1 lián xī xiān shēng yuē: gǔ shèng wáng zhì lǐ fǎ, xiū jiào huà, sān gāng zhèng, jiǔ chóu xù, bǎi xìng tài hé, wàn wù xián ruò, nǎi zuò lè yǐ xuān bā fēng zhī qì, yǐ píng tiān xià zhī qíng. gù lè shēng dàn ér bù shāng, hé ér bù liú, rù qí ěr, gǎn qí xīn, mò bù dàn qiě hé yān. dàn zé yù xīn píng, hé zé zào xīn shì. yōu róu píng zhōng, dé zhī shèng yě tiān xià huà zhōng, zhì zhī zhì yě shì wèi dào pèi tiān dì, gǔ zhī jí yě. hòu shì lǐ fǎ bù xiū, zhèng xíng kē wěn, zòng yù bài dù, xià mín kùn kǔ, wèi gǔ lè bù zú tīng yě, dài biàn xīn shēng, yāo yín chóu yuàn, dǎo yù zēng bēi, bù néng zì zhǐ. gù yǒu zéi jūn qì fù, qīng shēng bài lún, bù kě jìn zhě yǐ. wū hū! lè zhě gǔ yǐ píng xīn, jīn yǐ zhù yù gǔ yǐ xuān huà, jīn yǐ zhǎng yuàn. bù fù gǔ lǐ, bù biàn jīn lè, ér yù zhì zhì zhě, yuǎn zāi! zhōu dūn yí tōng shū lè shàng
1、濂溪先生曰：古聖王制禮法，修教化，三綱正，九疇敘，百姓太和，萬物咸若，乃作樂以宣八風之氣，以平天下之情。故樂聲淡而不傷，和而不流，入其耳，感其心，莫不淡且和焉。淡則欲心平，和則躁心釋。優柔平中，德之盛也；天下化中，治之至也；是謂道配天地，古之極也。後世禮法不修，政刑苛紊，縱慾敗度，下民困苦，謂古樂不足聽也，代變新聲，妖婬愁怨，導欲增悲，不能自止。故有賊君棄父，輕生敗倫，不可禁者矣。嗚呼！樂者古以平心，今以助欲；古以宣化，今以長怨。不復古禮，不變今樂，而欲致治者，遠哉！——周敦頤《通書·樂上》

2 míng dào xiān shēng yán yú cháo yuē: zhì tiān xià yǐ zhèng fēng sú dé xián cái wèi běn. yí xiān lǐ mìng jìn shì xián rú jí bǎi zhí shì, xī xīn tuī fǎng, yǒu dé yè chōng bèi, zú wèi shī biǎo zhě, qí cì yǒu dǔ zhì hǎo xué, cái liáng xíng xiū zhě, yán pìn dūn qiǎn, cuì yú jīng shī, bǐ zhāo xī xiāng yǔ jiǎng míng zhèng xué. qí dào bì běn yú rén lún, míng hū wù lǐ. qí jiào zì xiǎo xué sǎ sǎo yīng duì yǐ wǎng, xiū qí xiào dì zhōng xìn, zhōu xuán lǐ lè, qí suǒ yǐ yòu yē jī lì jiàn mó chéng jiù zhī dào, jiē yǒu jié xù, qí yào zài yú zé shàn xiū shēn, zhì yú huà chéng tiān xià, zì xiāng rén ér kě zhì yú shèng rén zhī dào. qí xué xíng jiē zhōng yú shì zhě wèi chéng dé. qǔ cái shí míng dá, kě jìn yú shàn zhě, shǐ rì shòu qí yè. zé qí xué míng dé zūn zhě, wèi tài xué zhī shī, cì yǐ fēn jiào tiān xià zhī xué. zé shì rù xué, xiàn shēng zhī zhōu, zhōu bīn xìng yú tài xué, tài xué jù ér jiào zhī, suì lùn qí xián zhě néng zhě yú cháo. fán xuǎn shì zhī fǎ, jiē yǐ xìng xíng duān jié, jū jiā xiào tì, yǒu lián chǐ lǐ xùn, tōng míng xué yè, xiǎo dá zhì dào zhě. èr chéng wén jí juǎn yī qǐng xiū xué xiào zūn shī rú qǔ shì zhá zi
2、明道先生言於朝曰：治天下以正風俗、得賢才為本。宜先禮命近侍賢儒及百執事，悉心推訪，有德業充備，足為師表者，其次有篤志好學，材良行修者，延聘、敦遣，萃於京師，俾朝夕相與講明正學。其道必本於人倫，明乎物理。其教自小學灑掃應對以往，修其孝弟忠信，周旋禮樂，其所以誘掖激厲漸摩成就之道，皆有節序，其要在於擇善修身，至於化成天下，自鄉人而可至於聖人之道。其學行皆中於是者為成德。取材識明達，可進於善者，使日受其業。擇其學明德尊者，為太學之師，次以分教天下之學。擇士入學，縣升之州，州賓興於太學，太學聚而教之，歲論其賢者能者於朝。凡選士之法，皆以性行端潔，居家孝悌，有廉恥禮遜，通明學業，曉達治道者。——《二程文集》卷一《請修學校尊師儒取士札子》

