1 yī chuān xiān shēng shàng shū yuē: fū zhōng, nù ér jī zhī zé wǔ, bēi ér jī zhī zé āi, chéng yì zhī gǎn ér rù yě. gào yú rén yì rú shì, gǔ rén suǒ yǐ zhāi jiè ér gào jūn yě. chén qián hòu liǎng dé jìn jiǎng, wèi cháng gǎn bù sù zhāi yù jiè, qián sī cún chéng, jì gǎn dòng yú shàng xīn. ruò shǐ yíng yíng yú zhí shì, fēn fēn qí sī lǜ, dài zhì shàng qián, rán hòu shàn qí cí shuō, tú yǐ jiá shé gǎn rén, bù yì qiǎn hū? èr chéng wén jí juǎn liù shàng tài huáng tài hòu shū
1、伊川先生上疏曰：夫鍾，怒而擊之則武，悲而擊之則哀，誠意之感而入也。告於人亦如是，古人所以齋戒而告君也。臣前後兩得進講，未嘗敢不宿齋預戒，潛思存誠，覬感動於上心。若使營營於職事，紛紛其思慮，待至上前，然後善其辭說，徒以頰舌感人，不亦淺乎？——《二程文集》卷六《上太皇太后書》

2 yī chuān dá rén shì zòu gǎo shū yún: guān gōng zhī yì, zhuān yǐ wèi luàn wèi zhǔ, yí yù gōng yǐ ài mín wèi xiān, lì yán bǎi xìng jī qiě sǐ, gài cháo tíng āi lián, yīn jù jiāng wèi kòu luàn kě yě. bù wéi gào jūn zhī tǐ dāng rú shì, shì rè yì yí ěr. gōng fāng qiú cái yǐ huó rén, qí zhī yǐ rén ài, zé dāng qīng cái ér zhòng mín jù zhī yǐ lì hài, zé jiāng shì cái yǐ zì bǎo. gǔ zhī shí, dé qiū mín zé dé tiān xià. hòu shì yǐ bīng zhì mín, yǐ cái jù zhòng, jù cái zhě néng shǒu, bǎo mín zhě wèi yū. wéi dāng yǐ chéng yì gǎn dòng, jì qí yǒu bù rěn zhī xīn ér yǐ. èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá rén shì zòu cǎo shū
2、伊川《答人示奏稿書》云：觀公之意，專以畏亂為主，頤欲公以愛民為先，力言百姓飢且死，丐朝廷哀憐，因懼將為寇亂可也。不惟告君之體當如是，事熱亦宜爾。公方求財以活人，祈之以仁愛，則當輕財而重民；懼之以利害，則將恃財以自保。古之時，得丘民則得天下。後世以兵制民，以財聚眾，聚財者能守，保民者為迂。惟當以誠意感動，覬其有不忍之心而已。——《二程文集》卷九《答人示奏草書》

3 míng dào wèi yì, jí mín zhī shì, duō zhòng rén suǒ wèi fǎ suǒ jū zhě, rán wèi zhī wèi cháng dà lì yú fǎ, zhòng yì bù shèn jīng hài. wèi zhī dé shēn qí zhì zé bù kě, qiú xiǎo bǔ, zé guò jīn zhī wèi zhèng zhě yuǎn yǐ. rén suī yì zhī, bù zhì zhǐ wèi kuáng yě. zhì wèi zhī kuáng, zé dà hài yǐ. jǐn chéng wèi zhī, bù róng ér hòu qù, yòu hé xián hū? èr chéng wén jí juǎn jiǔ dá lǚ jìn bó jiǎn sān
3、明道為邑，及民之事，多眾人所謂法所拘者，然為之未嘗大戾於法，眾亦不甚驚駭。謂之得伸其志則不可，求小補，則過今之為政者遠矣。人雖異之，不至指為狂也。至謂之狂，則大駭矣。盡誠為之，不容而後去，又何嫌乎？——《二程文集》卷九《答呂進伯簡三》

