǎn jǐ ér wàng jūn fù, gù huái jiān fù tè zhě zhī gù rán yě. hòu shì rén zhǔ, chéng tiān mìng, zuǎn xiān yóu, zuò jūn zuò shī, wú dài sī ēn yǐ gù jié, ér yǔ dà chén zhēng yán lǎn yǐ lóng luò tiān xià, gù shǐ xīn lǚ cāi yí, hù xiāng wěi xiè, bù yì bèi hū! tiān zǐ ér yù shōu gòng shì wèi sī rén, hé guài hū jǔ zhǔ mén shēng huái sī yǐ xiāng shì yě. cǐ péng dǎng zhī suǒ yǐ xìng, ér yǐ rén shì zhǔ zhī yì suǒ yáo tì yě.
士之應科而來者，賢愚雜而人數冗，故授之所司，以汰其不經不達之冒昧；而天子親定其甲乙，則以崇文重爵，敬天秩，獎人才，而示不敢輕。此亦易知易行之道，而自武氏以來，迄千餘年，議選舉者，言滿公車，而計不及此者，後世人主之心，無以大異於武氏也。夫武氏以婦人而竊天下，唯恐士心之不戴己，而奪有司之權，鬻私惠於士，使感己而忘君父，固懷奸負慝者之固然也。後世人主，承天命，纘先猷，作君作師，無待私恩以固結，而與大臣爭延攬以籠絡天下，顧使心膂猜疑，互相委卸，不亦誖乎！天子而欲收貢士為私人，何怪乎舉主門生懷私以相市也。此朋黨之所以興，而以人事主之誼所繇替也。

jiǔ
九

wáng mǎng zhī hòu, hé tiān xià shì mín sòng gōng dé quàn chéng cuàn duó zhě, zài jiàn yú wǔ shì, fù yóu yì yī shòu xiǎn zhì, ér shàng biǎo qǐng gǎi táng wèi zhōu zhě liù wàn rén, gōng ruò hàn táng, dé ruò tāng wǔ wèi wén yǒu cǐ yě. mèng zǐ yuē: dé hū qiū mín wèi tiān zǐ. qí sān dài zhī yú, fēng jiào shàng cún, rén xīn yóu pǔ, ér zhí dào bù wǎng zhī shì hū! ruò hòu shì jiào shuāi xíng báo, sī lì chéng quán, wú bù kě jué ěr zhī shì, wú bù kě lì é zhī mín, qiū mín yì è zú shì zāi? dào zéi kě jūn, jūn zhī yǐ fù rén kě jūn, jūn zhī yǐ yí dí kě jūn, jūn zhī yǐ. kǒng zǐ yuē: tiān xià yǒu dào, zé shù rén bù yì. hòu shì shù rén zhī yì, dà luàn zhī guī yě. dàn yǔ zhī shí, ér dàn ōu gē zhī xī duó zhī yī, ér xī zǔ zhòu zhī ēn bù bì shēn, yuàn bù zài dà, jī zhī zé yǐ xìng, jǐn mí qí gù. lì zài mù jié ér huò zài xìn sù, zé jiàn lì ér wàng huò yáng zhì qí yù, ér yīn tú qí ān, zé bēn yù ér qì ān. zhuì xù dé qī, ér wèi tā rén wèi fù mǔ huá mín shòu huì, ér sòng lián lì zhī tān wū. shàng wú yǔ chéng zhī, yì jìn ér tīng zhī, bù xiào zhě lì qí yì huò ér chóng zhī, qiū mín zhī wéi tiān cháng fú zhì xìng yě, wú suǒ bù zhì, ér kě yún dé zhī wèi tiān zǐ zāi?
王莽之後，合天下士民頌功德勸成篡奪者，再見於武氏，傅遊藝一授顯秩，而上表請改唐為周者六萬人，功若漢、唐，德若湯、武未聞有此也。孟子曰：「得乎邱民為天子。」其三代之餘，風教尚存，人心猶朴，而直道不枉之世乎！若後世教衰行薄，私利乘權，無不可爵餌之士，無不可利囮之民，邱民亦惡足恃哉？盜賊可君，君之矣；婦人可君，君之矣；夷狄可君，君之矣。孔子曰：「天下有道，則庶人不議。」後世庶人之議，大亂之歸也。旦與之食，而旦謳歌之；夕奪之衣，而夕詛咒之；恩不必深，怨不在大，激之則以興，盡迷其故。利在目睫而禍在信宿，則見利而忘禍；陽制其欲，而陰圖其安，則奔欲而棄安。贅壻得妻，而謂他人為父母；猾民受賄，而訟廉吏之貪污。上無與懲之，益進而聽之，不肖者利其易惑而蟲之，邱民之違天常、拂至性也，無所不至，而可雲得之為天子哉？

yǐ xián zhì bù xiào, yǐ guì zhì jiàn, shàng tiān xià zé ér mín zhì dìng. zé zhě, xià liú zhī wěi yě, tiān gù wú dài yú qí tuī chóng yě, sī zé wàn shì bù yì zhī dà jīng yě.
以賢治不肖，以貴治賤，上天下澤而民志定。澤者，下流之委也，天固無待於其推崇也，斯則萬世不易之大經也。

yī
一○

yì mín zhī míng, jūn zǐ suǒ shén zhēn yě. shāng zhōu lì nián qiān suì, ér lǔ lùn shòu yǐ qí míng zhě qī rén, zé gù yǔ tāng wǔ xié háng, wèi bù shì chū zhī yīng, liú fēng shàn shì, lì qīng hé zhī jí, fēi qí rén qǐ shèng rèn zāi? cí lù guī lǎo, bǎo shēn jiā, yào měi míng, xí tián yuán zhī lè, suì xǔ zhī wèi yì mín, zé mǎng kě wèi zhōu gōng, cāo kě wèi wén wáng, zhū cǐ huáng cháo zhú wú dào zhī jūn kě wèi tāng wǔ yǐ.
逸民之名，君子所甚珍也。商、周曆年千歲，而魯論授以其名者七人，則固與湯、武頡頏，為不世出之英，流風善世，立清和之極，非其人豈勝任哉？辭祿歸老，保身家，要美名，席田園之樂，遂許之為逸民，則莽可為周公，操可為文王，朱泚、黃巢逐無道之君可為湯、武矣。

