shèng wáng zhī zhèng, pǔ fù jiān ài, bù sī jìn mì, bù hū shū yuǎn èr, jí xiōng huò fú, yǔ mín gòng zhī sān, āi yuè zhī qíng, shù yǐ jí rén sì, shì mín rú chì zǐ wǔ, jiù huò rú yǐn shǒu làn liù. shì yǐ sì hǎi huān yuè, jù xiāng de yòng.
圣王之政,普覆兼爱,不私近密,不忽疏远〔二〕,吉凶祸福,与民共之〔三〕,哀乐之情,恕以及人〔四〕,视民如赤子〔五〕,救祸如引手烂〔六〕。是以四海欢悦,俱相得用。
yī duó àn: shàng piān lùn qiāng lǔ zuò dà, qí gù zài jiāng bù zhī bīng. cǐ piān zé jī shì dài fū wéi tú gǒu ān, yù qì biān wěi kòu. gài nèi wài wú rén, guó jiāng bù guó, cǐ jié xìn suǒ yǐ dú pái huò yì, sī jiù biān mín yú shuǐ huǒ zhě yě.
〔一〕○铎按:上篇论羌虏坐大,其故在将不知兵。此篇则讥士大夫惟图苟安,欲弃边委寇。盖内外无人,国将不国,此节信所以独排惑议,思救边民于水火者也。
èr yán tiě lùn dì guǎng piān yún:" wáng zhě bāo hán bìng fù, pǔ ài wú sī, bù wéi jìn zhòng shī, bù wéi yuǎn yí ēn."
〔二〕盐铁论地广篇云:“王者包含幷覆,普爱无私,不为近重施,不为远遗恩。”
sān" gòng" yì lín zuò" tóng". yì xì cí shàng chuán yún:" jí xiōng yǔ mín tóng huàn."
〔三〕“共”意林作“同”。易系辞上传云:“吉凶与民同患。”
sì hàn shū dù zhōu chuán dù qīn duì cè yún:" kè jǐ jiù yì, shù yǐ jí rén."
〔四〕汉书杜周传杜钦对策云:“克己就义,恕以及人。”
wǔ hàn shū lù wēn shū chuán yún:" ài mín rú chì zǐ." àn chuán yún:" wén dì yǒng sī zhì dé, yǐ chéng tiān xīn, chóng rén yì, shěng xíng fá, tōng guān liáng, yī yuǎn jìn, jìng xián rú dà bīn, ài mín rú chì zǐ, nèi shù qíng zhī suǒ ān, ér shī zhī yú hǎi nèi. shì yǐ líng yǔ kōng xū, tiān xià tài píng." cǐ jié dà zhǐ běn yú bǐ.
〔五〕汉书路温舒传云:“爱民如赤子。”按传云:“文帝永思至德,以承天心,崇仁义,省刑罚,通关梁,一远近,敬贤如大宾,爱民如赤子,内恕情之所安,而施之于海内。是以囹圄空虚,天下太平。”此节大恉本于彼。
liù yán tiě lùn xíng dé piān yún:" yǒu sī zhì zhī, ruò jiù làn pū jiāo."
〔六〕盐铁论刑德篇云:“有司治之,若救烂扑焦。”
wǎng zhě qiāng lǔ bèi pàn, shǐ zì liáng bìng, yán jí sī lì, dōng huò zhào wèi, xī chāo shǔ hàn, wǔ zhōu cán pò, liù jùn xuē jī, zhōu huí qiān lǐ, yě wú jié yí yī, kòu chāo huò hài, zhòu yè bù zhǐ, bǎi xìng miè méi, rì yuè jiāo jǐn èr. ér nèi jùn zhī shì sān bù bèi yāng zhě, xián yún dāng qiě fàng zòng sì, yǐ dài tiān shí wǔ. yòng yì ruò cǐ, qǐ rén xīn zāi liù!
往者羌虏背叛,始自凉、幷,延及司隶,东祸赵、魏,西钞蜀、汉,五州残破,六郡削迹,周回千里,野无孑遗〔一〕,寇钞祸害,昼夜不止,百姓灭没,日月焦尽〔二〕。而内郡之士〔三〕不被殃者,咸云当且放纵〔四〕,以待天时〔五〕。用意若此,岂人心哉〔六〕!
yī shī yún hàn yún:" mǐ yǒu jié yí."
〔一〕诗云汉云:“靡有孑遗。”
èr huái nán zǐ bīng lüè xùn yún:" yǒng gǎn qīng dí, jí ruò miè méi." xún zǐ yì bīng piān yún:" ruò fù shuǐ huǒ, rù yān jiāo méi ěr." shuō wén yún:", huǒ suǒ shāng yě. huò shěng zuò., huǒ yú yě."" jǐn" yǔ"" tóng. shī sāng róu:" jù huò yǐ jìn", zhèng jiān yún:" zāi yú yuē jìn." shì wén:' jìn, běn yì zuò" jǐn".'
〔二〕淮南子兵略训云:“勇敢轻敌,疾若灭没。”荀子议兵篇云:“若赴水火,入焉焦没耳。”说文云:“●,火所伤也。或省作●。●,火余也。”“尽”与“●”同。诗桑柔:“具祸以烬”,郑笺云:“灾余曰烬。”释文:‘烬,本亦作“尽”。’
sān hàn shū xuān dì jì běn shǐ yuán nián zhào:" nèi jùn guó jǔ wén xué gāo dì", wéi zhāo yuē:" zhōng guó wèi nèi jùn, yuán biān yǒu yí dí zhàng sāi zhě wèi wài jùn."
〔三〕汉书宣帝纪本始元年诏:“内郡国举文学高第”,韦昭曰:“中国为内郡,缘边有夷狄障塞者为外郡。”
sì hòu hàn shū wū huán chuán bān biāo shàng yán:" wū huán tiān xìng qīng xiá, hǎo wèi kòu zéi, ruò jiǔ fàng zòng ér wú zǒng lǐng zhě, bì fù qīn lüè jū rén."
〔四〕后汉书乌桓传班彪上言:“乌桓天性轻黠,好为寇贼,若久放纵而无总领者,必复侵掠居人。”
wǔ yuè yǔ:' fàn lǐ yuē:" tiān shí bù zuò, fú wéi rén kè." wéi zhāo zhù:" wèi tiān shí lì hài zāi biàn zhī yīng." hàn shū zhào chōng guó chuán xuān dì chì ràng chōng guó yún:" jīn wǔ xīng chū dōng fāng, zhōng guó dà lì, mán yí dà bài. tài bái chū gāo, yòng bīng shēn rù, gǎn zhàn zhě jí, fú gǎn zhàn zhě xiōng. jiāng jūn jí zhuāng, yīn tiān shí, zhū bú yì, wàn xià bì quán." hòu hàn shū wáng chāng chuán yún:" zhǎn zhuǎn zhōng shān, lái wǎng yān zhào, yǐ xū tiān shí." zhāng huái zhù:" xū, dài yě."'
