rén jūn zhī zhì, mò dà yú dào, mò shèng yú dé, mò měi yú jiào, mò shén yú huà. dào zhě suǒ yǐ chí zhī yě, dé zhě suǒ yǐ bāo zhī yě èr, jiào zhě suǒ yǐ zhī zhī yě, huà zhě suǒ yǐ zhì zhī yě. mín yǒu xìng, yǒu qíng, yǒu huà, yǒu sú. qíng xìng zhě, xīn yě, běn yě. huà sú zhě, xíng yě, mò yě. mò shēng yú běn, xíng qǐ yú xīn. shì yǐ shàng jūn fǔ shì, xiān qí běn ér hòu qí mò, sān shùn sì qí xīn ér lǐ wǔ qí xíng. xīn jīng liù gǒu zhèng qī, zé jiān nì bā wú suǒ shēng jiǔ, xié yì wú suǒ zài yǐ.
人君之治,莫大于道,莫盛于德,莫美于教,莫神于化。道者所以持之也,德者所以苞之也〔二〕,教者所以知之也,化者所以致之也。民有性,有情,有化,有俗。情性者,心也,本也。化俗者,行也,末也。末生于本,行起于心。是以上君抚世,先其本而后其末,〔三〕顺〔四〕其心而理〔五〕其行。心精〔六〕苟正〔七〕,则奸匿〔八〕无所生〔九〕,邪意无所载矣。
yī duó àn: cǐ wén zé wèi jiào huà jì dūn, zé xié è bù zuò, gù dào dé wèi běn, rén yì wèi mò, ér wēi xíng fǎ lǜ yòu qí xià yān. gāng jǔ yú qián, bǐ lèi fā huī yú hòu, yì yǒu yǐ jiàn qí sī xiǎng tǐ xì zhī wán zhěng yǐ.
〔一〕○铎按:此文则谓教化既敦,则邪恶不作,故道德为本,仁义为末,而威刑法律又其下焉。纲举于前,比类发挥于后,亦有以见其思想体系之完整矣。
èr hán shī wài zhuàn wǔ yún:" dé yě zhě, bāo tiān dì zhī měi." huái nán zǐ shuō shān xùn yún:" rén yì zài dào dé zhī bāo."" bāo" yǔ" bāo" tóng.
〔二〕韩诗外传五云:“德也者,苞天地之美。”淮南子说山训云:“仁义在道德之包。”“苞”与“包”同。
sān hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" tiān lìng zhī wèi mìng, mìng fēi shèng rén bù xíng. zhì piáo zhī wèi xìng, xìng fēi jiào huà bù chéng. rén yù zhī wèi qíng, qíng fēi zhì dù bù jié. shì gù wáng zhě shàng jǐn yú chéng tiān yì, yǐ shùn mìng yě xià wù míng jiào huà mín , yǐ chéng xìng yě zhèng fǎ dù zhī yí, bié shàng xià zhī xù, yǐ fáng yù yě. xiū cǐ sān zhě, ér dà běn jǔ yǐ."
〔三〕汉书董仲舒传云:“天令之谓命,命非圣人不行。质朴之谓性,性非教化不成。人欲之谓情,情非制度不节。是故王者上谨于承天意,以顺命也;下务明教化民 ,以成性也;正法度之宜,别上下之序,以防欲也。修此三者,而大本举矣。”
sì" shùn" jiù zuò" shèn", jù zhì yào gǎi. duó àn: xún zǐ zhòng ní piān" zé shèn xíng cǐ dào yě", chéng xiāng piān" shèn shèng rén", yáng zhù bìng yún:' shèn, dú wéi" shùn".' yòu zhòng ní piān" shèn bǐ ér bù xié", wáng yǐn zhī yì wèi jí lǐ jì wáng zhì piān zhī" shùn bǐ". zuò" shèn" zhě jiè zì, dú zhèng zhī kě yě.
〔四〕“顺”旧作“慎”,据治要改。○铎按:荀子仲尼篇“则慎行此道也”,成相篇“慎圣人”,杨注并云:‘慎,读为“顺”。’又仲尼篇“慎比而不邪”,王引之亦谓即礼记王制篇之“顺比”。作“慎”者借字,读正之可也。
wǔ" lǐ" yì lín zuò" zhì". duó àn: shuō wén:" shùn, lǐ yě." lǐ shùn hù wén ěr.
〔五〕“理”意林作“治”。○铎按:说文:“顺,理也。”理、顺互文耳。
liù" jīng" zhì yào zuò" qíng".
〔六〕“精”治要作“情”。
qī" zhèng" jiù zuò" wáng", jù zhì yào gǎi.
〔七〕“正”旧作“亡”,据治要改。
bā" nì" dú wéi" tè". duó àn: cǐ shū tōng yǐ" nì" wèi" tè".
〔八〕“匿”读为“慝”。○铎按:此书通以“匿”为“慝”。
jiǔ jiù tuō" wú" zì," shēng" zuò" zuò", jù zhì yào bǔ gǎi. yì lín zuò" jiān tè bù shēng".
〔九〕旧脱“无”字,“生”作“作”,据治要补、改。意林作“奸慝不生”。
fū huà biàn mín xīn yě, yóu zhèng biàn mín tǐ yě. dé zhèng jiā yú mín, zé duō dí chàng jiāo hǎo jiān qiáng kǎo shòu yī è zhèng jiā yú mín, zé duō bà lóng wāng bìng yāo hūn zhá chài èr. gù shàng shū měi" kǎo zhōng mìng", ér è" xiōng duǎn zhé" sān. guó yǒu shāng míng zhī zhèng, zé mín duō bìng mù sì yǒu shāng cōng zhī zhèng, zé mín duō bìng ěr wǔ yǒu shāng xián zhī zhèng, zé xián duō héng yāo. liù fū xíng tǐ gǔ gàn wèi jiān qiáng yě qī, rán yóu suí zhèng biàn yì, yòu kuàng hū xīn qì jīng wēi bù kě yǎng zāi? shī yún:" dūn bǐ xíng wěi, yáng niú wù jiàn lǚ. fāng bāo fāng tǐ, wéi yè nǐ nǐ. bā" yòu yuē:" yuān fēi lì tiān, yú yuè yú yuān. kǎi tì jūn zǐ, hú bù zuò rén jiǔ?" gōng liú hòu dé, ēn jí cǎo mù, yáng niú liù chù, qiě yóu gǎn dé yī, rén bù rěn jiàn lǚ shēng cǎo yī yī, zé yòu kuàng yú mín méng ér yǒu bù huà zhě hū yī èr? jūn zǐ xiū qí lè yì zhī dé yī sān, shàng jí fēi niǎo, xià jí yuān yú, wú yī sì bù huān xīn yuè yù, zé yòu kuàng yú shì shù ér yǒu bù rén zhě hū yī wǔ?