4 yī chuān xiān shēng yuē: jūn zǐ guān tiān shuǐ wéi xíng zhī xiàng, zhī rén qíng yǒu zhēng sòng zhī dào. gù fán zuò shì, bì móu qí shǐ, jué lùn duān yú shì zhī shǐ, zé sòng wú yóu shēng yǐ. móu shǐ zhī yì guǎng yǐ, ruò shèn jiāo jié míng qì quàn zhī lèi shì yě. chéng shì yì chuán sòng chuán
4、伊川先生曰：君子觀天水違行之象，知人情有爭訟之道。故凡作事，必謀其始，絕論端於事之始，則訟無由生矣。謀始之義廣矣，若慎交結、明契券之類是也。——《程氏易傳·訟傳》

5 shī zhī jiǔ èr, wèi shī zhī zhǔ. tè zhuān zé xiān wèi xià zhī dào, bù zhuān zé wú chéng gōng zhī lǐ. gù dé zhòng wèi jí. fán shī zhī dào, wēi hé bìng zhì zé jí yě. chéng shì yì chuán shī chuán
5、《師》之九二，為師之主。特專則先為下之道，不專則無成功之理。故得中為吉。凡師之道，威和並至則吉也。——《程氏易傳·師傳》

6 shì rú yǒu lùn lǔ sì zhōu gōng yǐ tiān zǐ lǐ lè, yǐ wèi zhōu gōng néng wèi rén chén bù néng wèi zhī gōng, zé kě yòng rén chén bù de yòng zhī lǐ lè. shì bù zhī rén chén zhī dào yě. fū jū zhōu gōng zhī wèi, zé wèi zhōu gōng zhī shì. yóu qí wèi ér néng wèi zhě, jiē dāng wèi yě. zhōu gōng nǎi jǐn zhí ěr. chéng shì yì chuán shī chuán
6、世儒有論魯祀周公以天子禮樂，以為周公能為人臣不能為之功，則可用人臣不得用之禮樂。是不知人臣之道也。夫居周公之位，則為周公之事。由其位而能為者，皆當為也。周公乃盡職耳。——《程氏易傳·師傳》

7 dà yǒu zhī jiǔ sān yuē: gōng yòng hēng yú tiān zǐ, xiǎo rén fú kè. chuán yuē: sān dāng dà yǒu zhī shí, jū zhū hóu zhī wèi, yǒu qí fù shèng, bì yòng hēng tōng yú tiān zǐ, wèi yǐ qí yǒu wèi tiān zǐ zhī yǒu yě, nǎi rén chén zhī cháng yì yě. ruò xiǎo rén chù zhī, zé zhuān qí fù yǒu yǐ wèi sī, bù zhī gōng yǐ fèng shàng zhī dào, gù yuē: xiǎo rén fú kè yě. chéng shì yì chuán dà yǒu chuán
7、《大有》之九三曰：「公用亨於天子，小人弗克。」傳曰：三當大有之時，居諸侯之位，有其富盛，必用亨通於天子，謂以其有為天子之有也，乃人臣之常義也。若小人處之，則專其富有以為私，不知公以奉上之道，故曰：「小人弗克」也。——《程氏易傳·大有傳》

8 rén xīn suǒ cóng, duō suǒ qīn ài zhě yě. cháng rén zhī qíng, ài zhī zé jiàn qí shì, è zhī zé jiàn qí fēi. gù qī nú zhī yán, suī shī ér duō cóng suǒ zēng zhī yán, suī shàn wèi è yě. gǒu yǐ qīn ài ér suí zhī, zé shì sī qíng suǒ yǔ, qǐ hé zhèng lǐ? gù suí zhī chū jiǔ: chū mén ér jiāo, zé yǒu gōng yě. chéng shì yì chuán suí chuán
8、人心所從，多所親愛者也。常人之情，愛之則見其是，惡之則見其非。故妻孥之言，雖失而多從；所憎之言，雖善為惡也。苟以親愛而隨之，則是私情所與，豈合正理？故《隨》之初九：出門而交，則有功也。——《程氏易傳·隨傳》

9 suí jiǔ wǔ zhī xiàng yuē: fú yú jiā jí, wèi zhèng zhōng yě. chuán yuē: suí yǐ dé zhòng wèi shàn, suí zhī suǒ fáng zhě guò yě, gài xīn suǒ shuō suí, zé bù zhī qí guò yǐ. chéng shì yì chuán suí chuán
9、《隨》九五之《象》曰：「孚於嘉吉，位正中也。」傳曰：隨以得中為善，隨之所防者過也，蓋心所說隨，則不知其過矣。——《程氏易傳·隨傳》