〔五〕越语:‘范蠡曰:“天时不作,弗为人客。”韦昭注:“谓天时利害灾变之应。”汉书赵充国传宣帝敕让充国云:“今五星出东方,中国大利,蛮夷大败。太白出高,用兵深入,敢战者吉,弗敢战者凶。将军急装,因天时,诛不义,万下必全。”后汉书王昌传云:“展转中山,来往燕、赵,以须天时。”章怀注:“须,待也。”’
liù hàn shū xuān dì jì dì jié sì nián zhào yuē:" hé yòng xīn nì rén dào yě?"
〔六〕汉书宣帝纪地节四年诏曰:“何用心逆人道也?”
qián qiāng shǐ fǎn, gōng qīng shī yǐn xián yù juān qì liáng zhōu, què bǎo sān fǔ yī, cháo tíng bù tīng. hòu qiāng suì qīn èr, ér lùn zhě duō hèn bù cóng huò sān yì. yú qiè xiào zhī, suǒ wèi gòu yì huǐ, bù gòu yì yǒu huǐ zhě ěr sì, wèi shǐ shí biàn zhī lǐ. dì wǔ wú biān, wú biān wáng guó. shì gù shī liáng zhōu, zé sān fǔ wèi biān sān fǔ nèi rù, zé hóng nóng wèi biān hóng nóng nèi rù, zé luò yáng wèi biān. tuī cǐ yǐ xiāng kuàng, suī jǐn dōng hǎi yóu yǒu biān yě liù. jīn bù lì wǔ yǐ zhū lǔ qī, xuǎn cái yǐ quán jìng bā, ér yún biān bù kě shǒu, yù xiān zì gē, shì kòu dí, bù yì huò hū jiǔ!
前羌始反,公卿师尹咸欲捐弃凉州,却保三辅〔一〕,朝廷不听。后羌遂侵〔二〕,而论者多恨不从惑〔三〕议。余窃笑之,所谓媾亦悔,不媾亦有悔者尔〔四〕,未始识变之理。地〔五〕无边,无边亡国。是故失凉州,则三辅为边;三辅内入,则弘农为边;弘农内入,则洛阳为边。推此以相况,虽尽东海犹有边也〔六〕。今不厉武以诛虏〔七〕,选材以全境〔八〕,而云边不可守,欲先自割,示●寇敌,不亦惑乎〔九〕!
yī hàn shū bǎi guān gōng qīng biǎo yún:" yòu fú fēng yǔ zuǒ féng yì jīng zhào yǐn shì wèi sān fǔ." fú qián yuē:" jiē zhì zài cháng ān zhōng."
〔一〕汉书百官公卿表云:“右扶风与左冯翊、京兆尹是为三辅。”服虔曰:“皆治在长安中。”
èr" qīn" xià yǒu tuō zì.
〔二〕“侵”下有脱字。
sān" huò" yí" huò". duó àn: zhū dà chén zhī yì shén bèi, zì zhī zhě guān zhī, zé wèi huò yì, gù qiè xiào zhī." huò" zì bù wù.
〔三〕“惑”疑“或”。○铎按:诸大臣之议甚悖,自知者观之,则为惑议,故窃笑之。“惑”字不误。
sì qín cè yún:' sān guó gōng qín, qín wáng yù gē hé dōng ér jiǎng. gōng zǐ chí yuē:" jiǎng yì huǐ, bù jiǎng yì huǐ."' gāo yòu zhù:" jiǎng, chéng yě." jiǎng gòu gǔ zì tōng.
〔四〕秦策云:‘三国攻秦,秦王欲割河东而讲。公子池曰:“讲亦悔,不讲亦悔。”’高诱注:“讲,成也。”讲、媾古字通。
wǔ" dì" xià tuō" bù kě" èr zì.
〔五〕“地”下脱“不可”二字。
liù hòu hàn shū páng cān chuán yún:' yǒng chū yuán nián, liáng zhōu xiān líng zhǒng qiāng fǎn pàn, qiǎn chē qí jiāng jūn dèng zhì tǎo zhī. cān shàng shū yuē:" wàn lǐ yùn liáng, yuǎn jiù qiāng róng, bù ruò zǒng bīng yǎng zhòng, yǐ dài qí pí. chē qí jiāng jūn zhì yí qiě zhèn lǚ, liú zhēng xī xiào wèi rèn shàng shǐ dū liáng zhōu shì mín, zhuǎn jū sān fǔ." sì nián, qiāng kòu zhuǎn shèng, bīng fèi rì guǎng, cān zòu jì yú dèng zhì yuē:" cān qián shù yán yí qì xī yù, nǎi wèi xī zhōu shì dài fū suǒ xiào, guǒ pò liáng zhōu, huò luàn zhì jīn. shàn wèi guó zhě, wù huái qí nèi, bù qiú wài lì wù fù qí mín, bù tān guǎng tǔ. sān fǔ shān yuán kuàng yuǎn, mín shù xī shū, gù xiàn qiū chéng. kě jū zhě duō. jīn yí xǐ biān jùn bù néng zì cún zhě rù jū zhū líng, tián shù gù xiàn, gū chéng jué jùn, yǐ quán xǐ zhī."' yòu yú xǔ chuán yún:' yǒng chū sì nián, qiāng hú fǎn luàn, cán pò bìng liáng. dà jiàng jūn dèng zhì yǐ jūn yì fāng fèi, shì bù xiāng shàn, yù qì liáng zhōu, yì zhě xián tóng. xǔ wén zhī, nǎi shuō lǐ xiū yuē:" xiān dì kāi tuò tǔ yǔ, qú láo hòu dìng, ér jīn dàn xiǎo fèi, jǔ ér qì zhī. liáng zhōu jì qì, jí yǐ sān fǔ wèi sāi sān fǔ wèi sāi, zé yuán líng dān wài. cǐ bù kě zhī shèn zhě yě."' jié xìn suǒ yán yǔ xǔ hé. cān chuán" xī zhōu shì dài fū" gài jí zhǐ jié xìn zhū rén.