夫化变民心也,犹政变民体也。德政加于民,则多涤畅姣好坚强考寿〔一〕;恶政加于民,则多罢癃尪病夭昏札瘥〔二〕。故尚书美“考终命”,而恶“凶短折”〔三〕。国有伤明之政,则民多病目;〔四〕有伤聪之政,则民多病耳〔五〕;有伤贤之政,则贤多横夭。〔六〕夫形体骨干为坚强也〔七〕,然犹随政变易,又况乎心气精微不可养哉?诗云:“敦彼行苇,羊牛勿践履。方苞方体,惟叶柅柅。〔八〕”又曰:“鸢飞厉天,鱼跃于渊。恺悌君子,胡不作人〔九〕?”公刘厚德,恩及草木,羊牛六畜,且犹感德〔一0〕,仁不忍践履生草〔一一〕,则又况于民萌而有不化者乎〔一二〕?君子修其乐易之德〔一三〕,上及飞鸟,下及渊鱼,无〔一四〕不欢忻悦豫,则又况于士庶而有不仁者乎〔一五〕?
yī" dí" dàng zuò" tiáo"," kǎo" dàng zuò" lǎo". lǐ jì lè jì yún:" gǎn tiáo chàng zhī qì." hàn shū lǜ lì zhì yún:" yīn yáng wàn wù, mí bù tiáo chàng gāi chéng." yán shī gǔ zhù:'" chàng" yǔ" chàng" tóng.' lùn héng qí shì piān yún:" yǔ chēng shàng shì zhī rén, dòng zhǎng jiǎo hǎo, jiān qiáng lǎo shòu, bǎi suì zuǒ yòu."" jiāo" yǔ" jiǎo" tōng." kǎo shòu" yóu yán" lǎo shòu", shī yōng zhèng jiān yún:" yòu néng chāng dà qí zǐ sūn, ān zhù zhī yǐ kǎo shòu, duō yǔ fú lù." duó àn: cǐ zhù" kǎo dàng zuò lǎo" yǔ xià wén záo ruì, dāng shān. yòu dí tiáo gǔ tóng shēng, gù zhōu lǐ qiū guān" tiáo láng shì" jí" dí láng shì"." dí chàng" yǔ" tiáo chàng" bìng yǐ shuāng shēng qǔ yì, yóu bù kě gǎi.
〔一〕“涤”当作“条”,“考”当作“老”。礼记乐记云:“感条畅之气。”汉书律历志云:“阴阳万物,靡不条鬯该成。”颜师古注:‘“鬯”与“畅”同。’论衡齐世篇云:“语称上世之人,侗长佼好,坚强老寿,百岁左右。”“姣”与“佼”通。“考寿”犹言“老寿”,诗雝郑笺云:“又能昌大其子孙,安助之以考寿,多与福禄。”○铎按:此注“考当作老”与下文凿枘,当删。又涤、条古同声,故周礼秋官“条狼氏”即“涤狼氏”。“涤畅”与“条鬯”并以双声取义,尤不可改。
èr lǚ shì chūn qiū míng lǐ piān zǐ huá zǐ yuē:" fū luàn shì zhī mín cháng duǎn jié? bǎi jí, mín duō jí lì, dào duō bǎo qiǎng, máng tū yǔ wāng, wàn guài jiē shēng." gāo yòu zhù:" wāng, duǎn yǎng zhě yě." shǐ jì píng yuán jūn chuán yún:" yǒu bà lóng zhī bìng." shuō wén yún:"?,? qū jìng yě. gǔ wén cóng wáng zuò wāng." zhōu yǔ yún: wú yāo hūn zhá chài zhī yōu." hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" huò yāo, huò shòu, huò rén, huò bǐ, táo yě ér chéng zhī, bù néng cuì měi, yǒu zhì luàn zhī suǒ shēng, gù bù qí yě. gù yáo shùn xíng dé, zé mín rén shòu jié zhòu xíng bào, zé mín bǐ yāo."
〔二〕吕氏春秋明理篇子华子曰:“夫乱世之民长短颉?百疾,民多疾疠,道多褓襁,盲秃伛尪,万怪皆生。”高诱注:“尪,短仰者也。”史记平原君传云:“有罢癃之病。”说文云:“?,?曲胫也。古文从王作尪。”周语云:无夭昏札瘥之忧。”汉书董仲舒传云:“或夭,或寿,或仁,或鄙,陶冶而成之,不能粹美,有治乱之所生,故不齐也。故尧、舜行德,则民仁寿;桀、纣行暴,则民鄙夭。”
sān hóng fàn.
〔三〕洪范。
sì" mù" jiù zuò" yīn". hàn shū wǔ xíng zhì yún:" chuán yuē: shì zhī bù míng, shì wèi bù zhé." yòu yuē:" shì qì huǐ, jí rén, zé duō bìng mù zhě, gù yǒu mù ē."
〔四〕“目”旧作“因”。汉书五行志云:“传曰:视之不明,是谓不悊。”又曰:“视气毁,及人,则多病目者,故有目痾。”
wǔ" ěr" jiù zuò" shēn". wǔ xíng zhì yún:" chuán yuē: tīng zhī bù cōng, shì wèi bù móu." yòu yuē:" tīng qì huǐ, jí rén, zé duō bìng ěr zhě, gù yǒu ěr ē."
〔五〕“耳”旧作“身”。五行志云:“传曰:听之不聪,是谓不谋。”又曰:“听气毁,及人,则多病耳者,故有耳痾。”
liù wáng xiān shēng yún:'" xián duō" dàng zuò" mín duō".' yú yuè yún:'" shāng xián" yí dàng zuò" shāng ruì", gù yún" mín duō héng yāo", jí liù jí suǒ wèi xiōng duǎn zhé yě. xiōng duǎn zhé wèi sī bù ruì zhī fá, gù zhī dàng zuò" shāng ruì" yǐ.'
〔六〕王先生云:‘“贤多”当作“民多”。’○俞樾云:‘“伤贤”疑当作“伤睿”,故云“民多横夭”,即六极所谓凶短折也。凶短折为思不睿之罚,故知当作“伤睿”矣。’
qī shǐ jì cài zé chuán yún:" rén shēng bǎi tǐ jiān qiáng." bái hǔ tōng jià qǔ piān yún:" nán sān shí, jīn gǔ jiān qiáng." zhāo gǒng wǔ nián zuǒ zhuàn dù zhù:" gàn, hái gǔ yě."
