míng yú huò fú zhī shí zhě, bù kě yǐ xū lùn huò yě chá yú zhì luàn zhī qíng zhě, bù kě yǐ huá shì yí yě èr. shì gù bù yí zhī shì, shèng rén bù móu sān fú yóu zhī shuō, shèng rén bù tīng sì. hé zhě? jì bù bèi jiàn shí ér gèng zhēng yán yě wǔ. shì yǐ míng jūn xiān jìn rén qíng, bù dú wěi fū liáng jiàng, xiū jǐ zhī bèi, wú shì yú rén liù, gù néng gōng bì shèng dí, ér shǒu bì zì quán yě.
明于祸福之实者,不可以虚论惑也;察于治乱之情者,不可以华饰移也〔二〕。是故不疑之事,圣人不谋〔三〕;浮游之说,圣人不听〔四〕。何者?计不背见实而更争言也〔五〕。是以明君先尽人情,不独委夫良将,修己之备,无恃于人〔六〕,故能攻必胜敌,而守必自全也。
yī duó àn: shàng piān bó gōng qīng dài fū zhī fēi yì, cǐ zé jìn ér zé zhǔ shàng zhī huò xié shuō yǐ, gù bié wèi piān.
〔一〕○铎按:上篇驳公卿大夫之非议,此则进而责主上之惑邪说矣,故别为篇。
èr hán fēi zǐ jiān jié shì chén piān yún:" shèng rén zhě, shěn yú shì fēi zhī shí, chá yú zhì luàn zhī qíng yě."
〔二〕韩非子奸劫弒臣篇云:“圣人者,审于是非之实,察于治乱之情也。”
sān hán fēi zǐ nèi chǔ shuō shàng:' huì zǐ yuē:" fán móu zhě, yí yě. yí yě zhě, chéng yí yǐ wéi kě zhě bàn, yǐ wéi bù kě zhě bàn."'
〔三〕韩非子内储说上:‘惠子曰:“凡谋者,疑也。疑也者,诚疑以为可者半,以为不可者半。”’
sì lǐ jì zī yī yún:" dà rén bù chàng yóu yán", zhèng zhù:'" yóu' yóu" fú" yě, bù kě yòng zhī yán yě.' hàn shū hán ān guó chuán yún:" xù xié chén fú shuō." shǐ jì sū qín chuán yún:" míng zhǔ jué yí qù chán, píng liú yán zhī jī."
〔四〕礼记缁衣云:“大人不倡游言”,郑注:‘“游’犹“浮”也,不可用之言也。’汉书韩安国传云:“訹邪臣浮说。”史记苏秦传云:“明主绝疑去谗,屏流言之迹。”
wǔ shī xiǎo mín yún:" wéi ěr yán shì zhēng." hàn shū guàn fū chuán:' hán ān guó yún:" pì rú jiǎ shù nǚ zǐ zhēng yán, hé qí wú dà tǐ yě!"'
〔五〕诗小旻云:“维迩言是争。”汉书灌夫传:‘韩安国云:“譬如贾竖女子争言,何其无大体也!”’
liù sūn zi jiǔ biàn piān yún:" yòng bīng zhī fǎ, wú shì qí bù lái, shì wú yǒu yǐ dài yě wú shì qí bù gōng, shì wú yǒu suǒ bù kě gōng yě."
〔六〕孙子九变篇云:“用兵之法,无恃其不来,恃吾有以待也;无恃其不攻,恃吾有所不可攻也。”
qiāng shǐ fǎn shí, jì móu wèi shàn, dǎng yǔ wèi chéng, rén zhòng wèi hé, bīng qì wèi bèi, huò chí zhú mù zhī, huò kōng shǒu xiàng fù yī, cǎo shí sǎn luàn èr, wèi yǒu dū du sān, shén yì pò yě. rán tài shǒu lìng zhǎng, jiē nú qiè wèi bù gǎn jī sì. gù lìng lǔ suì chéng shèng shàng qiáng, wǔ pò zhōu miè jùn, rì zhǎng yán yán liù, cán pò sān fǔ, tán jí guǐ fāng qī. ruò cǐ yǐ jī shí suì yǐ. bǎi xìng bèi hài, qì jīn bù zhǐ. ér chī ér ái zi bā, shàng yún bù dàng jiù zhù, qiě dài tiān shí. yòng yì ruò cǐ, qǐ rén yě zāi!
羌始反时,计谋未善,党与未成,人众未合,兵器未备,或持竹木枝,或空手相附〔一〕,草食散乱〔二〕,未有都督〔三〕,甚易破也。然太守令长,皆奴怯畏●不敢击〔四〕。故令虏遂乘胜上强,〔五〕破州灭郡,日长炎炎〔六〕,残破三辅,覃及鬼方〔七〕。若此已积十岁矣。百姓被害,迄今不止。而痴儿騃子〔八〕,尚云不当救助,且待天时。用意若此,岂人也哉!
yī wáng xiān shēng yún:'" fù" yí" bó".' duó àn:" fù" yí dàng zuò" fǔ".
〔一〕王先生云:‘“附”疑“搏”。’○铎按:“附”疑当作“拊”。
èr" cǎo shí" yí dāng wèi" cǎo shè". hòu hàn shū féng yì chuán yún:" wáng láng qǐ, guāng wǔ zì jì dōng nán chí, chén yè cǎo shè." yú yuè yún:' wāng shuō fēi yě." cǎo shí" dāng wèi" cǎo chuàng"." chuàng" zì quē qí bàn, yīn wù wèi" shí" ěr. shí biān piān yún:" qián qiāng shǐ pàn, cǎo chuàng xīn qǐ." shì qí míng zhèng.' duó àn: yú shuō zhì què. gǔ shū cāng shí èr zì duō xiāng luàn. mò zǐ qī huàn piān:" gù cāng wú bèi sù, bù kě yǐ dài xiōng jī." jīn běn" cāng" é zuò" shí", shāng jūn shū qù qiáng piān:" jìng nèi shí kǒu zhī shù." jīn běn" shí" é zuò" cāng", jiē qí lì. yòu" cǎo chuàng" yǐ jiàn quàn jiāng piān, yì xiáng bǐ zhù.