wǔ yōu xù zhě, wǔ shì zhī zú, yī nì hòu ér qǐ, wú gōng kě lù, qiè jiāng jūn zhī hào, mào ān píng wáng máo tǔ zhī fēng, yǔ yōu jì děng chéng wǔ shì zhī cuàn, yōng gǔn miǎn ér nán miàn chēng gū, fán liù nián yǐ. táng zhī zǐ sūn shā zhě qiú zhě dài wú yí lèi, ér yōu xù xiōng dì yǐ huáng zú zì jū, bù zhī cǐ liù nián zhī nèi, hé miàn mù yǐ shī jū yú bǎi liáo zhī shàng, ér yóu zì jīn yuē tián dàn guǎ yù, jiāng shuí qī hū? guān hù wèi ér wèi hóu wáng, suī jí tiān xià zhī duō yù zhě yì yàn zú yǐ, yóu yuē guǎ yù, jiāng bì wèi tiān zǐ ér hòu wèi duō yù xié? gài zhì shì ér wǔ shì zhī shì yǐ jìn shuāi yǐ, sān sī chéng sì yín hūn ér fēi yì cāo zhī cái, wǔ shì zhī tiān xià zhī bì guī yú táng, ér yì yǐ gé, yú nián ér zhōng zōng zhào fǎn dōng dōu yǐ. yōu xù wèi huò zhī qiě jí, yǐn shēn yǐ bì huò, xí ān róng zūn fù yú sōng shān zhī xià, tù tuō lù chǎn zhī zhū, fú zé yǔ zhū wǔ gòng zhī, huò zé quán shēn yǐ wéi zhòng, jiù xiǎo rén ér lùn zhī, sān sī chéng sì zhī yú yóu kě āi jīn, ér yōu xù zhī jiǎo yóu shén yǐ zāi! shǐ sān sī chéng sì ér wèi cáo pī sī mǎ yán yě, yōu xù yǎn rán yǐ yì qīn bǎo qí shè jì, qí kěn jiù fēng yīn xī cè dōng máo jiāo ér xià shí shì hū? yǔ zhī yǐ yǐn yì zhī míng, míng hé jiàn yě? yǐ fǎ lùn zhī, miǎn qí shū sǐ kě ěr, liú fàng zhī xíng, bù kě qū wèi dài yě.
武攸緒者，武氏之族，依逆後而起，無功可錄，竊將軍之號，冒安平王茅土之封，與攸暨等乘武氏之篡，擁袞冕而南面稱孤，凡六年矣。唐之子孫殺者囚者殆無遺類，而攸緒兄弟以皇族自居，不知此六年之內，何面目以屍居於百僚之上，而猶自矜曰恬澹寡慾，將誰欺乎？官扈衛而位侯王，雖極天下之多欲者亦厭足矣，猶曰寡慾，將必為天子而後為多欲邪？蓋至是而武氏之勢已浸衰矣，三思、承嗣淫昏而非懿、操之才，武氏知天下之必歸於唐，而意已革，踰年而中宗召返東都矣。攸緒畏禍之且及，引身以避禍，席安榮尊富於嵩山之下，兔脫祿、產之誅，福則與諸武共之，禍則全身以違眾，就小人而論之，三思、承嗣之愚猶可哀矜，而攸緒之狡尤甚矣哉！使三思、承嗣而為曹丕、司馬炎也，攸緒儼然以懿親保其社稷，其肯就峰陰溪側冬茅椒而夏石室乎？予之以隱逸之名，名何賤也？以法論之，免其殊死可爾，流放之刑，不可曲為貸也。

yī yī
一一

zhī rén zhī zhé, qí nán jiǔ yǐ. dí gōng zhī zhī zhāng jiǎn zhī jìng huī, fù yǐ táng zhī zōng shè, hé yǐ zhī qí shèng rèn zāi? fū rén suǒ jiù zhī yè, shì qí qì zhī suǒ kān qì zhī suǒ kān, shì qí liàng zhī suǒ hán liàng zhī suǒ hán, shì qí zhì zhī suǒ chí. zhì bù néng chí zhě, suī zhì yú shàn ér yì yǐ dòng, zhì yì dòng, zé xiān jiè zhī dé shī kě fǒu yī chù qí qíng, ér qì yǐ bó xìng, shí yǐ zhī ér bù jí yuǎn, cái yǐ zhī ér bù jí dà, gǒu yǒu kě jiàn qí gōng míng, jí guī yǐ wèi liàng, shì yì yú liàng, zé zhāng huáng ér wèi suō, ruò cǐ zhě, shòu zhī yǐ dà, ér xiāo rán bù gěi, suǒ bì rán yǐ.
知人之哲，其難久矣。狄公之知張柬之、敬暉，付以唐之宗社，何以知其勝任哉？夫人所就之業，視其器之所堪；器之所堪，視其量之所函；量之所函，視其志之所持。志不能持者，雖志於善而易以動，志易動，則纖芥之得失可否一觸其情，而氣以勃興，識以之而不及遠，才以之而不及大，苟有可見其功名，即規以為量，事溢於量，則張皇而畏縮，若此者，授之以大，而枵然不給，所必然矣。

fū yǐ zōng shè zhī lún wáng, ér nǚ zhǔ xuān yín, jiān xié kuī cì, sì jūn yōu àn, xíng shā héng liú, tiān xià yán jǐng qǐ zhǒng yǐ wàng guāng fù, cǐ yì zuì yì dòng zhī qíng yǐ. zé yù lì bá qǐ zhī gōng, yǐ fǎn yīn mái zhī rì yuè, shì fēi ruì yú jìn qǔ zhě bù néng. dí gōng gōng mén duō shì, ér yù de cǐ yì fèn chuā xìng zhī rén, fū qǐ nán zāi? rán qián cǐ zhě, lǐ jìng yè luò bīn wáng yǐ cǐ zhì bài, tú yǐ zēng nì yàn ér jǔ zhuàng fū zhī qì, qí chéng bài yǐ kě dǔ yǐ, gù suī yǒu kāng kǎi yīng duō juān shēng xiào jié zhī qíng, gōng fú yǔ yě. zhāng jiǎn zhī wèi shǔ zhōu cì shǐ, zòu bà yáo zhōu zhī shù, lú nán zhū zhèn yī qiè fèi shěng, jìn nán yí zhī wǎng lái jìng huī wèi wèi zhōu cì shǐ, tū jué qǐ bīng, yù qǔ hé běi, zhū zhōu fā mín xiū chéng, huī bù yù shě shōu huò ér shì chéng guō, bà shǐ guī tián gōng yú cǐ nǎi yǒu yǐ dé èr gōng zhī qì liàng, ér zhī qí kě yǐ dà rèn yān.
夫以宗社之淪亡，而女主宣淫，奸邪窺伺，嗣君幽暗，刑殺橫流，天下延頸企踵以望光復，此亦最易動之情矣。則欲立拔起之功，以反陰霾之日月，似非銳於進取者不能。狄公公門多士，而欲得此義奮歘興之人，夫豈難哉？然前此者，李敬業、駱賓王以此致敗，徒以增逆燄而沮壯夫之氣，其成敗已可睹矣，故雖有慷慨英多捐生效節之情，公弗與也。張柬之為蜀州刺史，奏罷姚州之戍，瀘南諸鎮一切廢省，禁南夷之往來；敬暉為衛州刺史，突厥起兵，欲取河北，諸州發民修城，暉不欲舍收穫而事城郭，罷使歸田；公於此乃有以得二公之器量，而知其可以大任焉。