〔六〕后汉书庞参传云:‘永初元年,凉州先零种羌反叛,遣车骑将军邓骘讨之。参上书曰:“万里运粮,远就羌戎,不若总兵养众,以待其疲。车骑将军骘宜且振旅,留征西校尉任尚使督凉州士民,转居三辅。”四年,羌寇转盛,兵费日广,参奏记于邓骘曰:“参前数言宜弃西域,乃为西州士大夫所笑,果破凉州,祸乱至今。善为国者,务怀其内,不求外利;务富其民,不贪广土。三辅山原旷远,民庶稀疏,故县丘城。可居者多。今宜徙边郡不能自存者入居诸陵,田戍故县,孤城绝郡,以权徙之。”’又虞诩传云:‘永初四年,羌胡反乱,残破幷、凉。大将军邓骘以军役方费,事不相赡,欲弃凉州,议者咸同。诩闻之,乃说李修曰:“先帝开拓土宇,劬劳后定,而今惮小费,举而弃之。凉州既弃,即以三辅为塞;三辅为塞,则园陵单外。此不可之甚者也。”’节信所言与诩合。参传“西州士大夫”盖即指节信诸人。
qī yì zhōu shū fēng bǎo jiě yún:" jìng zhào lì wǔ." dà wǔ jiě yún:" wǔ lì yǐ yǒng."
〔七〕逸周书酆保解云:“静兆厉武。”大武解云:“武厉以勇。”
bā hàn shū wáng jiā chuán yún:" jīn zhī jùn shǒu zhòng yú gǔ zhū hóu. wǎng zhě zhì xuǎn xián cái."
〔八〕汉书王嘉传云:“今之郡守重于古诸侯。往者致选贤材。”
jiǔ" shì" zì jiù tuō, sūn shì yù bǔ. àn shuō wén:", ruò yě." zhào cè:' yú qīng yuē:" zuò ér gē dì, zì ruò yǐ qiáng qín." yòu yún:" gē dì yǐ hé, shì bù yì dà shì tiān xià ruò hū?"' shǐ jì lián pō lìn xiàng rú chuán yì yún:" wáng bù xíng, shì zhào ruò qiě qiè yě."
〔九〕“示”字旧脱,孙侍御补。按说文:“●,弱也。”赵策:‘虞卿曰:“坐而割地,自弱以强秦。”又云:“割地以和,是不亦大示天下弱乎?”’史记廉颇蔺相如传亦云:“王不行,示赵弱且怯也。”
xī lè yì yǐ tuán tuán zhī xiǎo yàn yī, pò miè qiáng qí, wēi zhèn tiān xià, zhēn kě wèi liáng jiàng yǐ èr. rán jí mò dài fū yǐ gū chéng dú shǒu, liù nián bù xià, jìng wán qí mín. tián dān shuài qióng zú wǔ qiān, jī zǒu qí jié, fù qí qī shí yú chéng, kě wèi shàn yòng bīng yǐ sān. wéi liáo jǔ lián nián, zhōng bù néng bá sì. cǐ jiē yǐ zhì qiáng gōng zhì ruò, yǐ shàng zhì tú xià yú wǔ, ér yóu bù néng kè zhě hé yě? yuē: gōng cháng bù zú, ér shǒu héng yǒu yú yě liù. qián rì zhū jùn, jiē jù liè chéng ér yōng dà zhòng. qiāng lǔ zhī zhì, fēi nǎi lè yì tián dān yě jùn xiàn zhī è, wèi ruò liáo jǔ jí mò yě. rán jiē bù kěn zhuān xīn jiān shǒu qī, ér fǎn qiáng qū jié qí mín, juān qì cāng kù, bèi chéng yì zǒu bā. yóu cǐ guān zhī, fēi kǔ chéng fá liáng yě, dàn kǔ jiāng bù shí ěr.
昔乐毅以慱慱之小燕〔一〕,破灭强齐,威震天下,真可谓良将矣〔二〕。然即墨大夫以孤城独守,六年不下,竟完其民。田单帅穷卒五千,击走骑劫,复齐七十余城,可谓善用兵矣〔三〕。围聊、莒连年,终不能拔〔四〕。此皆以至强攻至弱,以上智图下愚〔五〕,而犹不能克者何也?曰:攻常不足,而守恒有余也〔六〕。前日诸郡,皆据列城而拥大众。羌虏之智,非乃乐毅、田单也;郡县之阨,未若聊、莒、即墨也。然皆不肯专心坚守〔七〕,而反强驱劫其民,捐弃仓库,背城邑走〔八〕。由此观之,非苦城乏粮也,但苦将不食尔。
yī àn qí cè diāo bó yún:" ān píng jūn yǐ zhuì zhuì zhī jí mò, sān lǐ zhī chéng, wǔ lǐ zhī guō, bì zú qī qiān, qín qí sī mǎ, ér fǎn qiān lǐ zhī qí."" tuán tuán" jí" zhuì zhuì" zhī wù. zhuāng zi qí wù lùn yún:" xiǎo kǒng zhuì zhuì", shì qí yì yǐ. hàn shū jiǎ juān zhī chuán lùn zhū yún:" zhuān zhuān dú jū yī hǎi zhī zhōng."" zhuān zhuān" yǔ" zhuì zhuì" tóng. yán shī gǔ zhù:'" zhuān" yǔ" zhuān" tóng." zhuān zhuān" yóu" qū qū", yī yuē huán mào.' qí shuō fēi yě.
〔一〕按齐策貂勃云:“安平君以惴惴之即墨,三里之城,五里之郭,敝卒七千,禽其司马,而反千里之齐。”“慱慱”即“惴惴”之误。庄子齐物论云:“小恐惴惴”,是其义已。汉书贾捐之传论珠■云:“颛颛独居一海之中。”“颛颛”与“惴惴”同。颜师古注:‘“颛”与“专”同。“专专”犹“区区”,一曰圜貌。’其说非也。
èr shì jiàn shǐ jì lè yì chuán.
〔二〕事见史记乐毅传。
sān shì jiàn shǐ jì tián dān chuán. jiù zuò" tián dān shī qióng, lǜ wǔ qiān qí, jī zǒu què", jù dān chuán gǎi. chuán yún:" yí shā qí jié." zì xù yún:" tián dān yòng jí mò pò zǒu qí jié."
〔三〕事见史记田单传。旧作“田单师穷,率五千骑,击走却”,据单传改。传云:“夷杀骑劫。”自序云:“田单用即墨破走骑劫。”
sì shǐ jì lǔ zhòng lián chuán yún:" tián dān gōng liáo chéng, suì yú, shì zú duō sǐ, ér liáo chéng bù xià." cǐ wén" liáo jǔ", dàng zuò" liáo chéng", jǔ wèi cháng jiàng yàn yě.
