shèng wáng zhī zhèng, pǔ fù jiān ài, bù sī jìn mì, bù hū shū yuǎn èr, jí xiōng huò fú, yǔ mín gòng zhī sān, āi lè zhī qíng, shù yǐ jí rén sì, shì mín rú chì zǐ wǔ, jiù huò rú yǐn shǒu làn liù. shì yǐ sì hǎi huān yuè, jù xiāng de yòng.
聖王之政，普覆兼愛，不私近密，不忽疏遠〔二〕，吉凶禍福，與民共之〔三〕，哀樂之情，恕以及人〔四〕，視民如赤子〔五〕，救禍如引手爛〔六〕。是以四海歡悅，俱相得用。
yī duó àn: shàng piān lùn qiāng lǔ zuò dà, qí gù zài jiāng bù zhī bīng. cǐ piān zé jī shì dài fū wéi tú gǒu ān, yù qì biān wěi kòu. gài nèi wài wú rén, guó jiāng bù guó, cǐ jié xìn suǒ yǐ dú pái huò yì, sī jiù biān mín yú shuǐ huǒ zhě yě.
〔一〕○鐸按：上篇論羌虜坐大，其故在將不知兵。此篇則譏士大夫惟圖苟安，欲棄邊委寇。蓋內外無人，國將不國，此節信所以獨排惑議，思救邊民於水火者也。
èr yán tiě lùn dì guǎng piān yún: wáng zhě bāo hán bìng fù, pǔ ài wú sī, bù wèi jìn zhòng shī, bù wèi yuǎn yí ēn.
〔二〕鹽鐵論地廣篇云：「王者包含幷覆，普愛無私，不為近重施，不為遠遺恩。」
sān gòng yì lín zuò tóng. yì xì cí shàng chuán yún: jí xiōng yǔ mín tóng huàn.
〔三〕「共」意林作「同」。易繫辭上傳云：「吉凶與民同患。」
sì hàn shū dù zhōu chuán dù qīn duì cè yún: kè jǐ jiù yì, shù yǐ jí rén.
〔四〕漢書杜周傳杜欽對策云：「克己就義，恕以及人。」
wǔ hàn shū lù wēn shū chuán yún: ài mín rú chì zǐ. àn chuán yún: wén dì yǒng sī zhì dé, yǐ chéng tiān xīn, chóng rén yì, shěng xíng fá, tōng guān liáng, yī yuǎn jìn, jìng xián rú dà bīn, ài mín rú chì zǐ, nèi shù qíng zhī suǒ ān, ér shī zhī yú hǎi nèi. shì yǐ líng yǔ kōng xū, tiān xià tài píng. cǐ jié dà zhǐ běn yú bǐ.
〔五〕漢書路溫舒傳云：「愛民如赤子。」按傳云：「文帝永思至德，以承天心，崇仁義，省刑罰，通關梁，一遠近，敬賢如大賓，愛民如赤子，內恕情之所安，而施之於海內。是以囹圄空虛，天下太平。」此節大恉本於彼。
liù yán tiě lùn xíng dé piān yún: yǒu sī zhì zhī, ruò jiù làn pū jiāo.
〔六〕鹽鐵論刑德篇云：「有司治之，若救爛撲焦。」
wǎng zhě qiāng lǔ bèi pàn, shǐ zì liáng bìng, yán jí sī lì, dōng huò zhào wèi, xī chāo shǔ hàn, wǔ zhōu cán pò, liù jùn xuē jī, zhōu huí qiān lǐ, yě wú jié yí yī, kòu chāo huò hài, zhòu yè bù zhǐ, bǎi xìng miè méi, rì yuè jiāo jǐn èr. ér nèi jùn zhī shì sān bù bèi yāng zhě, xián yún dāng qiě fàng zòng sì, yǐ dài tiān shí wǔ. yòng yì ruò cǐ, qǐ rén xīn zāi liù!
往者羌虜背叛，始自涼、幷，延及司隸，東禍趙、魏，西鈔蜀、漢，五州殘破，六郡削跡，周回千里，野無孑遺〔一〕，寇鈔禍害，晝夜不止，百姓滅沒，日月焦盡〔二〕。而內郡之士〔三〕不被殃者，咸雲當且放縱〔四〕，以待天時〔五〕。用意若此，豈人心哉〔六〕！
yī shī yún hàn yún: mí yǒu jié yí.
〔一〕詩云漢云：「靡有孑遺。」
èr huái nán zǐ bīng lüè xùn yún: yǒng gǎn qīng dí, jí ruò miè méi. xún zǐ yì bīng piān yún: ruò fù shuǐ huǒ, rù yān jiāo méi ěr. shuō wén yún:, huǒ suǒ shāng yě. huò shěng zuò., huǒ yú yě. jǐn yǔ tóng. shī sāng róu: jù huò yǐ jìn, zhèng jiān yún: zāi yú yuē jìn. shì wén: jìn, běn yì zuò jǐn.
〔二〕淮南子兵略訓云：「勇敢輕敵，疾若滅沒。」荀子議兵篇云：「若赴水火，入焉焦沒耳。」說文云：「●，火所傷也。或省作●。●，火余也。」「盡」與「●」同。詩桑柔：「具禍以燼」，鄭箋云：「災余曰燼。」釋文：『燼，本亦作「盡」。』
sān hàn shū xuān dì jì běn shǐ yuán nián zhào: nèi jùn guó jǔ wén xué gāo dì, wéi zhāo yuē: zhōng guó wèi nèi jùn, yuán biān yǒu yí dí zhàng sāi zhě wèi wài jùn.
〔三〕漢書宣帝紀本始元年詔：「內郡國舉文學高第」，韋昭曰：「中國為內郡，緣邊有夷狄障塞者為外郡。」
sì hòu hàn shū wū huán chuán bān biāo shàng yán: wū huán tiān xìng qīng xiá, hǎo wèi kòu zéi, ruò jiǔ fàng zòng ér wú zǒng lǐng zhě, bì fù qīn lüè jū rén.
〔四〕後漢書烏桓傳班彪上言：「烏桓天性輕黠，好為寇賊，若久放縱而無總領者，必復侵掠居人。」
wǔ yuè yǔ: fàn lǐ yuē: tiān shí bù zuò, fú wèi rén kè. wéi zhāo zhù: wèi tiān shí lì hài zāi biàn zhī yīng. hàn shū zhào chōng guó chuán xuān dì chì ràng chōng guó yún: jīn wǔ xīng chū dōng fāng, zhōng guó dà lì, mán yí dà bài. tài bái chū gāo, yòng bīng shēn rù, gǎn zhàn zhě jí, fú gǎn zhàn zhě xiōng. jiāng jūn jí zhuāng, yīn tiān shí, zhū bù yì, wàn xià bì quán. hòu hàn shū wáng chāng chuán yún: zhǎn zhuǎn zhōng shān, lái wǎng yàn zhào, yǐ xū tiān shí. zhāng huái zhù: xū, dài yě.
〔五〕越語：『范蠡曰：「天時不作，弗為人客。」韋昭註：「謂天時利害災變之應。」漢書趙充國傳宣帝敕讓充國云：「今五星出東方，中國大利，蠻夷大敗。太白出高，用兵深入，敢戰者吉，弗敢戰者凶。將軍急裝，因天時，誅不義，萬下必全。」後漢書王昌傳云：「展轉中山，來往燕、趙，以須天時。」章懷註：「須，待也。」』
liù hàn shū xuān dì jì dì jié sì nián zhào yuē: hé yòng xīn nì rén dào yě?
〔六〕漢書宣帝紀地節四年詔曰：「何用心逆人道也？」
qián qiāng shǐ fǎn, gōng qīng shī yǐn xián yù juān qì liáng zhōu, què bǎo sān fǔ yī, cháo tíng bù tīng. hòu qiāng suì qīn èr, ér lùn zhě duō hèn bù cóng huò sān yì. yú qiè xiào zhī, suǒ wèi gòu yì huǐ, bù gòu yì yǒu huǐ zhě ěr sì, wèi shǐ shí biàn zhī lǐ. dì wǔ wú biān, wú biān wáng guó. shì gù shī liáng zhōu, zé sān fǔ wèi biān sān fǔ nèi rù, zé hóng nóng wèi biān hóng nóng nèi rù, zé luò yáng wèi biān. tuī cǐ yǐ xiāng kuàng, suī jǐn dōng hǎi yóu yǒu biān yě liù. jīn bù lì wǔ yǐ zhū lǔ qī, xuǎn cái yǐ quán jìng bā, ér yún biān bù kě shǒu, yù xiān zì gē, shì kòu dí, bù yì huò hū jiǔ!