chí zhī bù fā zhě, cáng zhī yǐ gù yě jū zhī yǐ zhòng zhě, fā zhī bù qīng yě liǎn zhī yǐ mì zhě, chū zhī bù cè yě bù wèi wú yì zhī gōng míng zhě, bù bì nán chéng zhī xiǎn zǔ yě. gù wǔ shì rèn zhī ér bù yí, qún jiān yí zhī ér bù gǎn dòng, chén mín xū xìn qí jǔ shì zhī bì kè, ér lè fù yǐ yǒu chéng, shàn guān rén ér rèn zhī zhě, yú cǐ qiú zhī ér shī zhě xiān yǐ.
持之不發者，藏之已固也；居之以重者，發之不輕也；斂之以密者，出之不測也；不為無益之功名者，不避難成之險阻也。故武氏任之而不疑，群奸疑之而不敢動，臣民胥信其舉事之必克，而樂附以有成，善觀人而任之者，於此求之而失者鮮矣。

yī èr
一二

dú wén wáng shì zǐ zhī piān, ér zhī gǔ zhě tiān zǐ zhū hóu zhī yuán zǐ rì shì yú qǐn mén, ér sǔn yì yī shí jiē qīn zhí qí shì, wú yì yú shù rén zhī fù zǐ tiān xìng zhī ēn, jì bù yǐ zūn wèi ér gé, xiào yǎng zhī lǐ, yì qiě yǐ jū gāo ér chàng, nǎi dāng dà wèi wēi yí jiān xié kuī cì zhī rì, shòu gù mìng chuán dà bǎo, yì xiāng yǔ miàn shòu yú rèn xí zhī cè, dé bù tōu ér dào lì, dào bù shī ér huò yì xiāo, huáng zāi fú kě jí yǐ!
讀文王世子之篇，而知古者天子諸侯之元子日侍於寢門，而損益衣食皆親執其事，無異於庶人之父子；天性之恩，既不以尊位而隔，孝養之禮，抑且以居高而倡，乃當大位危疑奸邪窺伺之日，受顧命、傳大寶，亦相與面授於衽席之側，德不偷而道立，道不失而禍亦消，皇哉弗可及已！

hòu shì zǐ dào zhī shuāi, qǐ jǐn qí zi zhī bù rén zāi? jūn fù xiān yǒu yǐ zhì zhī yě. gōng pín duō, bì chǒng shèng, nián yǐ yú mài, ér shào ài yíng qián, yú shì bù xiào zhě yǐ cāi dù huái yí, jí qí xián zhě yì yǐ xián yí wèi lǐ. tài zǐ chū bié gōng, ér cháo jiàn yǒu dù shì lì yǒu shí wèn ān yǒu jié, huò jīng xún lěi yuè ér bù dé zhì jūn fù zhī qián, lí xī máo lǐ zhī ēn, xū yōng zūn yán zhī zhì, qiāng xìng yì lún, mò zhī néng gǎi. gù qí wèi hài yě, fù zǐ bù qīn ér chán xián qǐ, bì chǒng hù quán ér huàn sì zhāng. qín zhèng zhī yú fú sū, jìn huì zhī yú tài zǐ yù, suí gāo zhī yú tài zǐ yǒng, zuò kùn yú jiān zéi, zhào zhī bù wèi zhào, wū zhī bù néng bái, shā zhī bù néng zhī, ér huò luàn jí yǐ.
後世子道之衰，豈盡其子之不仁哉？君父先有以致之也。宮嬪多，嬖寵盛，年已逾邁，而少艾盈前，於是不肖者以猜妒懷疑，即其賢者亦以嫌疑為禮。太子出別宮，而朝見有度、侍立有時、問安有節，或經旬累月而不得至君父之前，離析毛里之恩，虛擁尊嚴之制，戕性斁倫，莫之能改。故其為害也，父子不親而讒閒起，嬖寵怙權而宦寺張。秦政之於扶蘇，晉惠之於太子遹，隋高之於太子勇，坐困於奸賊，召之不為召，誣之不能白，殺之不能知，而禍亂極矣。

dào èr: rén yǔ bù rén ér yǐ yǐ. jué fù zhī cí, jìn zǐ zhī xiào, shàng ān zú yǔ wèn huò fú hū? wú yǐ, zé rú cuī shén qìng zhī qǐng yú wǔ shì, tài zǐ fēi shuò wàng cháo cān, yīng bié zhào zhě, jiàng shǒu chì yù qì, yǐ fáng jiān tè, cǐ sān dài yǐ xià rén shuāi ēn báo bì bù kě fèi zhī diǎn yě. shén qìng zhī yán cǐ zhě, lǜ zhū wǔ zhī jiǎ zhǐ yǐ zhào tài zǐ ér hài zhī yě. qí rén suī bù xiào, qí yán zhī wèi gōng yì wěi yǐ. bù rán, yè bàn yī rén chuán hū, ér tài zǐ dǎo bái rèn yǐ yīn sǐ, hé cóng ér zhī qí zhēn wěi zāi? hòu shì rén jūn chù shū kuí yí èr zhī shì, fáng jiān dù huò, jiàn wèi yǒng zhì kě yě.
道二：仁與不仁而已矣。絕父之慈，禁子之孝，尚安足與問禍福乎？無已，則如崔神慶之請於武氏，太子非朔望朝參，應別召者，降手敕玉契，以防奸慝，此三代以下仁衰恩薄必不可廢之典也。神慶之言此者，慮諸武之假旨以召太子而害之也。其人雖不肖，其言之為功亦偉矣。不然，夜半一人傳呼，而太子蹈白刃以瘖死，何從而知其真偽哉？後世人君處疏暌疑貳之勢，防奸杜禍，建為永制可也。

yī sān
一三

zuì zhě, yīn qí è ér wèi zhī děng yě, ér è yǔ zuì yì yǒu yì yān. gù xiān wáng zhī zhì xíng, è yǔ zuì yǒu bù xiāng zhí zhě, qí è shèn ér bù kě yǐ dāng gū, qí wèi shèn ér bù kě yǐ qū yòu, zhuó zhī lǐ, cān zhī fēn, chuí zhū wàn shì ér kě shǒu, fēi yuān yuān jí è suì kě zhì dà fǎ yǐ kuài rén qíng yě.
罪者，因其惡而為之等也，而惡與罪亦有異焉。故先王之制刑，惡與罪有不相值者，其惡甚而不可以當辜，其未甚而不可以曲宥，酌之理，參之分，垂諸萬世而可守，非悁悁疾惡、遂可置大法以快人情也。

wǔ shì zhī è, fú yú wéi shì duō yǐ, guǐ shén zhī suǒ bù róng, chén mín zhī suǒ gòng yuàn, wàn shì wén qí xīng wén, ér wú bù sī àn jiàn yǐ qǐ, wéi shì zhī è, wèi rú shì zhī shén yě. rán yǐ zuì yán, zé bù kě yǐ wéi shì zhī zuì jiā zhī wǔ shì. fǎ zhě, fēi yǐ kuài rén zhī nù píng rén zhī fèn shì rén zhī yuàn suì rén è è zhī qíng zhě yě suǒ yǐ xù yí lún zhèng míng fēn dìng mín zhì xī huò luàn, wèi wàn shì fǎ zhě yě. gù wéi shì fù yǔ jūn zhī zéi, zì qí zi zhī wài, rén jiē dé ér shā zhī gǒu qí wèi xiāo jìng yǐ, zé suī tā è wú wén, rén wú yú yuàn, ér bì bù kě dài.
武氏之惡，浮於韋氏多矣，鬼神之所不容，臣民之所共怨，萬世聞其腥聞，而無不思按劍以起，韋氏之惡，未如是之甚也。然以罪言，則不可以韋氏之罪加之武氏。法者，非以快人之怒、平人之憤、釋人之怨、遂人惡惡之情者也；所以敘彝倫、正名分、定民志、息禍亂，為萬世法者也。故唯弒父與君之賊，自其子之外，人皆得而殺之；苟其為梟獍矣，則雖他惡無聞，人無餘怨，而必不可貸。