3 míng dào xiān shēng lùn shí shì: yī yuē shī fù, èr yuē liù guān, sān yuē jīng jiè, sì yuē xiāng dǎng, wǔ yuē gòng shì, liù yuē bīng yì, qī yuē mín shí, bā yuē sì mín, jiǔ yuē shān zé, shí yuē fēn shù. qí yán yuē: wú gǔ jīn, wú zhì luàn, rú shēng mín zhī lǐ yǒu qióng, zé shèng wáng zhī fǎ kě gǎi. hòu shì néng jǐn qí dào zé dà zhì, huò yòng qí piān zé xiǎo kāng. cǐ lì dài zhāng zhuó zhe míng zhī xiào yě. gǒu huò tú zhī nì gǔ ér bù néng shī zhī yú jīn, gū yù xùn míng ér suì fèi qí shí, cǐ zé lòu rú zhī jiàn, hé zú yǐ lùn zhì dào zāi! rán tǎng wèi jīn zhī rén qíng, jiē yǐ yì yú gǔ, xiān wáng zhī jī, bù kě fù yú jīn, qù biàn mù qián, bù wù gāo yuǎn, zé yì kǒng fēi dà yǒu wèi zhī lùn, ér wèi zú yǐ jì dāng jīn zhī jí bì yě. gōng chéng wén jí juǎn yī lùn shí shì zhá zi
3、明道先生論十事：一曰師傅，二曰六官，三曰經界，四曰鄉黨，五曰貢士，六曰兵役，七曰民食，八曰四民，九曰山澤，十曰分數。其言曰：無古今，無治亂，如生民之理有窮，則聖王之法可改。後世能盡其道則大治，或用其偏則小康。此歷代彰灼著明之效也。苟或徒知泥古而不能施之於今，姑欲徇名而遂廢其實，此則陋儒之見，何足以論治道哉！然倘謂今之人情，皆已異於古，先王之跡，不可復於今，趣便目前，不務高遠，則亦恐非大有為之論，而未足以濟當今之極弊也。——《工程文集》卷一《論十事札子》

4 yī chuān xiān shēng shàng shū yuē: sān dài zhī shí, rén jūn bì yǒu shī fù bǎo zhī guān. shī, dào zhī jiào xùn fù, fù zhī dé yì bǎo, bǎo qí shēn tǐ. hòu shì zuò shì wú běn, zhī qiú zhì ér bù zhī zhèng jūn, zhī guī guò ér bù zhī yǎng dé, fù dé zhī dào, gù yǐ shū yǐ bǎo shēn tǐ zhī fǎ, fù wú wén yān. chén yǐ wèi fù dé yì zhě, zài hu fáng jiàn wén zhī fēi, jié shì hào zhī guò bǎo shēn tǐ zhě, zài hu shì qǐ jū zhī yí, cún wèi shèn zhī xīn. jīn jì bù shè bǎo fù zhī guān, zé cǐ zé jiē zài jīng yán, yù qǐ huáng dì zài gōng zhōng yán dòng fú shí, jiē shǐ jīng yán guān zhī zhī, yǒu jiǎn tóng zhī xì, zé suí shì zhēn guī wéi chí yǎng zhī fāng, zé yīng shí jiàn zhǐ. èr chéng wén jí juǎn liù lùn jīng yán dì èr zhá zi
4、伊川先生上疏曰：三代之時，人君必有師、傅、保之官。「師，道之教訓；傅，傅之德義；保，保其身體。」後世作事無本，知求治而不知正君，知規過而不知養德，傅德之道，固已疏矣；保身體之法，復無聞焉。臣以為傅德義者，在乎防見聞之非，節嗜好之過；保身體者，在乎適起居之宜，存畏慎之心。今既不設保傅之官，則此責皆在經筵，欲乞皇帝在宮中言動服食，皆使經筵官知之，有剪桐之戲，則隨事箴規；違持養之方，則應時諫止。——《二程文集》卷六《論經筵第二札子》