〔七〕史记蔡泽传云:“人生百体坚强。”白虎通嫁娶篇云:“男三十,筋骨坚强。”昭廾五年左传杜注:“干,骸骨也。”
bā háng wěi." nǐ nǐ" jiù chéng" wò wò", lú xué shì gǎi. jì péi àn: wén xuǎn shǔ dōu fù:" zǒng jīng nǐ nǐ", lǐ shàn zhù yǐn máo shī yún:" wéi yè nǐ nǐ." jīn shī zuò" ní ní". chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí liù yún:'" wéi" zuò" wéi", jīn wén jiē rú cǐ, shí jīng lǔ shī kě zhèng yě. lú shì yǐ" wò" shì" nǐ" zhī é, liáng què. máo shī shì wén" ní ní" xià yún:" zhāng yī zuò nǐ nǐ." jīn kǎo guǎng yǎ shì xùn:" nǐ nǐ, mào yě."" nǐ nǐ" yì sān jiā zhī yì wén.'
〔八〕行苇。“柅柅”旧成“握握”,卢学士改。继培按:文选蜀都赋:“总茎柅柅”,李善注引毛诗云:“维叶柅柅。”今诗作“泥泥”。○陈乔枞鲁诗遗说考十六云:‘“维”作“惟”,今文皆如此,石经鲁诗可证也。卢氏以“握”是“柅”之讹,良确。毛诗释文“泥泥”下云:“张揖作苨苨。”今考广雅释训:“苨苨,茂也。”“苨苨”亦三家之异文。’
jiǔ hàn lù." lì" jīn zuò" lì"," kǎi tì" zuò" qǐ dì"," hú" zuò" xiá". lǐ fù sūn shī jīng yì wén shì yún:' máo zhèng jiē xùn" xiá" wèi" yuǎn", shì rú zì dú. shì guān lǐ zhù:" hú yóu xiá yě." hú xiá yī shēng zhī zhuǎn, wén yì ér yì tóng.' chén huàn shī máo shì chuán shū yún:' qián fū lùn zuò" hú bù zuò rén", hú, hé yě. cǐ sān jiā yì.' duó àn: chén shuō shì yě. lǐ qiáng sān jiā yǐ tóng máo, fēi shì.
〔九〕旱麓。“厉”今作“戾”,“恺悌”作“岂弟”,“胡”作“遐”。○李富孙诗经异文释云:‘毛、郑皆训“遐”为“远”,是如字读。士冠礼注:“胡犹遐也。”胡、遐一声之转,文异而义同。’陈奂诗毛氏传疏云:‘潜夫论作“胡不作人”,胡,何也。此三家义。’○铎按:陈说是也。李强三家以同毛,非是。
yī" shāng cōng zhī zhèng" zhì cǐ, jiù cuò zài" jiào huà zhī suǒ zhì" xià, cǐ xià yòu cuò rù jiāo jì piān" xiāo xī yú xīn" yǐ xià sān shí sān xíng, míng zhōng piān" zhōng xìn wèi dá" yǐ xià wǔ xíng.
〔一0〕“伤聪之政”至此,旧错在“教化之所致”下,此下又错入交际篇“消息于心”以下三十三行,明忠篇“忠信未达”以下五行。
yī yī liè nǚ zhuàn jìn gōng gōng qī yuē:" jūn wén xī zhě gōng liú zhī xíng hū? yáng niú jiàn jiā wěi, cè rán wèi mín tòng zhī. ēn jí cǎo mù, qǐ yù shā bù gū zhě hū?" bái hǔ tōng qíng xìng piān yún:" rén zhě bù rěn yě." duó àn: liú xiàng xí lǔ shī, kě zhī cǐ yì lǔ shī shuō.
〔一一〕列女传晋弓工妻曰:“君闻昔者公刘之行乎?羊牛践葭苇,恻然为民痛之。恩及草木,岂欲杀不辜者乎?”白虎通情性篇云:“仁者不忍也。”○铎按:刘向习鲁诗,可知此亦鲁诗说。
yī èr" méng" yǔ" máng" tóng, zhù jiàn bān lù piān.
〔一二〕“萌”与“氓”同,注见班禄篇。
yī sān hàn lù máo chuán xùn" qǐ dì" wèi" lè yì". zhèng jiān yún:" jūn zǐ, wèi tài wáng wáng jì." duó àn: máo chuán běn zhōu yǔ xià piān dān mù gōng yǔ, chén huàn shuō.
〔一三〕旱麓毛传训“岂弟”为“乐易”。郑笺云:“君子,谓太王、王季。”○铎按:毛传本周语下篇单穆公语,陈奂说。
yī sì" wú" jiù tuō.
〔一四〕“无”旧脱。
yī wǔ jiù tuō" yú" zì" yǒu" zì, yī shàng wén lì bǔ.
〔一五〕旧脱“于”字、“有”字,依上文例补。
shèng shēn zhì zhī yī, jiē wù zhèng jǐ yǐ wéi biǎo èr, míng lǐ yì yǐ wéi jiào, hé dé qì yú wèi shēng zhī qián, zhèng biǎo yí yú hāi xiào zhī hòu sān. mín zhī tāi yě, hé zhōng hé yǐ chéng qí shēng yě, lì fāng zhèng yǐ zhǎng. shì yǐ wéi rén yì zhī xīn, lián chǐ zhī zhì sì, gǔ zhe mài tōng wǔ, yǔ tǐ jù shēng, ér wú cū huì zhī qì liù, wú xié yín zhī yù. suī fàng zhī dà huāng zhī wài qī, cuò zhī yōu míng zhī nèi, zhōng wú wéi lǐ zhī xíng bā tóu zhī wēi wáng zhī dì, nà zhī fēng è zhī jiān, zhōng wú gǒu quán zhī xīn. jǔ shì zhī rén, xíng jiē ruò cǐ, zé yòu wū suǒ de wáng jiǔ fū jiān luàn zhī mín ér jiā pì zāi yī? shàng tiān zhī zài, wú shēng wú xiù, yí xíng wén wáng, wàn bāng zuò fú yī yī. cǐ jī shì suǒ yǐ chóng měi yú qián, ér zhì xíng cuò yú hòu yě yī èr.
