tài gǔ zhī mín, chún hòu dūn pǔ, shàng shèng fǔ zhī, tián dàn wú wèi èr, tǐ dào lǚ dé, jiǎn xíng báo wēi, bù shā bù zhū, ér mín zì huà, cǐ dé zhī shàng yě. dé shāo bì báo sān, xié xīn zī shēng, cì shèng jì zhī, guān mín shè jiào sì, zuò wǔ wèi zhū shǎng, yǐ wēi quàn zhī, jì zuò wǔ bīng, yòu wèi zhī xiàn, yǐ zhèng lì zhī liù. shī yún: xiū ěr yú mǎ, gōng shǐ gē bīng, yòng jiè zuò zé, yòng tì mán fāng qī. gù yuē: bīng zhī shè yě jiǔ yǐ bā. shè lì wǔ dài, yǐ qì yú jīn jiǔ, guó wèi cháng bù yǐ dé chāng ér yǐ bīng qiáng yě yī.
太古之民，淳厚敦樸，上聖撫之，恬澹無為〔二〕，體道履德，簡刑薄威，不殺不誅，而民自化，此德之上也。德稍弊薄〔三〕，邪心孳生，次聖繼之，觀民設教〔四〕，作〔五〕為誅賞，以威勸之，既作五兵，又為之憲，以正厲之〔六〕。詩云：「修爾輿馬，弓矢戈兵，用戒作則，用逖蠻方〔七〕。」故曰：兵之設也久矣〔八〕。涉歷五代，以迄於今〔九〕，國未嘗不以德昌而以兵強也〔一０〕。

yī duó àn: xī qiāng zhī luàn, yǔ hòu hàn xiāng zhōng shǐ, ér qí héng yǒng páng jué, mò jù yú ān shùn zhī shí. suǒ yǐ rán zhě, shì wú sǐ dí zhī yǒng, jiāng wú hé biàn zhī qí, gù suī wū hé shòu jù, cù fā ér bù néng zhì. jié xìn yǒu jī ér yán, fēi tú yì bīng yǐ yě. cǐ yǐ xià sān piān jiē lùn biān shì, dāng cān hé guān zhī.
〔一〕○鐸按：西羌之亂，與後漢相終始，而其橫涌旁決，莫劇於安、順之時。所以然者，士無死敵之勇，將無合變之奇，故雖烏合獸聚，猝發而不能制。節信有激而言，非徒議兵已也。此以下三篇皆論邊事，當參合觀之。

èr sù wèn yīn yáng yīng xiàng dà lùn yún: shèng rén wèi wú wèi zhī shì, lè tián dàn zhī néng. àn shuō wén tián dàn bìng xùn ān, dàn zé dàn zhī jiǎ jiè, yì zuò dàn, zhuāng zi qū qiè piān yún: tián dàn wú wèi.
〔二〕素問陰陽應象大論云：「聖人為無為之事，樂恬憺之能。」按說文恬、憺並訓「安」，「澹」則「憺」之假借，亦作「淡」，莊子胠篋篇云：「恬淡無為。」

sān duó àn: dé yí dāng zuò hòu, shè shàng dé zì ér wù. bān lù piān yún: tài gǔ zhī shí, zhēng lí chū zài, wèi yǒu shàng xià, ér zì shùn xù , tiān wèi shì yān, jūn wèi shè yān. hòu shāo jiǎo qián, huò xiāng líng nüè, qīn yú bù zhǐ. cǐ jié wén shì zhèng yǔ bǐ tóng.
〔三〕○鐸按：「德」疑當作「後」，涉上「德」字而誤。班祿篇云：「太古之時，烝黎初載，未有上下，而自順序 ，天未事焉，君未設焉。後稍矯虔，或相陵虐，侵漁不止。」此節文勢正與彼同。

sì yì guān xiàng cí. duó àn: yǐ jiàn fú chǐ shù shè piān.
〔四〕易觀象詞。○鐸按：已見浮侈、述赦篇。

wǔ zuò jiù zuò zuò. gǔ zì yǔ zuò xiāng jìn. duó àn: cǐ sú yīn é.
〔五〕「作」舊作「坐」。古「●」字與「坐」相近。○鐸按：此俗音訛。

liù shāng zi gèng fǎ piān yún: fú xī shén nóng jiào ér bù zhū, huáng dì yáo shùn zhū ér bù nù. jí zhì wén wǔ, gè dāng shí ér lì fǎ, yīn shì ér zhì lǐ. lǐ fǎ yǐ shí ér dìng, zhì lìng gè shùn qí yí , bīng jiǎ qì bèi, gè biàn qí yòng.
〔六〕商子更法篇云：「伏羲、神農教而不誅，黃帝、堯、舜誅而不怒。及至文、武，各當時而立法，因事而制禮。禮法以時而定，制令各順其宜 ，兵甲器備，各便其用。」

qī yì. jīn shī yú zuò chē, gē zuò róng, zuò zé zuò róng zuò, tì zuò X. àn shuō wén yún: X, gǔ wén tì. duó àn: cǐ suǒ yǐn nǎi lǔ shī, gù wén yì bìng yǔ máo shī bù tóng, shuō jiàn chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí qī.
〔七〕抑。今詩「輿」作「車」，「戈」作「戎」，「作則」作「戎作」，「逖」作「X」。按說文云：「X，古文逖。」○鐸按：此所引乃魯詩，故文義並與毛詩不同，說見陳喬樅魯詩遺說考十七。

bā xiāng niàn qī nián zuǒ chuán.
〔八〕襄廿七年左傳。

jiǔ qì zhì yào zuò dài.
〔九〕「迄」治要作「迨」。

yī shǐ jì zì xù xù lǜ shū yún: fēi bīng bù qiáng, fēi dé bù chāng.
〔一０〕史記自序序律書云：「非兵不強，非德不昌。」

jīn bīng qiǎo zhī xiè yī, yíng hū fǔ kù èr, sūn wú zhī yán, guā hū jiāng ěr, sān rán zhū jiāng yòng zhī, jìn zhàn zé bīng bài, tuì shǒu zé chéng wáng sì. shì hé yě zāi? yuē: bǐ cǐ zhī qíng, bù wén hū zhǔ shàng, shèng fù zhī shù, bù míng hū jiāng xīn wǔ, shì zú jìn wú lì ér zì tuì wú wèi liù, cǐ suǒ yǐ rán yě.
今兵巧之械〔一〕，盈乎府庫〔二〕，孫、吳之言，聒乎將耳，〔三〕然諸將用之，進戰則兵敗，退守則城亡〔四〕。是何也哉？曰：彼此之情，不聞乎主上，勝負之數，不明乎將心〔五〕，士卒進無利而自退無畏〔六〕，此所以然也。

yī shǐ jì lǜ shū yún: qí yú bīng xiè yóu suǒ zhòng, zhèng yì yún: nèi chéng yuē qì, wài chéng yuē xiè. xiè wèi gōng shǐ shū máo gē jǐ. hàn shū yì wén zhì lùn bīng shū yún: jì qiǎo zhě, xí shǒu zú, biàn qì xiè, jī jī guān, yǐ lì gōng shǒu zhī shèng zhě yě.
〔一〕史記律書云：「其於兵械尤所重」，正義云：「內成曰器，外成曰械。械謂弓、矢、殳、矛、戈、戟。」漢書藝文志論兵書云：「技巧者，習手足，便器械，積機關，以立攻守之勝者也。」