〔二〕“草食”疑当为“草舍”。后汉书冯异传云:“王郎起,光武自蓟东南驰,晨夜草舍。”○俞樾云:‘汪说非也。“草食”当为“草创”。“创”字缺其半,因误为“食”耳。实边篇云:“前羌始叛,草创新起。”是其明证。’○铎按:俞说至确。古书仓、食二字多相乱。墨子七患篇:“故仓无备粟,不可以待凶饥。”今本“仓”讹作“食”,商君书去强篇:“竟内食口之数。”今本“食”讹作“仓”,皆其例。又“草创”已见劝将篇,义详彼注。
sān hàn shū xù chuán xù xī yù chuán yún:" zhāo xuān chéng yè, dū hù shì lì, zǒng dū chéng guō, sān shí yǒu liù."" dū du" jí wèi dū hù zǒng dū yě. wèi zhì xià hóu dūn chuán yún:" shǐ dūn dū du èr shí liù jūn, liú jū cháo." qí hòu suì yǐ míng guān.
〔三〕汉书叙传叙西域传云:“昭、宣承业,都护是立,总督城郭,三十有六。”“都督”即谓都护总督也。魏志夏侯惇传云:“使惇都督二十六军,留居巢。”其后遂以名官。
sì nú, dú wéi" nú". hàn shū sū jiàn hòu wǔ chuán:' lǐ líng yuē:" líng suī nú qiè."' yì jiàn huò guāng zhū gě fēng chuán. wǔ dì jì:" tiān hàn sān nián, xiōng nú rù yàn mén, tài shǒu zuò wèi qì shì." mǐn yuè wáng chuán yún:" dōng yuè wáng yú shàn fā bīng jù hàn, hàn shǐ dà sī nóng zhāng chéng gù shān zhōu hóu chǐ jiāng tún, bù gǎn jī, què jiù biàn chù, jiē zuò wèi nuò zhū." wèi wèi wèi nuò yì bìng tóng." jī" shàng dàng yǒu" tǎo" zì, jiàn xià piān. hòu hàn shū xī qiāng chuán yún:" shí qiāng guī fù jì jiǔ, wú fù qì jiǎ, huò chí zhú gān mù zhī yǐ dài gē máo, huò fù bǎn àn yǐ wéi dùn, huò zhí tóng jìng yǐ xiàng bīng. jùn xiàn wèi nuò bù néng zhì." běn cǐ jí shí biān piān.
〔四〕奴,读为“驽”。汉书苏建后武传:‘李陵曰:“陵虽驽怯。”’亦见霍光诸葛丰传。武帝纪:“天汉三年,匈奴入雁门,太守坐畏■弃市。”闽粤王传云:“东粤王余善发兵距汉,汉使大司农张成、故山州侯齿将屯,不敢击,却就便处,皆坐畏懦诛。”畏●、畏■、畏懦义并同。“击”上当有“讨”字,见下篇。后汉书西羌传云:“时羌归附既久,无复器甲,或持竹竿木枝以代戈矛,或负板案以为楯,或执铜镜以象兵。郡县畏懦不能制。”本此及实边篇。
wǔ shǐ jì gāo zǔ jì yún:" qín bīng qiáng, cháng chéng shèng zhú běi."" shàng" yí" zì" zhī wù. qíng bù chuán yún:" chǔ wáng shì zhàn shèng zì qiáng." duó àn:" shàng" wèi lǔ shì téng shàng, zì gài bù wù.
〔五〕史记高祖纪云:“秦兵强,常乘胜逐北。”“上”疑“自”之误。黥布传云:“楚王恃战胜自强。”○铎按:“上”谓虏势腾上,字盖不误。
liù wú yǔ:' shēn xū yuē:" rì zhǎng yán yán."' wéi zhāo zhù:" yán yán, jìn mào."
〔六〕吴语:‘申胥曰:“日长炎炎。”’韦昭注:“炎炎,进貌。”
qī shī dàng.
〔七〕诗荡。
bā shuō wén yún:" chī, bù huì yě. ài, ái yě., ái yě. yǐ, chī mào, dú ruò ái." chī ài yǐ ái tóng zì. fāng yán yún:" chī, ái yě." zhōu lǐ sī cì:" sān shè yuē chǔn yú", zhèng zhù:" chǔn yú, shēng ér chī ái tóng hūn zhě." hàn shū xī fū gōng chuán yún:" zuǒ jiāng jūn gōng sūn lù sī lì bào xuān, jiē wài yǒu zhí xiàng zhī míng, nèi shí ái bù xiǎo zhèng shì." hòu hàn shū dú xíng chuán:' dài jiù yuē:" xuē ān yōng ái."'
〔八〕说文云:“痴,不慧也。譺,騃也。●,騃也。佁,痴貌,读若騃。”痴、譺、●、佁、騃同字。方言云:“痴,騃也。”周礼司刺:“三赦曰蠢愚”,郑注:“蠢愚,生而痴騃童昏者。”汉书息夫躬传云:“左将军公孙禄、司隶鲍宣,皆外有直项之名,内实騃不晓政事。”后汉书独行传:‘戴就曰:“薛安庸騃。”’
fū rén zhě shù jǐ yǐ jí rén yī, zhì zhě jiǎng gōng ér chǔ shì èr. jīn gōng qīng nèi bù shāng shì mín miè méi zhī tòng, wài bù lǜ jiǔ bīng zhī huò sān, gè huái yī qiè sì, suǒ tuō bì qián wǔ, gǒu yún bù dàng dòng bīng, ér bù fù zhī yǐn dì wáng zhī gāng wéi liù, yuán huò biàn zhī suǒ zhōng yě.
夫仁者恕己以及人〔一〕,智者讲功而处事〔二〕。今公卿内不伤士民灭没之痛,外不虑久兵之祸〔三〕,各怀一切〔四〕,所脱避前〔五〕,苟云不当动兵,而不复知引帝王之纲维〔六〕,原祸变之所终也。
yī shuō wén yún:" shù, rén yě." guǎn zǐ bǎn fǎ jiě yún:" qǔ rén yǐ jǐ zhě, dù shù ér xíng yě. dù shù zhě, dù zhī yú jǐ yě. jǐ zhī suǒ bù ān, wù shī yú rén." chǔ cí lí sāo yún:" qiāng nèi shù jǐ yǐ liàng rén xī." hàn shū cháo cuò chuán yún:" qǔ rén yǐ jǐ, nèi shù jí rén." dù zhōu chuán dù qīn duì cè yún:" kè jǐ jiù yì, shù yǐ jí rén."