10 kǎn zhī liù sì yuē: zūn jiǔ guǐ èr, yòng jī, nà yuē zì yǒu, zhōng wú jiù. chuán yuē: cǐ yán rén chén yǐ zhōng xìn shàn dào jié yú jūn xīn, bì zì qí suǒ míng chù nǎi néng rù yě. rén xīn yǒu suǒ bì, yǒu suǒ tōng, tōng zhě míng chù yě, dāng jiù qí míng chù ér gào zhī, qiú xìn zé yì yě, gù yuē: nà yuē zì yǒu. néng rú shì, zé suī jiān xiǎn zhī shí, zhōng dé wú jiù yě. qiě rú jūn xīn bì yú huāng lè, wéi qí bì yě, gù ěr suī lì dǐ qí huāng lè zhī fēi, rú qí bù xǐng hé? bì yú suǒ bù bì zhī chù tuī ér jí zhī, zé néng wù qí xīn yǐ. zì gǔ néng jiàn qí jūn zhě, wèi yǒu bù yīn qí suǒ míng zhě yě. gù jié zhí qiáng jìn zhě, lǜ duō qǔ wǔ ér wēn hòu míng biàn zhě, qí shuō duō xíng. fēi wéi gào yú jūn zhě rú cǐ, wèi jiào zhě yì rán. fū jiào bì jiù rén zhī suǒ zhǎng, suǒ zhǎng zhě, xīn zhī suǒ míng yě. cóng qí xīn zhī suǒ míng rù, rán hòu tuī jí qí yú, mèng zǐ suǒ wèi chéng dé dá cái shì yě. chéng shì yì chuán kǎn chuán
10、《坎》之六四曰：「樽酒簋貳，用擊，納約自牖，終無咎。」傳曰：此言人臣以忠信善道結於君心，必自其所明處乃能入也。人心有所蔽，有所通，通者明處也，當就其明處而告之，求信則易也，故曰：「納約自牖。」能如是，則雖艱險之時，終得無咎也。且如君心蔽於荒樂，唯其蔽也，故爾雖力詆其荒樂之非，如其不省何？必於所不蔽之處推而及之，則能悟其心矣。自古能諫其君者，未有不因其所明者也。故訐直強勁者，率多取忤；而溫厚明辨者，其說多行。非唯告於君者如此，為教者亦然。夫教必就人之所長，所長者，心之所明也。從其心之所明入，然後推及其餘，孟子所謂「成德」、「達財」是也。——《程氏易傳·坎傳》

11 héng zhī chū liù yuē: jùn héng, zhēn xiōng. xiàng yuē: jùn héng zhī xiōng, shǐ qiú shēn yě. chuán: chū liù jū xià, ér sì wèi zhèng yīng. sì yǐ gāng jū gāo, yòu wèi èr sān suǒ gé, yīng chū zhī zhì, yì hū cháng yǐ. ér chū nǎi qiú wàng zhī shēn, shì zhī cháng ér bù zhī biàn yě. shì zhī zé wàng gù sù ér zhì huǐ jiù zhě, jiē jùn héng zhě yě. chéng shì yì chuán héng chuán
11、《恆》之初六曰：「浚恆，貞凶。」《象》曰：「浚恆之凶，始求深也。」傳：初六居下，而四為正應。四以剛居高，又為二、三所隔，應初之志，異乎常矣。而初乃求望之深，是知常而不知變也。世之責望故素而至悔咎者，皆「浚恆」者也。——《程氏易傳·恆傳》

12 kuí zhī xiàng yuē: jūn zǐ yǐ tóng ér yì. chuán yuē: shèng xián zhī chù shì, zài rén lǐ zhī cháng, mò bù dà tóng yú shì sú suǒ tóng zhě, zé yǒu shí ér dú yì. bù néng dà tóng zhě, luàn cháng fú lǐ zhī rén yě bù néng dú yì zhě, suí sú xí fēi zhī rén yě. yào zài tóng ér néng yì ěr. chéng shì yì chuán kuí chuán
12、《睽》之《象》曰：「君子以同而異。」傳曰：聖賢之處世，在人理之常，莫不大同於世俗所同者，則有時而獨異。不能大同者，亂常拂理之人也；不能獨異者，隨俗習非之人也。要在同而能異耳。——《程氏易傳·睽傳》