xuán zōng qǐ ér zhǎn wéi shì yú gōng zhōng, yǔn yǐ. fán táng shì zhī chén mín, cháng yǐ mǔ hòu shì wéi shì zhě, wú bù kě shǒu rèn yǐ zhū zhī. ruò wǔ shì, zé suī dú liú tiān xià, jiān lù táng zōng, è yǐ jí, shén rén zhī yuàn yǐ yíng, ér táng shì zhī chén céng gǎi miàn fèng zhī wèi jūn zhě, bù kě cāo rèn yǐ xiāng xiàng, kuàng zhōng zōng qí zi ér zhāng jiǎn zhī qí xiāng hū? wú yǐ, zé gù zhōng zōng yú fáng zhōu fèi yù wáng wèi huáng sì zhī rì, yóu kě zhū yě. zhōng zōng guī ér shòu huáng tài zǐ zhī fēng yǐ, jiǎn zhī fèng tài zǐ yǐ zhū xìng chén, fēi kě shā wǔ shì zhī rì yǐ qiān zhī bié gōng, qí qí zì bì, xíng fǎ rú shì yān kě ěr. xǔ jiǎn zhī yǐ shā wǔ shì, dàn běi miàn ér xī cāo gē, fèng qí zi yǐ shā qí mǔ, ér yuē fǎ suǒ yí shēn yě, luàn chén zéi zi, yīn yuán yǐ qǐ, hé huàn wú yán zhī kě zhí, ér gèng shú yǔ zhì jié hū?
玄宗起而斬韋氏於宮中，允矣。凡唐室之臣民，嘗以母后事韋氏者，無不可手刃以誅之。若武氏，則雖毒流天下，殲戮唐宗，惡已極，神人之怨已盈，而唐室之臣曾改面奉之為君者，不可操刃以相向，況中宗其子而張柬之其相乎？無已，則錮中宗於房州、廢豫王為皇嗣之日，猶可誅也。中宗歸而受皇太子之封矣，柬之奉太子以誅幸臣，非可殺武氏之日矣；遷之別宮，俟其自斃，行法如是焉可耳。許柬之以殺武氏，旦北面而夕操戈，奉其子以殺其母，而曰「法所宜伸也」，亂臣賊子，因緣以起，何患無言之可執，而更孰與致詰乎？

è wǔ shì zhě, zé jiǎn zhī zhī bù xíng zhū, qiú kuài è è zhī xīn, ér bù xù fǎ zhī shēn qū, yòu hé qǔ yān. wéi jiā yǐ zé tiān huáng dì zhī chēng, ér shǐ sān sī děng réng qiè lù wèi, zé shī xíng yǐ. wén jiāng fēi gōng shì ér dàn yǔ wén, āi jiāng yǔ shì ér suǒ shì zhě qí zi, chūn qiū bù duó fū rén zhī chēng, xǔ qí huán zhī tǎo āi jiāng, ér bù shǐ lǔ rén shēn fǎ, zé zhōng zōng jūn chén bù dé jiā rèn yú wǔ shì míng yǐ. yǐ shàng jiē wǔ shì shí shì.
惡武氏者，責柬之之不行誅，求快惡惡之心，而不恤法之伸詘，又何取焉。唯加以則天皇帝之稱，而使三思等仍竊祿位，則失刑矣。文姜非躬弒而但與聞，哀姜與弒而所弒者其子，春秋不奪夫人之稱，許齊桓之討哀姜，而不使魯人伸法，則中宗君臣不得加刃於武氏明矣。以上皆武氏時事。

yī sì
一四

wǔ shì qiān yú shàng yáng gōng, yáo yuán zhī tì sì wū yàn, yǐ shì chū wèi bó zhōu cì shǐ, zhāng jiǎn zhī jìng huī è zú yǐ chá yuán zhī zhī zhì shù zāi? wǔ shì fèi, èr zhāng zhū, ér zhū wǔ ān yú pán shí zhōng zōng yín hūn, dé zhī xìng chéng, chèn jí ér bù wù qí bù néng zhǎng cǐ qīng yàn yě, zhòng rén bù zhī, ér zhì zhě xiān jiàn zhī yǐ. yuán zhī zhī zhì, chuí sǐ ér kě yǐ zhì zhāng shuō, fāng zài tú gōng jì xiǎn zhī rì, bǎi yōu qiān lǜ, zhōu lǎn wēi chá, zǎo zhī wǔ wáng zhī mìng xiàn yú zhū wǔ zhī shǒu, gù bù yù yǐ shēn shì qí gē máo, yǐ yī tì xiè zhū wǔ ér yuǎn yǐn yǐ chū, gù qí hòu wǔ wáng pián lù ér yuán zhī ān. huò chí zhèng yǐ jū gōng, huò yòng zhì yǐ qí miǎn, zhōng zhí zhī shì bù xiè zhì shì zhī wèi, ér tōng shí zhī shì bù shàng xìng zhí zhī jié, qí bù xiāng wèi móu yě jiǔ yǐ.
武氏遷於上陽宮，姚元之涕泗嗚咽，以是出為亳州刺史，張柬之、敬暉惡足以察元之之智術哉？武氏廢，二張誅，而諸武安於磐石；中宗淫昏，得之性成，疢疾而不悟；其不能長此清晏也，眾人不知，而智者先見之矣。元之之智，垂死而可以制張說，方在圖功濟險之日，百憂千慮，周覽微察，早知五王之命縣於諸武之手，固不欲以身試其戈矛，以一涕謝諸武而遠引以出，故其後五王駢戮而元之安。或持正以居功，或用智以祈免，忠直之士不屑智士之為，而通識之士不尚婞直之節，其不相為謀也久矣。