〔四〕史记鲁仲连传云:“田单攻聊城,岁余,士卒多死,而聊城不下。”此文“聊、莒”,当作“聊城”,莒未尝降燕也。
wǔ lún yǔ yún:" wéi shàng zhī yǔ xià yú bù yí."
〔五〕论语云:“唯上知与下愚不移。”
liù hàn shū zhào chōng guó chuán yún:" chén wén bīng fǎ, gōng bù zú zhě shǒu yǒu yú." hòu hàn shū féng yì chuán yún:" fū gōng zhě bù zú, shǒu zhě yǒu yú." zhāng huái zhù:" sūn zǐ bīng fǎ zhī wén." àn sūn zi jūn xíng piān yún:" shǒu zé bù zú, gōng zé yǒu yú."
〔六〕汉书赵充国传云:“臣闻兵法,攻不足者守有余。”后汉书冯异传云:“夫攻者不足,守者有余。”章怀注:“孙子兵法之文。”按孙子军形篇云:“守则不足,攻则有余。”
qī zhāo niàn qī nián zuǒ zhuàn yún:" yǒu jiān shǒu zhī xīn."
〔七〕昭廿七年左传云:“有坚守之心。”
bā xiáng shí biān piān zhù.
〔八〕详实边篇注。
zhé chōng ān mín, yào zài rèn xián, bù zài cù jìng yī. qí wèi què shǒu, guó bù yǐ ān. zǐ yīng zì xuē, qín bù yǐ zài. wǔ huáng dì rǎng yí tuò jìng èr, miàn shù qiān lǐ, dōng kāi lè làng sān, xī zhì dùn huáng sì, nán yú jiāo zhǐ wǔ, běi zhù shuò fāng liù, zú dìng nán yuè qī, zhū zhǎn dà yuān bā, wǔ jūn suǒ xiàng jiǔ, wú bù yí miè yī. jīn lǔ jìn fā fēng jī zhī nèi yī yī, ér bù néng qín, yì zì tòng yī èr ěr, fēi yǒu biān zhī guò yě. chún wáng chǐ hán, tǐ shāng xīn tòng yī sān, bì rán zhī shì, yòu hé yí yān? yī sì jūn zǐ jiàn jī yī wǔ, kuàng yǐ zhe hū?
折冲安民,要在任贤,不在促境〔一〕。齐、魏却守,国不以安。子婴自削,秦不以在。武皇帝攘夷柝境〔二〕,面数千里,东开乐浪〔三〕,西置炖煌〔四〕,南踰交趾〔五〕,北筑朔方〔六〕,卒定南越〔七〕,诛斩大宛〔八〕,武军所向〔九〕,无不夷灭〔一0〕。今虏近发封畿之内〔一一〕,而不能擒,亦自痛〔一二〕尔,非有边之过也。唇亡齿寒,体伤心痛〔一三〕,必然之事,又何疑焉?〔一四〕君子见机〔一五〕,况已着乎?
yī hòu hàn shū xī yù chuán, yán guāng èr nián, dūn huáng tài shǒu zhāng dāng shàng shū chén sān cè, qí xià jì wèi" yí qì jiāo hé chéng, shōu shàn shàn děng xī rù sāi". shàng shū chén zhōng shàng shū, yǐ wéi" cù guó jiǎn tǔ, jīng yǒu míng jiè. dūn huáng yí zhì xiào wèi, àn jiù zēng sì jùn tún bīng, yǐ xī fǔ zhū guó, shù zú zhé chōng wàn lǐ". yì yǔ cǐ tóng.
〔一〕后汉书西域传,延光二年,敦煌太守张珰上书陈三策,其下计谓“宜弃交河城,收鄯善等悉入塞”。尚书陈忠上疏,以为“蹙国减土,经有明诫。敦煌宜置校尉,按旧增四郡屯兵,以西抚诸国,庶足折冲万里”。意与此同。
èr" tuò" jiù cóng shǒu zuò. àn huái nán zǐ yuán dào xùn yún:" kuò sì fāng, tuò bā jí." gāo yòu zhù:" tuò, kāi yě." gǔ yì shěng zuò" chì". hàn shū wǔ wǔ zǐ chuán yàn wáng dàn shàng shū yún:" xiào wǔ huáng dì, wēi wǔ yáng yì, yuǎn fāng zhí bǎo ér cháo, zēng jùn shù shí, chì dì qiě bèi." wéi xián hòu xuán chéng chuán yún:" xiào wǔ huáng dì, chì dì yuǎn jìng, qǐ shí yú jùn." xiōng nú chuán yún:" xiào wǔ shì chū shī zhēng fá, chì duó cǐ dì, rǎng zhī yú mù běi." yán shī gǔ zhù bìng yún:" chì, kāi yě." dì lǐ zhì yún:" wǔ dì rǎng què hú yuè, kāi dì chì jìng." xià hóu shèng chuán yún:" xiào wǔ huáng dì kuò dì chì jìng, lì jùn xiàn." yòu yún:" wǔ dì yǒu rǎng sì yí guǎng tǔ chì jìng zhī gōng."" chì jìng" jí" tuò jìng", zì yì jiè" tà". hòu hàn shū fù xiè chuán yún:" shì zōng tà jìng, liè zhì sì jùn." wén yuàn chuán dù dǔ lùn dōu fù yún:" xiào wǔ tà dì wàn lǐ, wēi zhèn bā huāng, zhào zhì sì jùn, jù shǒu dūn huáng." xiān bēi chuán cài yōng yì yún:" shì zōng shén wǔ, jiàng shuài liáng měng, cái fù chōng shí, suǒ tà guǎng yuǎn."
〔二〕“柝”旧从手作。按淮南子原道训云:“廓四方,柝八极。”高诱注:“柝,开也。”古亦省作“斥”。汉书武五子传燕王旦上书云:“孝武皇帝,威武洋溢,远方执宝而朝,增郡数十,斥地且倍。”韦贤后玄成传云:“孝武皇帝,斥地远境,起十余郡。”匈奴传云:“孝武世出师征伐,斥夺此地,攘之于幕北。”颜师古注并云:“斥,开也。”地理志云:“武帝攘却胡、越,开地斥境。”夏侯胜传云:“孝武皇帝廓地斥境,立郡县。”又云:“武帝有攘四夷广土斥境之功。”“斥境”即“柝境”,字亦借“拓”。后汉书傅燮传云:“世宗拓境,列置四郡。”文苑传杜笃论都赋云:“孝武拓地万里,威震八荒,肇置四郡,据守敦煌。”鲜卑传蔡邕议云:“世宗神武,将帅良猛,财赋充实,所拓广远。”
sān hàn shū wǔ dì jì. zài yuán fēng sān nián. duó àn: chéng běn é" luò làng".