〔一〕说文云:“恕,仁也。”管子版法解云:“取人以己者,度恕而行也。度恕者,度之于己也。己之所不安,勿施于人。”楚辞离骚云:“羌内恕己以量人兮。”汉书晁错传云:“取人以己,内恕及人。”杜周传杜钦对策云:“克己就义,恕以及人。”
èr lǔ yǔ yún:" fū rén zhě jiǎng gōng, ér zhì zhě chù wù." zhōu yǔ yún:" yán zhì bì jí shì", wéi zhāo zhù:" néng chǔ shì wù wèi zhì." wén shí bā nián zuǒ zhuàn yún:" dé yǐ chǔ shì, shì yǐ dù gōng." lǐ jì wén wáng shì zǐ zhèng zhù:'" wù" yóu" shì" yě.'
〔二〕鲁语云:“夫仁者讲功,而智者处物。”周语云:“言智必及事”,韦昭注:“能处事物为智。”文十八年左传云:“德以处事,事以度功。”礼记文王世子郑注:‘“物”犹“事”也。’
sān sūn zi zuò zhàn piān yún:" fū bīng jiǔ ér guó lì zhě, wèi zhī yǒu yě."
〔三〕孙子作战篇云:“夫兵久而国利者,未之有也。”
sì hòu hàn jì hé dì yǒng yuán shí sān nián bān chāo shàng shū yuē:" gōng qīng dài fū, xián huái yī qiè, ér mò kěn yuǎn lǜ." hòu hàn shū zuǒ xióng chuán yún:" gè huái yī qiè, mò lǜ cháng jiǔ." àn hàn shū píng dì jì yuán shǐ yuán nián yán shī gǔ zhù:" yī qiè zhě, quán shí zhī shì, fēi jīng cháng yě. yóu rú yǐ dāo qiē wù, gǒu qǔ zhěng qí, bù gù cháng duǎn zòng héng, gù yán yī qiè."
〔四〕后汉纪和帝永元十三年班超上书曰:“公卿大夫,咸怀一切,而莫肯远虑。”后汉书左雄传云:“各怀一切,莫虑长久。”按汉书平帝纪元始元年颜师古注:“一切者,权时之事,非经常也。犹如以刀切物,苟取整齐,不顾长短纵横,故言一切。”
wǔ jù yǒu wù zì. xù hàn shū wǔ xíng zhì liú zhāo zhù zài yán guāng sì nián mǎ róng shàng shū yún:" chén kǒng shòu rèn diǎn mù zhě, gǒu tuō mù qián, jiē cū tú shēn yī shí zhī quán, bù gù wèi guó bǎi shì zhī lì."" suǒ tuō bì qián", yì dāng yǔ" gǒu tuō mù qián" tóng. hàn jì chéng dì yǒng shǐ yuán nián wáng rén shàng shū yún:" wàn shèng zhī zhǔ, dāng chí jiǔ cháng, fēi yī qiè bì jué mù qián zhě."
〔五〕句有误字。续汉书五行志刘昭注载延光四年马融上书云:“臣恐受任典牧者,苟脱目前,皆粗图身一时之权,不顾为国百世之利。”“所脱避前”,意当与“苟脱目前”同。汉纪成帝永始元年王仁上疏云:“万乘之主,当持久长,非一切毕决目前者。”
liù guǎn zǐ jìn cáng piān yún:" fǎ lìng wèi wéi gāng."
〔六〕管子禁藏篇云:“法令为维纲。”
yì zhì yù kòu yī, shī měi báo fá èr, zì gǔ yǒu zhàn, fēi nǎi jīn yě sān. chuán yuē:" tiān shēng wǔ cái, mín bìng yòng zhī, fèi yī bù kě, shuí néng qù bīng? bīng suǒ yǐ wēi bù guǐ ér zhāo wén dé yě, shèng rén suǒ yǐ xìng, luàn rén suǒ yǐ fèi sì." qí huán jìn wén sòng xiāng, shuāi shì zhū hóu, yóu chǐ tiān xià yǒu xiāng miè ér jǐ bù néng jiù wǔ, kuàng huáng tiān suǒ mìng sì hǎi zhǔ hū? jìn chǔ dài fū, xiǎo guó zhī chén, yóu chǐ jǐ zhī shēn ér yǒu xiāng qīn liù, kuàng tiān zǐ sān gōng diǎn shì rèn zhě hū? gōng liú rén dé, guǎng bèi xíng wěi qī, kuàng hán xuè zhī rén, jǐ tóng lèi hū bā? yī rén xū jiē, wáng dào wèi kuī, kuàng miè méi zhī mín bǎi wàn hū? shū yuē:" tiān zǐ zuò mín fù mǔ jiǔ." fù mǔ yī zhī yú zi yě, qǐ kě zuò guān qí wèi kòu zéi zhī suǒ tú bō yī yī, lì shì qí wèi gǒu shǐ zhī suǒ dàn shí hū yī èr?
易制御寇〔一〕,诗美薄伐〔二〕,自古有战,非乃今也〔三〕。传曰:“天生五材,民并用之,废一不可,谁能去兵?兵所以威不轨而昭文德也,圣人所以兴,乱人所以废〔四〕。”齐桓、晋文、宋襄,衰世诸侯,犹耻天下有相灭而己不能救〔五〕,况皇天所命四海主乎?晋、楚大夫,小国之臣,犹耻己之身而有相侵〔六〕,况天子三公典世任者乎?公刘仁德,广被行苇〔七〕,况含血之人,己同类乎〔八〕?一人吁嗟,王道为亏,况灭没之民百万乎?书曰:“天子作民父母〔九〕。”父母〔一0〕之于子也,岂可坐观其为寇贼之所屠剥〔一一〕,立视其为狗豕之所噉食乎〔一二〕?
yī yì méng shàng jiǔ:" lì yù kòu." lú xué shì yún:'" zhì" yí" lì".'