èr lǐ jì lè jì yún: chē jiǎ xìn ér cáng zhī fǔ kù. qū lǐ yún: zài fǔ yán fǔ, zài kù yán kù. zhèng zhù: kù, wèi chē mǎ bīng jiǎ zhī chù yě. yuè lìng yún: shěn wǔ kù zhī liàng. yù lǎn yī bǎi jiǔ shí yī yǐn cài yōng yuè lìng zhāng jù yún: wǔ kù zhě, yī yuē chē kù, èr yuē bīng kù. huái nán zǐ shí zé xùn yún: qī yuè guān kù. gāo yòu zhù: kù, bīng fǔ yě. shuō wén yún: kù, bīng chē cáng yě.
〔二〕禮記樂記云：「車甲釁而藏之府庫。」曲禮云：「在府言府，在庫言庫。」鄭註：「庫，謂車馬兵甲之處也。」月令云：「審五庫之量。」御覽一百九十一引蔡邕月令章句云：「五庫者，一曰車庫，二曰兵庫。」淮南子時則訓云：「七月官庫。」高誘註：「庫，兵府也。」說文云：「庫，兵車藏也。」

sān hán fēi zi wǔ dù piān yún: jìng nèi jiē yán bīng, cáng sūn wú zhī shū zhě jiā yǒu zhī. hàn shū yì wén zhì bīng jiā: wú sūn zi bīng fǎ bā shí èr piān, wú qǐ sì shí bā piān. shuō wén yún: guā, huān yǔ yě. yī qiè jīng yīn yì niàn yǐn cāng xié piān yún: rǎo luàn ěr kǒng yě.
〔三〕韓非子五蠹篇云：「境內皆言兵，藏孫、吳之書者家有之。」漢書藝文志兵家：「吳孫子兵法八十二篇，吳起四十八篇。」說文云：「聒，讙語也。」一切經音義廿引蒼頡篇云：「擾亂耳孔也。」

sì hán fēi zi wǔ dù piān yún: chū bīng zé jūn bài, tuì shǒu zé chéng bá.
〔四〕韓非子五蠹篇云：「出兵則軍敗，退守則城拔。」

wǔ sūn zi móu gōng piān yún: zhī bǐ zhī jǐ, bǎi zhàn bù dài. shǐ jì piān yún: zhǔ shú yǒu dào? jiāng shú yǒu néng? tiān dì shú dé? fǎ lìng shú xíng? bīng zhòng shú qiáng? shì zú shú liàn? shǎng fá shú míng? wú yǐ cǐ zhī shèng fù yǐ. shāng zi zhàn fǎ piān yún: bīng qǐ ér chéng dí, zhèng bù ruò zhě wù yǔ zhàn, shí bù ruò zhě wù yǔ jiǔ, dí zhòng wù wèi kè, dí jǐn bù rú, jī zhī wù yí. gù yuē: bīng dà lǜ zài jǐn, lùn dí chá zhòng, zé shèng fù kě xiān zhī yě. liù tāo bīng zhēng piān: tài gōng yuē: shèng fù zhī zhēng, jīng shén xiān jiàn, míng jiāng chá zhī.
〔五〕孫子謀攻篇云：「知彼知己，百戰不殆。」始計篇云：「主孰有道？將孰有能？天地孰得？法令孰行？兵眾孰強？士卒孰練？賞罰孰明？吾以此知勝負矣。」商子戰法篇云：「兵起而程敵，政不若者勿與戰，食不若者勿與久，敵眾勿為客，敵盡不如，擊之勿疑。故曰：兵大律在謹，論敵察眾，則勝負可先知也。」六韜兵征篇：『太公曰：「勝負之徵，精神先見，明將察之。」』

liù zhì yào wú zì zì. àn jìn yǔ liáng yóu mí lùn qìng zhèng yún: bù wén mìng ér shàn jìn tuì, fàn zhèng yě. yòu yún: zhàn ér zì tuì, hòu bù kě yòng. cǐ zì tuì zhī zhèng. huò yún: zì jí ér zhī bó wén, zàn xué piān yì yǐ ér wèi zì. duó àn: tuì ér wú wèi, zé wèi shàn tuì shén míng, zì zì zhuì, gù wèi zhēng shān zhī.
〔六〕治要無「自」字。按晉語梁由靡論慶鄭云：「不聞命而擅進退，犯政也。」又云：「戰而自退，後不可用。」此「自退」之證。或云：「自」即「而」之駁文，贊學篇亦以「而」為「自」。○鐸按：退而無畏，則為擅退甚明，「自」字贅，故魏徵刪之。

fū fú zhòng shàng bǎn yī, chū chí qiān lǐ èr, mǎ zhī huò yě. rán jié mǎ sān lè zhī zhě, yǐ wáng liáng zú wèi jǐn lì yě sì. xiān dēng xiàn zhèn, fù sǐ yán dí, mín zhī huò yě. rán jié shì lè zhī zhě, yǐ míng jūn kě wèi xiào sǐ yě wǔ. fán rén suǒ yǐ kěn fù sǐ wáng ér bù cí zhě liù, fēi wèi qū lì, zé yīn yǐ bì hài yě qī. wú xián bǐ yú zhì jiē rán, gù qí suǒ lì hài yǒu yì ěr. bù lì xiǎn míng, zé lì hòu shǎng yě bā bù bì chǐ rǔ jiǔ, zé bì huò luàn yě. fēi cǐ yī sì zhě, suī shèng wáng bù néng yǐ yào qí chén, cí fù bù néng yǐ bì qí zi yī yī. míng zhǔ shēn zhì zhī, gù chóng lì xiǎn hài yǐ yǔ xià shì yī èr, shǐ qīn shū guì jiàn xián bǐ yú zhì, jiē bì shùn wǒ lìng nǎi dé qí yù yī sān, shì yǐ yī dàn jūn gǔ léi zhèn, jīng qí bìng fā yī sì, shì jiē fèn jī, jìng yú sǐ dí zhě, qǐ qí qíng yàn jiǔ shēng, ér lè hài sǐ zāi yī wǔ? nǎi yì shì qiě yǐ jiǎo qí míng yī liù, tān fū qiě yǐ qiú qí shǎng ěr. yī qī
夫服重上阪〔一〕，出馳千里〔二〕，馬之禍也。然節馬〔三〕樂之者，以王良足為盡力也〔四〕。先登陷陣，赴死嚴敵，民之禍也。然節士樂之者，以明君可為效死也〔五〕。凡人所以肯赴死亡而不辭者〔六〕，非為趨利，則因以避害也〔七〕。無賢鄙愚智皆然，顧其所利害有異爾。不利顯名，則利厚賞也〔八〕；不避恥辱〔九〕，則避禍亂也。非此〔一０〕四者，雖聖王不能以要其臣，慈父不能以必其子〔一一〕。明主深知之，故崇利顯害以與下市〔一二〕，使親疏貴賤賢鄙愚智，皆必順我令乃得其欲〔一三〕，是以一旦軍鼓雷震，旌旗並發〔一四〕，士皆奮激，競於死敵者，豈其情厭久生，而樂害死哉〔一五〕？乃義士且以徼其名〔一六〕，貪夫且以求其賞爾。〔一七〕

yī bǎn zhì yào zuò, wù. chǔ cè: hàn míng yuē: fū jì zhī chǐ zhì yǐ, fú yán chē ér shàng tài xíng, zhōng bǎn qiān yán, fù yuán bù néng shàng. hàn shū cháo cuò chuán yún: shàng xià shān bǎn, chū rù xī jiàn, zhōng guó zhī mǎ fú yǔ yě.
〔一〕「阪」治要作「■」，誤。楚策：『汗明曰：「夫驥之齒至矣，服鹽車而上太行，中阪遷延，負轅不能上。」』漢書晁錯傳云：「上下山阪，出入溪澗，中國之馬弗與也。」

èr zhuāng zi qiū shuǐ piān yún: qí jì huá liú, yī rì ér chí qiān lǐ. chū chí zhì yào zuò bù zhòu. àn xún zǐ āi gōng piān yún: bù zhòu chí chěng.
〔二〕莊子秋水篇云：「騏驥驊騮，一日而馳千里。」「出馳」治要作「步驟」。按荀子哀公篇云：「步驟馳騁。」

sān jié mǎ zhì yào zuò qí jì. wáng xiān shēng yún: jié mǎ dāng shì liáng mǎ, shè xià jié shì ér wù. sì yǐ wáng liáng zhì yào zuò yǐ yù zhě liáng. àn wáng liáng yí dāng zuò liáng gōng. lǚ shì chūn qiū zhī shì piān yún: jīn yǒu qiān lǐ zhī mǎ yú cǐ, fēi děi liáng gōng, yóu ruò fú qǔ. liáng gōng zhī yǔ mǎ yě xiāng de, zé rán hòu chéng. pì zhī ruò bāo zhī yǔ gǔ. fū shì yì yǒu qiān lǐ, gāo jié sǐ yì, cǐ shì zhī qiān lǐ yě. néng shǐ shì xíng qiān lǐ zhě, qí wéi xián zhě yě. duó àn: wáng liáng shí mǎ, gù mǎ lè wèi jǐn lì, yóu míng jūn ài shì, gù shì lè wèi xiào sǐ. cǐ yì chū chǔ cè. lùn héng zhuàng liú piān běn zhī yún: jì céng yǐ yǐn yán chē yǐ, chuí tóu hàn luò, xíng bù néng jìn. bó lè gù zhī, wáng liáng yù zhī, kōng shēn qīng chí, gù yǒu qiān lǐ zhī míng. cǐ yán wáng liáng, yóu chǔ cè yán bó lè, ér lùn héng èr rén bìng jǔ yě. zhì yào yù zhě liáng, yǎn zhě zì, huái nán zǐ lǎn míng xùn gāo zhù: wáng liáng, jìn dài fū yóu wú xù zi liáng yě, suǒ wèi yù liáng yě. shì wáng liáng yì chēng yù liáng zhī zhèng. xīn yǔ shù shì yì yún: mǎ wèi yù zhě liáng.
〔三〕「節馬」治要作「騏驥」。王先生云：『「節馬」當是「良馬」，涉下「節士」而誤。』〔四〕「以王良」治要作「以御者良」。按「王良」疑當作「良工」。呂氏春秋知士篇云：「今有千里之馬於此，非得良工，猶若弗取。良工之與馬也相得，則然後成。譬之若枹之與鼓。夫士亦有千里，高節死義，此士之千里也。能使士行千里者，其惟賢者也。」○鐸按：王良識馬，故馬樂為盡力，猶明君愛士，故士樂為效死。此義出楚策。論衡狀留篇本之云：「驥曾以引鹽車矣，垂頭汗落，行不能進。伯樂顧之，王良御之，空身輕馳，故有千里之名。」此言王良，猶楚策言伯樂，而論衡二人並舉也。治要「御者良」，衍「者」字，淮南子覽冥訓高註：「王良，晉大夫郵無恤子良也，所謂御良也。」是王良亦稱御良之證。新語術事亦云：「馬為御者良。」