〔三〕汉书武帝纪。在元封三年。○铎按:程本讹“洛浪”。
sì yuán dǐng liù nián.
〔四〕元鼎六年。
wǔ jí dìng nán yuè yě." zhǐ" jì zuò" zhǐ", dì lǐ zhì zuò" zhǐ". hòu hàn shū guāng wǔ dì jì jiàn wǔ wǔ nián zhāng huái zhù yún:'" zhǐ" yǔ" zhǐ" tóng, gǔ zì tōng. yīng shào hàn guān yí yuē:" shǐ kāi běi fāng, suì jiāo yú nán, wèi zǐ sūn jī zhǐ yě."'
〔五〕即定南越也。“趾”纪作“址”,地理志作“趾”。后汉书光武帝纪建武五年章怀注云:‘“址”与“趾”同,古字通。应劭汉官仪曰:“始开北方,遂交于南,为子孙基址也。”’
liù yuán shuò èr nián.
〔六〕元朔二年。
qī yuán dǐng liù nián.
〔七〕元鼎六年。
bā tài chū sì nián.
〔八〕太初四年。
jiǔ xuān shí èr nián zuǒ zhuàn:' pān dǎng yuē:" jūn hé zhù wǔ jūn?"' dù zhù:" zhù jūn yíng yǐ zhāng wǔ gōng." hòu hàn shū kuí xiāo chuán tǎo wáng mǎng xí yún:" yǒu bù cóng mìng, wǔ jūn píng zhī."
〔九〕宣十二年左传:‘潘党曰:“君盍筑武军?”’杜注:“筑军营以章武功。”后汉书隗嚣传讨王莽檄云:“有不从命,武军平之。”
yī hàn shū wǔ wǔ zǐ zhuàn zàn yún:" shī xíng sān shí nián, bīng suǒ zhū tú yí miè, sǐ zhě bù kě shèng shǔ." méi fú chuán yún:" zhì yú yí miè", yán shī gǔ zhù:" yí, píng yě. wèi píng chú zhī yě."
〔一0〕汉书武五子传赞云:“师行三十年,兵所诛屠夷灭,死者不可胜数。”梅福传云:“至于夷灭”,颜师古注:“夷,平也。谓平除之也。”
yī yī shǐ jì wén dì jì hòu èr nián zhào yuē:" fēng jī zhī nèi, qín láo bù chǔ."
〔一一〕史记文帝纪后二年诏曰:“封畿之内,勤劳不处。”
yī èr" tòng" yí" bìng". duó àn: shè xià" tòng" zì ér wù.
〔一二〕“痛”疑“病”。○铎按:涉下“痛”字而误。
yī sān yán tiě lùn zhū qín piān yún:" zhōng guó yǔ biān jìng, yóu zhī tǐ yǔ fù xīn yě. fū jī fū hán yú wài, fù cháng jí yú nèi, nèi wài zhī xiāng láo, fēi xiāng wèi zhù yě, chún wáng zé chǐ hán, zhī tǐ shāng ér xīn cǎn dá. gù wú shǒu zú zé zhī tǐ fèi, wú biān jìng zé nèi guó hài." àn" chún wáng chǐ hán" běn xī wǔ nián zuǒ zhuàn.
〔一三〕盐铁论诛秦篇云:“中国与边境,犹支体与腹心也。夫肌肤寒于外,腹肠疾于内,内外之相劳,非相为助也,唇亡则齿寒,支体伤而心憯怛。故无手足则支体废,无边境则内国害。”按“唇亡齿寒”本僖五年左传。
yī sì yàn cè yún:" zài bì rán zhī wù, yǐ chéng suǒ yù, wáng hé yí yān?"
〔一四〕燕策云:“在必然之物,以成所欲,王何疑焉?”
yī wǔ yì xì cí xià chuán." jī" wáng bì běn zuò" jǐ". duó àn: jǐ, wēi yě. gù xià yún" kuàng yǐ zhe hū?" zuò" jī" zhě, jiè zì.
〔一五〕易系辞下传。“机”王弼本作“几”。○铎按:几,微也。故下云“况已着乎?”作“机”者,借字。
nǎi zhě yī, biān hài zhèn rú léi tíng, hè rú rì yuè èr, ér tán zhě jiē huì zhī, yuē biāo bìng qiè dào sān. jiān jiān shàn jìng, bǐ jūn zǐ dài sì, yù lìng cháo tíng yǐ kòu wèi xiǎo, ér bù zǎo yōu, hài nǎi zhì cǐ, shàng bù yù jiù. yàn yuē wǔ:" tòng bù zháo shēn yán rěn zhī, qián bù chū jiā yán yǔ zhī." jiǎ shǐ gōng qīng zǐ dì yǒu bèi qiāng huò, zhāo xī qiè jí rú biān mín zhě, zé jìng yán dāng zhū qiāng yǐ.
乃者〔一〕,边害震如雷霆,赫如日月〔二〕,而谈者皆讳之,曰猋幷窃盗〔三〕。浅浅善靖,俾君子怠〔四〕,欲令朝廷以寇为小,而不蚤忧,害乃至此,尚不欲救。谚曰〔五〕:“痛不着身言忍之,钱不出家言与之。”假使公卿子弟有被羌祸,朝夕切急如边民者,则竞言当诛羌矣。
yī hàn shū cáo cān chuán yán shī gǔ zhù yún:'" nǎi zhě" yóu yán" nǎng zhě".'
〔一〕汉书曹参传颜师古注云:‘“乃者”犹言“曩者”。’
èr shī cháng wǔ yún:" zhèn jīng xú fāng, rú léi rú tíng." hòu hàn shū fàn shēng chuán shēng zòu jì wáng yì yún:" jīn tiān xià zhī shì, zhāo zhāo yú rì yuè, zhèn zhèn yú léi tíng."
〔二〕诗常武云:“震惊徐方,如雷如霆。”后汉书范升传升奏记王邑云:“今天下之事,昭昭于日月,震震于雷霆。”
sān" biāo" jiù zuò" yàn". àn shuō wén yún:" biāo, quǎn zǒu mào. cóng sān quǎn."" biāo bìng qiè dào", yóu shǐ jì shū sūn tōng chuán yún" shǔ qiè gǒu dào" yě. wáng xiān shēng yún:'" biāo bìng" dàng shì" quǎn yáng" zhī wù. hàn shū wáng mǎng chuán yán yóu yún:" jī hán, qún dào quǎn yáng xiāng jù yě." hòu hàn jì ān dì yǒng chū sì nián:" yú xǔ qiān zhāo gē zhǎng. shí zhāo gē duō dào zéi, mǎ léng yōu zhī." xǔ yuē:" cǐ zéi quǎn yáng xiāng jù, yǐ qiú wēn bǎo ěr. míng fǔ wú yǐ wéi yōu."'