前羌始反，公卿師尹咸欲捐棄涼州，卻保三輔〔一〕，朝廷不聽。後羌遂侵〔二〕，而論者多恨不從惑〔三〕議。余竊笑之，所謂媾亦悔，不媾亦有悔者爾〔四〕，未始識變之理。地〔五〕無邊，無邊亡國。是故失涼州，則三輔為邊；三輔內入，則弘農為邊；弘農內入，則洛陽為邊。推此以相況，雖盡東海猶有邊也〔六〕。今不厲武以誅虜〔七〕，選材以全境〔八〕，而雲邊不可守，欲先自割，示●寇敵，不亦惑乎〔九〕！
yī hàn shū bǎi guān gōng qīng biǎo yún: yòu fú fēng yǔ zuǒ féng yì jīng zhào yǐn shì wèi sān fǔ. fú qián yuē: jiē zhì zài zhǎng ān zhōng.
〔一〕漢書百官公卿表云：「右扶風與左馮翊、京兆尹是為三輔。」服虔曰：「皆治在長安中。」
èr qīn xià yǒu tuō zì.
〔二〕「侵」下有脫字。
sān huò yí huò. duó àn: zhū dà chén zhī yì shén bèi, zì zhī zhě guān zhī, zé wèi huò yì, gù qiè xiào zhī. huò zì bù wù.
〔三〕「惑」疑「或」。○鐸按：諸大臣之議甚悖，自知者觀之，則為惑議，故竊笑之。「惑」字不誤。
sì qín cè yún: sān guó gōng qín, qín wáng yù gē hé dōng ér jiǎng. gōng zǐ chí yuē: jiǎng yì huǐ, bù jiǎng yì huǐ. gāo yòu zhù: jiǎng, chéng yě. jiǎng gòu gǔ zì tōng.
〔四〕秦策云：『三國攻秦，秦王欲割河東而講。公子池曰：「講亦悔，不講亦悔。」』高誘註：「講，成也。」講、媾古字通。
wǔ dì xià tuō bù kě èr zì.
〔五〕「地」下脫「不可」二字。
liù hòu hàn shū páng cān chuán yún: yǒng chū yuán nián, liáng zhōu xiān líng zhǒng qiāng fǎn pàn, qiǎn chē qí jiāng jūn dèng zhì tǎo zhī. cān shàng shū yuē: wàn lǐ yùn liáng, yuǎn jiù qiāng róng, bù ruò zǒng bīng yǎng zhòng, yǐ dài qí pí. chē qí jiāng jūn zhì yí qiě zhèn lǚ, liú zhēng xī xiào wèi rèn shàng shǐ dū liáng zhōu shì mín, zhuǎn jū sān fǔ. sì nián, qiāng kòu zhuǎn shèng, bīng fèi rì guǎng, cān zòu jì yú dèng zhì yuē: cān qián shù yán yí qì xī yù, nǎi wèi xī zhōu shì dài fū suǒ xiào, guǒ pò liáng zhōu, huò luàn zhì jīn. shàn wèi guó zhě, wù huái qí nèi, bù qiú wài lì wù fù qí mín, bù tān guǎng tǔ. sān fǔ shān yuán kuàng yuǎn, mín shù xī shū, gù xiàn qiū chéng. kě jū zhě duō. jīn yí xǐ biān jùn bù néng zì cún zhě rù jū zhū líng, tián shù gù xiàn, gū chéng jué jùn, yǐ quán xǐ zhī. yòu yú xǔ chuán yún: yǒng chū sì nián, qiāng hú fǎn luàn, cán pò bìng liáng. dà jiāng jūn dèng zhì yǐ jūn yì fāng fèi, shì bù xiāng shàn, yù qì liáng zhōu, yì zhě xián tóng. xǔ wén zhī, nǎi shuō lǐ xiū yuē: xiān dì kāi tà tǔ yǔ, qú láo hòu dìng, ér jīn dàn xiǎo fèi, jǔ ér qì zhī. liáng zhōu jì qì, jí yǐ sān fǔ wèi sāi sān fǔ wèi sāi, zé yuán líng dān wài. cǐ bù kě zhī shèn zhě yě. jié xìn suǒ yán yǔ xǔ hé. cān chuán xī zhōu shì dài fū gài jí zhǐ jié xìn zhū rén.
〔六〕後漢書龐參傳云：『永初元年，涼州先零種羌反叛，遣車騎將軍鄧騭討之。參上書曰：「萬里運糧，遠就羌戎，不若總兵養眾，以待其疲。車騎將軍騭宜且振旅，留征西校尉任尚使督涼州士民，轉居三輔。」四年，羌寇轉盛，兵費日廣，參奏記於鄧騭曰：「參前數言宜棄西域，乃為西州士大夫所笑，果破涼州，禍亂至今。善為國者，務懷其內，不求外利；務富其民，不貪廣土。三輔山原曠遠，民庶稀疏，故縣丘城。可居者多。今宜徙邊郡不能自存者入居諸陵，田戍故縣，孤城絕郡，以權徙之。」』又虞詡傳云：『永初四年，羌胡反亂，殘破幷、涼。大將軍鄧騭以軍役方費，事不相贍，欲棄涼州，議者咸同。詡聞之，乃說李修曰：「先帝開拓土宇，劬勞後定，而今憚小費，舉而棄之。涼州既棄，即以三輔為塞；三輔為塞，則園陵單外。此不可之甚者也。」』節信所言與詡合。參傳「西州士大夫」蓋即指節信諸人。
qī yì zhōu shū fēng bǎo jiě yún: jìng zhào lì wǔ. dà wǔ jiě yún: wǔ lì yǐ yǒng.
〔七〕逸周書酆保解云：「靜兆厲武。」大武解云：「武厲以勇。」
bā hàn shū wáng jiā chuán yún: jīn zhī jùn shǒu zhòng yú gǔ zhū hóu. wǎng zhě zhì xuǎn xián cái.
〔八〕漢書王嘉傳云：「今之郡守重於古諸侯。往者致選賢材。」
jiǔ shì zì jiù tuō, sūn shì yù bǔ. àn shuō wén:, ruò yě. zhào cè: yú qīng yuē: zuò ér gē dì, zì ruò yǐ qiáng qín. yòu yún: gē dì yǐ hé, shì bù yì dà shì tiān xià ruò hū? shǐ jì lián pō lìn xiàng rú chuán yì yún: wáng bù xíng, shì zhào ruò qiě qiè yě.
〔九〕「示」字舊脫，孫侍御補。按說文：「●，弱也。」趙策：『虞卿曰：「坐而割地，自弱以強秦。」又云：「割地以和，是不亦大示天下弱乎？」』史記廉頗藺相如傳亦云：「王不行，示趙弱且怯也。」
xī lè yì yǐ tuán tuán zhī xiǎo yàn yī, pò miè qiáng qí, wēi zhèn tiān xià, zhēn kě wèi liáng jiāng yǐ èr. rán jí mò dài fū yǐ gū chéng dú shǒu, liù nián bù xià, jìng wán qí mín. tián dān shuài qióng zú wǔ qiān, jī zǒu qí jié, fù qí qī shí yú chéng, kě wèi shàn yòng bīng yǐ sān. wéi liáo jǔ lián nián, zhōng bù néng bá sì. cǐ jiē yǐ zhì qiáng gōng zhì ruò, yǐ shàng zhì tú xià yú wǔ, ér yóu bù néng kè zhě hé yě? yuē: gōng cháng bù zú, ér shǒu héng yǒu yú yě liù. qián rì zhū jùn, jiē jù liè chéng ér yōng dà zhòng. qiāng lǔ zhī zhì, fēi nǎi lè yì tián dān yě jùn xiàn zhī è, wèi ruò liáo jǔ jí mò yě. rán jiē bù kěn zhuān xīn jiān shǒu qī, ér fǎn qiáng qū jié qí mín, juān qì cāng kù, bèi chéng yì zǒu bā. yóu cǐ guān zhī, fēi kǔ chéng fá liáng yě, dàn kǔ jiāng bù shí ěr.
昔樂毅以慱慱之小燕〔一〕，破滅強齊，威震天下，真可謂良將矣〔二〕。然即墨大夫以孤城獨守，六年不下，竟完其民。田單帥窮卒五千，擊走騎劫，復齊七十餘城，可謂善用兵矣〔三〕。圍聊、莒連年，終不能拔〔四〕。此皆以至強攻至弱，以上智圖下愚〔五〕，而猶不能克者何也？曰：攻常不足，而守恆有餘也〔六〕。前日諸郡，皆據列城而擁大眾。羌虜之智，非乃樂毅、田單也；郡縣之阨，未若聊、莒、即墨也。然皆不肯專心堅守〔七〕，而反強驅劫其民，捐棄倉庫，背城邑走〔八〕。由此觀之，非苦城乏糧也，但苦將不食爾。
yī àn qí cè diāo bó yún: ān píng jūn yǐ zhuì zhuì zhī jí mò, sān lǐ zhī chéng, wǔ lǐ zhī guō, bì zú qī qiān, qín qí sī mǎ, ér fǎn qiān lǐ zhī qí. tuán tuán jí zhuì zhuì zhī wù. zhuāng zi qí wù lùn yún: xiǎo kǒng zhuì zhuì, shì qí yì yǐ. hàn shū jiǎ juān zhī chuán lùn zhū yún: zhuān zhuān dú jū yī hǎi zhī zhōng. zhuān zhuān yǔ zhuì zhuì tóng. yán shī gǔ zhù: zhuān yǔ zhuān tóng. zhuān zhuān yóu qū qū, yī yuē huán mào. qí shuō fēi yě.