huò yuē: cài yōng yī tàn ér shòu xíng, yuán zhī fú lǜ, zhì yì shū yǐ. yuē: yōng bù yǔ zhū zhuō zhī móu, ér yuán zhī zàn xìng fù zhī jì, wǔ wáng suī nù, bù dé yǐ yōng zhī zuì zuì yuán zhī, yuán zhī hé zhuì yān. yōng shòu dǒng zhuō zhī pì yú qián zhī zhōng, ér wáng yǔn bù yīn zhuō ér xiǎn, yuán zhī suī jiàn yōng yú wǔ shì, jiǎn zhī gù wǔ shì zhī xiāng yě, yuán zhī wú dàn ér chēng wǔ shì yuē jiù jūn, wǔ shì qǐ dàn yuán zhī zhī jiù jūn hū? bù dé zhí yǐ wèi cí, kē zé yǐ cài yōng zhī zuì, yuán zhī suǒ shú shěn ér wú xián zhě yě. fū qí guǐ yú zì quán, ér zhēn gài bù lì, chéng bù zú wèi zhōng yǐ. ér wǔ wáng jì guó bù zhī qīng wēi, zhū èr shù zi, fèi yī lǎo yù, móu dìng suì cháo, shì chéng zhǐ gù, fēi yǒu bǔ tiān yù rì zhī jiān nán, nǎi dé yì yǐ jū, huán liè xiàng wèi, liè tǔ chēng wáng, míng yù yǐ áo xiáng, xīn wàng cǎn dá, zé yǐ shì dà chén sūn fū yǐn jiù zhī chén, yīn yǔ bāo sāng zhī jì, dào yì biǎn yǐ. fèi qí mǔ, lì qí zi, jiān rén wèi jiǎn, zōng shè piāo yáo, bù kě tì yě, yì wèi kě xiào yě yòu è zhī yuán zhī zhī tì, fēi yǐ bēi wǔ wáng zhī zhōng qióng ér táng shè zhī wèi yǒu níng rì yě yǔ?
或曰：蔡邕一嘆而受刑，元之弗慮，智亦疏矣。曰：邕不與誅卓之謀，而元之贊興復之計，五王雖怒，不得以邕之罪罪元之，元之何惴焉。邕受董卓之辟於鉗之中，而王允不因卓而顯，元之雖見庸於武氏，柬之固武氏之相也，元之無憚而稱武氏曰舊君，武氏豈但元之之舊君乎？不得執以為辭，苛責以蔡邕之罪，元之所熟審而無嫌者也。夫其詭於自全，而貞概不立，誠不足為忠矣。而五王際國步之傾危，誅二豎子，廢一老嫗，謀定祟朝，事成指顧，非有補天浴日之艱難，乃得意以居，環列相位，裂土稱王，鳴豫以翱翔，心忘憯怛，則以視大臣孫膚引咎之忱，陰雨苞桑之計，道亦褊矣。廢其母，立其子，奸人未翦，宗社飄搖，不可涕也，亦未可笑也；又惡知元之之涕，非以悲五王之終窮而唐社之未有寧日也與？

yī wǔ
一五

dí gōng zhī yǔ zhāng jiǎn zhī, jiē yǒu gǔ dà chén zhī zhēn yān, gù zhì xiāng shū xìn xiāng fú yě. zhōng zōng chū fù, xuē jì chǎng yuē: chǎn lù yóu zài, cǎo gēn fù shēng. ér jiǎn zhī bù zhū zhū wǔ, yù shǐ shàng zì zhū zhī, yǐ zhāng tiān zǐ zhī wēi. yǐ sī yán tǐ sī xīn, niàn shēn lǐ jǐn, báo yī yǐ zhī gōng míng, zhèng yī wáng zhī gāng jì, duān rén zhèng shì suǒ yáo yì yú gōng míng zhī shì yuǎn yǐ.
狄公之與張柬之，皆有古大臣之貞焉，故志相輸、信相孚也。中宗初復，薛季昶曰：「產、祿猶在，草根復生。」而柬之不誅諸武，欲使上自誅之，以張天子之威。以斯言體斯心，念深禮謹，薄一已之功名，正一王之綱紀，端人正士所繇異於功名之士遠矣。

zhōng zōng zhī bù kě yǔ yǒu wèi ér bù zhī chuāi, fēi àn yě. zhào rǔ yú yuē: shè jì yǒu líng, dāng wú cǐ huàn. rén chén wèi qí suǒ kě wèi, ér jǐn shǒu chén jié, bù yǔ tiān zǐ zhēng wēi fú zhī bǐng, zhī cǐ ér yǐ. qí bù jì yǔ! shè jì zhī bù xìng yě, róng rǔ shēng sǐ yòu hé xù yān? qiě shǐ zhōng zōng zhī yín hūn bù rú shì zhī shén hū? chūn qiū yǐ fù, céng zhèng wèi yú shòu zhōng zhī rì yǐ, nǎi jì zhǎn èr zhāng, fù zhū zhū wǔ wáng fū zài shǒu, wéi jǐ suǒ wèi, wú suǒ dài mìng, huái zhēn shì zhǔ zhě, zì chù tì ér bù gǎn níng, gù fēi xuē jì chǎng yǐ lì hài jū xīn zhě suǒ néng zhī yě.
中宗之不可與有為而不知揣，非闇也。趙汝愚曰：「社稷有靈，當無此患。」人臣為其所可為，而謹守臣節，不與天子爭威福之柄，知此而已。其不濟與！社稷之不幸也，榮辱生死又何恤焉？且使中宗之淫昏不如是之甚乎？春秋已富，曾正位於受終之日矣，乃既斬二張，復誅諸武；王鈇在手，唯己所為，無所待命，懷貞事主者，自怵惕而不敢寧，固非薛季昶以利害居心者所能知也。

liú yōu qiú yuē: sān sī shàng zài, gōng děng zhōng wú zàng dì. chéng hé děng shì, ér zǎo yǐ zàng dì xì qí xīn hū? jiàng hóu zhī jǐn zhū zhū lǚ, wén dì shàng zài fān fú, ér guó wú jūn, fēi zhōng zōng bù wéi zhǐ chǐ zhī bǐ yě, rán jiàng hóu qiě bù miǎn duì lì zhī rǔ, ér jǐ bù bǎo. zhōng zōng ér guǒ yǒu wèi yě, jiǎn zhī bù dài tiān zǐ zhī mìng, guǎng xíng zhū lù, yòu zú yǐ bǎo qí xūn míng hū? nǎi qí yín hūn rú bǐ yǐ, qí hòu sān sī fú zhū, qiě gē tài zǐ shǒu yǐ xiàn zōng miào, zōng chǔ kè fù qǐ ér luàn táng, xiāng wáng jǐ bù miǎn yān, zé zhū wǔ suī zhū, wèi jiàn wǔ wáng dé miǎn yú zǒu gǒu zhī pēng yě. jūn zhī bù miǎn, ér bǐng chén jié yǐ méng dà nán, bù yóu wú jiù yú xīn yǔ?
劉幽求曰：「三思尚在，公等終無葬地。」成何等事，而早以葬地系其心乎？絳侯之盡誅諸呂，文帝尚在藩服，而國無君，非中宗不違咫尺之比也，然絳侯且不免對吏之辱，而幾不保。中宗而果有為也，柬之不待天子之命，廣行誅戮，又足以保其勛名乎？乃其淫昏如彼矣，其後三思伏誅，且割太子首以獻宗廟，宗楚客復起而亂唐，相王幾不免焉，則諸武雖誅，未見五王得免於走狗之烹也。均之不免，而秉臣節以蒙大難，不尤無疚於心與？