圣深知之〔一〕,皆务正己以为表〔二〕,明礼义以为教,和德气于未生之前,正表仪于咳笑之后〔三〕。民之胎也,合中和以成;其生也,立方正以长。是以为仁义之心,廉耻之志〔四〕,骨着脉通〔五〕,与体俱生,而无麤秽之气〔六〕,无邪淫之欲。虽放之大荒之外〔七〕,措之幽冥之内,终无违礼之行〔八〕;投之危亡之地,纳之锋锷之间,终无苟全之心。举世之人,行皆若此,则又乌所得亡〔九〕夫奸乱之民而加辟哉〔一0〕?上天之载,无声无臭,仪形文王,万邦作孚〔一一〕。此姬氏所以崇美于前,而致刑措于后也〔一二〕。
yī" shèng" xià tuō" rén" zì, huò" míng zhǔ" èr zì wù hé wéi" shèng". quàn jiāng piān yún:" míng zhǔ shēn zhì zhī." duó àn: zhì shì xìng piān:" chuī lǜ dìng xìng, wéi shèng néng zhī", yì yǐ" shèng" wèi" shèng rén", gài fēi tuō zì.
〔一〕“圣”下脱“人”字,或“明主”二字误合为“圣”。劝将篇云:“明主深知之。”○铎按:志氏姓篇:“吹律定姓,唯圣能之”,亦以“圣”为“圣人”,盖非脱字。
èr lǐ jì zī yī yún:" shàng zhī suǒ hào wù, bù kě bù shèn yě, shì mín zhī biǎo yě."
〔二〕礼记缁衣云:“上之所好恶,不可不慎也,是民之表也。”
sān wén liù nián zuǒ zhuàn yún:" yǐn zhī biǎo yí." shuō wén yún:" hāi, xiǎo ér xiào yě."
〔三〕文六年左传云:“引之表仪。”说文云:“咳,小儿笑也。”
sì hàn shū jiǎ yì chuán yún:" lián kuì zhī jié, rén yì zhī hòu." duó àn:" wèi" yóu" yǒu" yě. hòu hàn shū xún lì chóu lǎn chuán:" quàn rén shēng yè, wèi zhì kē lìng, zhì yú guǒ cài wéi xiàn, jī tún yǒu shù." wèi yǒu hù wén, shì qí zhèng. yòu jiǎ yì chuán" kuì" nǎi" chǒu" zì zhī é," lián chǒu" jí" lián chǐ", jiǎ zi tè biàn piān zhèng zuò" lián chǐ". jiān wèi xī.
〔四〕汉书贾谊传云:“廉愧之节,仁义之厚。”○铎按:“为”犹“有”也。后汉书循吏仇览传:“劝人生业,为制科令,至于果菜为限,鸡豚有数。”为、有互文,是其证。又贾谊传“愧”乃“丑”字之讹,“廉丑”即“廉耻”,贾子特变篇正作“廉耻”。笺未晰。
wǔ zhe, dú" gēn zhe" zhī" zhe".
〔五〕着,读“根着”之“着”。
liù zhōu yǔ yún:" cū huì bào nüè." chǔ cí yuǎn yóu yún:" jīng qì rù ér cū huì chú."
〔六〕周语云:“麤秽暴虐。”楚辞远游云:“精气入而麤秽除。”
qī" dà huāng" jiàn shān hǎi jīng.
〔七〕“大荒”见山海经。
bā liè nǚ zhuàn wèi líng fū rén yuē:" zhōng chén yǔ xiào zǐ, bù wéi zhāo zhāo biàn jié, bù wéi míng míng duò xíng." lùn héng shū xū piān yún:" shì chēng liǔ xià huì zhī xíng, yán qí néng yǐ yōu míng zì xiū jié yě." hòu hàn shū féng yǎn chuán yún:" xiū dào dé yú yōu míng zhī lù."
〔八〕列女传卫灵夫人曰:“忠臣与孝子,不为昭昭变节,不为冥冥惰行。”论衡书虚篇云:“世称柳下惠之行,言其能以幽冥自修洁也。”后汉书冯衍传云:“修道德于幽冥之路。”
jiǔ" wáng" yí yǎn, jí" fū" zì shēng wù. duó àn" wáng" yí" zhōng" zhī huài. zhōu lǐ shī shì:" zhǎng guó zhōng shī zhī shì", gù shū" zhōng" wèi" dé". cǐ gài yī běn zuò" dé", yī běn zuò" zhōng", hòu rén wù hé zhī ěr.
〔九〕“亡”疑衍,即“夫”字声误。○铎按“亡”疑“中”之坏。周礼师氏:“掌国中失之事”,故书“中”为“得”。此盖一本作“得”,一本作“中”,后人误合之耳。
yī duó àn: pì, wèi xíng pì. ěr yǎ shì gǔ:" pì, zuì yě."
〔一0〕○铎按:辟,谓刑辟。尔雅释诂:“辟,罪也。”
yī yī shī wén wáng." xíng" jīn zuò" xíng"." shēng" jiù zuò" xīn", jù chéng běn gǎi. duó àn:" wú xīn wú chòu", jī kāng yōu fèn shī tóng, gài lǔ shī yě. chéng běn jù máo shī gǎi zhī, fēi cǐ shū zhī jiù, duàn bù kě cóng. yòu hàn shū yáng xióng chuán gān quán fù yǐn shī" zài" zuò" zài", guǎng yǎ shì gǔ:" zài, shì yě." jiē běn lǔ shī. chén shì lǔ shī yí shuō kǎo shí wǔ wèi qián fū lùn réng tóng máo shì zuò" zài", yí chū hòu rén suǒ gǎi, yì qí huò rán.
〔一一〕诗文王。“形”今作“刑”。“声”旧作“馨”,据程本改。○铎按:“无馨无臭”,嵇康幽愤诗同,盖鲁诗也。程本据毛诗改之,非此书之旧,断不可从。又汉书扬雄传甘泉赋引诗“载”作“縡”,广雅释诂:“縡,事也。”皆本鲁诗。陈氏鲁诗遗说考十五谓潜夫论仍同毛氏作“载”,疑出后人所改,意其或然。
yī èr" yě" jiù tuō. shǐ jì zhōu běn jì yún:" chéng kāng zhī jì, tiān xià ān níng, xíng cuò sì shí yú nián bù yòng."" cuò" shì" cuò" zhī jiè. duó àn: xià wén zuò" cuò".