13 kuí zhī jiǔ èr: dāng kuí zhī shí, jūn xīn wèi hé, xián chén zài xià, jié lì jǐn chéng, qī shǐ zhī xìn hé ér yǐ. zhì chéng yǐ gǎn dòng zhī, jǐn lì yǐ fú chí zhī, míng lǐ yì yǐ zhì qí zhī, dù bì huò yǐ chéng qí yì, rú shì wǎn zhuǎn yǐ qiú qí hé yě. yù fēi wǎng dào féng yíng yě, xiàng fēi xié pì yóu jìng yě, gù xiàng yuē: yù zhǔ yú xiàng, wèi shī dào yě. chéng shì yì chuán kuí chuán
13、《睽》之九二：當睽之時，君心未合，賢臣在下，竭力盡誠，期使之信合而已。至誠以感動之，盡力以扶持之，明理義以致其知，杜蔽惑以誠其意，如是宛轉以求其合也。「遇」非枉道逢迎也，「巷」非邪僻由徑也，故《象》曰：「遇主於巷，未失道也。」——《程氏易傳·睽傳》

14 sǔn zhī jiǔ èr yuē: fú sǔn yì zhī. chuán yuē: bù zì sǔn qí gāng zhēn, zé néng yì qí shàng, nǎi yì zhī yě. ruò shī qí gāng zhēn ér yòng róu shuō, shì zú yǐ sǔn zhī ér yǐ. shì zhī yú zhě, yǒu suī wú xié xīn, ér wéi zhī jié lì shùn shàng wèi zhōng zhě, gài bù zhī fú sǔn yì zhī zhī yì yě. chéng shì yì chuán sǔn chuán
14、《損》之九二曰：「弗損益之。」傳曰：不自損其剛貞，則能益其上，乃「益之」也。若失其剛貞而用柔說，適足以損之而已。世之愚者，有雖無邪心，而惟知竭力順上為忠者，蓋不知「弗損益之」之義也。——《程氏易傳·損傳》

15 yì zhī chū jiǔ yuē: lì yòng wèi dà zuò, yuán jí, wú jiù. xiàng yuē: yuán jí, wú jiù, xià bù hòu shì yě. chuán yuē: zài xià zhě běn bù dāng chù hòu shì. hòu shì, zhòng dà zhī shì yě. yǐ wèi zài shàng suǒ rèn, suǒ yǐ dāng dà shì, bì néng jì dà shì ér zhì yuán jí, nǎi wèi wú jiù. néng zhì yuán jí, zé zài shàng zhě rèn zhī wèi zhī rén, jǐ dāng zhī wèi shèng rèn. bù rán, zé shàng xià jiē yǒu jiù yě. chéng shì yì chuán yì chuán
15、《益》之初九曰：「利用為大作，元吉，無咎。」《象》曰：「元吉，無咎，下不厚事也。」傳曰：在下者本不當處厚事。厚事，重大之事也。以為在上所任，所以當大事，必能濟大事而致元吉，乃為無咎。能致元吉，則在上者任之為知人，己當之為勝任。不然，則上下皆有咎也。——《程氏易傳·益傳》

16 lǚ zhī chū liù yuē: lǚ suǒ suǒ, sī qí suǒ qǔ zāi. chuán yuē: zhì bēi zhī rén, jì chù lǚ kùn, bǐ wěi suǒ xì, yuán suǒ bù zhì, nǎi qí suǒ yǐ zhì huǐ rǔ qǔ zāi jiù yě. chéng shì yì chuán lǚ chuán
16、《旅》之初六曰：「旅瑣瑣，斯其所取災。」傳曰：志卑之人，既處旅困，鄙猥瑣細，元所不至，乃其所以致悔辱、取災咎也。——《程氏易傳·旅傳》

17 duì zhī shàng liù yuē: yǐn duì. xiàng yuē: wèi guāng yě. chuán yuē: shuō jì jí yǐ, yòu yǐn ér zhǎng zhī, suī shuō zhī zhī xīn bù yǐ, ér shì lǐ yǐ guò, shí wú suǒ shuō. shì zhī shèng zé yǒu guāng huī, jì shèng ér qiáng yǐn zhī zhǎng, qí wú yì wèi shén yǐ, qǐ yǒu guāng huī yě? chéng shì yì chuán duì chuán
17、《兌》之上六曰：「引兌。」《象》曰：「未光也。」傳曰：說既極矣，又引而長之，雖說之之心不已，而事理已過，實無所說。事之盛則有光輝，既盛而強引之長，其無意味甚矣，豈有光輝也？——《程氏易傳·兌傳》