〔一〕易蒙上九:“利御寇。”卢学士云:‘“制”疑“利”。’
èr hàn shū wéi xián chuán liú xīn yì yuē:' chén wén zhōu shì jì shuāi, sì yí bìng qīn, xiǎn yǔn zuì qiáng, yú jīn xiōng nú shì yě. zhì xuān wáng ér fá zhī, shī rén měi ér sòng zhī yuē:" báo fá xiǎn yǔn, zhì yú tài yuán."' yán shī gǔ zhù:" xiǎo yǎ liù yuè zhī shī yě."
〔二〕汉书韦贤传刘歆议曰:‘臣闻周室既衰,四夷并侵,猃狁最强,于今匈奴是也。至宣王而伐之,诗人美而颂之曰:“薄伐猃狁,至于太原。”’颜师古注:“小雅六月之诗也。”
sān shī zài shān yún:" fěi jīn sī jīn, zhèn gǔ rú zī." zhào cè sū qín shuō zhào wáng yuē:" dài wáng nǎi jīn rán hòu dé yǔ shì mín xiāng qīn."
〔三〕诗载芟云:“匪今斯今,振古如兹。”赵策苏秦说赵王曰:“大王乃今然后得与士民相亲。”
sì xiāng niàn qī nián zuǒ zhuàn.
〔四〕襄廿七年左传。
wǔ gōng yáng zhuàn yún:" tiān xià zhū hóu yǒu xiāng miè wáng zhě, huán gōng bù néng jiù, zé huán gōng chǐ zhī." duó àn: xī èr nián shí sì nián.
〔五〕公羊传云:“天下诸侯有相灭亡者,桓公不能救,则桓公耻之。”○铎按:僖二年、十四年。
liù chéng shí liù nián zuǒ zhuàn:' luán wǔ zǐ yuē:" bù kě yǐ dāng wú shì ér shī zhū hóu."' duó àn: wǔ zi, jìn dài fū luán shū yě.
〔六〕成十六年左传:‘栾武子曰:“不可以当吾世而失诸侯。”’○铎按:武子,晋大夫栾书也。
qī sūn shì yù yún:' hàn rú xiāng chéng yǐ xíng wěi wèi gōng liú zhī shī, gài běn sān jiā jiù shuō yě. wú yuè chūn qiū:" gōng liú cí rén, xíng bù lǚ shēng cǎo, yùn chē yǐ bì jiā wěi." liè nǚ zhuàn jìn gōng gōng qī yuē:" jūn wén xī zhě gōng liú zhī xíng hū? yáng niú jiàn jiā wěi, cè rán wèi mín tòng zhī." hòu hàn shū kòu róng chuán:" gōng liú dūn xíng wěi, shì chēng qí rén." shǔ zhì péng yàng chuán:" tǐ gōng liú zhī dé, xíng wù jiǎn zhī huì." bān biāo běi zhēng fù:" mù gōng liú zhī yí dé, jí xíng wěi zhī bù shāng." bìng yǔ cǐ tóng.' duó àn: dé huà piān yì yún:" gōng liú hòu dé, ēn jí cǎo mù. yáng niú liù chù, qiě yóu gǎn dé." yǔ cǐ piān suǒ shuō bìng lǔ shī yì, ér qí hán shī yì tóng. shuō jiàn chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí liù.
〔七〕孙侍御云:‘汉儒相承以行苇为公刘之诗,盖本三家旧说也。吴越春秋:“公刘慈仁,行不履生草,运车以避葭苇。”列女传晋弓工妻曰:“君闻昔者公刘之行乎?羊牛践葭苇,恻然为民痛之。”后汉书寇荣传:“公刘敦行苇,世称其仁。”蜀志彭羕传:“体公刘之德,行勿翦之惠。”班彪北征赋:“慕公刘之遗德,及行苇之不伤。”并与此同。’○铎按:德化篇亦云:“公刘厚德,恩及草木。羊牛六畜,且犹感德。”与此篇所说并鲁诗义,而齐、韩诗义同。说见陈乔枞鲁诗遗说考十六。
bā shǐ jì lǜ shū yún:" zì hán xuè dài jiǎo zhī shòu, jiàn fàn zé xiào, ér kuàng yú rén?" mèng zǐ yún:" shèng rén yǔ wǒ tóng lèi zhě."
〔八〕史记律书云:“自含血戴角之兽,见犯则校,而况于人?”孟子云:“圣人与我同类者。”
jiǔ hóng fàn.
〔九〕洪范。
yī" fù mǔ" èr zì jiù tuō, jù chéng běn bǔ. duó àn:" fù mǔ" èr zì yǐ liǎng jù xiāng lián ér wù tuō. liè zǐ zhòng ní piān yún:" gū dú wèi cháng yǒu mǔ, fēi gū dú yě."" fēi" shàng tuō" yǒu mǔ" èr zì, lì yǔ cǐ tóng. cān yú yuè gǔ shū yí yì jǔ lì liù.
〔一0〕“父母”二字旧脱,据程本补。○铎按:“父母”二字以两句相连而误脱。列子仲尼篇云:“孤犊未尝有母,非孤犊也。”“非”上脱“有母”二字,例与此同。参俞樾古书疑义举例六。
yī yī hàn shū wáng mǎng chuán yún:" dí yì dǎng wáng sūn qìng bǔ dé, mǎng shǐ tài yī shàng fāng yǔ qiǎo tú gòng kū bō zhī." duó àn:" tú bō" yóu yán" tú shā" ěr. mǎng chuán xià wén yún:" liáng dù wǔ zàng, yǐ zhú tíng dǎo qí mài, zhī suǒ zhōng shǐ, yún kě yǐ zhì bìng." zé shì yǐ zuì fàn zuò rén tǐ jiě pōu, bù dàng yǐn yǐ shuō cǐ.
〔一一〕汉书王莽传云:“翟义党王孙庆捕得,莽使太医、尚方与巧屠共刳剥之。”○铎按:“屠剥”犹言“屠杀”耳。莽传下文云:“量度五脏,以竹筳导其脉,知所终始,云可以治病。”则是以罪犯作人体解剖,不当引以说此。
yī èr mèng zǐ yún:" yì yì lì ér shì qí sǐ yǔ?" hàn shū gòng yǔ chuán yún:" jīn mín dà jī ér sǐ, sǐ yòu bù zàng, wèi quǎn zhū suǒ shí."