〔一二〕“也”旧脱。史记周本纪云:“成、康之际,天下安宁,刑错四十余年不用。”“错”是“措”之借。○铎按:下文作“错”。
shì gù shàng shèng yī bù wù zhì mín shì ér wù zhì mín xīn, gù yuē:" tīng sòng, wú yóu rén yě. bì yě shǐ wú sòng hū!" dǎo zhī yǐ dé, qí zhī yǐ lǐ èr, wù hòu qí qíng ér míng zé wù yì sān, mín qīn ài zé wú xiāng hài shāng zhī yì, dòng sī yì zé wú jiān xié zhī xīn. fū ruò cǐ zhě, fēi fǎ sì lǜ zhī suǒ shǐ yě, fēi wēi xíng zhī suǒ qiáng yě, cǐ nǎi jiào huà zhī suǒ zhì yě. wǔ shèng rén shén liù zūn dé lǐ ér bēi xíng fá qī, gù shùn xiān chì qì yǐ jìng fū wǔ jiào, ér hòu mìng gāo yáo yǐ wǔ xíng sān jū bā. shì gù fán lì fǎ zhě, fēi yǐ sī mín duǎn ér zhū guò wù jiǔ, nǎi yǐ fáng jiān è ér jiù huò bài, jiǎn yín xié ér nèi zhèng dào ěr yī.
是故上圣〔一〕不务治民事而务治民心,故曰:“听讼,吾犹人也。必也使无讼乎!”导之以德,齐之以礼〔二〕,务厚其情而明则务义〔三〕,民亲爱则无相害伤之意,动思义则无奸邪之心。夫若此者,非法〔四〕律之所使也,非威刑之所强也,此乃教化之所致也。〔五〕圣人甚〔六〕尊德礼而卑刑罚〔七〕,故舜先敕契以敬敷五教,而后命皋陶以五刑三居〔八〕。是故凡立法者,非以司民短而诛过误〔九〕,乃以防奸恶而救祸败,检淫邪而内正道尔〔一0〕。
yī" shèng" xià jiù yǒu" gù" zì, yǎn.
〔一〕“圣”下旧有“故”字,衍。
èr bìng lún yǔ.
〔二〕并论语。
sān" zé wù" èr zì dàng zuò" qí". duó àn: dàng zuò" ér wù míng qí yì".
〔三〕“则务”二字当作“其”。○铎按:当作“而务明其义”。
sì" fǎ" zì jù zhì yào bǔ.
〔四〕“法”字据治要补。
wǔ" shì gù shàng shèng" zhì cǐ, jiù cuò zài" yǒu shāng cōng zhī zhèng" shàng, jīn yí zhèng." yě" zì jù zhì yào bǔ. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" fū wàn mín zhī cóng lì yě, rú shuǐ zhī zǒu xià, bù yǐ jiào huà dī fáng zhī, bù néng zhǐ yě. shì gù jiào huà lì ér jiān xié jiē zhǐ zhě, qí dī fáng wán yě jiào huà fèi ér jiān xié bìng chū, xíng fá bù néng shèng zhě, qí dī fáng huài yě. gǔ zhī wáng zhě míng yú cǐ, shì gù nán miàn ér zhì tiān xià, mò bù yǐ jiào huà wéi dà wù. lì tài xué yǐ jiào yú guó, shè xiáng xù yǐ huà yú yì, jiàn mín yǐ rén, mó mín yǐ yì, jié mín yǐ lǐ. gù qí xíng fá shén qīng ér jìn bù fàn zhě, jiào huà xíng ér xí sú měi yě."
〔五〕“是故上圣”至此,旧错在“有伤聪之政”上,今移正。“也”字据治要补。汉书董仲舒传云:“夫万民之从利也,如水之走下,不以教化堤防之,不能止也。是故教化立而奸邪皆止者,其堤防完也;教化废而奸邪并出,刑罚不能胜者,其堤防坏也。古之王者明于此,是故南面而治天下,莫不以教化为大务。立太学以教于国,设庠序以化于邑,渐民以仁,摩民以谊,节民以礼。故其刑罚甚轻而禁不犯者,教化行而习俗美也。”
liù" shén" jiù zuò" qí", jù zhì yào gǎi.
〔六〕“甚”旧作“其”,据治要改。
qī hàn shū lǐ yuè zhì dǒng zhòng shū duì cè yún:" wáng zhě chéng tiān yì yǐ cóng shì, gù wù dé jiào ér shěng xíng fá."
〔七〕汉书礼乐志董仲舒对策云:“王者承天意以从事,故务德教而省刑罚。”
bā shū yáo diǎn.
〔八〕书尧典。
jiǔ wáng xiān shēng yún:' sī, dú wéi" cì".' duó àn:" cì" gài" sī" zhī hòu chū jiā páng zì, shuō wén suǒ wú.
〔九〕王先生云:‘司,读为“伺”。’○铎按:“伺”盖“司”之后出加旁字,说文所无。
yī lǐ jì lè jì yún:" xíng yǐ fáng qí jiān." xīn yǔ dào jī piān yún:" jiǎn jiān xié, xiāo yì luàn." dà dài lǐ quàn xué piān yún:" suǒ yǐ fáng pì xié ér dào zhōng zhèng yě." nèi, dú wéi" nà".
〔一0〕礼记乐记云:“刑以防其奸。”新语道基篇云:“检奸邪,消佚乱。”大戴礼劝学篇云:“所以防僻邪而道中正也。”内,读为“纳”。
shī yún:" mín zhī bǐng yí, hǎo shì yì dé yī." gù mín yǒu xīn yě, yóu wèi zhǒng zhī yǒu yuán yě. zāo hé qì zé xiù mào ér chéng shí, yù shuǐ hàn zé kū gǎo ér shēng niè èr. mín méng shàn huà, zé rén sān yǒu shì jūn zǐ zhī xīn sì bèi è zhèng, zé rén yǒu huái jiān luàn zhī lǜ. gù shàn zhě zhī yǎng tiān mín yě, yóu liáng gōng zhī wǔ wèi qū shì yě liù. qǐ jū yǐ qí shí, qī hán wēn dé qí shì bā, zé yī yīn zhī qū shì jiǔ jìn měi ér duō liàng yī. qí yù yī yī zhuō gōng yī èr, zé yī yīn zhī qū shì jiē chòu bài ér qì juān yī sān. jīn liù hé yì yóu yī yīn yě yī sì, qián shǒu zhī shǔ yī wǔ yóu dòu mài yě, biàn huà yún wéi yī liù, zài jiāng zhě ěr. zāo liáng lì zé jiē huái zhōng xìn ér lǚ rén hòu, yù è lì zé jiē huái jiān xié ér xíng qiǎn bó yī qī. zhōng hòu jī zé zhì tài píng, jiān báo jī zé zhì wēi wáng. shì yǐ shèng dì míng wáng, jiē dūn dé huà ér báo wēi xíng. dé zhě suǒ yǐ xiū jǐ yě, wēi zhě suǒ yǐ zhì rén yě. shàng zhì yǔ yī bā xià yú zhī mín shǎo, ér zhōng yōng zhī mín duō yī jiǔ. zhōng mín zhī shēng shì yě, yóu shuò jīn zhī zài lú yě, cóng dǔ biàn huà èr, wéi yě suǒ wéi, fāng yuán bó hòu, suí róng zhì ěr èr yī.