18 zhōng fú zhī xiàng yuē: jūn zǐ yǐ yì yù huǎn sǐ. chuán yuē: jūn zhǔ zhī yú yì yù, jǐn qí zhōng ér yǐ yú jué sǐ, jí qí cè ér yǐ. tiān xià zhī shì, wú suǒ bù jǐn qí zhōng, ér yì yù huǎn sǐ, zuì qí dà zhě yě. chéng shì yì chuán zhōng fú chuán
18、《中孚》之《象》曰：「君子以議獄緩死。」傳曰：君主之於議獄，盡其忠而已；於決死，極其惻而已。天下之事，無所不盡其忠，而議獄緩死，最其大者也。——《程氏易傳·中孚傳》

19 shì zhī shí ér dāng guò, suǒ yǐ cóng yí, rán qǐ kě guò shén yě? rú guò gōng guò āi guò jiǎn, dà guò zé bù kě. suǒ yǐ xiǎo guò wèi shùn hū yí yě. néng shùn hū yí, suǒ yǐ dà jí. chéng shì yì chuán xiǎo guò chuán
19、事之時而當過，所以從宜，然豈可過甚也？如過恭、過哀、過儉，大過則不可。所以小過為順乎宜也。能順乎宜，所以大吉。——《程氏易傳·小過傳》

20 zhōu gōng zhì gōng bù sī, jìn tuì yǐ dào, wú lì yù zhī bì. qí chù jǐ yě, kuí kuí rán yǒu gōng wèi zhī xí qí cún chéng yě, dàng dàng yān wú gù lǜ zhī yì. suǒ yǐ suī zài wēi yí zhī dì, ér bù shī qí shèng yě. shī yuē: gōng sūn shuò fū, chì xì jǐ jǐ. chéng shì jīng shuō shī jiě
20、周公至公不私，進退以道，無利慾之蔽。其處己也，夔夔然有恭畏之習；其存誠也，蕩蕩焉無顧慮之意。所以雖在危疑之地，而不失其聖也。《詩》曰：「公孫碩膚，赤舃几几。」——《程氏經說·詩解》

21 míng dào xiān shēng yǔ wú shī lǐ tán jiè fǔ zhī xué cuò chù, wèi shī lǐ yuē: wèi wǒ jǐn dá zhū jiè fǔ, wǒ yì wèi gǎn zì yǐ wèi shì. rú yǒu shuō, yuàn wǎng fù. cǐ tiān xià gōng lǐ, wú bǐ wǒ. guǒ néng míng biàn, bù yǒu yì yú jiè fǔ, zé bì yǒu yì yú wǒ. èr chéng yí shū juǎn yī
21、明道先生與吳師禮談介甫之學錯處，謂師禮曰：為我盡達諸介甫，我亦未敢自以為是。如有說，願往復。此天下公理，無彼我。果能明辯，不有益於介甫，則必有益於我。——《二程遺書》卷一

22 tiān qí zài sī zhú, cháng ài yòng yī zú zhǎng. jí jiāng dài, zì jiàn qí rén dào sǔn pí, suì zhì zhī wú shǎo dài. zuì yǐ zhèng, dài zhī fù rú chū, lüè yǒu jiè yì. qí dé liàng rú cǐ. èr chéng yí shū juǎn èr shàng
22、天祺在司竹，常愛用一卒長。及將代，自見其人盜筍皮，遂治之無少貸。罪已正，待之復如初，略有介意。其德量如此。——《二程遺書》卷二上

23 mén rén yǒu yuē: wú yǔ rén jū, shì qí yǒu guò ér bù gào, zé yú xīn yǒu suǒ bù ān. gào zhī ér rén yǒu shòu, zé nài hé? yuē: yǔ zhī chù ér bù gào qí guò, fēi zhōng yě. yào shǐ chéng yì zhī jiāo tōng, zài yú wèi yán zhī qián, zé yán chū ér rén xìn yǐ. yòu yuē: zé shàn zhī dào, yào shǐ chéng yǒu yú ér yán bù zú, zé yú rén yǒu yì, ér zài wǒ zhě wú zì rǔ yǐ. èr chéng yí shū juǎn sì
23、門人有曰：吾與人居，視其有過而不告，則於心有所不安。告之而人有受，則奈何？曰：與之處而不告其過，非忠也。要使誠意之交通，在於未言之前，則言出而人信矣。又曰：責善之道，要使誠有餘而言不足，則於人有益，而在我者無自辱矣。——《二程遺書》卷四