wǔ shǐ jì huò zhí chuán yún: zhuàng shì zài jūn, gōng chéng xiān dēng, xiàn zhèn què dí, zhǎn jiāng qiān qí, qián méng shǐ shí, bù bì tāng huǒ zhī nán zhě, wèi zhòng shǎng shǐ yě. hán shī wài chuán shí: biàn zhuāng zǐ yuē: jié shì bù yǐ rǔ shēng. chǔ cè: zhāng yí yuē: fǎ lìng jì míng, shì zú ān nán lè sǐ.
〔五〕史記貨殖傳云：「壯士在軍，攻城先登，陷陣卻敵，斬將搴旗，前蒙矢石，不避湯火之難者，為重賞使也。」韓詩外傳十：『卞莊子曰：「節士不以辱生。」』楚策：『張儀曰：「法令既明，士卒安難樂死。」』

liù zhě zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔六〕「者」字舊脫，據治要補。

qī guǎn zǐ míng fǎ jiě yún: rén chén zhī xíng lǐ fèng mìng zhě, fēi yǐ ài zhǔ yě, qiě yǐ jiù lì ér bì hài yě.
〔七〕管子明法解云：「人臣之行理奉命者，非以愛主也，且以就利而避害也。」

bā shǎng dāng zuò shí. shǐ jì lǔ zhòng lián chuán yún: cǐ liǎng jì zhě, xiǎn míng hòu shí yě. xià wén yì yún róng míng hòu shí.
〔八〕「賞」當作「實」。史記魯仲連傳云：「此兩計者，顯名厚實也。」下文亦云「榮名厚實」。

jiǔ chǐ jiù zuò shèng, jù chéng běn gǎi.
〔九〕「恥」舊作「聖」，據程本改。

yī cǐ zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔一０〕「此」字舊脫，據治要補。

yī yī guǎn zǐ xíng shì jiě yún: mín zhī suǒ yǐ shǒu zhàn zhì sǐ ér bù shuāi zhě, shàng zhī suǒ yǐ jiā shī yú mín zhě hòu yě. gù shàng shī hòu, zé mín zhī bào shàng yì hòu shàng shī báo, zé mín zhī bào shàng yì báo. gù báo shī ér hòu zé, jūn bù néng dé zhī yú chén, fù bù néng dé zhī yú zi.
〔一一〕管子形勢解云：「民之所以守戰至死而不衰者，上之所以加施於民者厚也。故上施厚，則民之報上亦厚；上施薄，則民之報上亦薄。故薄施而厚責，君不能得之於臣，父不能得之於子。」

yī èr hán fēi zi nán yī yún: chén jǐn sǐ lì yǐ yǔ jūn shì, jūn chuí jué lù yǐ yǔ chén shì. jūn chén zhī jì, fēi fù zǐ zhī qīn yě, jì shù zhī suǒ chū yě. shuō yuàn fù ēn piān yún: jūn chén xiāng yǔ, yǐ shì dào jiē. jūn xuán lù yǐ dài zhī, chén jié lì yǐ bào zhī. dǎi chén yǒu bù cè zhī gōng, zé zhǔ jiā zhī yǐ zhòng shǎng. rú zhǔ yǒu chāo yì zhī ēn, zé chén bì sǐ yǐ fù zhī.
〔一二〕韓非子難一云：「臣盡死力以與君市，君垂爵祿以與臣市。君臣之際，非父子之親也，計數之所出也。」說苑復恩篇云：「君臣相與，以市道接。君懸祿以待之，臣竭力以報之。逮臣有不測之功，則主加之以重賞。如主有超異之恩，則臣必死以復之。」

yī sān shāng zi shǎng xíng piān yún: suǒ wèi yī shǎng zhě, lì lù guān jué, tuán chū yú bīng, wú yǒu yì shī yě. fū gù zhī yú guì jiàn yǒng qiè xián bù xiào, jiē zhī jǐn qí xiōng yì zhī zhī, jié qí gǔ gōng zhī lì, chū sǐ ér wèi shàng yòng yě.
〔一三〕商子賞刑篇云：「所謂壹賞者，利祿官爵，摶出於兵，無有異施也。夫故知愚貴賤勇怯賢不肖，皆知盡其胸臆之知，竭其股肱之力，出死而為上用也。

yī sì shuō yuàn zhǐ wǔ piān: zǐ lù yuē: zhōng gǔ zhī yīn, shàng wén yú tiān, jīng qí piān fān, xià pán yú dì, yóu qiě jǔ bīng ér jī zhī. lǚ shì chūn qiū qī xián piān yún: yě rén zhī yòng bīng yě, gǔ shēng zé shì léi.
〔一四〕說苑指武篇：『子路曰：「鐘鼓之音，上聞於天，旌旗翩翻，下蟠於地，由且舉兵而擊之。」』呂氏春秋期賢篇云：「野人之用兵也，鼓聲則似雷。」

yī wǔ shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yù bā shǔ xí yún: rén huái nù xīn, rú bào sī chóu, bǐ qǐ lè sǐ è shēng, fēi biān liè zhī mín, ér yǔ bā shǔ yì zhǔ zāi? hài zhì yào zuò kōng. àn zuò kōng shì yě. shǐ jì zhòng ní dì zǐ liè chuán: zi gāo wèi zǐ lù yuē: chū gōng qù yǐ, ér mén yǐ bì, zi kě hái yǐ, wú kōng shòu qí huò. hàn shū gāo dì jì: xiàng bó yè chí jiàn zhāng liáng, jù gào qí shí, yù yǔ jù qù, wú tè jù sǐ. sū lín yuē: tè, dàn yě. yán shī gǔ yuē: dàn, kōng yě. kōng sǐ ér wú chéng míng.
〔一五〕史記司馬相如傳喻巴蜀檄云：「人懷怒心，如報私讎，彼豈樂死惡生，非編列之民，而與巴蜀異主哉？」「害」治要作「空」。按作「空」是也。史記仲尼弟子列傳：『子羔謂子路曰：「出公去矣，而門已閉，子可還矣，毋空受其禍。」』漢書高帝紀：「項伯夜馳見張良，具告其實，欲與俱去，毋特俱死。」蘇林曰：「特，但也。」顏師古曰：「但，空也。空死而無成名。」

yī liù jiǎo jiù zuò jī, jù zhì yào gǎi. jiǎo yǔ xià qiú zì tóng yì. shuō yuàn tán cóng piān yún: rén jī yú míng, bù huǐ wèi shēng. jī yán yú, bù yán qí. hàn shū yáng xióng chuán yún: bù xiū lián yú, yǐ jiǎo míng dāng shì. yán shī gǔ zhù: jiǎo, yào yě. zì huò zuò jī, jī, fā yě. àn jī yì zì wù, yán shuō fēi yě.
〔一六〕「徼」舊作「激」，據治要改。「徼」與下「求」字同義。說苑談叢篇云：「人激於名，不毀為聲。」「激」言「於」，不言「其」。漢書揚雄傳云：「不修廉隅，以徼名當世。」顏師古註：『徼，要也。字或作「激」，激，發也。』按「激」亦字誤，顏說非也。

yī qī huái nán zǐ bīng lüè xùn yún: fū rén zhī suǒ lè zhě, shēng yě, ér suǒ zēng zhě, sǐ yě. rán ér gāo chéng shēn chí, shǐ shí ruò yǔ, píng yuán guǎng zé, bái rèn jiāo jiē, ér zú zhēng xiān hé zhě, bǐ fēi qīng sǐ ér lè shāng yě, wèi qí shǎng xìn ér fá míng yě.
〔一七〕淮南子兵略訓云：「夫人之所樂者，生也，而所憎者，死也。然而高城深池，矢石若雨，平原廣澤，白刃交接，而卒爭先合者，彼非輕死而樂傷也，謂其賞信而罰明也。」