〔一二〕孟子云:“抑亦立而视其死与?”汉书贡禹传云:“今民大饥而死,死又不葬,为犬猪所食。”
chú qí rén ēn yī, qiě yǐ jì lì yán zhī èr. guó yǐ mín wèi jī, guì yǐ jiàn wèi běn. yuàn chá kāi pì yǐ lái sān, mín wēi ér guó ān zhě shuí yě? xià pín ér shàng fù zhě shuí yě? sì gù yuē:" fū jūn guó jiāng mín zhī yǐ, mín shí jí, ér jūn ān dé féi wǔ?" fū yǐ xiǎo mín shòu tiān yǒng mìng liù, qiè yuàn shèng zhǔ shēn wéi guó jī zhī shāng bìng qī, yuǎn lǜ huò fú zhī suǒ shēng bā.
除其仁恩〔一〕,且以计利言之〔二〕。国以民为基,贵以贱为本。愿察开辟以来〔三〕,民危而国安者谁也?下贫而上富者谁也?〔四〕故曰:“夫君国将民之以,民实瘠,而君安得肥〔五〕?”夫以小民受天永命〔六〕,窃愿圣主深惟国基之伤病〔七〕,远虑祸福之所生〔八〕。
yī zhuāng zi tiān xià piān yún:" yǐ rén wèi ēn." huái nán zǐ móu chēng xùn yún:" rén zhě, jī ēn zhī jiàn zhèng yě." hàn shū bǐng jí chuán yún:" chéng qí rén ēn nèi jié yú xīn yě."
〔一〕庄子天下篇云:“以仁为恩。”淮南子缪称训云:“仁者,积恩之见证也。”汉书丙吉传云:“诚其仁恩内结于心也。”
èr shāng zi suàn dì piān yún:" mín shēng zé jì lì." mèng zǐ yún:" wǎng chǐ ér zhí xún zhě, yǐ lì yán yě."
〔二〕商子算地篇云:“民生则计利。”孟子云:“枉尺而直寻者,以利言也。”
sān yù lǎn yī yǐn shàng shū zhōng hóu yún:" tiān dì kāi pì."
〔三〕御览一引尚书中侯云:“天地开辟。”
sì" xià"" shàng" jiù hù zhì. àn guǎn zǐ shān zhì shù piān yún:" mín fù jūn wú yǔ pín, mín pín jūn wú yǔ fù." xún zǐ fù guó piān yún:" xià pín zé shàng pín, xià fù zé shàng fù."
〔四〕“下”、“上”旧互置。按管子山至数篇云:“民富君无与贫,民贫君无与富。”荀子富国篇云:“下贫则上贫,下富则上富。”
wǔ chǔ yǔ yún:" fū jūn guó zhě, jiāng mín zhī yǔ chù. mín shí jí yǐ, jūn ān dé féi?" shī jiāng yǒu sì zhèng jiān yún:'" yǐ" yóu" yǔ" yě.' duó àn: xià wén" shì yǐ yàn zǐ qīng qūn cāng zhī xù", yì yǐ" yǐ" wèi" yǔ". yòu zhì yào yǐn chǔ yǔ shàng yì wú" yǐ" zì, yǔ cǐ tóng.
〔五〕楚语云:“夫君国者,将民之与处。民实瘠矣,君安得肥?”诗江有汜郑笺云:‘“以”犹“与”也。’○铎按:下文“是以晏子轻囷仓之蓄”,亦以“以”为“与”。又治要引楚语上亦无“矣”字,与此同。
liù shū zhào gào. duó àn: cǐ jīng wū liè piān yì yǐn, shuō xiáng bǐ.
〔六〕书召诰。○铎按:此经巫列篇亦引,说详彼。
qī fāng yán yún:" wéi, fán sī yě."
〔七〕方言云:“惟,凡思也。”
bā guǎn zǐ jūn chén xià piān yún:" shěn zhī huò fú zhī suǒ shēng."
〔八〕管子君臣下篇云:“审知祸福之所生。”
qiě fú wù yǒu shèng shuāi, shí yǒu tuī yí, shì yǒu jī huì, rén yǒu biàn yī huā èr. zhì zhě kuí xiàng, bù qí yí hū! mèng míng bǔ quē yú hé xī sān, fàn lǐ shōu zé yú gū xū sì, shì yǐ dà gōng jiàn yú dāng shì, ér lìng míng chuán yú wú qióng yě wǔ.
且夫物有盛衰,时有推移,事有激会,人有变〔一〕化〔二〕。智者揆象,不其宜乎!孟明补阙于河西〔三〕,范蠡收责于姑胥〔四〕,是以大功建于当世,而令名传于无穷也〔五〕。
yī jiù zuò" ài".
〔一〕旧作“爱”。
èr shǐ jì cài zé chuán yún:" wù shèng zé shuāi, tiān dì zhī cháng shù yě. jìn tuì yíng suō, yǔ shí biàn huà, shèng rén zhī cháng dào yě." píng zhǔn shū zàn yún:" shì shì zhī liú, xiāng jī shǐ rán."" tuī yí" zhù jiàn duàn sòng piān.
〔二〕史记蔡泽传云:“物盛则衰,天地之常数也。进退盈缩,与时变化,圣人之常道也。”平准书赞云:“事势之流,相激使然。”“推移”注见断讼篇。
sān wén sān nián zuǒ zhuàn. duó àn: lǔ xī gōng sān shí sān nián sì yuè, qín jìn xiáo zhī zhàn, jìn lǔ mèng míng. hòu fàng guī, qín mù gōng bù tì mèng míng. jí wén sān nián wǔ yuè, qín fá jìn, dù máo jīn, fēng xiáo shī ér hái, suì bà xī róng, yòng mèng míng yě. gù yuē" mèng míng bǔ quē yú hé xī".
〔三〕文三年左传。○铎按:鲁僖公三十三年四月,秦、晋殽之战,晋虏孟明。后放归,秦穆公不替孟明。及文三年五月,秦伐晋,渡茅津,封殽尸而还,遂霸西戎,用孟明也。故曰“孟明补阙于河西”。
sì" gū" jiù zuò" gù". gū xū jí gū sū yě. hòu hàn jì guāng wǔ jì èr fāng wàng xiè kuí xiāo shū yún:" fàn lǐ shōu jī yú gū sū." hòu hàn shū kuí xiāo chuán zuò" fàn lǐ shōu zé gōu jiàn". zhāng huái zhù:" shōu zé, wèi shōu qí zuì zé yě." àn" shōu zé" dú rú qí cè" shōu zé yú xuē", yán pò wú yǐ cháng kuài jī zhī bài, rú guī zé rán yě. hòu hàn jì zuò" jī", gài yuán shì suǒ gǎi.