〔一〕按齊策貂勃云：「安平君以惴惴之即墨，三里之城，五里之郭，敝卒七千，禽其司馬，而反千里之齊。」「慱慱」即「惴惴」之誤。莊子齊物論云：「小恐惴惴」，是其義已。漢書賈捐之傳論珠■云：「顓顓獨居一海之中。」「顓顓」與「惴惴」同。顏師古註：『「顓」與「專」同。「專專」猶「區區」，一曰圜貌。』其說非也。
èr shì jiàn shǐ jì lè yì chuán.
〔二〕事見史記樂毅傳。
sān shì jiàn shǐ jì tián dān chuán. jiù zuò tián dān shī qióng, lǜ wǔ qiān qí, jī zǒu què, jù dān chuán gǎi. chuán yún: yí shā qí jié. zì xù yún: tián dān yòng jí mò pò zǒu qí jié.
〔三〕事見史記田單傳。舊作「田單師窮，率五千騎，擊走卻」，據單傳改。傳云：「夷殺騎劫。」自序云：「田單用即墨破走騎劫。」
sì shǐ jì lǔ zhòng lián chuán yún: tián dān gōng liáo chéng, suì yú, shì zú duō sǐ, ér liáo chéng bù xià. cǐ wén liáo jǔ, dāng zuò liáo chéng, jǔ wèi cháng jiàng yàn yě.
〔四〕史記魯仲連傳云：「田單攻聊城，歲余，士卒多死，而聊城不下。」此文「聊、莒」，當作「聊城」，莒未嘗降燕也。
wǔ lùn yǔ yún: wéi shàng zhī yǔ xià yú bù yí.
〔五〕論語云：「唯上知與下愚不移。」
liù hàn shū zhào chōng guó chuán yún: chén wén bīng fǎ, gōng bù zú zhě shǒu yǒu yú. hòu hàn shū féng yì chuán yún: fū gōng zhě bù zú, shǒu zhě yǒu yú. zhāng huái zhù: sūn zi bīng fǎ zhī wén. àn sūn zi jūn xíng piān yún: shǒu zé bù zú, gōng zé yǒu yú.
〔六〕漢書趙充國傳云：「臣聞兵法，攻不足者守有餘。」後漢書馮異傳云：「夫攻者不足，守者有餘。」章懷註：「孫子兵法之文。」按孫子軍形篇云：「守則不足，攻則有餘。」
qī zhāo niàn qī nián zuǒ chuán yún: yǒu jiān shǒu zhī xīn.
〔七〕昭廿七年左傳云：「有堅守之心。」
bā xiáng shí biān piān zhù.
〔八〕詳實邊篇注。
zhé chōng ān mín, yào zài rèn xián, bù zài cù jìng yī. qí wèi què shǒu, guó bù yǐ ān. zi yīng zì xuē, qín bù yǐ zài. wǔ huáng dì rǎng yí tuò jìng èr, miàn shù qiān lǐ, dōng kāi lè làng sān, xī zhì dùn huáng sì, nán yú jiāo zhǐ wǔ, běi zhú shuò fāng liù, zú dìng nán yuè qī, zhū zhǎn dà yuān bā, wǔ jūn suǒ xiàng jiǔ, wú bù yí miè yī. jīn lǔ jìn fā fēng jī zhī nèi yī yī, ér bù néng qín, yì zì tòng yī èr ěr, fēi yǒu biān zhī guò yě. chún wáng chǐ hán, tǐ shāng xīn tòng yī sān, bì rán zhī shì, yòu hé yí yān? yī sì jūn zǐ jiàn jī yī wǔ, kuàng yǐ zhe hū?
折衝安民，要在任賢，不在促境〔一〕。齊、魏卻守，國不以安。子嬰自削，秦不以在。武皇帝攘夷柝境〔二〕，面數千里，東開樂浪〔三〕，西置燉煌〔四〕，南踰交趾〔五〕，北築朔方〔六〕，卒定南越〔七〕，誅斬大宛〔八〕，武軍所向〔九〕，無不夷滅〔一０〕。今虜近發封畿之內〔一一〕，而不能擒，亦自痛〔一二〕爾，非有邊之過也。唇亡齒寒，體傷心痛〔一三〕，必然之事，又何疑焉？〔一四〕君子見機〔一五〕，況已着乎？
yī hòu hàn shū xī yù chuán, yán guāng èr nián, dūn huáng tài shǒu zhāng dāng shàng shū chén sān cè, qí xià jì wèi yí qì jiāo hé chéng, shōu shàn shàn děng xī rù sāi. shàng shū chén zhōng shàng shū, yǐ wèi cù guó jiǎn tǔ, jīng yǒu míng jiè. dūn huáng yí zhì xiào wèi, àn jiù zēng sì jùn tún bīng, yǐ xī fǔ zhū guó, shù zú zhé chōng wàn lǐ. yì yǔ cǐ tóng.
〔一〕後漢書西域傳，延光二年，敦煌太守張璫上書陳三策，其下計謂「宜棄交河城，收鄯善等悉入塞」。尚書陳忠上疏，以為「蹙國減土，經有明誡。敦煌宜置校尉，按舊增四郡屯兵，以西撫諸國，庶足折衝萬里」。意與此同。
èr tuò jiù cóng shǒu zuò. àn huái nán zǐ yuán dào xùn yún: kuò sì fāng, tuò bā jí. gāo yòu zhù: tuò, kāi yě. gǔ yì shěng zuò chì. hàn shū wǔ wǔ zǐ chuán yàn wáng dàn shàng shū yún: xiào wǔ huáng dì, wēi wǔ yáng yì, yuǎn fāng zhí bǎo ér cháo, zēng jùn shù shí, chì dì qiě bèi. wéi xián hòu xuán chéng chuán yún: xiào wǔ huáng dì, chì dì yuǎn jìng, qǐ shí yú jùn. xiōng nú chuán yún: xiào wǔ shì chū shī zhēng fá, chì duó cǐ dì, rǎng zhī yú mù běi. yán shī gǔ zhù bìng yún: chì, kāi yě. dì lǐ zhì yún: wǔ dì rǎng què hú yuè, kāi dì chì jìng. xià hóu shèng chuán yún: xiào wǔ huáng dì kuò dì chì jìng, lì jùn xiàn. yòu yún: wǔ dì yǒu rǎng sì yí guǎng tǔ chì jìng zhī gōng. chì jìng jí tuò jìng, zì yì jiè tà. hòu hàn shū fù xiè chuán yún: shì zōng tà jìng, liè zhì sì jùn. wén yuàn chuán dù dǔ lùn dōu fù yún: xiào wǔ tà dì wàn lǐ, wēi zhèn bā huāng, zhào zhì sì jùn, jù shǒu dūn huáng. xiān bēi chuán cài yōng yì yún: shì zōng shén wǔ, jiāng shuài liáng měng, cái fù chōng shí, suǒ tà guǎng yuǎn.
〔二〕「柝」舊從手作。按淮南子原道訓云：「廓四方，柝八極。」高誘註：「柝，開也。」古亦省作「斥」。漢書武五子傳燕王旦上書云：「孝武皇帝，威武洋溢，遠方執寶而朝，增郡數十，斥地且倍。」韋賢后玄成傳云：「孝武皇帝，斥地遠境，起十餘郡。」匈奴傳云：「孝武世出師征伐，斥奪此地，攘之於幕北。」顏師古注並云：「斥，開也。」地理志云：「武帝攘卻胡、越，開地斥境。」夏侯勝傳云：「孝武皇帝廓地斥境，立郡縣。」又云：「武帝有攘四夷廣土斥境之功。」「斥境」即「柝境」，字亦借「拓」。後漢書傅燮傳云：「世宗拓境，列置四郡。」文苑傳杜篤論都賦云：「孝武拓地萬里，威震八荒，肇置四郡，據守敦煌。」鮮卑傳蔡邕議云：「世宗神武，將帥良猛，財賦充實，所拓廣遠。」
sān hàn shū wǔ dì jì. zài yuán fēng sān nián. duó àn: chéng běn é luò làng.
〔三〕漢書武帝紀。在元封三年。○鐸按：程本訛「洛浪」。
sì yuán dǐng liù nián.
〔四〕元鼎六年。
wǔ jí dìng nán yuè yě. zhǐ jì zuò zhǐ, dì lǐ zhì zuò zhǐ. hòu hàn shū guāng wǔ dì jì jiàn wǔ wǔ nián zhāng huái zhù yún: zhǐ yǔ zhǐ tóng, gǔ zì tōng. yīng shào hàn guān yí yuē: shǐ kāi běi fāng, suì jiāo yú nán, wèi zi sūn jī zhǐ yě.