〔三〕“猋”旧作“焱”。按说文云:“猋,犬走貌。从三犬。”“猋幷窃盗”,犹史记叔孙通传云“鼠窃狗盗”也。王先生云:‘“猋幷”当是“犬羊”之误。汉书王莽传严尤云:“饥寒,群盗犬羊相聚也。”后汉纪安帝永初四年:“虞诩迁朝歌长。时朝歌多盗贼,马棱忧之。”诩曰:“此贼犬羊相聚,以求温饱耳。明府无以为忧。”’
sì shū qín shì yún:" wéi jié jié shàn piǎn yán, bǐ jūn zǐ yì cí." wén shí èr nián gōng yáng zhuàn zuò" wéi jiàn jiàn shàn jìng yán". hàn shū lǐ xún chuán yún:" qín mù gōng shuō jiàn jiàn zhī yán." yán tiě lùn guó bìng piān yì yún:" jiàn jiàn zhě zéi yě." lùn fěi piān yòu yún:" jí xiǎo rén jiān jiān miàn cóng." àn zhuāng zi zài yòu piān:" ér nìng rén zhī xīn jiǎn jiǎn zhě", shì wén yǐn lǐ zé zhù yún:" jiǎn jiǎn, qiǎn duǎn mào." jiǎn jiǎn jiān jiān bìng yǔ" jiàn jiàn" tóng." bǐ jūn zǐ dài" yì jiàn shǐ jì sān wáng shì jiā qí wáng cè wén. duó àn: cǐ suǒ yǐn yǔ gōng yáng zhuàn hé, jiē yòng jīn wén shàng shū. shuō jiàn chén qiáo cōng jīn wén shàng shū jīng shuō kǎo juàn sān shí yī. wěi gǔ wén" dài" zuò" cí" zhě," cí" zì zhòu wén zuò"?", cóng" tái", chuán xiě suì wù wèi" cí". shuō jiàn wáng míng shèng shàng shū hòu àn juàn èr shí jiǔ.
〔四〕书秦誓云:“惟截截善谝言,俾君子易辞。”文十二年公羊传作“惟諓諓善靖言”。汉书李寻传云:“秦穆公说諓諓之言。”盐铁论国病篇亦云:“諓諓者贼也。”论诽篇又云:“疾小人浅浅面从。”按庄子在宥篇:“而佞人之心翦翦者”,释文引李赜注云:“翦翦,浅短貌。”翦翦、浅浅并与“諓諓”同。“俾君子怠”亦见史记三王世家齐王策文。○铎按:此所引与公羊传合,皆用今文尚书。说见陈乔枞今文尚书经说考卷三十一。伪古文“怠”作“辞”者,“辞”字籀文作“?”,从“台”,传写遂误为“辞”。说见王鸣盛尚书后案卷二十九。
wǔ" yàn" zì jiù tuō, jù yù lǎn bā bǎi sà liù bǔ.
〔五〕“谚”字旧脱,据御览八百卅六补。
jīn gǒu yǐ jǐ wú cǎn dá yuān tòng yī, gù duān zuò xiāng réng èr, yòu bù míng xiū shǒu yù zhī bèi sān, táo táo xián dàn sì, wò wěi tiān wǔ. qiāng dú wǎng lái liù, shēn rù duō shā qī, jǐ nǎi lù lù bā, xiāng jiāng yì quē, xié cí lǐ xiè jiǔ, tuì yún zhuàng yī, huì zuò cháo táng yī yī, zé wú yōu guó āi mín kěn cè zhī chéng yī èr, gǒu zhuǎn xiāng gù wàng, mò kěn wéi zhǐ yī sān, rì yàn shí yí, yì wú suǒ dìng yī sì, jǐ qiě xū hòu yī wǔ. hòu dé xiǎo ān yī liù, zé tián rán qì wàng. xún shí zhī xián, lǔ fù wéi hài, jūn shū jiāo chí, yǔ xí xiá zhì yī qī, nǎi fù zhēng zhōng rú qián yī bā. ruò cǐ yǐ lái, chū rù jiǔ zài, shù yuē shì zāng, fù chū wèi è yī jiǔ, huái huái kuì kuì èr, dāng hé zhōng jí! chūn qiū jī" zhèng qì qí shī" èr yī, kuàng qì rén hū? yī rén xū jiē, wáng dào wèi kuī èr èr, kuàng bǎi wàn zhī zhòng, jiào hào kū qì èr sān, gǎn tiān xīn hū?
今苟以己无惨怛冤痛〔一〕,故端坐相仍〔二〕,又不明修守御之备〔三〕,陶陶闲澹〔四〕,卧委天□〔五〕。羌独往来〔六〕,深入多杀〔七〕,己乃陆陆〔八〕,相将诣阙,谐辞礼谢〔九〕,退云状〔一0〕,会坐朝堂〔一一〕,则无忧国哀民恳恻之诚〔一二〕,苟转相顾望,莫肯违止〔一三〕,日晏时移,议无所定〔一四〕,己且须后〔一五〕。后得小安〔一六〕,则恬然弃忘。旬时之闲,虏复为害,军书交驰,羽檄狎至〔一七〕,乃复怔忪如前〔一八〕。若此以来,出入九载,庶曰式臧,覆出为恶〔一九〕,徊徊溃溃〔二0〕,当何终极!春秋讥“郑弃其师”〔二一〕,况弃人乎?一人吁嗟,王道为亏〔二二〕,况百万之众,叫号哭泣〔二三〕,感天心乎?
yī hàn shū yuán dì jì chū yuán èr nián zhào yuē:" cǎn dá yú xīn", yán shī gǔ zhù:" cǎn, tòng yě dá, dào yě."
〔一〕汉书元帝纪初元二年诏曰:“惨怛于心”,颜师古注:“惨,痛也;怛,悼也。”
èr yán tiě lùn jìn gēng piān yún:" duān zuò ér mín háo." àn" duān zuò" yóu yán" ān zuò" yě. wú zhì yú fān chuán sūn cè yún:" duān zuò yì yì." zhū gě kè chuán yún:" duān zuò shǐ lǎo." jìn shū dōng hǎi wáng yuè chuán yún:" duān zuò jīng niǎn, yǐ shī jù huì."