jīn lì cóng jūn bài méi sǐ gōng shì zhě, yǐ shí wàn shù, shàng bù wén diào yàn jiē tàn zhī róng míng, xià yòu wú lù shǎng zhī hòu shí yī, jié shì wú suǒ quàn mù, yōng fū wú suǒ tān lì èr. cǐ qí suǒ yǐ rén huái jǔ jiě sān, bù kěn fù sǐ zhě sì yě.
今吏從軍敗沒死公事者，以十萬數，上不聞弔唁嗟嘆之榮名，下又無祿賞之厚實〔一〕，節士無所勸慕，庸夫無所貪利〔二〕。此其所以人懷沮解〔三〕，不肯復死者〔四〕也。

yī shāng zi yī yán piān yún: mín zhī cóng shì sǐ zhì yě, yǐ shàng zhī shè róng míng, zhì shǎng fá zhī míng yě. guǎn zǐ quán xiū piān yún: jiāng yòng mín lì zhě, zé lù shǎng bù kě bù zhòng yě.
〔一〕商子壹言篇云：「民之從事死制也，以上之設榮名，置賞罰之明也。」管子權修篇云：「將用民力者，則祿賞不可不重也。」

èr hán fēi zi liù fǎn piān yún: hòu shǎng zhě, fēi dú shǎng gōng yě, yòu quàn yī guó. shòu shǎng zhě gān lì, wèi shǎng zhě mù yè, shì bào yī rén zhī gōng, ér quàn jìng nèi zhī zhòng yě. yù zhì zhě hé yí yú hòu shǎng?
〔二〕韓非子六反篇云：「厚賞者，非獨賞功也，又勸一國。受賞者甘利，未賞者慕業，是報一人之功，而勸境內之眾也。欲治者何疑於厚賞？」

sān jiě jiù zuò xiè, jù zhì yào gǎi. yán tiě lùn jī zhī piān yún: xī yù pò jìn hú kòu, jǔ xīn nèi jiě, bì wèi jù huàn. hàn shū zhào chōng guó chuán yún: yù jǔ jiě zhī, yán shī gǔ zhù: jǔ, huài yě. yù huài qí jì, lìng jiě sàn zhī. duó àn: jǔ jiě jí jǔ xiè, dào zhī zé wèi xiè jǔ, hòu hàn shū páng cān chuán yǒng chū yuán nián shàng shū yuē: xù jīng ruì, chéng xiè jǔ. shì qí lì. zhì yào zuò zǔ jiě, èr zì jiē jiè.
〔三〕「解」舊作「懈」，據治要改。鹽鐵論擊之篇云：「西域迫近胡寇，沮心內解，必為巨患。」漢書趙充國傳云：「欲沮解之」，顏師古註：「沮，壞也。欲壞其計，令解散之。」○鐸按：「沮解」即「沮懈」，倒之則為「懈沮」，後漢書龐參傳永初元年上書曰：「蓄精銳，乘懈沮。」是其例。治要作「阻解」，二字皆借。

sì zhě zì jù zhì yào bǔ. duó àn: fù yí fù, shàng wén fù sǐ yán dí, yòu kěn fù sǐ wáng, jiē qí bǐ yě.
〔四〕「者」字據治要補。○鐸按：「復」疑「赴」，上文「赴死嚴敵」，又「肯赴死亡」，皆其比也。

jūn qǐ yǐ lái, bào shī wǔ nián yī, diǎn bīng zhī lì, jiāng yǐ èr qiān shù, dà xiǎo zhī zhàn, suì shí bǎi hé sān, ér xī yǒu gōng. lì chá qí bài, wú tā gù yān, jiē jiāng bù míng yú sì biàn shì, ér shì bù quàn yú sǐ dí yě wǔ. qí shì zhī bù néng sǐ yě liù, nǎi qí jiāng bù néng xiào yě, yán shǎng zé bù yǔ, yán fá zé bù xíng qī, shì jìn yǒu dú sǐ zhī huò, tuì méng zhòng shēng zhī fú. cǐ qí bā suǒ yǐ lín zhèn wáng zhàn jiǔ, ér jìng sī bēn běi zhě yě yī.
軍起以來，暴師五年〔一〕，典兵之吏，將以〔二〕千數，大小之戰，歲十百合〔三〕，而希有功。歷察其敗，無他故焉，皆將不明於〔四〕變勢，而士不勸於死敵也〔五〕。其士之不能死也〔六〕，乃其將不能效也，言賞則不與，言罰則不行〔七〕，士進有獨死之禍，退蒙眾生之福。此其〔八〕所以臨陣亡戰〔九〕，而競思奔北者也〔一０〕。

yī shǐ jì méng tián chuán yún: bào shī yú wài shí yú nián.
〔一〕史記蒙恬傳云：「暴師於外十餘年。」

èr yǐ jiù zuò xià, jù zhì yào gǎi.
〔二〕「以」舊作「下」，據治要改。

sān hàn shū gāo dì jì yún: dàn rì hé zhàn. xiāo hé chuán yún: duō zhě bǎi yú zhàn, shǎo zhě shù shí hé.
〔三〕漢書高帝紀云：「旦日合戰。」蕭何傳云：「多者百餘戰，少者數十合。」

sì yú zì jù zhì yào bǔ.
〔四〕「於」字據治要補。

wǔ sūn zi dì xíng piān yún: jiāng bù néng liào dí, yǐ shǎo hé zhòng, yǐ ruò jī qiáng, bīng wú xuǎn fēng, yuē běi. liù tāo qí bīng piān yún: jiāng bù míng, zé sān jūn dà qīng. guǎn zǐ fǎ fǎ piān yún: mín bù quàn miǎn, bù xíng zhì, bù sǐ jié, zé zhàn bù shèng ér shǒu bù gù. bīng fǎ piān yún: shǎng fá míng, zé yǒng shì quàn yě.
〔五〕孫子地形篇云：「將不能料敵，以少合眾，以弱擊強，兵無選鋒，曰北。」六韜奇兵篇云：「將不明，則三軍大傾。」管子法法篇云：「民不勸勉，不行制，不死節，則戰不勝而守不固。」兵法篇云：「賞罰明，則勇士勸也。」

liù duó àn: yě yóu zhě, xùn jiàn jīng chuán shì cí juǎn sì. huò yuē: qí yóu qǐ, yě tóng xié.
〔六〕○鐸按：「也」猶「者」，訓見經傳釋詞卷四。或曰：「其」猶「豈」，「也」同「邪」。

qī xiào dāng zuò gù. hán fēi zi chū jiàn qín piān yún: bái rèn zài qián, fǔ zhì zài hòu, ér què zǒu bù néng sǐ yě, fēi qí shì mín bù néng sǐ yě, shàng bù néng gù yě, yán shǎng zé bù yǔ, yán fá zé bù xíng, shǎng fá bù xìn, gù shì mín bù sǐ yě. yòu nán èr yún: zhào jiǎn zi wéi wèi zhī fú guō, gǔ zhī ér shì bù qǐ. jiǎn zi tóu bāo yuē: wū hū! wú zhī shì shù bì yě. xíng rén zhú guò miǎn zhòu ér duì yuē: chén wén zhī, yì yǒu jūn zhī bù néng ěr, shì wú bì zhě.
〔七〕「效」當作「故」。韓非子初見秦篇云：「白刃在前，斧鑕在後，而卻走不能死也，非其士民不能死也，上不能故也，言賞則不與，言罰則不行，賞罰不信，故士民不死也。」又難二云：『趙簡子圍衛之郛郭，鼓之而士不起。簡子投枹曰：「烏乎！吾之士數弊也。」行人燭過免胄而對曰：「臣聞之，亦有君之不能耳，士無弊者。」』