〔四〕“姑”旧作“故”。姑胥即姑苏也。后汉纪光武纪二方望谢隗嚣书云:“范蠡收绩于姑苏。”后汉书隗嚣传作“范蠡收责勾践”。章怀注:“收责,谓收其罪责也。”按“收责”读如齐策“收责于薛”,言破吴以偿会稽之败,如归责然也。后汉纪作“绩”,盖袁氏所改。
wǔ qín cè:' sū qín yuē:" kuān zé liǎng jūn xiāng gōng, pò zé zhàng jǐ xiāng zhuàng, rán hòu kě jiàn dà gōng."' shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yù bā shǔ xí yún:" míng shēng shī yú wú qióng, gōng liè zhe ér bù miè."
〔五〕秦策:‘苏秦曰:“宽则两军相攻,迫则杖戟相撞,然后可建大功。”’史记司马相如传喻巴蜀檄云:“名声施于无穷,功烈着而不灭。”
jīn biān chuí sāo rǎo yī, rì fàng zú huò èr, bǎi xìng zhòu yè wàng cháo tíng jiù jǐ sān, ér gōng qīng yǐ wéi fèi fán bù kě. tú qiè xiào zhī sì, shì yǐ wǔ yàn zǐ" qīng qūn cāng zhī xù ér xī yī bēi zhī zuān" hé yì liù? jīn dàn zhī ài jiàn báo zhī qián gǔ qī, ér bù zhī wèi jiàn zhī dài mín xiān yě zhī yáo yì zhī nán dòng bā, ér bù zhī zhōng guó zhī dài biān níng yě jiǔ.
今边陲搔扰〔一〕,日放族祸〔二〕,百姓昼夜望朝廷救己〔三〕,而公卿以为费烦不可。徒窃笑之〔四〕,是以〔五〕晏子“轻囷仓之蓄而惜一杯之钻”何异〔六〕?今但知爱见薄之钱谷〔七〕,而不知未见之待民先也;知傜役之难动〔八〕,而不知中国之待边宁也〔九〕。
yī chéng shí sān nián zuǒ zhuàn yún:" qián liú wǒ biān chuí." chuí chuí gǔ zì tōng. shuō wén yún:" sāo, rǎo yě."" sāo" yǔ" sāo" tóng. hàn shū xù chuán yún:" wài nèi sāo rǎo."
〔一〕成十三年左传云:“虔刘我边垂。”垂、陲古字通。说文云:“骚,扰也。”“搔”与“骚”同。汉书叙传云:“外内搔扰。”
èr hòu hàn shū dòu róng chuán yún:" kuí xiāo zì zhī shī hé xī zhī zhù, zú huò jiāng jí." hán lǎng chuán yún:" jiù zhì, dà zuì huò jí jiǔ zú."" fàng" yí dàng zuò" bèi", shí biān piān yún:" bǎi xìng bào bèi yāng huò", jí qí zhèng. duó àn: xià piān yún:" huò fù zōng miè zú", jí cǐ suǒ wèi" zú huò".
〔二〕后汉书窦融传云:“隗嚣自知失河西之助,族祸将及。”寒朗传云:“旧制,大罪祸及九族。”“放”疑当作“被”,实边篇云:“百姓暴被殃祸”,即其证。○铎按:下篇云:“或覆宗灭族”,即此所谓“族祸”。
sān xiāng shí liù nián zuǒ zhuàn:' mù shū yuē:" bì yì zhī jí, zhāo bù jí xī, yǐn lǐng xī wàng, yuē shù jī hū!"' dù zhù:" shù jī jìn lái jiù." hàn shū hán xìn chuán:' hàn wáng dà nù, mà yuē:" wú kùn yú cǐ, dàn mù wàng ér lái zuǒ wǒ!"'
〔三〕襄十六年左传:‘穆叔曰:“敝邑之急,朝不及夕,引领西望,曰庶几乎!”’杜注:“庶几晋来救。”汉书韩信传:‘汉王大怒,骂曰:“吾困于此,旦暮望而来佐我!”’
sì hòu hàn shū xī qiāng chuán yú xǔ yún:" gōng qīng xuǎn nuò, róng tóu guò shēn, zhāng jiě shè nán, dàn jì suǒ fèi, bù tú qí ān." yì yǔ cǐ tóng. duó àn: shàng piān" ér lùn zhě duō hèn bù cóng huò yì. yú qiè xiào zhī, suǒ wèi gòu yì huǐ" yún yún, nǎi jié xìn xiào zhū lùn zhě yě. cǐ yì dāng tóng.
〔四〕后汉书西羌传虞诩云:“公卿选懦,容头过身,张解设难,但计所费,不图其安。”意与此同。○铎按:上篇“而论者多恨不从惑议。余窃笑之,所谓媾亦悔”云云,乃节信笑诸论者也。此亦当同。
wǔ" yǐ" yóu" yǔ" yě. duó àn: lì jiàn shàng wén.
〔五〕“以”犹“与”也。○铎按:例见上文。
liù jīn yàn zǐ wú cǐ wén. duó àn: gài tā shū zài yàn zǐ yǒu cǐ yǔ, fēi bì jiàn yàn zǐ chūn qīu." zuān" yí dàng zuò" zàn". shuō wén:" zàn, yǐ gēng jiāo fàn yě." zuò" zuān" zé yǔ" qūn cāng zhī xù" bù lèi yǐ.
〔六〕今晏子无此文。○铎按:盖他书载晏子有此语,非必见晏子春秋。“钻”疑当作“饡”。说文:“饡,以羹浇饭也。”作“钻”则与“囷仓之蓄”不类矣。
qī xù hàn shū bǎi guān zhì yún:" dà sī nóng zhǎng zhū qián gǔ jīn bó zhū huò bì. jùn guó sì shí shàng yuè dàn jiàn qián gǔ bù, qí bū wèi bì, gè jù bié zhī. biān jùn zhū guān qǐng diào dù zhě, jiē wèi bào gěi, sǔn duō yì guǎ, qǔ xiāng gěi zú." duó àn:" báo" jí" bù" zì, hàn lì cǎo zhú zì tóu bù fēn.