诗云:“民之秉夷,好是懿德〔一〕。”故民有心也,犹为种之有园也。遭和气则秀茂而成实,遇水旱则枯槁而生孽〔二〕。民蒙善化,则人〔三〕有士君子之心〔四〕;被恶政,则人有怀奸乱之虑。故善者之养天民也,犹良工之〔五〕为曲豉也〔六〕。起居以其时,〔七〕寒温得其适〔八〕,则一荫之曲豉〔九〕尽美而多量〔一0〕。其遇〔一一〕拙工〔一二〕,则一荫之曲豉皆臭败而弃捐〔一三〕。今六合亦由一荫也〔一四〕,黔首之属〔一五〕犹豆麦也,变化云为〔一六〕,在将者尔。遭良吏则皆怀忠信而履仁厚,遇恶吏则皆怀奸邪而行浅薄〔一七〕。忠厚积则致太平,奸薄积则致危亡。是以圣帝明王,皆敦德化而薄威刑。德者所以修己也,威者所以治人也。上智与〔一八〕下愚之民少,而中庸之民多〔一九〕。中民之生世也,犹铄金之在炉也,从笃变化〔二0〕,惟冶所为,方圆薄厚,随镕制尔〔二一〕。
yī zhēng mín." yí" jīn shī zuò" yí", mèng zǐ yǐn shī zuò" yí". duó àn: máo shī zuò" yí", zhèng zì lǔ shī zuò" yí", yòng jiè zì yě. shū hóng fàn:" shì yí shì xùn", shǐ jì sòng wēi zǐ shì jiā yǐn" yí" zuò" yí". zhōu lǐ sī zūn yí:" guàn yòng jī yí", lǐ jì míng táng wèi zuò" jī yí", zhèng zhù:' yí, dú wéi" yí".' shì yí yí tóng yě.
〔一〕烝民。“夷”今诗作“彝”,孟子引诗作“夷”。○铎按:毛诗作“彝”,正字;鲁诗作“夷”,用借字也。书洪范:“是彝是训”,史记宋微子世家引“彝”作“夷”。周礼司尊彝:“祼用鸡彝”,礼记明堂位作“鸡夷”,郑注:‘夷,读为“彝”。’是夷、彝同也。
èr shuō wén yún:" qín shòu chóng huáng zhī guài wèi zhī niè."" niè" yǔ" niè" tōng.
〔二〕说文云:“禽兽虫蝗之怪谓之蠥。”“孽”与“蠥”通。
sān" rén" zì jù zhì yào bǔ.
〔三〕“人”字据治要补。
sì chūn qiū fán lù yú xù piān yún:" jiào huà liú xíng, dé zé dà qià, tiān xià zhī rén, rén yǒu shì jūn zǐ zhī xíng ér shǎo guò yǐ."
〔四〕春秋繁露俞序篇云:“教化流行,德泽大洽,天下之人,人有士君子之行而少过矣。”
wǔ" zhī" zì jù zhì yào bǔ.
〔五〕“之”字据治要补。
liù mèng zǐ yún:" tiān xià zhī liáng gōng yě." shuō wén yún:", jiǔ mǔ yě. huò zuò jū."" qū" yǔ jū tóng. shì, shuō wén zhèng zuò" chù", yún:" pèi yán yōu? yě." shǐ jì huò zhí chuán yún:" niè qū yán shì qiān dá."
〔六〕孟子云:“天下之良工也。”说文云:“,酒母也。或作鞠。”“曲”与、鞠同。豉,说文正作“敊”,云:“配盐幽?也。”史记货殖传云:“糱曲盐豉千答。”
qī hàn shū bo shì chuán yún:" yǐ shí qǐ jū." lǐ jì rú xíng zhèng zhù:'" qǐ jū" yóu" jǔ shì dòng zuò".'
〔七〕汉书卜式传云:“以时起居。”礼记儒行郑注:‘“起居”犹“举事动作”。’
bā lǚ shì chūn qiū chǐ lè piān yún:" hán wēn láo yì jī bǎo, cǐ liù zhě fēi shì yě. fán yǎng yě zhě, zhān fēi shì ér yǐ zhī shì zhě yě."
〔八〕吕氏春秋侈乐篇云:“寒、温、劳、逸、饥、饱,此六者非适也。凡养也者,瞻非适而以之适者也。”
jiǔ shuō wén yún:" xūn, dì shì yě." xú kǎi yún:" jīn wèi dì jiào cáng jiǔ wèi xūn."" yīn" yǔ" xūn" tōng. qí mín yào shù yún:" zuò shì fǎ, xiān zuò nuǎn yīn wū, kǎn dì shēn sān èr chǐ, mì ní sāi wū yǒu, wù lìng fēng jí chóng quán rù yě." yòu yún:" zuò mài qū fǎ, qí fáng yù de bǎn hù, mì ní tú zhī." shuō wén:" shì, pèi yán yōu?", xú kǎi yún:" yōu, wèi zào zhī yōu àn yě."" àn" yǔ" xūn" yì yì tóng. duó àn: shī qī yuè:" sān zhī rì nà yú líng yīn." yīn yīn xūn bìng tóng. jīn běi rén wèi zhī" dì yìn zǐ".
〔九〕说文云:“窨,地室也。”徐锴云:“今谓地窖藏酒为窨。”“荫”与“窨”通。齐民要术云:“作豉法,先作暖荫屋,坎地深三二尺,密泥塞屋牖,勿令风及虫泉入也。”又云:“作麦曲法,其房欲得板户,密泥涂之。”说文:“豉,配盐幽?”,徐锴云:“幽,谓造之幽暗也。”“暗”与“窨”义亦同。○铎按:诗七月:“三之日纳于凌阴。”阴、荫、窨并同。今北人谓之“地窨子”。
yī shǐ jì xiōng nú chuán:' zhōng xíng shuō yuē:" hàn suǒ shū xiōng nú zēng xù mǐ niè, lìng qí liàng zhōng bì shàn měi."'
〔一0〕史记匈奴传:‘中行说曰:“汉所输匈奴缯絮米糱,令其量中必善美。”’
yī yī" yù" jiù zuò" yú", jù zhì yào gǎi.
〔一一〕“遇”旧作“愚”,据治要改。
yī èr mèng zǐ yún:" dà jiàng bù wéi zhuō gōng gǎi fèi shéng mò."
〔一二〕孟子云:“大匠不为拙工改废绳墨。”
yī sān" juān" jiù zuò" sǔn", jù zhì yào gǎi.