bā qí zì jù zhì yào bǔ.
〔八〕「其」字據治要補。

jiǔ duó àn: wáng yǔ wàng tóng, zhì yào zhèng zuò wàng.
〔九〕○鐸按：「亡」與「忘」同，治要正作「忘」。

yī dèng xī zi wú hòu piān yún: yù jūn zhèn ér bēn běi.
〔一０〕鄧析子無厚篇云：「御軍陣而奔北。」

sūn zǐ yuē: jiāng zhě, zhì yě, rén yě, jìng yě, xìn yě, yǒng yě, yán yě yī. shì gù zhì yǐ zhé dí èr, rén yǐ fù zhòng sān, jìng yǐ zhāo xián, xìn yǐ bì shǎng, yǒng yǐ yì qì, yán yǐ yī lìng. gù zhé dí zé néng hé biàn, zhòng fù ài zé sī lì zhàn, xián zhì jí zé yīng móu dé sì, shǎng fá bì zé shì jǐn lì, yǒng qì yì zé bīng shì zì bèi, wēi lìng yī zé wéi jiāng suǒ shǐ. bì yǒu cǐ liù zhě, nǎi kě zhé chōng qín dí wǔ, fǔ zhǔ ān mín.
孫子曰：「將者，智也，仁也，敬也，信也，勇也，嚴也〔一〕。」是故智以折敵〔二〕，仁以附眾〔三〕，敬以招賢，信以必賞，勇以益氣，嚴以一令。故折敵則能合變，眾附愛則思力戰，賢智集則英謀得〔四〕，賞罰必則士盡力，勇氣益則兵勢自倍，威令一則惟將所使。必有此六者，乃可折衝擒敵〔五〕，輔主安民。

yī sūn zi shǐ jì piān yún: jiāng zhě, zhì, xìn, rén, yǒng, yán yě. wèi wǔ dì zhù: jiāng yí wǔ dé bèi. cǐ yì yǐ jìng, gài suǒ jiàn běn yì.
〔一〕孫子始計篇云：「將者，智，信，仁，勇，嚴也。」魏武帝註：「將宜五德備。」此益以「敬」，蓋所見本異。

èr zhé yí liào zhī wù. shǐ jì bái qǐ chuán lùn yún: liào dí hé biàn. duó àn: zuó liào shì yě. sūn zi hé yán xī zhù: fēi zhì bù kě yǐ liào dí yīng jī. gài běn cǐ.
〔二〕「折」疑「料」之誤。史記白起傳論云：「料敵合變」。○鐸按：作「料」是也。孫子何延錫註：「非智不可以料敵應機。」蓋本此。

sān shǐ jì sī mǎ ráng jū chuán yún: wén néng fù zhòng, wǔ néng wēi dí.
〔三〕史記司馬穰苴傳云：「文能附眾，武能威敵。」

sì yīng chéng běn zuò yīn. àn yīng yí cè zhī wù. shī tù jū zhèng jiān yún: cǐ tù jū zhī rén, yú xíng gōng fá, kě yòng wèi cè móu zhī chén, shǐ zhī lǜ wú, yì yán xián yě. duó àn: yīn móu jiàn shǐ jì chén chéng xiàng shì jiā, yīng zì gài sú yīn é.
〔四〕「英」程本作「陰」。按「英」疑「策」之誤。詩兔罝鄭箋云：「此兔罝之人，於行攻伐，可用為策謀之臣，使之慮無，亦言賢也。」○鐸按：「陰謀」見史記陳丞相世家，「英」字蓋俗音訛。

wǔ dà dài lǐ wáng yán piān yún: míng wáng zhī shǒu yě, bì zhé chōng hū qiān lǐ zhī wài.
〔五〕大戴禮王言篇云：「明王之守也，必折衝乎千里之外。」

qián qiāng shǐ fǎn shí yī, jiāng shuài yǐ dìng lìng zhī qún èr, jiè fù hòu zhī xù sān, jù liè chéng ér qì sì lì shì, quán shí wàn zhī zhòng wǔ, jiāng yǒng jié zhī shì, yǐ zhū cǎo chuàng xīn pàn sàn luàn zhī ruò lǔ liù, jī zì zhì zhī xiǎo kòu, bù néng qín miè, zhé wèi suǒ bài, lìng suì yún zhēng qī qǐ, hé cóng lián héng bā, sǎo dí bìng liáng jiǔ, nèi fàn sī lì, dōng kòu zhào wèi yī, xī chāo shǔ hàn yī yī, wǔ zhōu cán pò, liù jùn xuē jī. yī èr cǐ fēi tiān zhī zāi, zhǎng lì guò ěr yī sān.
前羌始反時〔一〕，將帥以定令之群〔二〕，借富厚之蓄〔三〕，據列城而氣〔四〕利勢，權十萬之眾〔五〕，將勇傑之士，以誅草創新叛散亂之弱虜〔六〕，擊自至之小寇，不能擒滅，輒為所敗，令遂雲烝〔七〕起，合從連橫〔八〕，掃滌幷、涼〔九〕，內犯司隸，東寇趙、魏〔一０〕，西鈔蜀、漢〔一一〕，五州殘破，六郡削跡。〔一二〕此非天之災，長吏過爾〔一三〕。

yī xiān líng qiāng diān líng yǐ yǒng chū yuán nián wèi kòu, míng nián zì chēng tiān zǐ. liù nián, diān líng sǐ, zi líng chāng fù xí wěi hào, zhì yuán chū sì nián, wèi rèn shàng kè cì sǐ, lǒng yòu shǐ píng. xiáng hòu hàn shū ān dì jì jí xī qiāng chuán.
〔一〕先零羌滇零以永初元年為寇，明年自稱天子。六年，滇零死，子零昌復襲偽號，至元初四年，為任尚客刺死，隴右始平。詳後漢書安帝紀及西羌傳。

èr guǎn zǐ bà xíng piān yún: cháo dìng lìng yú bǎi lì. wáng xiān shēng yún: qún zì shì jùn zì zhī wù. yú yuè yún: dìng lìng dāng zuò shǒu lìng. xià wén yǐn sūn zǐ yuē: jiāng zhě, mín zhī sī mìng, ér guó jiā ān wēi zhī zhǔ yě. shì gù zhū yǒu kòu zhī jùn, tài shǒu lìng zhǎng bù kě yǐ bù xiǎo bīng. yòu yuē: shì gù xuǎn zhū yǒu bīng zhī zhǎng lì, yí chuō lì háo hòu, yuè qǔ yōu qí, cái míng quán biàn, rèn jiāng shuài zhě. rán zé cǐ piān suǒ wèi quàn jiāng, jí zhǐ jùn xiàn zhī shǒu lìng ér yán, fēi mìng jiāng chū shī zhī wèi yě. wāng yǐ guǎn zǐ shuō zhī, wèi dé qí zhǐ. duó àn: yú shuō dìng lìng dāng zuò shǒu lìng shì yě. ér bù bó wáng shuō, zé yì yǐ qún dāng wèi jùn, ér xùn zhī wèi wǎng. rán qiāng fǎn yǐ qián, zhū jùn yǐ yǒu shǒu lìng, jí yǒng chū yuán nián, xiān líng qiāng pàn, qiǎn chē qí jiāng jūn dèng zhì zhēng xī xiào wèi rèn shàng děng tǎo zhī, míng fēi cǐ shí shǐ yǐ jiāng shuài jiān wèi shǒu lìng ér wǎng jùn yě. shǒu lìng zhī qún, yóu bān gù fēng yàn rán shān míng hóu wáng jūn zhǎng zhī qún, wèi qí rén zhī zhòng yě. yǐ shǒu lìng zhī qún zhě, yǐ yóu lǜ lǐng. xī sì nián zuǒ chuán: qí hóu yǐ zhū hóu zhī shī qīn cài, shǐ jì qí shì jiā zuò qí huán gōng lǜ zhū hóu fá cài, shì jiè cí yǐ zì biǎo shuài lǐng zhī zhèng. yǐ shǒu lìng zhī qún, yǔ jiè fù hòu zhī xù, liǎng wén xiāng duì. rú wáng shuō, zé jù fǎ bù yī lǜ yǐ.
〔二〕管子霸形篇云：「朝定令於百吏。」王先生云：『「群」字是「郡」字之誤。』○俞樾云：『「定令」當作「守令」。下文引「孫子曰：將者，民之司命，而國家安危之主也。是故諸有寇之郡，太守令長不可以不曉兵。」又曰：「是故選諸有兵之長吏，宜踔躒豪厚，越取幽奇，材明權變，任將帥者。」然則此篇所謂勸將，即指郡縣之守令而言，非命將出師之謂也。汪以管子說之，未得其旨。』○鐸按：俞說「定令」當作「守令」是也。而不駁王說，則亦以「群」當為「郡」，而訓「之」為「往」。然羌反以前，諸郡已有守令，及永初元年，先零羌叛，遣車騎將軍鄧騭、征西校尉任尚等討之，明非此時始以將帥兼為守令而往郡也。「守令之群」，猶班固封燕然山銘「侯王君長之群」，謂其人之眾也。「以守令之群」者，「以」猶「率領」。僖四年左傳：「齊侯以諸侯之師侵蔡」，史記齊世家作「齊桓公率諸侯伐蔡」，是介詞「以」字表率領之證。「以守令之群」，與「借富厚之蓄」，兩文相對。如王說，則句法不一律矣。