5 yī chuān xiān shēng kàn xiáng sān xué tiáo zhì yún: jiù zhì, gōng sī shì bǔ, gài wú xū yuè. xué xiào lǐ yì xiāng xiān zhī dì, ér yuè shǐ zhī zhēng, shū fēi jiào yǎng zhī dào. qǐng gǎi shì wèi kè, yǒu suǒ wèi zhì, zé xué guān zhào ér jiào zhī, gèng bù kǎo dìng gāo xià. zhì zūn xián táng, yǐ yán tiān xià dào dé zhī shì, jí zhì dài bīn lì shī zhāi, lì jiǎn chá shì rén xíng jiǎn děng fǎ. yòu yún: zì yuán fēng hòu, shè lì yòu zhī fǎ, zēng guó xué jiě é zhì wǔ bǎi rén, lái zhě bēn còu, shě fù mǔ zhī yǎng, wàng gǔ ròu zhī ài, wǎng lái dào lù, lǚ lí tā tǔ. rén xīn rì tōu, shì fēng rì báo. jīn yù liàng liú yī bǎi rén, yú sì bǎi rén, fēn zài zhōu jùn jiě é zhǎi chù, zì rán shì rén gè ān xiāng tǔ, yǎng qí xiào ài zhī xīn, xī qí bēn qū liú làng zhī zhì, fēng sú yì dāng shāo hòu. yòu yún: sān shè shēng bǔ zhī fǎ, jiē àn wén zé jī. yǒu sī zhī shì, fēi yǎng xù yù cái lùn xiù zhī dào. gài cháo tíng shòu fǎ, bì dá hū xià. zhǎng guān shǒu fǎ ér bù dé yǒu wèi, shì yǐ shì chéng yú xià, ér xià de yǐ zhì qí shàng. cǐ hòu shì suǒ yǐ bù zhì yě. huò yuē: zhǎng èr dé rén zé shàn yǐ. huò fēi qí rén, bù ruò fáng xián xiáng mì, kě xún shǒu yě. shū bù zhī xiān wáng zhì fǎ, dài rén ér xíng, wèi wén lì bù dé rén zhī fǎ yě. gǒu zhǎng èr fēi rén, bù zhī jiào yù zhī dào, tú shǒu xū wén mì fǎ, guǒ zú yǐ chéng rén cái hū? èr chéng wén jí juǎn bā
5、伊川先生《看詳三學條制》云：舊制，公私試補，蓋無虛月。學校禮義相先之地，而月使之爭，殊非教養之道。請改試為課，有所未至，則學官召而教之，更不考定高下。制尊賢堂，以延天下道德之士，及置待賓、吏師齋，立檢察士人行檢等法。又云：自元豐後，設利誘之法，增國學解額至五百人，來者奔湊，舍父母之養，忘骨肉之愛，往來道路，旅離他土。人心日偷，士風日薄。今欲量留一百人，餘四百人，分在州郡解額窄處，自然士人各安鄉土，養其孝愛之心，息其奔趨流浪之志，風俗亦當稍厚。又云：三舍升補之法，皆案文責跡。有司之事，非癢序育材論秀之道。蓋朝廷授法，必達乎下。長官守法而不得有為，是以事成於下，而下得以制其上。此後世所以不治也。或曰：「長貳得人則善矣。或非其人，不若防閒詳密，可循守也。」殊不知先王製法，待人而行，未聞立不得人之法也。苟長貳非人，不知教育之道，徒守虛文密法，果足以成人才乎？——《二程文集》卷八

6 míng dào xiān shēng xíng zhuàng yún: xiān shēng wèi zé zhōu jìn chéng lìng, mín yǐ shì zhì yì zhě, bì gào zhī yǐ jiào tì zhōng xìn, rù suǒ yǐ shì fù xiōng, chū suǒ yǐ shì zhǎng shàng. dù xiāng cái yuǎn jìn wèi wǔ bǎo, shǐ zhī lì yì xiāng quàn, huàn nán xiāng xù, ér jiān wěi wú suǒ róng. fán gū qióng cán fèi zhě, zé zhī qīn qī xiāng dǎng, shǐ wú shī suǒ. xíng lǚ chū qí tú zhě, jí bìng jiē yǒu suǒ yǎng. zhū xiāng jiē yǒu xiào, xiá shí qīn zhì, zhào fù mǔ yǔ zhī yǔ. ér tóng suǒ dú shū, qīn wèi zhèng jù dú. jiào zhě bù shàn, zé wèi yì zhì. zé zǐ dì zhī xiù zhě jù ér jiào zhī. xiāng mín wèi shè huì, wèi lì kē tiáo, jīng bié shàn è, shǐ yǒu quàn xīn. èr chéng wén jí juǎn shí yī
6、《明道先生行狀》云：先生為澤州晉城令，民以事至邑者，必告之以教悌忠信，入所以事父兄，出所以事長上。度鄉材遠近為伍保，使之力役相勸，患難相恤，而奸偽無所容。凡孤煢殘廢者，責之親戚鄉黨，使無失所。行旅出其途者，疾病皆有所養。諸鄉皆有校，暇時親至，召父母與之語。兒童所讀書，親為正句讀。教者不善，則為易置。擇子弟之秀者聚而教之。鄉民為社會，為立科條，旌別善惡，使有勸心。——《二程文集》卷十一