〔七〕续汉书百官志云:“大司农掌诸钱谷金帛诸货币。郡国四时上月旦见钱谷簿,其逋未毕,各具别之。边郡诸官请调度者,皆为报给,损多益寡,取相给足。”○铎按:“薄”即“簿”字,汉隶草、竹字头不分。
bā hàn shū gāo dì jì yún:" cháng yáo xián yáng", yīng shào yuē:" yáo zhě, yì yě." yán shī gǔ zhù:' yáo, dú yuē" yáo".' shuō wén yún:" yì, shù biān yě." yáo yáo, yì, bìng tōng. duó àn: shuō wén:" yì, gǔ wén cóng rén."" yáo yì" yì jiàn xià piān.
〔八〕汉书高帝纪云:“常繇咸阳”,应劭曰:“繇者,役也。”颜师古注:‘繇,读曰“傜”。’说文云:“役,戍边也。”傜、繇,役,并通。○铎按:说文:“役,古文从人。”“傜役”亦见下篇。
jiǔ yán tiě lùn dì guǎng piān yún:" sàn zhōng guó féi ráo zhī yú, yǐ diào biān jìng. biān jìng qiáng zé zhōng guó ān." jí jiù piān yún:" biān jìng wú shì, zhōng guó ān níng." hòu hàn shū páng cān chuán:" yǒng chū yuán nián, liáng zhōu xiān líng zhǒng qiāng fǎn pàn, qiǎn chē qí jiāng jūn dèng zhì tǎo zhī." cān shàng shū yǒu yún:" fāng jīn xī zhōu liú mín rǎo dòng, ér zhēng fā bù jué, zhòng zhī yǐ dà jūn, pí zhī yǐ yuǎn shù, nóng gōng xiāo yú zhuǎn yùn, zī cái jié yú zhēng fā. yí qiě zhèn lǚ, dū liáng zhōu shì mín zhuǎn jū sān fǔ, xiū yáo yì yǐ zhù qí shí, zhǐ fán fù yǐ yì qí cái." jié xìn suǒ yún, zhèng wèi cān děng.
〔九〕盐铁论地广篇云:“散中国肥饶之余,以调边境。边境强则中国安。”急就篇云:“边境无事,中国安宁。”后汉书庞参传:“永初元年,凉州先零种羌反叛,遣车骑将军邓骘讨之。”参上书有云:“方今西州流民扰动,而征发不绝,重之以大军,疲之以远戍,农功消于转运,资财竭于征发。宜且振旅,督凉州士民转居三辅,休徭役以助其时,止烦赋以益其财。”节信所云,正谓参等。
shī tòng" huò bù zhī jiào hào, huò cǎn cǎn qú láo yī". jīn gōng qīng gǒu yǐ jǐ bù bèi shāng, gù jìng gē guó jiā zhī dì yǐ yǔ dí, shā zhǔ shàng zhī mín yǐ wèi qiāng. wèi móu ruò cǐ, wèi kě wèi zhī, wèi chén ruò cǐ, wèi kě wèi zhōng èr, cái zhì wèi zú shǐ yì sān.
诗痛“或不知叫号,或惨惨劬劳〔一〕”。今公卿苟以己不被伤,故竞割国家之地以与敌,杀主上之民以餧羌。为谋若此,未可谓知,为臣若此,未可谓忠〔二〕,才智未足使议〔三〕。
yī běi shān. duó àn: zōu hàn xūn dú shū ǒu shí sān yún:" rú qián fū cǐ yán, zé běi shān yì zhǔ yú biān huàn. cǐ běi shān duì dōng guó nán guó, dài yōu bìng zhī běi shān yě." yòu" cǎn cǎn" chéng běn zuò" cǎn yǐ", gài sān jiā shī yì wén.
〔一〕北山。○铎按:邹汉勋读书偶识三云:“如潜夫此言,则北山亦主于边患。此北山对东国、南国,殆幽、幷之北山也。”又“惨惨”程本作“惨以”,盖三家诗异文。
èr shǐ jì sū qín chuán qín shuō wèi xiāng wáng yún:" fán qún chén zhī yán shì qín zhě, jiē jiān rén, fēi zhōng chén yě. fū wéi rén chén, gē qí zhǔ zhī dì yǐ qiú wài jiāo, tōu qǔ yī shí zhī gōng, ér bù gù qí hòu, yuàn dài wáng shú chá zhī." cǐ wén dà zhǐ běn yú bǐ.
〔二〕史记苏秦传秦说魏襄王云:“凡群臣之言事秦者,皆奸人,非忠臣也。夫为人臣,割其主之地以求外交,偷取一时之功,而不顾其后,愿大王孰察之。”此文大旨本于彼。
sān yì wén lèi jù sì shí bā yǐn huán zi xīn lùn yún:" yáo shì shùn yú dà lù zhě, lù tiān xià shì, rú jīn zhī shàng shū guān yǐ. yí dé dà xián zhì, nǎi chù yì chí píng yān."
〔三〕艺文类聚四十八引桓子新论云:“尧试舜于大麓者,录天下事,如今之尚书官矣。宜得大贤智,乃处议持平焉。”
qiě fán sì hǎi zhī nèi zhě, shèng rén zhī suǒ yǐ yí zǐ sūn yě guān wèi zhí shì zhě, qún chén zhī suǒ yǐ jì qí shēn yě. chuán zǐ sūn zhě, sī ān wàn shì yī jì qí shēn zhě, gè qǔ yī què èr. gù cháng qí yán bù jiǔ xíng, qí yè bù kě jiǔ yàn sān. fū cǐ chéng míng jūn zhī suǒ wēi chá yě, ér shèng zhǔ zhī suǒ dú duàn sì. jīn yán bù yù dòng mín yǐ fán kě yě. jí rán wǔ, dāng xiū shǒu yù zhī bèi. bì jīn zhī jì, lìng lǔ bù gǎn lái, lái wú suǒ de liù lìng mín bù huàn kòu, jì wú suǒ shī. jīn zé bù rán, gǒu dàn mín lì zhī fán láo, ér qīng shǐ shòu miè wáng zhī dà huò. fēi rén zhī zhǔ, fēi mín zhī jiāng, fēi zhǔ zhī zuǒ, fēi shèng zhī zhǔ zhě yě qī.