sān shǐ jì yóu xiá chuán xù yún: jiè yú yǒu tǔ qīng xiàng zhī fù hòu.
〔三〕史記遊俠傳序云：「借於有土卿相之富厚。」

sì dāng zuò chù.
〔四〕當作「處」。

wǔ xià piān yún: zhū jùn jiē jù liè chéng ér yōng dà zhòng, huò yí quán wèi yōng zhī wù. àn shǐ jì lǚ hòu jì: guàn yīng yuē: zhū lǚ quán bīng guān zhōng. yì lín yì zhī lín: dài jì ér liáng, míng zhī quán bīng. quán bīng, yán zhí bīng bǐng. shǐ jì yuán àng chuán: jiàng hóu wèi tài wèi, zhǔ bīng bǐng, shì qí yì yǐ. běn shū qián tàn piān: quán shì xián zhī gǒu, yì yǔ cǐ tóng.
〔五〕下篇云：「諸郡皆據列城而擁大眾」，或疑「權」為「擁」之誤。按史記呂后紀：『灌嬰曰：「諸呂權兵關中。」』易林益之臨：「帶季、兒良，明知權兵。」權兵，言執兵柄。史記袁盎傳：「絳侯為太尉，主兵柄」，是其義矣。本書潛嘆篇：「權噬賢之狗」，義與此同。

liù hàn shū zhōng jūn chuán yún: wàn shì cǎo chuàng. hòu hàn shū kuí xiāo chuán zhāng huái zhù: cǎo chuàng, wèi shǐ zào yě. duó àn: cǐ cǎo chuàng yǔ sàn luàn lián yán, zé fēi lùn yǔ bì chén cǎo chuàng zhī yì. cǐ yǔ běn shū fán sān jiàn: shí biān piān yún: cǎo chuàng xīn qǐ, biān yì piān yún: cǎo chuàng sàn luàn jiù wù zuò cǎo shí, shuō xiáng bǐ. yǐ shēng qiú zhī, gài yóu cǎo cài yě. shuō wén: fēng, cao cài yě. xiàng cao shēng zhī sàn luàn yě. zì yì zuò cǎo qiè. shū wēi zǐ: hǎo cǎo qiè jiān guǐ, yú shì qún jīng píng yì dú qiè wèi cài shì yě. cǎo chuàng cǎo cài cǎo qiè bìng shuāng shēng xiāng zhuǎn, jiē wú zǔ zhī wú jì lǜ zhī wèi. wāng yǐ shǐ zào shuō zhī, fēi qí yì yǐ.
〔六〕漢書終軍傳云：「萬事草創。」後漢書隗囂傳章懷註：「草創，謂始造也。」○鐸按：此「草創」與「散亂」連言，則非論語「裨諶草創」之義。此語本書凡三見：實邊篇云：「草創新起」，邊議篇云：「草創散亂」（舊誤作「草食」，說詳彼）。以聲求之，蓋猶「草蔡」也。說文：「豐，艹蔡也。象艹生之散亂也。」字亦作「草竊」。書微子：「好草竊奸宄」，俞氏群經平議讀「竊」為「蔡」是也。草創、草蔡、草竊並雙聲相轉，皆無組織、無紀律之謂。汪以「始造」說之，非其義矣。

qī zhēng xià tuō yī zì.
〔七〕「烝」下脫一字。

bā hàn shū xíng fǎ zhì yún: hé cóng lián héng, zhuǎn xiāng gōng fá. yán shī gǔ zhù: héng, héng yě. zhàn guó shí, qí chǔ hán wèi yàn zhào wèi cóng, qín guó wèi héng.
〔八〕漢書刑法志云：「合從連衡，轉相攻伐。」顏師古註：「衡，橫也。戰國時，齊、楚、韓、魏、燕、趙為從，秦國為橫。」

jiǔ liáng jiù zuò yuán, jù xià piān gǎi. hòu hàn shū kuí xiāo chuán tǎo wáng mǎng xí yún: yuán biān zhī jùn, jiāng hǎi zhī bīn, dí dì wú lèi. zhāng huái zhù: dí, dàng yě. dàng dì wú yí lèi yě.
〔九〕「涼」舊作「源」，據下篇改。後漢書隗囂傳討王莽檄云：「緣邊之郡，江海之瀕，滌地無類。」章懷註：「滌，盪也。盪地無遺類也。」

yī xù hàn shū jùn guó zhì, zhào guó wèi jùn shǔ jì zhōu.
〔一０〕續漢書郡國志，趙國魏郡屬冀州。

yī yī jùn guó zhì, shǔ jùn hàn zhōng shǔ yì zhōu. hòu hàn shū xún lì wáng huàn chuán zhāng huái zhù: chāo, lüè yě. yī qiè jīng yīn yì èr yǐn tōng sú wén yún: zhē qǔ wèi zhī chāo lüè. chāo yǔ chāo tóng.
〔一一〕郡國志，蜀郡漢中屬益州。後漢書循吏王渙傳章懷註：「鈔，掠也。」一切經音義二引通俗文云：「遮取謂之抄掠。」「抄」與「鈔」同。

yī èr hàn shū zhào chōng guó chuán yún: liù jùn liáng jiā zǐ, fú qián yuē: jīn chéng lǒng xī tiān shuǐ ān dìng běi dì shàng jùn shì yě. àn tiān shuǐ, hòu hàn míng dì yǒng píng shí qī nián gēng míng hàn yáng. jùn guó zhì, jīn chéng lǒng xī hàn yáng ān dìng běi dì shǔ liáng zhōu, shàng jùn shǔ bìng zhōu.
〔一二〕漢書趙充國傳云：「六郡良家子」，服虔曰：「金城、隴西、天水、安定、北地、上郡是也。」按天水，後漢明帝永平十七年更名漢陽。郡國志，金城、隴西、漢陽、安定、北地屬涼州，上郡屬幷州。

yī sān fēi jiù zuò yì, jù xià wén gǎi. sūn zi dì xíng piān yún: bīng yǒu zǒu zhě, yǒu chí zhě, yǒu xiàn zhě, yǒu bēng zhě, yǒu luàn zhě, yǒu běi zhě. fán cǐ liù zhě, fēi tiān dì zhī zāi, jiāng zhī guò yě. yuè jué shū jì ní nèi jīng: jì ní yuē: yǔ rén tóng shí ér zhàn, dú shòu tiān zhī yāng, wèi bì tiān zhī zuì yě, yì zài qí jiāng.
〔一三〕「非」舊作「亦」，據下文改。孫子地形篇云：「兵有走者，有弛者，有陷者，有崩者，有亂者，有北者。凡此六者，非天地之災，將之過也。」越絕書計倪內經：『計倪曰：「與人同時而戰，獨受天之殃，未必天之罪也，亦在其將。」』

sūn zǐ yuē: jiāng zhě, mín zhī sī mìng, ér guó jiā ān wēi zhī zhǔ yě yī. shì gù zhū yǒu kòu zhī jùn, tài shǒu lìng zhǎng bù kě yǐ bù xiǎo bīng. jīn guān zhū jiāng èr, jì wú duàn dí hé biàn zhī qí sān, fù wú míng shǎng bì fá zhī xìn, rán qí shì mín yòu shén pín kùn, qì xiè bù jiǎn xí sì, jiāng ēn bù sù jié wǔ, zú liù rán yǒu jí, zé lì yǐ bào fā nüè qí shì, shì yǐ suǒ zhuō qī yù dí qiǎo. cǐ wèi jiāng bā lì qū yuàn yǐ yù chóu jiǔ, shì zú fù shǒu yǐ dài kòu yě yī.
孫子曰：「將者，民之司命，而國家安危之主也〔一〕。」是故諸有寇之郡，太守令長不可以不曉兵。今觀諸將〔二〕，既無斷敵合變之奇〔三〕，復無明賞必罰之信，然其士民又甚貧困，器械不簡習〔四〕，將恩不素結〔五〕，卒〔六〕然有急，則吏以暴發虐其士，士以所拙〔七〕遇敵巧。此為將〔八〕吏驅怨以御讎〔九〕，士卒縛手以待寇也〔一０〕。

yī sūn zi zuò zhàn piān wén. jiù tuō jiā zì, jù sūn zi bǔ.
〔一〕孫子作戰篇文。舊脫「家」字，據孫子補。