〔一三〕“捐”旧作“损”,据治要改。
yī sì xīn shū guò qín shàng piān yún:" lǚ zhì zūn ér zhì liù hé." huái nán zǐ yuán dào xùn gāo yòu zhù:" sì fāng shàng xià wèi liù hé." duó àn:" yóu" yǔ" yóu" tóng.
〔一四〕新书过秦上篇云:“履至尊而制六合。”淮南子原道训高诱注:“四方上下为六合。”○铎按:“由”与“犹”同。
yī wǔ lǐ jì jì yì yún:" yǐ wéi qián shǒu zé", zhèng zhù:" qián shǒu, wèi mín yě."
〔一五〕礼记祭义云:“以为黔首则”,郑注:“黔首,谓民也。”
yī liù yì xì cí xià chuán.
〔一六〕易系辞下传。
yī qī hàn shū xíng fǎ zhì wén dì zhào yún:" mù mín ér dào zhī yǐ shàn zhě lì yě." gōng sūn hóng chuán yún:" xiān shì zhī lì zhèng, gù qí mín dǔ. jīn shì zhī lì xié, gù qí mín báo." lǐ yuè zhì yún:" shì shuāi mín sàn, xiǎo rén chéng jūn zǐ, xīn ěr qiǎn bó, zé xié shèng zhèng."
〔一七〕汉书刑法志文帝诏云:“牧民而道之以善者吏也。”公孙弘传云:“先世之吏正,故其民笃。今世之吏邪,故其民薄。”礼乐志云:“世衰民散,小人乘君子,心耳浅薄,则邪胜正。”
yī bā" yǔ" jiù zuò" zé".
〔一八〕“与”旧作“则”。
yī jiǔ lún yǔ yún:" wéi shàng zhì yǔ xià yú bù yí." hòu hàn shū yáng zhōng chuán yún:" shàng zhì xià yú, wèi zhī bù yí. zhōng yōng zhī liú, yào zài jiào huà." xún zǐ wáng zhì piān yún:" zhōng yōng mín bù dài zhèng ér huà", yáng jìng zhù:" zhōng yōng mín yì yǔ wéi shàn, gù jiào zé huà zhī, bù dài zhèng chéng zhī hòu yě."
〔一九〕论语云:“唯上智与下愚不移。”后汉书杨终传云:“上智下愚,谓之不移。中庸之流,要在教化。”荀子王制篇云:“中庸民不待政而化”,杨倞注:“中庸民易与为善,故教则化之,不待政成之后也。”
èr" dǔ" yí" fàn" zhī wù. wáng xiān shēng yún:' yí shì" cóng gé".' duó àn: zuò" fàn" shì yě. xià yán" suí róng", jīn yuē róng, zhú yuē fàn, duì wén zé yì, sǎn wén zé tōng.
〔二0〕“笃”疑“笵”之误。王先生云:‘疑是“从革”。’○铎按:作“笵”是也。下言“随镕”,金曰镕,竹曰笵,对文则异,散文则通。
èr yī chūn qiū fán lù shí xìng piān yún:" zhōng mín zhī xìng, dài jiàn yú jiào xùn ér hòu néng wéi shàn." hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" fū shàng zhī huà xià, xià zhī cóng shàng, yóu ní zhī zài jūn, wéi zhēn zhě zhī suǒ wéi yóu jīn zhī zài róng, wéi yě zhě zhī suǒ zhù."
〔二一〕春秋繁露实性篇云:“中民之性,待渐于教训而后能为善。”汉书董仲舒传云:“夫上之化下,下之从上,犹泥之在钧,惟甄者之所为;犹金之在镕,惟冶者之所铸。”
shì gù shì zhī shàn fǒu yī, sú zhī bó hòu, jiē zài yú jūn. shàng shèng hé dé èr qì yǐ huà mín xīn, zhèng biǎo yí yǐ lǜ qún xià, gù néng shǐ mín bǐ wū kě fēng, yáo shùn shì yě sān. qí cì gōng dào dé ér dūn cí ài, měi jiào xùn ér chóng lǐ ràng, gù néng shǐ mín wú zhēng xīn sì ér zhì xíng cuò wǔ, wén wǔ shì yě. qí cì míng hào wù ér xiǎn fǎ jìn, píng shǎng fá ér wú ā sī liù, gù néng shǐ mín pì jiān xié ér qū gōng zhèng, lǐ ruò luàn yǐ zhì zhì qiáng, zhōng xīng shì yě qī. zhì tiān xià bā, shēn chǔ wū ér fàng qíng jiǔ, dài mín shì ér jí jiǔ lè yī, jìn wán tóng ér yuǎn xián cái yī yī, qīn chǎn yú ér shū zhèng zhí, zhòng fù shuì yǐ shǎng wú gōng, wàng jiā xǐ nù yǐ shāng wú gū yī èr, gù néng luàn qí zhèng yǐ bài qí mín, bì qí shēn yǐ sàng qí guó zhě yī sān, yōu lì shì yě.
是故世之善否〔一〕,俗之薄厚,皆在于君。上圣和德〔二〕气以化民心,正表仪以率群下,故能使民比屋可封,尧、舜是也〔三〕。其次躬道德而敦慈爱,美教训而崇礼让,故能使民无争心〔四〕而致刑错〔五〕,文、武是也。其次明好恶而显法禁,平赏罚而无阿私〔六〕,故能使民辟奸邪而趋公正,理弱乱以致治强,中兴是也〔七〕。治天下〔八〕,身处污而放情〔九〕,怠民事而急酒乐〔一0〕,近顽童而远贤才〔一一〕,亲谄谀而疏正直,重赋税以赏无功,妄加喜怒以伤无辜〔一二〕,故能乱其政以败其民,弊其身以丧其国者〔一三〕,幽、厉是也。
yī" fǒu" zhì yào zuò" è".
〔一〕“否”治要作“恶”。
èr" dé" zì jiù tuō, jù shàng wén bǔ.
〔二〕“德”字旧脱,据上文补。
sān xīn yǔ wú wéi piān yún:" yáo shùn zhī mín kě bǐ wū ér fēng, jié zhòu zhī mín kě bǐ wū ér zhū zhě, jiào huà shǐ rán yě." hàn shū wáng mǎng chuán yún:" míng shèng zhī shì, guó duō xián rén, gù táng yú zhī shí, kě bǐ wū ér fēng." lùn héng yì zēng piān yún:" rú shū yòu yán yáo shùn zhī mín kě bǐ wū ér fēng, yán qí jiā yǒu jūn zǐ zhī xíng, kě jiē guān yě."