〔五〕即定南越也。「趾」紀作「址」，地理志作「趾」。後漢書光武帝紀建武五年章懷注云：『「址」與「趾」同，古字通。應劭漢官儀曰：「始開北方，遂交於南，為子孫基址也。」』
liù yuán shuò èr nián.
〔六〕元朔二年。
qī yuán dǐng liù nián.
〔七〕元鼎六年。
bā tài chū sì nián.
〔八〕太初四年。
jiǔ xuān shí èr nián zuǒ chuán: pān dǎng yuē: jūn hé zhú wǔ jūn? dù zhù: zhú jūn yíng yǐ zhāng wǔ gōng. hòu hàn shū kuí xiāo chuán tǎo wáng mǎng xí yún: yǒu bù cóng mìng, wǔ jūn píng zhī.
〔九〕宣十二年左傳：『潘黨曰：「君盍築武軍？」』杜註：「築軍營以章武功。」後漢書隗囂傳討王莽檄云：「有不從命，武軍平之。」
yī hàn shū wǔ wǔ zǐ chuán zàn yún: shī xíng sān shí nián, bīng suǒ zhū tú yí miè, sǐ zhě bù kě shèng shù. méi fú chuán yún: zhì yú yí miè, yán shī gǔ zhù: yí, píng yě. wèi píng chú zhī yě.
〔一０〕漢書武五子傳贊云：「師行三十年，兵所誅屠夷滅，死者不可勝數。」梅福傳云：「至於夷滅」，顏師古註：「夷，平也。謂平除之也。」
yī yī shǐ jì wén dì jì hòu èr nián zhào yuē: fēng jī zhī nèi, qín láo bù chù.
〔一一〕史記文帝紀後二年詔曰：「封畿之內，勤勞不處。」
yī èr tòng yí bìng. duó àn: shè xià tòng zì ér wù.
〔一二〕「痛」疑「病」。○鐸按：涉下「痛」字而誤。
yī sān yán tiě lùn zhū qín piān yún: zhōng guó yǔ biān jìng, yóu zhī tǐ yǔ fù xīn yě. fū jī fū hán yú wài, fù cháng jí yú nèi, nèi wài zhī xiāng láo, fēi xiāng wèi zhù yě, chún wáng zé chǐ hán, zhī tǐ shāng ér xīn cǎn dá. gù wú shǒu zú zé zhī tǐ fèi, wú biān jìng zé nèi guó hài. àn chún wáng chǐ hán běn xī wǔ nián zuǒ chuán.
〔一三〕鹽鐵論誅秦篇云：「中國與邊境，猶支體與腹心也。夫肌膚寒於外，腹腸疾於內，內外之相勞，非相為助也，唇亡則齒寒，支體傷而心憯怛。故無手足則支體廢，無邊境則內國害。」按「唇亡齒寒」本僖五年左傳。
yī sì yàn cè yún: zài bì rán zhī wù, yǐ chéng suǒ yù, wáng hé yí yān?
〔一四〕燕策云：「在必然之物，以成所欲，王何疑焉？」
yī wǔ yì xì cí xià chuán. jī wáng bì běn zuò jǐ. duó àn: jǐ, wēi yě. gù xià yún kuàng yǐ zhe hū? zuò jī zhě, jiè zì.
〔一五〕易繫辭下傳。「機」王弼本作「幾」。○鐸按：幾，微也。故下雲「況已着乎？」作「機」者，借字。
nǎi zhě yī, biān hài zhèn rú léi tíng, hè rú rì yuè èr, ér tán zhě jiē huì zhī, yuē biāo bìng qiè dào sān. qiǎn qiǎn shàn jìng, bǐ jūn zǐ dài sì, yù lìng cháo tíng yǐ kòu wèi xiǎo, ér bù zǎo yōu, hài nǎi zhì cǐ, shàng bù yù jiù. yàn yuē wǔ: tòng bù zháo shēn yán rěn zhī, qián bù chū jiā yán yǔ zhī. jiǎ shǐ gōng qīng zǐ dì yǒu bèi qiāng huò, zhāo xī qiè jí rú biān mín zhě, zé jìng yán dāng zhū qiāng yǐ.
乃者〔一〕，邊害震如雷霆，赫如日月〔二〕，而談者皆諱之，曰猋幷竊盜〔三〕。淺淺善靖，俾君子怠〔四〕，欲令朝廷以寇為小，而不蚤憂，害乃至此，尚不欲救。諺曰〔五〕：「痛不着身言忍之，錢不出家言與之。」假使公卿子弟有被羌禍，朝夕切急如邊民者，則競言當誅羌矣。
yī hàn shū cáo cān chuán yán shī gǔ zhù yún: nǎi zhě yóu yán nǎng zhě.
〔一〕漢書曹參傳顏師古注云：『「乃者」猶言「曩者」。』
èr shī cháng wǔ yún: zhèn jīng xú fāng, rú léi rú tíng. hòu hàn shū fàn shēng chuán shēng zòu jì wáng yì yún: jīn tiān xià zhī shì, zhāo zhāo yú rì yuè, zhèn zhèn yú léi tíng.
〔二〕詩常武云：「震驚徐方，如雷如霆。」後漢書范升傳升奏記王邑云：「今天下之事，昭昭於日月，震震於雷霆。」
sān biāo jiù zuò yàn. àn shuō wén yún: biāo, quǎn zǒu mào. cóng sān quǎn. biāo bìng qiè dào, yóu shǐ jì shū sūn tōng chuán yún shǔ qiè gǒu dào yě. wáng xiān shēng yún: biāo bìng dāng shì quǎn yáng zhī wù. hàn shū wáng mǎng chuán yán yóu yún: jī hán, qún dào quǎn yáng xiāng jù yě. hòu hàn jì ān dì yǒng chū sì nián: yú xǔ qiān zhāo gē zhǎng. shí zhāo gē duō dào zéi, mǎ léng yōu zhī. xǔ yuē: cǐ zéi quǎn yáng xiāng jù, yǐ qiú wēn bǎo ěr. míng fǔ wú yǐ wèi yōu.
〔三〕「猋」舊作「焱」。按說文云：「猋，犬走貌。從三犬。」「猋幷竊盜」，猶史記叔孫通傳雲「鼠竊狗盜」也。王先生云：『「猋幷」當是「犬羊」之誤。漢書王莽傳嚴尤云：「饑寒，群盜犬羊相聚也。」後漢紀安帝永初四年：「虞詡遷朝歌長。時朝歌多盜賊，馬棱憂之。」詡曰：「此賊犬羊相聚，以求溫飽耳。明府無以為憂。」』
sì shū qín shì yún: wéi jié jié shàn piǎn yán, bǐ jūn zǐ yì cí. wén shí èr nián gōng yáng chuán zuò wéi jiàn jiàn shàn jìng yán. hàn shū lǐ xún chuán yún: qín mù gōng shuō jiàn jiàn zhī yán. yán tiě lùn guó bìng piān yì yún: jiàn jiàn zhě zéi yě. lùn fěi piān yòu yún: jí xiǎo rén qiǎn qiǎn miàn cóng. àn zhuāng zi zài yòu piān: ér nìng rén zhī xīn jiǎn jiǎn zhě, shì wén yǐn lǐ zé zhù yún: jiǎn jiǎn, qiǎn duǎn mào. jiǎn jiǎn qiǎn qiǎn bìng yǔ jiàn jiàn tóng. bǐ jūn zǐ dài yì jiàn shǐ jì sān wáng shì jiā qí wáng cè wén. duó àn: cǐ suǒ yǐn yǔ gōng yáng chuán hé, jiē yòng jīn wén shàng shū. shuō jiàn chén qiáo cōng jīn wén shàng shū jīng shuō kǎo juàn sān shí yī. wěi gǔ wén dài zuò cí zhě, cí zì zhòu wén zuò?, cóng tái, chuán xiě suì wù wèi cí. shuō jiàn wáng míng shèng shàng shū hòu àn juàn èr shí jiǔ.
〔四〕書秦誓云：「惟截截善諞言，俾君子易辭。」文十二年公羊傳作「惟諓諓善靖言」。漢書李尋傳云：「秦穆公說諓諓之言。」鹽鐵論國病篇亦云：「諓諓者賊也。」論誹篇又云：「疾小人淺淺面從。」按莊子在宥篇：「而佞人之心翦翦者」，釋文引李賾注云：「翦翦，淺短貌。」翦翦、淺淺並與「諓諓」同。「俾君子怠」亦見史記三王世家齊王策文。○鐸按：此所引與公羊傳合，皆用今文尚書。說見陳喬樅今文尚書經說考卷三十一。偽古文「怠」作「辭」者，「辭」字籀文作「?」，從「台」，傳寫遂誤為「辭」。說見王鳴盛尚書後案卷二十九。
wǔ yàn zì jiù tuō, jù yù lǎn bā bǎi sà liù bǔ.