èr jiāng wèi jùn shǒu. hàn shū kù lì yán yán nián chuán yán shī gǔ zhù yún: wèi jùn shǒu wèi jùn jiāng zhě, yǐ qí jiān lǐng wǔ shì yě.
〔二〕「將」謂郡守。漢書酷吏嚴延年傳顏師古注云：「謂郡守為郡將者，以其兼領武事也。」

sān duàn zhì yào zuó liào. àn shǐ jì bái qǐ chuán lùn yún: bái qǐ liào dí hé biàn, chū qí wú qióng. liào duàn yì xiāng jìn, gǔ yì tōng yòng. shǐ jì hán xìn chuán yún: dài wáng zì liào, yǒng hàn rén qiáng, shú yǔ xiàng wáng? xīn xù shàn móu piān zuò zì duàn. yòu xīn xù zá shì yī sòng yù duì chǔ wáng wèn: qǐ néng yǔ zhī duàn tiān dì zhī gāo? wén xuǎn duàn yì zuó liào. duó àn: cǐ dāng cóng zhì yào zuó liào dí, duàn zì sú shū zuò, gù yǔ liào zì xiāng luàn.
〔三〕「斷」治要作「料」。按史記白起傳論云：「白起料敵合變，出奇無窮。」料、斷義相近，古亦通用。史記韓信傳云：「大王自料，勇悍仁強，孰與項王？」新序善謀篇作「自斷」。又新序雜事一宋玉對楚王問：「豈能與之斷天地之高？」文選「斷」亦作「料」。○鐸按：此當從治要作「料敵」，「斷」字俗書作「●」，故與「料」字相亂。

sì wú yǔ yún: shēn xū huá dēng, jiǎn fú wú guó zhī shì yú jiǎ bīng. wéi zhāo zhù: jiǎn, xí yě.
〔四〕吳語云：「申胥、華登，簡服吳國之士於甲兵。」韋昭註：「簡，習也。」

wǔ shǐ jì huái yīn hóu chuán yún: xìn fēi děi sù fǔ xún shì dài fū yě, cǐ suǒ wèi qū shì rén ér zhàn zhī.
〔五〕史記淮陰侯傳云：「信非得素拊循士大夫也，此所謂驅市人而戰之。」

liù zú, dú wèi cù.
〔六〕「卒」，讀為「猝」。

qī zhuō zhì yào zuò qū. duó àn: zhuō qiǎo duì jǔ, zuò qū zhě jiè zì.
〔七〕「拙」治要作「屈」。○鐸按：拙、巧對舉，作「屈」者借字。

bā jiāng zì jù zhì yào bǔ.
〔八〕「將」字據治要補。

jiǔ hàn shū cháo cuò chuán yún: qí yǔ qín zhī xíng yuàn mín, xiāng qù yuǎn yǐ. yán shī gǔ zhù: yán fā yuàn hèn zhī rén, shǐ xíng shù yě.
〔九〕漢書晁錯傳云：「其與秦之行怨民，相去遠矣。」顏師古註：「言發怨恨之人，使行戍也。」

yī huái nán zǐ shuō shān xùn yún: fù shǒu zǒu, bù néng jí.
〔一０〕淮南子說山訓云：「縛手走，不能疾。」

fū jiāng bù néng quàn qí shì, shì bù néng yòng qí bīng, cǐ èr zhě yǔ wú bīng děng yī. wú shì wú bīng, ér yù hé zhàn, qí bài fù yě, lǐ shù yě rán èr. gù yuē: qí bài zhě, fēi tiān zhī suǒ zāi, jiāng zhī guò yě.
夫將不能勸其士，士不能用其兵，此二者與無兵等〔一〕。無士無兵，而欲合戰，其敗負也，理數也然〔二〕。故曰：其敗者，非天之所災，將之過也。

yī liù tāo jūn lüè piān yún: fán shuài shī jiāng jūn, lǜ bù xiān shè, qì xiè bù bèi, jiào bù jīng xìn, shì zú bù xí, ruò cǐ bù kě yǐ wèi wáng zhě zhī bīng yě. hàn shū cháo cuò chuán yún: shì bù xuǎn liàn, zú bù fú xí, qǐ jū bù jīng, dòng jìng bù jí, qū lì fú jí, bì nán bù bì, qián jī hòu jiě, yǔ jīn gǔ zhī yīn xiāng shī, cǐ bù xí lēi zú zhī guò yě, bǎi bù dāng shí. bīng bù wán lì, yǔ kōng shǒu tóng jiǎ bù jiān mì, yǔ tǎn xī tóng nǔ bù kě yǐ jí yuǎn, yǔ duǎn bīng tóng shè bù néng zhōng, yǔ wáng shǐ tóng zhōng bù néng rù, yǔ wáng zú tóng. cǐ jiāng bù xǐng bīng zhī huò yě, wǔ bù dāng yī. gù bīng fǎ yuē: qì xiè bù lì, yǐ qí zú yǔ dí yě zú bù kě yòng, yǐ qí jiāng yǔ dí yě jiāng bù zhī bīng, yǐ qí zhǔ yǔ dí yě jūn bù zé jiāng, yǐ qí guó yǔ dí yě.
〔一〕六韜軍略篇云：「凡帥師將軍，慮不先設，器械不備，教不精信，士卒不習，若此不可以為王者之兵也。」漢書晁錯傳云：「士不選練，卒不服習，起居不精，動靜不集，趨利弗及，避難不畢，前擊後解，與金鼓之音相失，此不習勒卒之過也，百不當十。兵不完利，與空手同；甲不堅密，與袒裼同；弩不可以及遠，與短兵同；射不能中，與亡矢同；中不能入，與亡鏃同。此將不省兵之禍也，五不當一。故兵法曰：器械不利，以其卒予敵也；卒不可用，以其將予敵也；將不知兵，以其主予敵也；君不擇將，以其國予敵也。」

èr jiù zuò zhì shù yě, jù zhì yào gǎi bǔ. guǎn zǐ bīng fǎ piān yún: zhì zhòng yǒu shù, shèng dí yǒu lǐ. chá shù ér zhī lǐ. duó àn: rán zì dāng shǔ xià dú. rán gù, shì gù yě. shuō xiáng jīng chuán shì cí juǎn qī.
〔二〕舊作「治數也」，據治要改、補。管子兵法篇云：「治眾有數，勝敵有理。察數而知理。」○鐸按：「然」字當屬下讀。「然故」，「是故」也。說詳經傳釋詞卷七。

ráo shì chù shì yī, dàn huàn wú diǎn ěr èr. gù gǒu yǒu tǔ dì, bǎi xìng kě fù yě gǒu yǒu shì liè, shāng jiǎ kě lái yě gǒu yǒu shì mín, guó jiā kě qiáng yě gǒu yǒu fǎ lìng, jiān xié kě jìn yě sān. fū guó bù kě cóng wài zhì, bīng bù kě cóng zhōng yù sì. jùn xiàn zhǎng lì, xìng de jiān cǐ shù zhě zhī duàn yǐ, ér wǔ bù néng yǐ chēng míng zhào ān mín máng zāi liù, cǐ yì péi kè tà rōng qī, wú lǐ zhī ěr bā.
饒士處世〔一〕，但患無典爾〔二〕。故苟有土地，百姓可富也；苟有市列，商賈可來也；苟有士民，國家可強也；苟有法令，奸邪可禁也〔三〕。夫國不可從外治，兵不可從中御〔四〕。郡縣長吏，幸得兼此數者之斷已，而〔五〕不能以稱明詔安民氓哉〔六〕，此亦陪克闒茸〔七〕，無里之爾〔八〕。

yī ráo shì wèi shì zhī cái dé yōu ráo zhě.
〔一〕「饒士」謂士之才德優饒者。

èr diǎn sī yě.
〔二〕「典」司也。

sān shāng zi cuò fǎ piān yún: gǔ zhī míng jūn, cuò fǎ ér mín wú xié, jǔ shì ér cái zì liàn, shǎng xíng ér bīng qiáng. yòu yún: gǒu yǒu dào lǐ, dì zú róng shēn, shì mín kě zhì yě gǒu róng shì jǐng, cái huò kě jù yě. yǒu tǔ zhě bù kě yǐ yán pín, yǒu mín zhě bù kě yǐ yán ruò. hàn shū shí huò zhì yún: jīn hóng yáng lìng lì zuò shì liè, yán shī gǔ zhù: shì liè wèi shì sì.
〔三〕商子錯法篇云：「古之明君，錯法而民無邪，舉事而材自練，賞行而兵強。」又云：「苟有道里，地足容身，士民可致也；苟容市井，財貨可聚也。有土者不可以言貧，有民者不可以言弱。」漢書食貨志云：「今弘羊令吏坐市列」，顏師古註：「市列謂市肆。」