24 jū jīn zhī shí, bù ān jīn zhī fǎ lìng, fēi yì yě. zhe lùn wèi zhì, bù wèi zé yǐ, rú fù wèi zhī, xū yú jīn zhī fǎ lìng nèi chù dé qí dāng, fāng wèi hé yì. ruò xū gēng gǎi ér hòu wèi, zé hé yì zhī yǒu? èr chéng yí shū juǎn yī
24、居今之時，不安今之法令，非義也。著論為治，不為則已，如復為之，須於今之法令內處得其當，方為合義。若須更改而後為，則何義之有？——《二程遺書》卷一

25 jīn zhī jiān sī duō bù yǔ zhōu xiàn yī tǐ, jiān sī zhuān yù cì chá, zhōu xiàn duō yù yǎn bì. bù ruò tuī chéng xīn yǔ zhī gòng zhì, yǒu suǒ bù dǎi, kě jiào zhě jiào zhī, kě dū zhě dū zhī. zhì yú bù tīng, zé qí shèn zhě qù yī èr, shǐ zú yǐ jǐng zhòng kě yě. èr chéng yí shū juǎn yī
25、今之監司多不與州縣一體，監司專欲伺察，州縣多欲掩蔽。不若推誠心與之共治，有所不逮，可教者教之，可督者督之。至於不聽，擇其甚者去一二，使足以警眾可也。——《二程遺書》卷一

26 huò wèn: bù, zuǒ lìng yě. bù suǒ yù wèi, lìng huò bù cóng, nài hé? yuē: dāng yǐ chéng xīn dòng zhī. jīn lìng yǔ bù bù hé, zhǐ shì zhēng sī yì. lìng shì yì zhī zhǎng, ruò néng yǐ shì fù xiōng zhī dào shì zhī, guò zé guī yǐ, shàn zé wéi kǒng bù guī yú lìng, jī cǐ chéng yì, qǐ yǒu bù dòng dé rén? èr chéng yí shū juǎn shí bā
26、或問：簿，佐令也。簿所欲為，令或不從，奈何？曰：當以誠心動之。今令與簿不和，只是爭私意。令是邑之長，若能以事父兄之道事之，過則歸已，善則唯恐不歸於令，積此誠意，豈有不動得人？——《二程遺書》卷十八

27 wèn: rén yú yì lùn, duō yù zhí jǐ, wú hán róng zhī qì, shì qì bù píng fǒu? yuē: yīn shì qì bù píng, yì shì liàng xiá. rén liàng suí shí zhǎng, yì yǒu rén shí gāo ér liàng bù zhǎng zhě, shì shí shí wèi zhì yě. dà fán bié shì, rén dōu qiáng dé, wéi shí liàng bù kě qiáng. jīn rén yǒu dǒu shāo zhī liàng, yǒu fǔ hú zhī liàng, yǒu zhōng dǐng zhī liàng, yǒu jiāng hé zhī liàng. jiāng hé zhī liàng yì dà yǐ, rán yǒu yá, yǒu yá yì yǒu shí ér mǎn, wéi tiān dì zhī liàng zé wú mǎn. gù shèng rén zhě, tiān dì zhī liàng yě. shèng rén zhī liàng, dào yě cháng rén zhī liàng, tiān zī yě. tiān zī zhī liàng xū yǒu xiàn. dà dǐ liù chǐ zhī qū, lì liàng zhī rú cǐ, suī yù bù mǎn, bù kě de yě. rú dèng ài wèi sān gōng, nián qī shí, chù dé shén hǎo. jí yīn xià shǔ yǒu gōng, biàn dòng le. xiè ān wén xiè xuán pò fú jiān, duì kè wéi qí, bào zhì, bù xǐ. jí guī, zhé jī chǐ. qiáng zhōng bù de yě. gèng rú rén dà zuì hòu yì gōng jǐn zhě, zhǐ yì gōng, biàn shì dòng le, suī yǔ fàng sì zhě bù tóng, qí wèi jiǔ suǒ dòng yī yě. yòu rú guì gōng zǐ wèi yì gāo, yì bēi qiān. zhǐ bēi qiān, dàn shì dòng le. suī yǔ jiāo ào zhě bù tóng, qí wèi wèi suǒ dòng yī yě. rán wéi zhī dào zhě, liàng zì rán yí dà, bù dài miǎn qiáng ér chéng. èr chéng yí shū juǎn shí bā
27、問：人於議論，多欲直己，無含容之氣，是氣不平否？曰：因是氣不平，亦是量狹。人量隨識長，亦有人識高而量不長者，是識實未至也。大凡別事，人都強得，惟識量不可強。今人有斗筲之量，有釜斛之量，有鐘鼎之量，有江河之量。江河之量亦大矣，然有涯，有涯亦有時而滿，惟天地之量則無滿。故聖人者，天地之量也。聖人之量，道也；常人之量，天資也。天資之量須有限。大抵六尺之軀，力量只如此，雖欲不滿，不可得也。如鄧艾位三公，年七十，處得甚好。及因下蜀有功，便動了。謝安聞謝玄破苻堅，對客圍棋，報至，不喜。及歸，折屐齒。強終不得也。更如人大醉後益恭謹者，只益恭，便是動了，雖與放肆者不同，其為酒所動一也。又如貴公子位益高，益卑謙。只卑謙，但是動了。雖與驕傲者不同，其為位所動一也。然惟知道者，量自然宜大，不待勉強而成。——《二程遺書》卷十八