〔二〕盐铁论禁耕篇云:“端坐而民豪。”按“端坐”犹言“安坐”也。吴志虞翻传孙策云:“端坐悒悒。”诸葛恪传云:“端坐使老。”晋书东海王越传云:“端坐京辇,以失据会。”
sān jiù tuō" shǒu" zì, jù biān yì piān bǔ. liù tāo wáng yì piān yún:" xiū gōu qiàn, zhì bì lěi, yǐ bèi shǒu yù." qí yǔ yún:" xiǎo guó zhū hóu, yǒu shǒu yù zhī bèi." shǐ jì qín běn jì yún:" zhèng jūn jǐn xiū shǒu yù bèi."
〔三〕旧脱“守”字,据边议篇补。六韬王翼篇云:“修沟堑,治壁垒,以备守御。”齐语云:“小国诸侯,有守御之备。”史记秦本纪云:“郑君谨修守御备。”
sì shī jūn zǐ yáng yáng máo chuán yún:" táo táo, hé lè mào."
〔四〕诗君子阳阳毛传云:“陶陶,和乐貌。”
wǔ kōng gé chéng běn zuò" tīng", yí fēi. duó àn: chéng běn" tīng" gài" zhí" é.
〔五〕空格程本作“听”,疑非。○铎按:程本“听”盖“职”讹。
liù liù tāo bīng dào piān yún:" fán bīng zhī dào, mò guò hū yī. yī zhě, néng dú wǎng dú lái."
〔六〕六韬兵道篇云:“凡兵之道,莫过乎一。一者,能独往独来。”
qī shǐ jì wú wáng bì chuán yún:" jī fǎn lǔ zhě, shēn rù duō shā wèi gōng."
〔七〕史记吴王濞传云:“击反虏者,深入多杀为功。”
bā hòu hàn shū mǎ yuán chuán yún:" jīn gèng gòng lù lù", zhāng huái zhù:'" lù lù" yóu" lù lù" yě.' àn zhuāng zi yú fù piān:" lù lù ér shòu biàn yú sú." shǐ jì píng yuán jūn chuán:" gōng děng lù lù." hàn shū xiāo hé cáo cān zhuàn zàn:" dāng shí lù lù", yán shī gǔ zhù:'" lù lù" yóu" lù lù".' shuō wén yún:" lù, xíng jǐn lù lù yě., suí cóng yě." lù lù lù lù lù lù lù lù lù lù lù lù bìng tōng.
〔八〕后汉书马援传云:“今更共陆陆”,章怀注:‘“陆陆”犹“碌碌”也。’按庄子渔父篇:“禄禄而受变于俗。”史记平原君传:“公等录录。”汉书萧何曹参传赞:“当时录录”,颜师古注:‘“录录”犹“鹿鹿”。’说文云:“逯,行谨逯逯也。●,随从也。”陆陆、碌碌、禄禄、录录、鹿鹿、逯逯、●●并通。
jiǔ hòu hàn shū qiáo xuán chuán yún:" yì quē xiè zuì."
〔九〕后汉书桥玄传云:“诣阙谢罪。”
yī" zhuàng" shàng dàng tuō" wú" zì." wú zhuàng" zhù jiàn duàn sòng piān.
〔一0〕“状”上当脱“无”字。“无状”注见断讼篇。
yī yī zhōu lǐ kǎo gōng jì jiàng rén:" wài yǒu jiǔ shì", zhèng zhù:" rú jīn zhāo táng, zhū cáo zhì shì chù." shū yún:" zhèng jù hàn fǎ, wèi zhèng cháo zhī zuǒ yòu wèi lú shè zhě yě." àn hòu hàn shí, guó jiā yǒu dà shì, jiē yú cháo táng huì yì. hòu hàn shū dèng zhì chuán yún:" qí yǒu dà yì, jiē yì cháo táng, yǔ gōng qīng cān móu." yuán ān chuán yún:' wǔ wēi tài shǒu mèng yún shàng shū:" běi lǔ jì yǐ hé qīn, ér nán bù fù wǎng chāo lüè, běi chán yú wèi hàn qī zhī, móu yù fàn biān, yí hái qí shēng kǒu yǐ ān wèi zhī." zhào bǎi guān yì cháo táng.' yòu yún:" dòu tài hòu xiōng chē qí jiāng jūn xiàn běi jī xiōng nú, ān yǔ tài wèi sòng yóu sī kōng rèn kuí jí jiǔ qīng yì cháo táng shàng shū jiàn." bān chāo hòu yǒng chuán:" cáo zōng qǐng jī xiōng nú, dèng tài hòu zhào yǒng yì cháo táng huì yì." yīng fèng hòu shào chuán:' zhōng píng èr nián, hàn yáng zéi dōng qīn sān fǔ, huáng fǔ sōng tǎo zhī, qǐng fā wū huán sān qiān rén. běi jūn zhōng hòu zōu jìng shàng yán:" wū huán zhòng ruò, yí kāi mù xiān bēi." shì xià sì fǔ. dà jiàng jūn yuàn hán zhuō yǔ shào xiāng nán fǎn fù. yú shì zhào bǎi guān dà huì cháo táng.' chén qiú chuán:" dòu tài hòu jiāng zàng. cáo jié děng yù bié zàng tài hòu, ér yǐ féng guì rén pèi fù. zhào gōng qīng dà huì cháo táng, lìng zhōng cháng shì zhào zhōng jiān yì." lú zhí chuán:" dǒng zhuō dà huì bǎi guān yú cháo táng, yì yù fèi lì." xiān bēi chuán:" xī píng liù nián, xiān bēi kòu sān biān, xià yù qǐng zhēng yōu zhōu zhū jùn bīng chū sài jī zhī. dà chén duō yǒu bù tóng, nǎi zhào bǎi guān yì cháo táng." jiē qí shì yě.