sì liù tāo lì jiāng piān yún: guó bù kě cóng wài zhì, jūn bù kě cóng zhōng yù. bái hǔ tōng sān jūn piān yún: dài fū jiāng bīng chū, bù cóng zhōng yù zhě, yù shèng qí wēi, shǐ shì zú yī yì xì xīn yě. duó àn: yǔ yì jiàn huái nán zǐ bīng lüè piān.
〔四〕六韜立將篇云：「國不可從外治，軍不可從中御。」白虎通三軍篇云：「大夫將兵出，不從中御者，欲盛其威，使士卒一意繫心也。」○鐸按：語亦見淮南子兵略篇。

wǔ zhī jiù zuò zhàng, yòu zhòng ér zì, jù chéng běn shān gǎi.
〔五〕「之」舊作「丈」，又重「而」字，據程本刪、改。

liù hàn jiù yí yún: yù shǐ dài fū chì shàng jì chéng zhǎng shǐ yuē: zhào shū shù xià, bù gào jùn guó. chén xià chéng xuān wú zhuàng, duō bù jiù, bǎi xìng bù méng ēn bèi huà. shǒu chéng zhǎng shǐ dào jùn, yǔ èr qiān dàn tóng lì, wèi mín xìng lì chú hài, wù yǒu yǐ ān zhī, chēng zhào shū. hàn shū cháo cuò chuán yún: shén bù chēng míng zhào qiú xián zhī yì. duó àn: cǐ zāi zì nǎi yǔ yǐ cí, fēi tàn cí yí cí.
〔六〕漢舊儀云：『御史大夫敕上計丞長史曰：「詔書數下，布告郡國。臣下承宣無狀，多不究，百姓不蒙恩被化。守丞長史到郡，與二千石同力，為民興利除害，務有以安之，稱詔書。」』漢書晁錯傳云：「甚不稱明詔求賢之意。」○鐸按：此「哉」字乃語已詞，非嘆詞、疑詞。

qī shī dàng yún: céng shì póu kè. àn xù lù yì zuò póu. tà rōng jiàn xián nán piān. duó àn: hàn rén yǐn dàng shī duō zuò bèi kè, yǔ máo shī dìng běn tóng. péi bèi gǔ zì tōng. xù lù póu zì huò hòu rén jù jīn shī gǎi.
〔七〕詩盪云：「曾是掊克。」按敘錄亦作「掊」。「闒茸」見賢難篇。○鐸按：漢人引盪詩多作「倍克」，與毛詩定本同。陪、倍古字通。敘錄「掊」字或後人據今詩改。

bā lǐ dāng zuò lǐ, zhī xià tuō yī zì. hàn shū jì bù luán bù tián shū chuán zàn yún: qí huà wú lǐ zhī zhì ěr. jìn zhuó yuē: yáng xióng fāng yán yuē: lǐ, liáo yě. xǔ shèn yuē: lài yě. cǐ wèi qí jì huà wú suǒ liáo lài.
〔八〕「里」當作「俚」，「之」下脫一字。漢書季布欒布田叔傳贊云：「其畫無俚之至耳。」晉灼曰：『揚雄方言曰：「俚，聊也。」許慎曰：「賴也。」此為其計畫無所聊賴。』

fū shì yǒu fēi cháng zhī rén, rán hòu dìng fēi cháng zhī shì, bì dào yī fēi cháng zhī shī, rán hòu jiàn èr. shì gù xuǎn zhū yǒu bīng zhī zhǎng lì, yí chuō lì háo hòu, yuè qǔ yōu qí sān, cái míng quán biàn, rèn jiāng shuài zhě sì. bù kě gǒu wéi wǔ jī xù, huò ā qīn qī liù, shǐ qī diǎn bīng guān bā. cǐ suǒ wèi yǐ qí guó yǔ dí zhě yě jiǔ.
夫世有非常之人，然後定非常之事，必道〔一〕非常之失，然後見〔二〕。是故選諸有兵之長吏，宜踔躒豪厚，越取幽奇〔三〕，材明權變，任將帥者〔四〕。不可苟惟〔五〕基序，或阿親戚〔六〕，使〔七〕典兵官〔八〕。此所謂以其國與敵者也〔九〕。

yī dào yí yù. duó àn: dào, yóu yě. zì gài bù wù.
〔一〕「道」疑「遇」。○鐸按：道，由也。字蓋不誤。

èr jiàn xià tuō sì zì. shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún: gài shì bì yǒu fēi cháng zhī rén, rán hòu yǒu fēi cháng zhī shì, yǒu fēi cháng zhī shì, rán hòu yǒu fēi cháng zhī gōng. cǐ wén dāng tóng zhī.
〔二〕「見」下脫四字。史記司馬相如傳云：「蓋世必有非常之人，然後有非常之事，有非常之事，然後有非常之功。」此文當同之。

sān hàn shū kǒng guāng chuán yún: qiè jiàn guó jiā gù shì, shàng shū yǐ jiǔ cì zhuǎn qiān, fēi yǒu chuō jué zhī néng, bù xiāng yú yuè. yán shī gǔ zhù: chuō, gāo yuǎn yě. chuō lì yóu yán chuō jué. hòu hàn shū bān biāo hòu gù chuán xī dōu fù yún: chuō luò zhū xià. diǎn yǐn yún: zhuō luò hū fāng zhōu. wén yuàn mí héng chuán: yīng cái zhuō lì. bìng yǔ chuō lì tóng. shuō yuàn tán cóng piān yún: dé yǐ chún hòu gù néng háo. àn yuè qǔ wèi bù cì zhuó yòng. hàn shū dōng fāng shuò chuán yún: wǔ dì chū jí wèi, zhēng tiān xià jǔ fāng zhèng xián liáng wén xué cái lì zhī shì, dài yǐ bù cì zhī wèi. yán shī gǔ zhù: bù jū cháng cì, yán chāo zhuó zhī. hòu hàn shū ān dì jì yǒng chū èr nián zhào yún: èr qiān dàn zhǎng lì, míng yǐ zhào shū, bó yǎn yōu yǐn. zhèn jiāng qīn lǎn, dài yǐ bù cì. shì qí yì yě.
〔三〕漢書孔光傳云：「竊見國家故事，尚書以久次轉遷，非有踔絕之能，不相踰越。」顏師古註：「踔，高遠也。」「踔躒」猶言「踔絕」。後漢書班彪後固傳西都賦云：「逴犖諸夏。」典引云：「卓犖乎方州。」文苑禰衡傳：「英才卓礫。」並與「踔躒」同。說苑談叢篇云：「德以純厚故能豪。」按「越取」謂不次擢用。漢書東方朔傳云：「武帝初即位，征天下舉方正賢良文學材力之士，待以不次之位。」顏師古註：「不拘常次，言超擢之。」後漢書安帝紀永初二年詔云：「二千石長吏，明以詔書，博衍幽隱。朕將親覽，待以不次。」是其義也。

sì hòu hàn shū nán mán chuán: yǒng hé shí, rì nán xiàng lín jiǎo wài mán yí gōng wéi rì nán, lǐ gù yì yì yún: yí gèng xuǎn yǒu yǒng lüè rén huì rèn jiāng shuài zhě, yǐ wèi cì shǐ tài shǒu.
〔四〕後漢書南蠻傳：「永和時，日南、象林徼外蠻夷攻圍日南」，李固議亦云：「宜更選有勇略仁惠任將帥者，以為刺史太守。」

wǔ wéi yí tuī. duó àn, wéi wéi gǔ zì tōng. lǎo zi: wéi zhī yǔ ā, xiāng qù jǐ hé? wéi ā bìng tīng cóng zhī yì, zì běn bù wù.
〔五〕「惟」疑「推」。○鐸按，惟、唯古字通。老子：「唯之與阿，相去幾何？」唯、阿並聽從之義，字本不誤。

liù mò zǐ jiān ài xià piān yún: wù yǒu qīn qī dì xiōng zhī suǒ ā. hàn shū gòng yǔ chuán yún: bù ā qīn qī.
〔六〕墨子兼愛下篇云：「勿有親戚弟兄之所阿。」漢書貢禹傳云：「不阿親戚。」

qī jiù zuò biàn.
〔七〕舊作「便」。

bā gài wèi dèng zhì yě. zhì yǐ chē qí jiāng jūn tǎo qiāng, zhàn bài, qiāng suì dà shèng, cháo tíng bù néng zhì, zhào zhì hái shī, yǐ dèng tài hòu gù, bài zhì wèi dà jiāng jūn. jiàn hòu hàn shū xī qiāng chuán.
〔八〕蓋謂鄧騭也。騭以車騎將軍討羌，戰敗，羌遂大盛，朝廷不能制，詔騭還師，以鄧太后故，拜騭為大將軍。見後漢書西羌傳。

jiǔ zhù jiàn shàng.
〔九〕注見上。