〔五〕「諺」字舊脫，據御覽八百卅六補。
jīn gǒu yǐ jǐ wú cǎn dá yuān tòng yī, gù duān zuò xiāng réng èr, yòu bù míng xiū shǒu yù zhī bèi sān, táo táo xián dàn sì, wò wěi tiān wǔ. qiāng dú wǎng lái liù, shēn rù duō shā qī, jǐ nǎi lù lù bā, xiāng jiāng yì què, xié cí lǐ xiè jiǔ, tuì yún zhuàng yī, huì zuò cháo táng yī yī, zé wú yōu guó āi mín kěn cè zhī chéng yī èr, gǒu zhuǎn xiāng gù wàng, mò kěn wéi zhǐ yī sān, rì yàn shí yí, yì wú suǒ dìng yī sì, jǐ qiě xū hòu yī wǔ. hòu dé xiǎo ān yī liù, zé tián rán qì wàng. xún shí zhī xián, lǔ fù wèi hài, jūn shū jiāo chí, yǔ xí xiá zhì yī qī, nǎi fù zhēng zhōng rú qián yī bā. ruò cǐ yǐ lái, chū rù jiǔ zài, shù yuē shì zāng, fù chū wèi è yī jiǔ, huái huái kuì kuì èr, dāng hé zhōng jí! chūn qiū jī zhèng qì qí shī èr yī, kuàng qì rén hū? yī rén xū jiē, wáng dào wèi kuī èr èr, kuàng bǎi wàn zhī zhòng, jiào hào kū qì èr sān, gǎn tiān xīn hū?
今苟以己無慘怛冤痛〔一〕，故端坐相仍〔二〕，又不明修守御之備〔三〕，陶陶閒澹〔四〕，臥委天□〔五〕。羌獨往來〔六〕，深入多殺〔七〕，己乃陸陸〔八〕，相將詣闕，諧辭禮謝〔九〕，退雲狀〔一０〕，會坐朝堂〔一一〕，則無憂國哀民懇惻之誠〔一二〕，苟轉相顧望，莫肯違止〔一三〕，日晏時移，議無所定〔一四〕，己且須後〔一五〕。後得小安〔一六〕，則恬然棄忘。旬時之閒，虜復為害，軍書交馳，羽檄狎至〔一七〕，乃復怔忪如前〔一八〕。若此以來，出入九載，庶曰式臧，覆出為惡〔一九〕，徊徊潰潰〔二０〕，當何終極！春秋譏「鄭棄其師」〔二一〕，況棄人乎？一人吁嗟，王道為虧〔二二〕，況百萬之眾，叫號哭泣〔二三〕，感天心乎？
yī hàn shū yuán dì jì chū yuán èr nián zhào yuē: cǎn dá yú xīn, yán shī gǔ zhù: cǎn, tòng yě dá, dào yě.
〔一〕漢書元帝紀初元二年詔曰：「慘怛於心」，顏師古註：「慘，痛也；怛，悼也。」
èr yán tiě lùn jìn gēng piān yún: duān zuò ér mín háo. àn duān zuò yóu yán ān zuò yě. wú zhì yú fān chuán sūn cè yún: duān zuò yì yì. zhū gé kè chuán yún: duān zuò shǐ lǎo. jìn shū dōng hǎi wáng yuè chuán yún: duān zuò jīng niǎn, yǐ shī jù huì.
〔二〕鹽鐵論禁耕篇云：「端坐而民豪。」按「端坐」猶言「安坐」也。吳志虞翻傳孫策云：「端坐悒悒。」諸葛恪傳云：「端坐使老。」晉書東海王越傳云：「端坐京輦，以失據會。」
sān jiù tuō shǒu zì, jù biān yì piān bǔ. liù tāo wáng yì piān yún: xiū gōu qiàn, zhì bì lěi, yǐ bèi shǒu yù. qí yǔ yún: xiǎo guó zhū hóu, yǒu shǒu yù zhī bèi. shǐ jì qín běn jì yún: zhèng jūn jǐn xiū shǒu yù bèi.
〔三〕舊脫「守」字，據邊議篇補。六韜王翼篇云：「修溝塹，治壁壘，以備守御。」齊語云：「小國諸侯，有守御之備。」史記秦本紀云：「鄭君謹修守御備。」
sì shī jūn zǐ yáng yáng máo chuán yún: táo táo, hé lè mào.
〔四〕詩君子陽陽毛傳云：「陶陶，和樂貌。」
wǔ kōng gé chéng běn zuò tīng, yí fēi. duó àn: chéng běn tīng gài zhí é.
〔五〕空格程本作「聽」，疑非。○鐸按：程本「聽」蓋「職」訛。
liù liù tāo bīng dào piān yún: fán bīng zhī dào, mò guò hū yī. yī zhě, néng dú wǎng dú lái.
〔六〕六韜兵道篇云：「凡兵之道，莫過乎一。一者，能獨往獨來。」
qī shǐ jì wú wáng bì chuán yún: jī fǎn lǔ zhě, shēn rù duō shā wèi gōng.
〔七〕史記吳王濞傳云：「擊反虜者，深入多殺為功。」
bā hòu hàn shū mǎ yuán chuán yún: jīn gèng gòng lù lù, zhāng huái zhù: lù lù yóu lù lù yě. àn zhuāng zi yú fù piān: lù lù ér shòu biàn yú sú. shǐ jì píng yuán jūn chuán: gōng děng lù lù. hàn shū xiāo hé cáo cān chuán zàn: dāng shí lù lù, yán shī gǔ zhù: lù lù yóu lù lù. shuō wén yún: lù, xíng jǐn lù lù yě., suí cóng yě. lù lù lù lù lù lù lù lù lù lù lù lù bìng tōng.
〔八〕後漢書馬援傳云：「今更共陸陸」，章懷註：『「陸陸」猶「碌碌」也。』按莊子漁父篇：「祿祿而受變於俗。」史記平原君傳：「公等錄錄。」漢書蕭何曹參傳贊：「當時錄錄」，顏師古註：『「錄錄」猶「鹿鹿」。』說文云：「逯，行謹逯逯也。●，隨從也。」陸陸、碌碌、祿祿、錄錄、鹿鹿、逯逯、●●並通。
jiǔ hòu hàn shū qiáo xuán chuán yún: yì què xiè zuì.
〔九〕後漢書橋玄傳云：「詣闕謝罪。」
yī zhuàng shàng dāng tuō wú zì. wú zhuàng zhù jiàn duàn sòng piān.
〔一０〕「狀」上當脫「無」字。「無狀」注見斷訟篇。
yī yī zhōu lǐ kǎo gōng jì jiàng rén: wài yǒu jiǔ shì, zhèng zhù: rú jīn zhāo táng, zhū cáo zhì shì chù. shū yún: zhèng jù hàn fǎ, wèi zhèng cháo zhī zuǒ yòu wèi lú shě zhě yě. àn hòu hàn shí, guó jiā yǒu dà shì, jiē yú cháo táng huì yì. hòu hàn shū dèng zhì chuán yún: qí yǒu dà yì, jiē yì cháo táng, yǔ gōng qīng cān móu. yuán ān chuán yún: wǔ wēi tài shǒu mèng yún shàng shū: běi lǔ jì yǐ hé qīn, ér nán bù fù wǎng chāo lüè, běi dān yú wèi hàn qī zhī, móu yù fàn biān, yí hái qí shēng kǒu yǐ ān wèi zhī. zhào bǎi guān yì cháo táng. yòu yún: dòu tài hòu xiōng chē qí jiāng jūn xiàn běi jī xiōng nú, ān yǔ tài wèi sòng yóu sī kōng rèn kuí jí jiǔ qīng yì cháo táng shàng shū jiàn. bān chāo hòu yǒng chuán: cáo zōng qǐng jī xiōng nú, dèng tài hòu zhào yǒng yì cháo táng huì yì. yīng fèng hòu shào chuán: zhōng píng èr nián, hàn yáng zéi dōng qīn sān fǔ, huáng fǔ sōng tǎo zhī, qǐng fā wū huán sān qiān rén. běi jūn zhōng hòu zōu jìng shàng yán: wū huán zhòng ruò, yí kāi mù xiān bēi. shì xià sì fǔ. dà jiāng jūn yuàn hán zhuō yǔ shào xiāng nán fǎn fù. yú shì zhào bǎi guān dà huì cháo táng. chén qiú chuán: dòu tài hòu jiāng zàng. cáo jié děng yù bié zàng tài hòu, ér yǐ féng guì rén pèi fù. zhào gōng qīng dà huì cháo táng, lìng zhōng cháng shì zhào zhōng jiān yì. lú zhí chuán: dǒng zhuō dà huì bǎi guān yú cháo táng, yì yù fèi lì. xiān bēi chuán: xī píng liù nián, xiān bēi kòu sān biān, xià yù qǐng zhēng yōu zhōu zhū jùn bīng chū sài jī zhī. dà chén duō yǒu bù tóng, nǎi zhào bǎi guān yì cháo táng. jiē qí shì yě.