lùn zhě xī jì chǎng yōu qiú zhī yán bù yòng, ér chī jiǎn zhī zhī yú, qí yú bù kě jí yě. yù móu huò fú zhě, bù zú yǐ jiàn zhēn shì zhī xīn, jiǔ yǐ. táng duō néng chén ér xiān duān shì, yú jiǎn zhī yǒu qǔ yān, suǒ yǐ yǔ dí gōng yǒu jiè pò zhī tóu yě.
論者惜季昶、幽求之言不用，而嗤柬之之愚，其愚不可及也。豫謀禍福者，不足以見貞士之心，久矣。唐多能臣而鮮端士，於柬之有取焉，所以與狄公有芥珀之投也。

yī liù
一六

lǐ rì zhī wèi yuán zhōng táng xiū jǐng wéi ān shí dāng wǔ shì zhī shì, zhé kù lì zhī wēi, chì xuān yín zhī hún, zhì xiōng shù zhī wán, huái xìng fù zhī zhì, zhāng tà fá zhī gōng, jiē zì mìng wèi wěi rén, ér wèi tiān xià suǒ shǔ wàng zhě yě. jí qí mù nián, liáo dǎo yú wéi shì yín hūn zhī shì, yǔ xiāo xiǎo lǚ jìn lǚ tuì, shī sān shì zhī wèi, rú xū yú huàn yǎng, dài wú yì yú bǐ fū. wū hū! shì zhī yù bǎo míng yì yú sāng yú, chéng rú shì zhī bù yì hū? yì zhě, wú wǎng ér bù yǔ rén bìng lì zhě yě, dàn qǔ zhī, ér yì lì yú dàn yǐ xī qǔ zhī, ér yì lì yú xī yǐ tiān xià fú zhī, ér jǐ yì lè yǐ zì jiàn. fū rán, zé kě rǔ kě qióng kě sǐ ér wú suǒ xī, gù yuē qiè fū mù yì, wú bù miǎn yān. ruò fú lì hū xiǎn zǔ zhī yú, huí niàn chóu xī, ér fù zì tàn qí xī zhī wēi yě, zé bǎi liàn zhī gāng, bì yǒu rào zhǐ zhī róu, xiāng wèi zhōng shǐ zhě yǐ.
李日知、魏元忠、唐休璟、韋安石當武氏之世，折酷吏之威，斥宣淫之魂，制凶豎之頑，懷興復之志，張撻伐之功，皆自命為偉人，而為天下所屬望者也。及其暮年，潦倒於韋氏淫昏之世，與宵小旅進旅退，屍三事之位，濡需於豢養，殆無異於鄙夫。嗚呼！士之欲保名義於桑榆，誠如是之不易乎？義者，無往而不與人並立者也，旦取之，而義立於旦矣；夕取之，而義立於夕矣；天下服之，而己亦樂以自見。夫然，則可辱、可窮、可死而無所息，故曰「怯夫慕義，無不勉焉」。若夫立乎險阻之餘，回念疇昔，而復自嘆其昔之危也，則百鍊之剛，必有繞指之柔，相為終始者矣。

wǔ shì zhī shā rén jí yǐ, shā yù cǎn ér rén yù jī, jī yǐ wèi yì, fēi bì chū yú wěi, ér yì zhōng bù gù. dài hū wǔ shì yǐ lǎo, shā xīn yǐ miè, wéi shì jì qǐ, róu jiān bù kù, jī zhī yě bù shèn, ér yì zhī bù gù zhě qián xiāo àn něi, yǐ jí yú wáng. yú shì hòu qǐ zhī yīng, yǐ xiào qí shuāi tuí, gù yí rán yuē cǐ wú shǎo zhuàng zhī suǒ cháng wèi, ér jīn bù ěr zhě yě, zé yī nié rán yǐ tuì ér bù kě fù xìng yǐ. gù jūn zǐ yǎng zhī yǐ jìng, chí zhī yǐ jiān, shěn yú dà xiǎo qīng zhòng zhī yí, ér cān zhōng shǐ yú yī niàn, wú jī yě, sī wú suí yě, zhī róu zhī gāng, bǎi fū zhī wàng, fū nǎi wèi zhī jīng yì yǐ lì yòng ér zhì bù yú yě.
武氏之殺人亟矣，殺愈慘而人愈激，激以為義，非必出於偽，而義終不固。迨乎武氏已老，殺心已滅，韋氏繼起，柔奸不酷，激之也不甚，而義之不固者潛消暗餒，以即於亡。於是後起之英，已笑其衰頹，顧夷然曰「此吾少壯之所嘗為，而今不爾者也」，則一苶然以退而不可復興矣。故君子養之以靜，持之以堅，審於大小輕重之宜，而參終始於一念，無激也，斯無隨也，知柔知剛，百夫之望，夫乃謂之精義以利用而志不渝也。

yī qī
一七

táng zì xiǎn qìng qì hū jǐng lóng, wǔ shí yǒu wǔ nián, cháo tíng zhī luàn jí yǐ, yàn qī jiē jī, hūn zhǔ sǐ wáng ér bù wù, bì xìng zhī xuān yín, kù lì zhī zì shā, gǔ jīn suǒ wèi yǒu yě. qǔ táng zhī yì xī sòng zhī huī qīn ér jié zhī, shí bù dí yān, rán ér bǐ sù wáng ér cǐ yóu ān zhě, qí gù hé yě? rén zhī xié zhèng bù liǎng lì, zhèng zhī shàn è bù bìng xíng, chún zé zhì, zá zé luàn, suǒ gù rán yǐ. suī rán, yóu è qí xiāng jī xiāng fǎn ér jiāo wèi yǐ shèn yě. yǐ shèn zhě, xiǎo rén zhī zhì dú yě, jìn ér xiàn jūn zǐ yǐ fǎn qí lèi, yú shì ér guó wèi zhī kōng guó jì kōng yǐ, nǎi qǔ jūn zǐ zhī zhèng, wú lùn zōng shè shēng mín cún wáng sǐ shēng zhī suǒ xì, yì fēi bì qí xīn zhī suǒ bù yù, ér gài fǎn zhī, yǐ xiè qí fèn nù, tuī yǐ jí yú yán yǔ wén zì zhī bù hé zhě, jiē jià yǐ wèi zuì, ér zuò zhī sǐ wáng tiān xià nǎi qián kǒu jué bǐ, yǐ chéng hū tóng è xiāng shàn zhī shì, cǐ táng sòng zhī suǒ yǐ wáng, yǔ hàn mò dǎng gù zhī huò ruò chū yī zhé yě.
唐自顯慶迄乎景龍，五十有五年，朝廷之亂極矣，艷妻接跡，昏主死亡而不悟，嬖倖之宣淫，酷吏之恣殺，古今所未有也。取唐之懿、僖宋之徽、欽而絜之，十不敵焉，然而彼速亡而此猶安者，其故何也？人之邪正不兩立，政之善惡不並行，純則治，雜則亂，所固然矣。雖然，尤惡其相激相反而交為已甚也。已甚者，小人之忮毒也，進而陷君子以反其類，於是而國為之空；國既空矣，乃取君子之政，無論宗社生民存亡死生之所系，抑非必其心之所不欲，而概反之，以泄其忿怒，推以及於言語文字之不合者，皆架以為罪，而坐之死亡；天下乃箝口絕筆，以成乎同惡相扇之勢，此唐、宋之所以亡，與漢末黨錮之禍若出一轍也。