〔三〕新语无为篇云:“尧、舜之民可比屋而封,桀、纣之民可比屋而诛者,教化使然也。”汉书王莽传云:“明圣之世,国多贤人,故唐、虞之时,可比屋而封。”论衡艺增篇云:“儒书又言尧、舜之民可比屋而封,言其家有君子之行,可皆官也。”
sì zhāo liù nián zuǒ zhuàn yún:" mín zhī yǒu pì, zé bù jì yú shàng, bìng yǒu zhēng xīn, yǐ zhēng yú shū, ér jiǎo xìng yǐ chéng zhī."
〔四〕昭六年左传云:“民知有辟,则不忌于上,并有争心,以征于书,而徼幸以成之。”
wǔ shàng zuò" cuò".
〔五〕上作“措”。
liù xiào jīng yún:" shì zhī yǐ hào wù, ér mín zhī jìn." hán fēi zǐ wǔ dù piān yún:" míng qí fǎ jìn, bì qí shǎng fá." hàn shū jīn rì dī chuán yún:" wáng suǒ ā sī." lǚ shì chūn qiū guì gōng piān gāo yòu zhù:'" ā" yì" sī" yě.'
〔六〕孝经云:“示之以好恶,而民知禁。”韩非子五蠹篇云:“明其法禁,必其赏罚。”汉书金日磾传云:“亡所阿私。”吕氏春秋贵公篇高诱注:‘“阿”亦“私”也。’
qī máo shī xù yún:" zhēng mín, yǐn jí fǔ měi xuān wáng yě. rèn xián shǐ néng, zhōu shì zhōng xīng yān." shǐ jì zhōu běn jì yún:" xuān wáng? wèi, èr xiāng fǔ zhī xiū zhèng, fǎ wén wǔ chéng kāng zhī yí fēng, zhū hóu fù zōng zhōu."
〔七〕毛诗序云:“烝民,尹吉甫美宣王也。任贤使能,周室中兴焉。”史记周本纪云:“宣王?位,二相輔之修政,法文、武、成、康之遺風,諸侯復宗周。”
bā xià yǒu tuō wén.
〔八〕下有脱文。
jiǔ wén xuǎn gǔ shī yún:" dàng dí fàng qíng zhì." zhì yào zài huán fàn zhèng yào lùn jié yù piān yún:" jiǎn zhě jié yù, shē zhě fàng qíng. fàng qíng zhě wēi, jié yù zhě ān."
〔九〕文选古诗云:“荡涤放情志。”治要载桓范政要论节欲篇云:“俭者节欲,奢者放情。放情者危,节欲者安。”
yī dà dài lǐ shǎo xián piān yún:" huāng dān yú jiǔ, yín yì yú lè."
〔一0〕大戴礼少闲篇云:“荒耽于酒,淫泆于乐。”
yī yī zhèng yǔ:' shǐ bó yuē:" zhū rú qī shī, shí yù zài cè, jìn wán tóng yě."'
〔一一〕郑语:‘史伯曰:“侏儒戚施,实御在侧,近顽童也。”’
yī èr zhì yào zài liù tāo wén tāo piān:' tài gōng yuē:" xián jūn zhī zhì guó, qí zhèng píng, lì bù kē, qí fù hān jié, qí zì fèng báo, bù yǐ sī shàn hài gōng fǎ, shǎng cì bù jiā yú wú gōng, xíng fá bù shī yú wú zuì, bù yīn xǐ yǐ shǎng, bù yīn nù yǐ zhū."'
〔一二〕治要载六韬文韬篇:‘太公曰:“贤君之治国,其政平,吏不苛,其赋歛节,其自奉薄,不以私善害公法,赏赐不加于无功,刑罚不施于无罪,不因喜以赏,不因怒以诛。”’
yī sān shī yì yún:" tiān fāng jiān nán, yuē sàng jué guó." máo shī xù yún:" wèi wǔ gōng cì lì wáng."
〔一三〕诗抑云:“天方艰难,曰丧厥国。”毛诗序云:“卫武公刺厉王。”
kǒng zǐ yuē:" sān rén xíng, bì yǒu wǒ shī yān. zé qí shàn zhě ér cóng zhī, qí bù shàn zhě, wǒ zé gǎi zhī yī." shī měi" yí jiàn yú yīn, zì qiú duō fú" èr. shì gù shì zhǔ chéng néng shǐ liù hé zhī nèi, jǔ shì zhī rén, xián huái fāng hòu zhī qíng, ér wú qiǎn bó zhī è, gè fèng gōng zhèng sān zhī xīn, ér wú jiān xiǎn sì zhī lǜ, zé xī nóng zhī sú, fù jiàn yú zī, lín lóng luán fèng, fù chù yú jiāo yǐ wǔ.
孔子曰:“三人行,必有我师焉。择其善者而从之,其不善者,我则改之〔一〕。”诗美“宜鉴于殷,自求多福”〔二〕。是故世主诚能使六合之内,举世之人,咸怀方厚之情,而无浅薄之恶,各奉公正〔三〕之心,而无奸险〔四〕之虑,则羲、农之俗,复见于兹,麟龙鸾凤,复畜于郊矣〔五〕。
yī lún yǔ" wǒ zé" èr zì zuò" ér". duó àn: xiāng sà yī nián zuǒ zhuàn:' zǐ chǎn yuē:" qí suǒ shàn zhě, wú zé xíng zhī qí suǒ è zhě, wú zé gǎi zhī. shì wú shī yě."' dàng shì gǔ běn yǒu rú shì zhě.
〔一〕论语“我则”二字作“而”。○铎按:襄卅一年左传:‘子产曰:“其所善者,吾则行之;其所恶者,吾则改之。是吾师也。”’当是古本有如是者。
èr wén wáng. duó àn: shī" zì qiú duō fú" jù zài" yí jiàn yú yīn" jù shàng.
〔二〕文王。○铎按:诗“自求多福”句在“宜鉴于殷”句上。
sān" zhèng" jiù zuò" zhèng", jù zhì yào gǎi.
〔三〕“正”旧作“政”,据治要改。
sì" xiǎn" jiù zuò" zōu", jù zhì yào gǎi.
〔四〕“险”旧作“陬”,据治要改。
wǔ bái hǔ tōng fēng shàn piān yún:" dé zhì niǎo shòu, zé fèng huáng xiáng, luán niǎo wǔ, qí lín zhēn." lǐ jì lǐ yùn yún:" fèng huáng qí lín, jiē zài jiāo zōu."
〔五〕白虎通封禅篇云:“德至鸟兽,则凤凰翔,鸾鸟舞,麒麟臻。”礼记礼运云:“凤凰麒麟,皆在郊棷。”