〔一一〕周禮考工記匠人：「外有九室」，鄭註：「如今朝堂，諸曹治事處。」疏云：「鄭據漢法，謂正朝之左右為廬舍者也。」按後漢時，國家有大事，皆於朝堂會議。後漢書鄧騭傳云：「其有大議，皆詣朝堂，與公卿參謀。」袁安傳云：『武威太守孟雲上書：「北虜既已和親，而南部復往抄掠，北單于謂漢欺之，謀欲犯邊，宜還其生口以安慰之。」詔百官議朝堂。』又云：「竇太后兄車騎將軍憲北擊匈奴，安與太尉宋由、司空任隗及九卿詣朝堂上書諫。」班超後勇傳：「曹宗請擊匈奴，鄧太后召勇詣朝堂會議。」應奉後劭傳：『中平二年，漢陽賊東侵三輔，皇甫嵩討之，請發烏桓三千人。北軍中候鄒靖上言：「烏桓眾弱，宜開募鮮卑。」事下四府。大將軍掾韓卓與劭相難反覆。於是詔百官大會朝堂。』陳球傳：「竇太后將葬。曹節等欲別葬太后，而以馮貴人配祔。詔公卿大會朝堂，令中常侍趙忠監議。」盧植傳：「董卓大會百官於朝堂，議欲廢立。」鮮卑傳：「熹平六年，鮮卑寇三邊，夏育請征幽州諸郡兵出塞擊之。大臣多有不同，乃召百官議朝堂。」皆其事也。
yī èr hàn shū fù xǐ chuán yún: zhōng chéng yōu guó. àn hàn shí měi yǐ bù yōu guó zé dà chén. chéng dì jì yǒng shǐ sì nián zhào yuē: gōng qīng liè hóu qīn shǔ jìn chén, sì fāng suǒ zé, wèi wén xiū shēn zūn lǐ, tóng xīn yōu guó zhě yě. kǒng guāng chuán cè miǎn guāng yún: jīn xiāng zhèn chū rù sān nián, yōu guó zhī fēng fù wú wén yān. zhū bó chuán zòu fēng shì yán: chéng xiàng guāng zhì zài zì shǒu, bù néng yōu guó. gài zhào zòu zhī wén xiāng yán rú cǐ.
〔一二〕漢書傅喜傳云：「忠誠憂國。」按漢時每以不憂國責大臣。成帝紀永始四年詔曰：「公卿列侯、親屬近臣，四方所則，未聞修身遵禮，同心憂國者也。」孔光傳策免光云：「今相朕出入三年，憂國之風復無聞焉。」朱博傳奏封事言：「丞相光志在自守，不能憂國。」蓋詔奏之文相沿如此。
yī sān gù wàng zhù jiàn shù shè piān. zhǐ dāng zuò zhèng. hòu hàn shū zhì yùn zi shòu chuán yún: wéi zhòng zhèng yì, yǐ ān zōng miào. huáng fǔ guī chuán yún: hù xiāng zhān gù, mò kěn zhèng yán. jiē cǐ yì. dú duàn yún: qí yǒu yí shì, gōng qīng bǎi guān huì yì. ruò tái gé yǒu suǒ zhèng chù, ér dú zhí yì yì zhě, yuē bó yì. bó yì yuē: mǒu guān mǒu jiǎ yì yǐ wèi rú shì, xià yán chén yú zhuàng, yì yì. wéi zhèng jí bó yì yě.
〔一三〕「顧望」注見述赦篇。「止」當作「正」。後漢書郅惲子壽傳云：「違眾正議，以安宗廟。」皇甫規傳云：「互相瞻顧，莫肯正言。」皆此意。獨斷云：「其有疑事，公卿百官會議。若台閣有所正處，而獨執異意者，曰駁議。駁議曰：某官某甲議以為如是，下言臣愚戇，議異。」「違正」即「駁議」也。
yī sì hàn shū gōng shèng chuán yún: rì mù, yì zhě bà.
〔一四〕漢書龔勝傳云：「日暮，議者罷。」
yī wǔ lǐ jì xué jì yún: suī shě zhī kě yě, zhèng zhù: shě zhī, xū hòu. hàn shū shí huò zhì: zhào shū qiě xū hòu, hòu hàn shū xún lì wèi sà chuán: xū hòu zhào shū, yán shī gǔ zhāng huái zhù bìng yún: xū, dài yě.
〔一五〕禮記學記云：「雖舍之可也」，鄭註：「舍之，須後。」漢書食貨志：「詔書且須後」，後漢書循吏衛颯傳：「須後詔書」，顏師古、章懷注並云：「須，待也。」
yī liù shī mín láo yún: qì kě xiǎo ān.
〔一六〕詩民勞云：「汔可小安。」
yī qī hàn shū xī fū gōng chuán yún: jūn shū jiāo chí ér fú còu, yǔ xí zhòng jī ér yā zhì. wén yǐng yuē: yā, yīn xiá xí zhī xiá. wén xuǎn lù chuí shí què míng lǐ shàn zhù yǐn zuò xiá. xiāng niàn qī nián zuǒ chuán yún: jìn chǔ xiá zhǔ zhū hóu zhī méng, dù zhù: xiá, gèng yě.
〔一七〕漢書息夫躬傳云：「軍書交馳而輻湊，羽檄重跡而押至。」文穎曰：『押，音「狎習」之「狎」。』文選陸倕石闕銘李善注引作「狎」。襄廿七年左傳云：「晉、楚狎主諸侯之盟」，杜註：「狎，更也。」
yī bā fāng yán yún: D zhōng, huáng jù yě. jiāng zhè zhī jiān, fán jiǒng cù bù jù wèi zhī D zhōng. zhēng zhōng yǔ D zhōng tóng. yù piān yún: zhēng zhōng, jù mào. duó àn: hàn rén dú zhōng rú zhāng, D zhōng, shuāng shēng.
〔一八〕方言云：「D伀，遑遽也。江、浙之間，凡窘猝怖遽謂之D伀。」「怔忪」與「D伀」同。玉篇云：「怔忪，懼貌。」○鐸按：漢人讀「伀」如「章」，D伀，雙聲。
yī jiǔ shī yǔ wú zhèng.
〔一九〕詩雨無正。
èr ěr yǎ shì xùn yún: méng méng huí huí, hūn yě. shì wén: huí huí běn zuò. àn yù piān zuò huái huái, yǔ cǐ hé. shuō wén yī bù yòu yǐn. shuō wén wú zì, dāng yī cǐ zuò kuì. jīn ěr yǎ wú kuì kuì, gài tuō yì yě. duó àn: shuō wén yǐn, jí ěr yǎ wēi wēi tuó tuó zhī yì wén. shuō jiàn mǎ ruì chén máo shī chuán jiān tōng shì juǎn sān.
〔二０〕爾雅釋訓云：「儚儚、洄洄，惛也。」釋文：『「洄洄」本作「●●」。』按玉篇作「徊徊」，與此合。說文衣部又引「●●●●」。說文無「●」字，當依此作「潰」。今爾雅無「潰潰」，蓋脫佚也。○鐸按：說文引「●●●●」，即爾雅「委委佗佗」之異文。說見馬瑞辰毛詩傳箋通釋卷三。
èr yī mǐn èr nián.
〔二一〕閔二年。
èr èr hòu hàn shū lǔ gōng chuán yún: yī fū xū jiē, wáng dào wèi kuī. bào yǒng hòu yù chuán yún: yī rén hū jiē, wáng zhèng wèi kuī. gài dāng shí chéng yǔ yě. xiǎo ěr yǎ guǎng xùn yún: xū jiē, wū hū yě. yǒu suǒ tàn měi, yǒu suǒ shāng tòng, suí shì yǒu yì yě. cǐ jí shāng tòng zhī yì yǐ.
〔二二〕後漢書魯恭傳云：「一夫吁嗟，王道為虧。」鮑永後昱傳云：「一人呼嗟，王政為虧。」蓋當時成語也。小爾雅廣訓云：「吁嗟，嗚呼也。有所嘆美，有所傷痛，隨事有義也。」此即傷痛之義矣。
èr sān jiào jiù tuō, jù shí biān piān bǔ. shī běi shān yún: huò bù zhī jiào hào.