wǔ wéi zhī shì, zì zhǎng sūn wú jì chǔ suì liáng yǐ zhōng méng zhū yí zhī huò yì cǎn yǐ, rán shā shì rén zé huò jǐn yú qí rén, wèi qí suǒ jí yǐn yǔ suǒ tóng shì zhě ān chù wú jīng yě zé gǒu bù lì chù jiān xié zhī bì nù, ér yóu chuò hū qí yǒu yǐ zì jū. ruò fú zhēn guān yǒng huī zhī shàn zhèng, suī bù néng lí dìng ér xiū míng zhī, chū bù tīng jiān xié zhī biàn yì. wǔ wéi suǒ zì wèi yì yì yǐ luàn diǎn cháng gǔ zhòng zhì zhě, sàng jì zhī xū wén, xuǎn jǔ zhī mào làn ér yǐ biān jiāng zhī shǒu, fù yì zhī zhì, yóu shì tài zōng zhī yí jiào yě. shā jūn zǐ ér bù màn yǐn qí lèi, gù zhǎn ài suī cǎn, ér chén zi áng sū ān héng lǐ yōng sòng wù guāng sū liáng sì zhī liú, yóu dé shū kǔn chāng yán ér wú suǒ qū nǎi zhì shǒu zhèng bù ē xiào zhōng bù èr rú dí rén jié sòng jǐng lǐ rì zhī xú yǒu gōng lǐ zhāo dé, jiē liè shàng wèi ér shí shēn qí zhì. qí xuān lì zhōng wài zhě, zé liú rén guǐ péi xíng jiǎn wáng fāng yì jí xū táng xiū jǐng guō yuán zhèn yáo yuán zhī zhāng rén yuàn xī wú suǒ chè yè yǐ lì gōng míng nǎi zhì yáng yuán yǎn zhāng shuō liú yōu qiú zhū rén tóng shì jù qǐ, ér bèi hài zhě bù xiāng jí. jiān xié suī zhí dà quán, zhōng bù ài xián chén dēng jìn zhī lù, qū tiān xià yǐ yī yú yín cǎn, zé luàn zì luàn yě, wáng zì kě bù wáng yě, huò cuī zhī, huò fú zhī, liǎng bù xiāng yǎn, ér tiān xià yóu xí yǐ ān yě.
武、韋之世，自長孫無忌、褚遂良以忠蒙誅夷之禍亦憯矣，然殺是人則禍盡於其人，為其所汲引與所同事者安處無驚也；則苟不力觸奸邪之奰怒，而猶綽乎其有以自居。若夫貞觀、永徽之善政，雖不能釐定而修明之，初不聽奸邪之變易。武、韋所自為異議以亂典常、蠱眾志者，喪祭之虛文，選舉之冒濫而已；邊疆之守，賦役之制，猶是太宗之遺教也。殺君子而不蔓引其類，故斬艾雖憯，而陳子昂、蘇安恆、李邕、宋務光、蘇良嗣之流，猶得抒悃昌言而無所詘；乃至守正不阿、效忠不貳如狄仁傑、宋璟、李日知、徐有功、李昭德，皆列上位而時伸其志。其宣力中外者，則劉仁軌、裴行儉、王方翼、吉頊、唐休璟、郭元振、姚元之、張仁願悉無所掣曳以立功名；乃至楊元琰、張說、劉幽求諸人同事俱起，而被害者不相及。奸邪雖執大權，終不礙賢臣登進之路，驅天下以一於淫慘，則亂自亂也，亡自可不亡也，或摧之，或扶之，兩不相揜，而天下猶席以安也。

fū xiǎo rén zhī dú bù kě pū zhě, mò shén yú yǔ jūn zǐ zhēng míng jūn zǐ zhī zì yí yǐ qī zhě, mò shén yú yǔ xiǎo rén jìng qì. wǔ wéi tài píng yín nüè fāng chěng zhī rì, xiǎo rén lì dé qí yù, ér zì ān yú xiǎo rén, jūn zǐ zì jìng qí chéng, ér bù dài yì xiǎo rén qiú shēn qí jūn zǐ, gù xiǎo rén zhī dú qiǎn, ér jūn zǐ zhī zhì píng, shuǐ huǒ bù zhēng, qí dú bù liè, suǒ gù rán yǐ. fū míng zhě, jūn zǐ zhī shí yě, qì zhě, xiǎo rén zhī shì yǐ líng wù zhě yě. jūn zǐ xī míng yǐ shèn, ér qì chéng zhī, xiǎo rén yú shì chǐ róng míng zhī qù jǐ, ér yì shì shuō yǐ gàn yù rán hòu gōng zhōng zhèng zhí zhī hào, jiē xiǎo rén zhī suǒ yì huò, yī dàn dé zhì yǐ chěng, zé jǐn qǔ jūn zǐ tí yǐ jiān dǎng ér zhū jí zhī, kōng qí lù wèi, zhāo zhì sī rén, ér cháo tíng shū yì qí gù. jí qí bài lù, zhí dào zhà shēn, yì jī qì jīn zhě, yì yòng qí shù yǐ chǎn jué bài lèi. shù shí nián zhī zhōng, qǐ fú xiāng hù, fēng jìng ér bō yóu bù xī, jūn wú shì xìn, lì wú shì shǒu, mín wú shì cóng, nǎi zhì qǔ biān jiāng ān wēi zhī jī, xiǎo mín gāo xuè zhī zī, dàn cǐ xī bǐ yǐ gè kuài qí shī, rú jiē nüè zhī yán bào huǒ ér hán lǚ bīng yě. wū hū! duàn tiě zhě lǚ fǎn qí qián chuí, liáo bìng zhě jí yì qí zhī fù, qí bù zhé yǐ wáng yě, qǐ kě xìng zāi? shén yǐ shǐ qì ér jīn míng zhě zhī hài liè yě!
夫小人之毒不可撲者，莫甚於與君子爭名；君子之自貽以慼者，莫甚於與小人競氣。武、韋、太平淫虐方逞之日，小人利得其欲，而自安於小人，君子自靖其誠，而不待抑小人求伸其君子，故小人之毒淺，而君子之志平，水火不爭，其毒不烈，所固然矣。夫名者，君子之實也，氣者，小人之恃以凌物者也。君子惜名已甚，而氣乘之，小人於是恥榮名之去己，而亦飾說以干譽；然後公忠正直之號，皆小人之所弋獲，一旦得志以逞，則盡取君子題以奸黨而誅殛之，空其祿位，招致私人，而朝廷倏易其故。及其敗露，直道乍伸，義激氣矜者，抑用其術以鏟絕敗類。數十年之中，起伏相互，風靜而波猶不息，君無適信，吏無適守，民無適從，乃至取邊疆安危之機，小民膏血之資，旦此夕彼以各快其施，如痎瘧之炎抱火而寒履冰也。嗚呼！鍛鐵者屢反其鉗椎，療病者疾易其梔附，其不折以亡也，豈可幸哉？甚矣使氣而矜名者之害烈也！