28 héng qú xiān shēng yuē: fán rén wèi shàng zé yì, wèi xià zé nán. rán bù néng wèi xià, yì wèi néng shǐ xià, bù jǐn qí qíng wěi yě. dà dǐ shǐ rén, cháng zài qí qián jǐ cháng wèi zhī, zé néng shǐ rén. zhāng zài héng qú wén jí
28、橫渠先生曰：凡人為上則易，為下則難。然不能為下，亦未能使下，不盡其情偽也。大抵使人，常在其前己嘗為之，則能使人。——張載《橫渠文集》

29 kǎn: wéi xīn hēng, gù xíng yǒu shàng. wài suī jī xiǎn, gǒu chù zhī xīn hēng bù yí, zé suī nán bì jì ér wǎng yǒu gōng yě. jīn shuǐ lín wàn rèn zhī shān, yào xià jí xià, wú fù níng zhì. xiǎn zài qián, wéi zhī yǒu yì lǐ ér yǐ, zé fù hé huí bì? suǒ yǐ xīn tōng. zhāng zài héng qú yì shuō
29、《坎》：「維心亨」，故「行有尚」。外雖積險，苟處之心亨不疑，則雖難必濟而「往有功也」。今水臨萬仞之山，要下即下，無復凝滯。險在前，惟知有義理而已，則復何迴避？所以心通。——張載《橫渠易說》

30 rén suǒ yǐ bù néng xíng jǐ zhě, yú qí suǒ nán zhě zé duò, qí yì sú zhě, suī yì ér xiū suō. wéi xīn hóng, zé bù gù rén zhī fēi xiào, suǒ qū yì lǐ ěr, shì tiān xià mò néng yí qí dào. rán wèi zhī, rén yì wèi bì guài, zhèng yǐ zài jǐ zhě yì lǐ bù shèng. duò yǔ xiū suō xiāo zé yǒu zhǎng, bù xiāo zé bìng cháng zài, yì sī wò chuò, wú yóu zuò shì, zài gǔ qì jié zhī shì, mào sǐ yǐ yǒu wèi, yú yì wèi bì zhōng, rán fēi yǒu zhì gài zhě mò néng, kuàng wú yú yì lǐ yǐ míng, hé wèi bù wèi? zhāng zài héng qú yì shuō
30、人所以不能行己者，於其所難者則惰，其異俗者，雖易而羞縮。惟心宏，則不顧人之非笑，所趨義理耳，視天下莫能移其道。然為之，人亦未必怪，正以在己者義理不勝。惰與羞縮消則有長，不消則病常在，意思齷齪，無由作事，在古氣節之士，冒死以有為，於義未必中，然非有志概者莫能，況吾於義理已明，何為不為？——張載《橫渠易說》