〔二三〕「叫」舊脫，據實邊篇補。詩北山云：「或不知叫號。」
qiě fú guó yǐ mín wèi jī, guì yǐ jiàn wèi běn yī. shì yǐ shèng wáng yǎng mín, ài zhī rú zi èr, yōu zhī rú jiā sān, wēi zhě ān zhī, wáng zhě cún zhī sì, jiù qí zāi huàn, chú qí huò luàn wǔ. shì gù guǐ fāng zhī fá liù, fēi hǎo wǔ yě qī, xiǎn yǔn yú rǎng bā, fēi tān tǔ yě jiǔ, yǐ zhèn mín yù dé yī, ān jiāng yǔ yě yī yī. gǔ zhě, tiān zǐ shǒu zài sì yí yī èr, zì bǐ dī qiāng, mò bù lái xiǎng yī sān, pǔ tiān sī fú, xíng wěi lài dé yī sì. kuàng jìn wǒ mín méng huò ruò cǐ, kě wú jiù hū?
且夫國以民為基，貴以賤為本〔一〕。是以聖王養民，愛之如子〔二〕，憂之如家〔三〕，危者安之，亡者存之〔四〕，救其災患，除其禍亂〔五〕。是故鬼方之伐〔六〕，非好武也〔七〕，玁狁於攘〔八〕，非貪土也〔九〕，以振民育德〔一０〕，安疆宇也〔一一〕。古者，天子守在四夷〔一二〕，自彼氐、羌，莫不來享〔一三〕，普天思服，行葦賴德〔一四〕。況近我民蒙禍若此，可無救乎？
yī huái nán zǐ tài zú xùn yún: guó zhǔ zhī yǒu mín yě, yóu chéng zhī yǒu jī. lǎo zi yún: guì yǐ jiàn wèi běn, gāo yǐ xià wèi jī. xīn shū dà zhèng shàng piān yún: wén zhī yú zhèng yě, mín wú bù yǐ wèi běn yě, guó yǐ wèi běn, jūn yǐ wèi běn, lì yǐ wèi běn. gù guó yǐ mín wèi ān wēi, jūn yǐ mín wèi wēi wǔ, lì yǐ mín wèi guì jiàn, cǐ zhī wèi mín wú bù wèi běn yě.
〔一〕淮南子泰族訓云：「國主之有民也，猶城之有基。」老子云：「貴以賤為本，高以下為基。」新書大政上篇云：「聞之於政也，民無不以為本也，國以為本，君以為本，吏以為本。故國以民為安危，君以民為威侮，吏以民為貴賤，此之謂民無不為本也。」
èr xiāng shí sì nián zuǒ chuán: shī kuàng yuē: yǎng mín rú zi. xīn xù zá shì yī yǎng zuò ài. shuō yuàn zhèng lǐ piān: tài gōng yuē: shàn wèi guó zhě, yù mín rú fù mǔ zhī ài zi.
〔二〕襄十四年左傳：『師曠曰：「養民如子。」』新序雜事一「養」作「愛」。說苑政理篇：『太公曰：「善為國者，遇民如父母之愛子。」』
sān hàn shū dí fāng jìn chuán yún: yōu guó rú jiā.
〔三〕漢書翟方進傳云：「憂國如家。」
sì zhào cè: zhāng mèng tán yuē: wáng bù néng cún, wēi bù néng ān, zé wú wèi guì zhī shì yě.
〔四〕趙策：『張孟談曰：「亡不能存，危不能安，則無為貴知士也。」』
wǔ xiāng shí yī nián zuǒ chuán yún: jiù zāi huàn, xù huò luàn. niàn bā nián chuán yún: jiù qí zāi huàn.
〔五〕襄十一年左傳云：「救災患，恤禍亂。」廿八年傳云：「救其菑患。」
liù yì jì jì jiǔ sān: gāo zōng fá guǐ fāng.
〔六〕易既濟九三：「高宗伐鬼方。」
qī zhōu yǔ: jì gōng móu fù yuē: shì xiān wáng fēi wù wǔ yě.
〔七〕周語：『祭公謀父曰：「是先王非務武也。」』
bā shī chū chē: rǎng zuò xiāng. shì wén: xiāng běn huò zuò rǎng. hòu hàn shū cài yōng chuán shì huì yún: xiǎn yǔn rǎng ér jí fǔ yàn. yōng jí nán xià yù jī xiān bēi yún: zhōu xuān wáng mìng nán zhòng jí fǔ rǎng xiǎn yǔn, wēi jīng mán. duó àn: hàn shū xù chuán: yú wéi dì diǎn, róng yí huá xià, zhōu xuān rǎng zhī, yì liè fēng yǎ. zuò rǎng yǔ cǐ tóng, jiē yòng sān jiā shī.
〔八〕詩出車：「攘」作「襄」。釋文：『「襄」本或作「攘」。』後漢書蔡邕傳釋誨云：「獫狁攘而吉甫宴。」邕集難夏育擊鮮卑云：「周宣王命南仲、吉甫攘獫狁，威荊蠻。」○鐸按：漢書敘傳：「於惟帝典，戎夷猾夏，周宣攘之，亦列風雅。」作「攘」與此同，皆用三家詩。
jiǔ huái nán zǐ bīng lüè xùn yún: gǔ zhī yòng bīng zhě, fēi lì tǔ rǎng zhī guǎng, ér tān jīn yù zhī lüè, jiāng yǐ cún wáng jì jué, píng tiān xià zhī luàn, ér chú wàn mín zhī hài yě.
〔九〕淮南子兵略訓云：「古之用兵者，非利土壤之廣，而貪金玉之略，將以存亡繼絕，平天下之亂，而除萬民之害也。」
yī yì gǔ xiàng cí.
〔一０〕易蠱象詞。
yī yī hòu hàn shū féng yǎn chuán yún: ān qí jiāng yǔ.
〔一一〕後漢書馮衍傳云：「安其疆宇。」
yī èr zhāo niàn sān nián zuǒ chuán shěn yǐn shù yǔ.
〔一二〕昭廿三年左傳沈尹戍語。
yī sān shī yīn wǔ.
〔一三〕詩殷武。
yī sì shī běi shān yún: pǔ tiān zhī xià. wén wáng yǒu shēng yún: wú sī bù fú. xíng wěi yì jiàn xià piān.
〔一四〕詩北山云：「普天之下。」文王有聲云：「無思不服。」「行葦」義見下篇。
fán mín zhī suǒ yǐ fèng shì shàng zhě, huái yì ēn yě. tòng zé wú chǐ, huò zé bù rén yī. fèn lì yuàn duì, shēng yú wú chǐ. jīn qiāng pàn jiǔ yǐ! shāng hài duō yǐ! bǎi xìng jí yǐ! yōu huò shēn yǐ! shàng xià xiāng cóng, wèi jiàn xiū shí. bù yī mìng dà jiāng yǐ sǎo chǒu lǔ èr, ér zhōu shāo shāo xìng yì sān, lián lián bù yǐ sì. ruò pái lián zhàng fēng, tàn shā yōng hé wǔ, wú suǒ néng yù, tú zì jǐn ěr liù. jīn shù zhōu tún bīng shí yú wàn rén qī, jiē lǐn shí xiàn guān bā, suì shù bǎi wàn hú, yòu yǒu yuè zhí jiǔ. dàn cǐ rén hào, bù kě shèng gōng yī, ér fǎn dàn zàn chū zhī fèi, shén fēi jì yě.
凡民之所以奉事上者，懷義恩也。痛則無恥，禍則不仁〔一〕。忿戾怨懟，生於無恥。今羌叛久矣！傷害多矣！百姓急矣！憂禍深矣！上下相從，未見休時。不一命大將以掃醜虜〔二〕，而州稍稍興役〔三〕，連連不已〔四〕。若排簾障風，探沙擁河〔五〕，無所能御，徒自盡爾〔六〕。今數州屯兵十餘萬人〔七〕，皆廩食縣官〔八〕，歲數百萬斛，又有月直〔九〕。但此人耗，不可勝供〔一０〕，而反憚暫出之費，甚非計也。
yī huò jiù zuò fú, jù chéng běn gǎi.
〔一〕「禍」舊作「福」，據程本改。
èr shī cháng wǔ yún: réng zhí chǒu lǔ. hàn shū qíng bù chuán yún: sào huái nán zhī zhòng, yán shī gǔ zhù: sào zhě: wèi jǐn jǔ zhī, rú sào dì zhī wèi. sǎo yǔ sào tóng.
〔二〕詩常武云：「仍執醜虜。」漢書黥布傳云：「埽淮南之眾」，顏師古註：「埽者：謂盡舉之，如埽地之為。」「掃」與「埽」同。
sān yì lín zhōu xià yǒu xiàn zì. àn běn shū jiē yǐ zhōu jùn lián yán, cǐ yì dāng zuò zhōu jùn. hàn shū xī nán yí chuán yún: zhōu jùn jī zhī bù néng fú.
〔三〕意林「州」下有「縣」字。按本書皆以「州郡」連言，此亦當作「州郡」。漢書西南夷傳云：「州郡擊之不能服。」
sì shī huáng yǐ yún: zhí xùn lián lián. hàn shū dōng fāng shuò chuán yún: mián mián lián lián, dài zāi! shì zhī bù jué yě.