且凡四海之内者,圣人之所以遗子孙也;官位职事者,群臣之所以寄其身也。传子孙者,思安万世〔一〕;寄其身者,各取一阕〔二〕。故常其言不久行,其业不可久厌〔三〕。夫此诚明君之所微察也,而圣主之所独断〔四〕。今言不欲动民以烦可也。即然〔五〕,当修守御之备。必今之计,令虏不敢来,来无所得〔六〕;令民不患寇,既无所失。今则不然,苟惮民力之烦劳,而轻使受灭亡之大祸。非人之主,非民之将,非主之佐,非胜之主者也〔七〕。
yī xīn shū guò qín shàng piān yún:" zǐ sūn dì wáng wàn shì zhī yè yě." hàn shū nìng xìng dǒng xián chuán:' wáng hóng yún:" bì xià chéng zōng miào, dāng chuán zǐ sūn yú wú qióng."'
〔一〕新书过秦上篇云:“子孙帝王万世之业也。”汉书佞幸董贤传:‘王闳云:“陛下承宗庙,当传子孙于无穷。”’
èr què, dú wéi" quē"." yī quē" yóu jīn yán" yī rèn" yǐ.
〔二〕阕,读为“缺”。“一缺”犹今言“一任”矣。
sān" jiǔ xíng" shàng yǒu tuō zì. fāng yán yún:" yàn, ān yě." hàn shū xiōng nú zhuàn zàn yún:" guī shì jiàn yì, bù tú wàn shì zhī gù, ér tōu shì yī shí zhī shì zhě, wèi kě yǐ jīng yuǎn yě." duó àn: yí dàng zuò" gù qí yán cháng bù jiǔ xíng", wú tuō zì.
〔三〕“久行”上有脱字。方言云:“厌,安也。”汉书匈奴传赞云:“规事建议,不图万世之固,而偷恃一时之事者,未可以经远也。”○铎按:疑当作“故其言常不久行”,无脱字。
sì guǎn zǐ míng fǎ jiě yún:" míng zhǔ zhě, jiān tīng dú duàn." bà yán piān yún:" dú duàn zhě, wēi mì zhī yíng lěi yě."
〔四〕管子明法解云:“明主者,兼听独断。”霸言篇云:“独断者,微密之营垒也。”
wǔ duó àn:" jí" yóu" ruò" yě. shuō xiáng jīng zhuàn shì cí juǎn bā.
〔五〕○铎按:“即”犹“若”也。说详经传释词卷八。
liù" lái" zì jiù bù zhòng. àn hòu hàn shū chén jùn chuán yún:" guāng wǔ qiǎn jùn jiāng qīng qí chí chū zéi qián, shì rén bǎo bì jiān wán zhě, chì lìng gù shǒu, fàng sàn zài yě zhě, yīn lüè qǔ zhī. zéi zhì wú suǒ de, suì sàn bài." jí cǐ yì yě. hàn shū cháo cuò chuán yún:" lái ér bù néng kùn, shǐ de qì qù, hòu wèi yì fú yě."
〔六〕“来”字旧不重。按后汉书陈俊传云:“光武遣俊将轻骑驰出贼前,视人保壁坚完者,敕令固守,放散在野者,因掠取之。贼至无所得,遂散败。”即此意也。汉书晁错传云:“来而不能困,使得气去,后未易服也。”
qī sūn zi yòng xián piān wén." mín" zuò" rén", wú" fēi rén zhī zhǔ" jù.
〔七〕孙子用闲篇文。“民”作“人”,无“非人之主”句。
qiě fú yì zhě, míng zhī suǒ jiàn yě cí zhě, xīn zhī suǒ biǎo yě yī. wéi qí yǒu zhī, shì yǐ shì zhī èr. yàn yuē:" hé yǐ fú hěn? mò ruò tīng zhī sān." jīn zhū yán biān kě bù jiù ér ān zhě, yí chéng sì yǐ qí shēn ruò zǐ dì bǔ biān tài shǒu lìng zhǎng chéng wèi, rán hòu shì fēi zhī qíng nǎi dìng, jiù biān nǎi wú huàn. biān wú huàn, zhōng guó nǎi dé ān níng.
且夫议者,明之所见也;辞者,心之所表也〔一〕。维其有之,是以似之〔二〕。谚曰:“何以服很?莫若听之〔三〕。”今诸言边可不救而安者,宜诚〔四〕以其身若子弟补边太守令长丞尉,然后是非之情乃定,救边乃无患。边无患,中国乃得安宁。
yī lǚ shì chūn qiū lí wèi piān yún:" cí zhě, yì zhī biǎo yě."
〔一〕吕氏春秋离谓篇云:“辞者,意之表也。”
èr shī shang shang zhě huá. duó àn: xīn xù zá shì yī yún:" wéi shàn gù néng jǔ qí lèi", xià yǐn cǐ shī zhèng zhī. liú xiàng xí lǔ shī, cǐ gài yì yòng lǔ yì yě.
〔二〕诗裳裳者华。○铎按:新序杂事一云:“唯善故能举其类”,下引此诗证之。刘向习鲁诗,此盖亦用鲁义也。
sān shuō wén yún:" hěn, bù tīng cóng yě." lǐ jì qū lǐ yún:" hěn wú qiú shèng", zhèng zhù:" hěn, xì yě. wèi zhēng sòng yě."
〔三〕说文云:“很,不听从也。”礼记曲礼云:“很毋求胜”,郑注:“很,阋也。谓争讼也。”
sì" chéng" yí" shì". duó àn:" chéng" zì dāng zài" yí" shàng, chuán xiě wù dào ěr. xià piān yún:" jīn chéng yí quán shí lìng biān jùn jǔ xiào yī rén, lián lì shì jǔ yī rén." shì qí yǔ lì. jiān fēi.
〔四〕“诚”疑“试”。○铎按:“诚”字当在“宜”上,传写误倒耳。下篇云:“今诚宜权时令边郡举孝一人,廉吏世举一人。”是其语例。笺非。