sòng rén zōng, xián zhǔ yě, lǚ yí jiǎn xià sǒng, fēi dà jiān yě, xiāng jī yǐ zhēng, ér shí jiè yǐ shī shòu suǒ guān zhī lù. liú bō suǒ dàng, bǎi nián bù xī. wú zuì kě jiā, ér sū shì yǐ wén cí qǔ huò yǒu zuì kě tǎo, ér cài què yì yǐ gē yǒng lùn xíng. miǎn yì fēi yāng mín zhī bài zhèng, ér sī mǎ gōng bì sù gǎi yú yī zhāo wéi zhōu fēi zōng shè zhī jí tú, ér lǐ wén ráo jiān chí qí piān jiàn. suī jūn zǐ zhī zhà shēng, yì qiě yǐ liǎn yuàn ér fáng guó jiā zhī dà jì kuàng xiǎo rén zhī zhòu jìn, wéi rén shì kē wéi zhèng shì luàn zhě, yòu huáng xù qīng wēi zhī zài dàn xī hū? táng wǔ xuān sòng shén zhé zhī kě yǔ yǒu wèi yě, gù bù rú gāo zōng zhī róu àn zhōng zōng zhī kuáng huò, guān qí cháo yòu zhī rén yǔ bāng guó zhī zhèng ér kě zhī yǐ. guó wú dǎng huò ér bù wáng, wèi rén jūn zhě mǐ zhī yú qí jǐ, xī dài huò fā ér wú yǐ jiù yào hū?
宋仁宗，賢主也，呂夷簡、夏竦，非大奸也，相激以爭，而石介以詩受所棺之僇。流波所盪，百年不息。無罪可加，而蘇軾以文詞取禍；有罪可討，而蔡確亦以歌詠論刑。免役非殃民之稗政，而司馬公必速改於一朝；維州非宗社之急圖，而李文饒堅持其偏見。雖君子之乍升，亦且以斂怨而妨國家之大計；況小人之驟進，唯人是苛、唯政是亂者，又遑恤傾危之在旦夕乎？唐武、宣宋神、哲之可與有為也，顧不如高宗之柔闇、中宗之狂惑，觀其朝右之人與邦國之政而可知矣。國無黨禍而不亡，為人君者弭之於其幾，奚待禍發而無以救藥乎？

yī bā
一八

lín zī wáng zhī zhū wéi shì, bù qǐ xiāng wáng, háo jié zhī shí, yǒu àn hé yú jūn zǐ zhī dào zhě, cǐ lèi shì yě. chén shòu mìng yú jūn, zi shòu mìng yú fù, wù gǎn zhuān yān, zhèng yě. xìn zhū xīn zhě fēi nì yú lǐ, chéng hū shì zhě bù jiù yú xīn, zé jūn fù suī jiā yǐ yóu ér bù bì. wéi háo jié yǐ xīn wèi shī, ér duàn zhī yú shì, fū jūn zǐ zhī jìng nǎi xīn yǐ zhì yì zhě, yì rú cǐ ér yǐ yǐ. tuī ér zhì yú shèng rén, shùn zhī bù gào ér qǔ, yì rú cǐ ér yǐ yǐ. lǐ zhě, shēng yú rén zhī xīn zhě yě, xīn yǒu bù hé yú lǐ, ér lǐ wú bù xié yú xīn. gù háo jié ér bù kě wèi shèng xián zhě yǒu yǐ, wèi yǒu wú háo jié zhī shí ér kě wèi shèng xián zhě yě.
臨淄王之誅韋氏，不啟相王，豪傑之識，有闇合於君子之道者，此類是也。臣受命於君，子受命於父，勿敢專焉，正也。信諸心者非逆於理，成乎事者不疚於心，則君父雖加以尤而不避。唯豪傑以心為師，而斷之於事，夫君子之靖乃心以制義者，亦如此而已矣。推而至於聖人，舜之不告而娶，亦如此而已矣。理者，生於人之心者也，心有不合於理，而理無不協於心。故豪傑而不可為聖賢者有矣，未有無豪傑之識而可為聖賢者也。

lín zī wáng yuē: shì bù chéng, yǐ shēn sǐ, bù yǐ lèi wáng. yì wèi yǒu yǐ xìn qí bì rán yě. rán yǐ xiāng wáng zhī wēn hòu róu xùn, quán shēn yú xíng shā héng xíng zhī rì, zé yì kě jì qí huò rán ěr. qiě wēi lín zī zhī jǔ shì, wáng yì jí jí yǐ. zōng chǔ kè yè jìng néng rì móu shā wáng fèng wéi shì yǐ duó táng sì, wéi shì bù zhū, wáng gù bù néng zài quán yú xiōng yù zhī shǒu, lín zī bù rěn yán ěr. shí zé wèi shì bù chéng ér wáng wēi, bù jǔ shì ér wáng yì wēi, yǐ bì wēi zhī shì, qiú quán wáng ér shǐ sì dà tǒng, shì bù liǎng lì, tú wèi wáng zhī yōu róu ér náo chéng suàn, gào zé bīng bù dé qǐ, níng wú gào yě. yǐ ān shè jì, yǐ tǎo luàn zéi, yǐ jiù wáng yú diān wēi, zài cǐ jǔ yǐ. cuī rì yòng yè yǐ zōng chǔ kè hài wáng zhī móu gào, ér yóu xū chí bù jué hū? gù lín zī zhī bù gào, xiào zǐ zhī dào yě. jí yī shì yī niàn ér yán zhī, dà shùn zhī bù gào ér qǔ, xī bì yuǎn zāi? shì yǐ zhī lín zī zhī kě yǔ dà yǒu wèi yě. shēng yú huì luàn zhī shì, chí zhú yú shēng sè gǒu mǎ zhī zhōng, ér suǒ yǔ yóu zhě wáng jū zhī liú, gù zhōng yú zhuó luàn ér kuī qí tiān yí, yì bù xìng ér bù fèng jiào yú jūn zǐ hū!
臨淄王曰：「事不成，以身死，不以累王。」亦未有以信其必然也。然以相王之溫厚柔巽，全身於刑殺橫行之日，則亦可冀其或然耳。且微臨淄之舉事，王亦岌岌矣。宗楚客、葉靜能日謀殺王奉韋氏以奪唐祀，韋氏不誅，王固不能再全於凶嫗之手，臨淄不忍言耳。實則謂事不成而王危，不舉事而王亦危，以必危之勢，求全王而使嗣大統，勢不兩立，徒畏王之優柔而撓成算，告則兵不得起，寧無告也。以安社稷，以討亂賊，以救王於顛危，在此舉矣。崔日用業以宗楚客害王之謀告，而猶需遲不決乎？故臨淄之不告，孝子之道也。即一事一念而言之，大舜之不告而娶，奚必遠哉？是以知臨淄之可與大有為也。生於薉亂之世，馳逐於聲色狗馬之中，而所與游者王琚之流，故終於濁亂而虧其天彝，亦不幸而不奉教於君子乎！