〔四〕詩皇矣云：「執訊連連。」漢書東方朔傳云：「綿綿連連，殆哉！世之不絕也。」
wǔ lián jiù zuò qián, yōng jiù zuò guàn, bìng jù yì lín gǎi. yù lǎn jiǔ lián zuò shà. shà yǔ shà tōng, shàn yě. bā bǎi wǔ shí sì lián yòu zuò kāng, tàn zuò táo. àn táo dāng zuò tāo, yī qiè jīng yīn yì qī yǐn tōng sú wén yún:? chū yuē tāo. tàn tāo yì tóng.
〔五〕「簾」舊作「榩」，「擁」舊作「灌」，並據意林改。御覽九「簾」作「翣」。「翣」與「箑」通，扇也。八百五十四「簾」又作「糠」，「探」作「陶」。按「陶」當作「掏」，一切經音義七引通俗文云：「?出曰掏。」探、掏義同。
liù yì lín zuò wú yì yú shì, tú zì bì ěr.
〔六〕意林作「無益於事，徒自弊耳。」
qī āi yuán nián zuǒ chuán yún: fū tún zhòu yè jiǔ rì. dù zhù: fū yóu bīng yě. shū yún: tún shì shù shǒu zhī míng, gù shī xù yún: tún shù yú mǔ jiā. shí jiù zuò cái, jù chéng běn gǎi. hòu hàn shū xī qiāng chuán yú xǔ shuō rèn shàng yún: sān zhōu tún bīng èr shí yú wàn rén, qì nóng sāng, pí kǔ yáo yì, ér wèi yǒu gōng xiào, láo fèi rì zī.
〔七〕哀元年左傳云：「夫屯晝夜九日。」杜註：『「夫」猶「兵」也。』疏云：『屯是戍守之名，故詩序云：「屯戍於母家。」』「十」舊作「才」，據程本改。後漢書西羌傳虞詡說任尚云：「三州屯兵二十餘萬人，棄農桑，疲苦徭役，而未有功效，勞費日滋。」
bā jí jiù piān yún: bǐng shí xiàn guān dài jīn yín, yán shī gǔ zhù: bǐng shí xiàn guān, guān gěi qí shí yě. hàn shū dì lǐ zhì yán zhù: bǐng, gěi yě. lǐn yǔ bǐng tóng. hòu hàn shū nán mán chuán lǐ gù yún: jì rén bǐng wǔ shēng, zhāng huái zhù: gǔ shēng xiǎo, gù rén rì wǔ shēng yě.
〔八〕急就篇云：「稟食縣官帶金銀」，顏師古註：「稟食縣官，官給其食也。」漢書地理志顏註：「稟，給也。」「廩」與「稟」同。後漢書南蠻傳李固云：「計人稟五升」，章懷註：「古升小，故人日五升也。」
jiǔ hòu hàn shū chén chǒng hòu zhōng chuán zhù yǐn xiè chéng shū yún: shī yán dào wú jùn hǎi yán, qǔ zú yuè zhí, lìn zuò bàn lù tíng fù, yǐ yǎng qí mǔ.
〔九〕後漢書陳寵後忠傳注引謝承書云：「施延到吳郡海鹽，取卒月直，賃作半路亭父，以養其母。」
yī hào yóu fèi yě. hàn shū xī nán yí chuán dū wèi wàn nián yuē: bīng jiǔ bù jué, fèi bù kě gòng. yán shī gǔ zhù: gòng, dú yuē gōng.
〔一０〕「耗」猶「費」也。漢書西南夷傳都尉萬年曰：「兵久不決，費不可共。」顏師古註：『共，讀曰「供」。』
qiě yī fū wēi zhě yì qīng, yí zhě yì huà. jīn lǔ xīn shàn biān dì, wèi gǎn zì ān, yì zhèn dàng yě èr. bǎi xìng xīn lí jiù rǎng sān, sī mù wèi shuāi sì, yì jiǎng lì yě. wǔ chéng yí yīn cǐ qiǎn dà jiāng zhū tǎo, pò xié lí tì pò huài zhī liù. rú kuān jià rì yuè, qī xù jī fù guì, gè huái ān gù zhī hòu, zé nán dòng yǐ. zhōu shū yuē: fán bǐ shèng rén bì qū shí bā. shì gù zhàn shǒu zhī cè, bù kě bù zǎo dìng yě jiǔ.
且〔一〕夫危者易傾，疑者易化。今虜新擅邊地，未敢自安，易震盪也〔二〕。百姓新離舊壤〔三〕，思慕未衰〔四〕，易獎厲也。〔五〕誠宜因此遣大將誅討，迫脅離逖破壞之〔六〕。如寬假日月，〔七〕蓄積富貴，各懷安固之後，則難動矣。周書曰：「凡彼聖人必趨時〔八〕。」是故戰守之策，不可不早定也〔九〕。
yī qiě jiù zuò shì. duó àn: qiě shì cǎo shū xíng jìn, gù duō xiāng luàn. qín cè qiě wáng gōng chǔ zhī rì, zé è chū bīng? shǐ jì chūn shēn jūn chuán tóng, yáo běn qiě zuò shì, shǐ jì zhèng shì jiā: qí qiáng, ér lì gōng jū lì, jí bù wǎng, qiě lǜ zhū hóu fá wǒ nà lì gōng. jīn běn qiě zuò shì, wù bìng yǔ cǐ tóng. huò wèi shì yóu qiě, fēi yě.
〔一〕「且」舊作「是」。○鐸按：且、是草書形近，故多相亂。秦策「且王攻楚之日，則惡出兵？」史記春申君傳同，姚本「且」作「是」，史記鄭世家：「齊強，而厲公居櫟，即不往，且率諸侯伐我納厲公。」今本「且」作「是」，誤並與此同。或謂「是」猶「且」，非也。
èr xiāng niàn liù nián zuǒ chuán: xī gōng yuē: chǔ shī qīng tiǎo, yì zhèn dàng yě.
〔二〕襄廿六年左傳：『析公曰：「楚師輕窕，易震盪也。」』
sān rǎng jiù zuò huái.
〔三〕「壤」舊作「懷」。
sì hàn shū yuán dì jì yǒng guāng sì nián zhào yuē: qǐng zhě, xǐ jùn guó mín yǐ fèng yuán líng, lìng bǎi xìng yuǎn qì xiān zǔ fén mù, pò yè shī chǎn, qīn qī bié lí, rén huái sī mù zhī xīn, jiā yǒu bù ān zhī yì.
〔四〕漢書元帝紀永光四年詔曰：「頃者，徙郡國民以奉園陵，令百姓遠棄先祖墳墓，破業失產，親戚別離，人懷思慕之心，家有不安之意。」
wǔ jiǎng jiù zuò jiāng. àn shuō wén yún:, sǒu quǎn lì zhī yě. jīng diǎn duō zuò jiǎng. hàn shū āi dì jì yún: jiǎng lì tài zǐ. yì zhōu shū hé wù jiě yún: wáng nǎi lì yì yú yǐn shì bā shì, kǒng cháo zhù: lì, jiǎng lì yě.
〔五〕「獎」舊作「將」。按說文云：「●，嗾犬厲之也。」經典多作「獎」。漢書哀帝紀云：「獎厲太子。」逸周書和寤解云：「王乃厲翼於尹氏八士」，孔晁註：「厲，獎厲也。」
liù shū duō fāng yún: lí tì ěr tǔ. hàn shū zhào chōng guó chuán yún: lǔ pò huài, kě rì yuè jì.
〔六〕書多方云：「離逖爾土。」漢書趙充國傳云：「虜破壞，可日月冀。」
qī shǐ jì fēng chán shū: gōng sūn qīng yuē: fēi shǎo kuān jiǎ, shén bù lái.
〔七〕史記封禪書：『公孫卿曰：「非少寬假，神不來。」』
bā zhōu zhù jiě. fán zuò guān, qū zuò qù. duó àn: zhōu shū yún: fán bǐ jì zhě bì bù dài, guān bǐ shèng rén bì qù shí. cǐ zuò fán bǐ shèng rén zhě, yīn shàng jù ér wù jì ěr. qū qù gǔ zì tōng.
〔八〕周祝解。「凡」作「觀」，「趨」作「趣」。○鐸按：周書云：「凡彼濟者必不怠，觀彼聖人必趣時。」此作「凡彼聖人」者，因上句而誤記耳。趨、趣古字通。
jiǔ hàn shū gāo dì jì: hán xìn yuē: lì zú jiē shān dōng zhī rén, rì yè qǐ ér wàng guī, jí qí fēng ér yòng zhī, kě yǐ yǒu dà gōng. tiān xià yǐ dìng, mín jiē zì níng, bù kě fù yòng. bù rú jué cè dōng xiàng. cǐ wén yì yǔ bǐ tóng.
〔九〕漢書高帝紀：『韓信曰：「吏卒皆山東之人，日夜企而望歸，及其鋒而用之，可以有大功。天下已定，民皆自寧，不可復用。不如決策東向。」』此文意與彼同。