〔一一〕周礼考工记匠人:“外有九室”,郑注:“如今朝堂,诸曹治事处。”疏云:“郑据汉法,谓正朝之左右为庐舍者也。”按后汉时,国家有大事,皆于朝堂会议。后汉书邓骘传云:“其有大议,皆诣朝堂,与公卿参谋。”袁安传云:‘武威太守孟云上书:“北虏既已和亲,而南部复往抄掠,北单于谓汉欺之,谋欲犯边,宜还其生口以安慰之。”诏百官议朝堂。’又云:“窦太后兄车骑将军宪北击匈奴,安与太尉宋由、司空任隗及九卿诣朝堂上书谏。”班超后勇传:“曹宗请击匈奴,邓太后召勇诣朝堂会议。”应奉后劭传:‘中平二年,汉阳贼东侵三辅,皇甫嵩讨之,请发乌桓三千人。北军中候邹靖上言:“乌桓众弱,宜开募鲜卑。”事下四府。大将军掾韩卓与劭相难反复。于是诏百官大会朝堂。’陈球传:“窦太后将葬。曹节等欲别葬太后,而以冯贵人配祔。诏公卿大会朝堂,令中常侍赵忠监议。”卢植传:“董卓大会百官于朝堂,议欲废立。”鲜卑传:“熹平六年,鲜卑寇三边,夏育请征幽州诸郡兵出塞击之。大臣多有不同,乃召百官议朝堂。”皆其事也。
yī èr hàn shū fù xǐ chuán yún:" zhōng chéng yōu guó." àn hàn shí měi yǐ bù yōu guó zé dà chén. chéng dì jì yǒng shǐ sì nián zhào yuē:" gōng qīng liè hóu qīn shǔ jìn chén, sì fāng suǒ zé, wèi wén xiū shēn zūn lǐ, tóng xīn yōu guó zhě yě." kǒng guāng chuán cè miǎn guāng yún:" jīn xiāng zhèn chū rù sān nián, yōu guó zhī fēng fù wú wén yān." zhū bó chuán zòu fēng shì yán:" chéng xiàng guāng zhì zài zì shǒu, bù néng yōu guó." gài zhào zòu zhī wén xiāng yán rú cǐ.
〔一二〕汉书傅喜传云:“忠诚忧国。”按汉时每以不忧国责大臣。成帝纪永始四年诏曰:“公卿列侯、亲属近臣,四方所则,未闻修身遵礼,同心忧国者也。”孔光传策免光云:“今相朕出入三年,忧国之风复无闻焉。”朱博传奏封事言:“丞相光志在自守,不能忧国。”盖诏奏之文相沿如此。
yī sān" gù wàng" zhù jiàn shù shè piān." zhǐ" dàng zuò" zhèng". hòu hàn shū zhì yùn zi shòu chuán yún:" wéi zhòng zhèng yì, yǐ ān zōng miào." huáng fǔ guī chuán yún:" hù xiāng zhān gù, mò kěn zhèng yán." jiē cǐ yì. dú duàn yún:" qí yǒu yí shì, gōng qīng bǎi guān huì yì. ruò tái gé yǒu suǒ zhèng chǔ, ér dú zhí yì yì zhě, yuē bó yì. bó yì yuē: mǒu guān mǒu jiǎ yì yǐ wéi rú shì, xià yán chén yú gàng, yì yì."" wéi zhèng" jí" bó yì" yě.
〔一三〕“顾望”注见述赦篇。“止”当作“正”。后汉书郅恽子寿传云:“违众正议,以安宗庙。”皇甫规传云:“互相瞻顾,莫肯正言。”皆此意。独断云:“其有疑事,公卿百官会议。若台阁有所正处,而独执异意者,曰驳议。驳议曰:某官某甲议以为如是,下言臣愚戆,议异。”“违正”即“驳议”也。
yī sì hàn shū gōng shèng chuán yún:" rì mù, yì zhě bà."
〔一四〕汉书龚胜传云:“日暮,议者罢。”
yī wǔ lǐ jì xué jì yún:" suī shě zhī kě yě", zhèng zhù:" shě zhī, xū hòu." hàn shū shí huò zhì:" zhào shū qiě xū hòu", hòu hàn shū xún lì wèi sà chuán:" xū hòu zhào shū", yán shī gǔ zhāng huái zhù bìng yún:" xū, dài yě."
〔一五〕礼记学记云:“虽舍之可也”,郑注:“舍之,须后。”汉书食货志:“诏书且须后”,后汉书循吏卫飒传:“须后诏书”,颜师古、章怀注并云:“须,待也。”
yī liù shī mín láo yún:" qì kě xiǎo ān."
〔一六〕诗民劳云:“汔可小安。”
yī qī hàn shū xī fū gōng chuán yún:" jūn shū jiāo chí ér fú còu, yǔ xí zhòng jī ér yā zhì." wén yǐng yuē:' yā, yīn" xiá xí" zhī" xiá".' wén xuǎn lù chuí shí quē míng lǐ shàn zhù yǐn zuò" xiá". xiāng niàn qī nián zuǒ zhuàn yún:" jìn chǔ xiá zhǔ zhū hóu zhī méng", dù zhù:" xiá, gèng yě."
〔一七〕汉书息夫躬传云:“军书交驰而辐凑,羽檄重迹而押至。”文颖曰:‘押,音“狎习”之“狎”。’文选陆倕石阙铭李善注引作“狎”。襄廿七年左传云:“晋、楚狎主诸侯之盟”,杜注:“狎,更也。”
yī bā fāng yán yún:" D zhōng, huáng jù yě. jiāng zhè zhī jiān, fán jiǒng cù bù jù wèi zhī D zhōng."" zhēng zhōng" yǔ" D zhōng" tóng. yù piān yún:" zhēng zhōng, jù mào." duó àn: hàn rén dú" zhōng" rú" zhāng", D zhōng, shuāng shēng.
〔一八〕方言云:“D伀,遑遽也。江、浙之间,凡窘猝怖遽谓之D伀。”“怔忪”与“D伀”同。玉篇云:“怔忪,惧貌。”○铎按:汉人读“伀”如“章”,D伀,双声。
yī jiǔ shī yǔ wú zhèng.
〔一九〕诗雨无正。
èr ěr yǎ shì xùn yún:" méng méng huí huí, hūn yě." shì wén:'" huí huí" běn zuò"".' àn yù piān zuò" huái huái", yǔ cǐ hé. shuō wén yī bù yòu yǐn"". shuō wén wú"" zì, dāng yī cǐ zuò" kuì". jīn ěr yǎ wú" kuì kuì", gài tuō yì yě. duó àn: shuō wén yǐn"", jí ěr yǎ" wēi wēi tuó tuó" zhī yì wén. shuō jiàn mǎ ruì chén máo shī chuán jiān tōng shì juàn sān.
〔二0〕尔雅释训云:“儚儚、洄洄,惛也。”释文:‘“洄洄”本作“●●”。’按玉篇作“徊徊”,与此合。说文衣部又引“●●●●”。说文无“●”字,当依此作“溃”。今尔雅无“溃溃”,盖脱佚也。○铎按:说文引“●●●●”,即尔雅“委委佗佗”之异文。说见马瑞辰毛诗传笺通释卷三。
èr yī mǐn èr nián.
〔二一〕闵二年。
èr èr hòu hàn shū lǔ gōng chuán yún:" yī fū xū jiē, wáng dào wèi kuī." bào yǒng hòu yù chuán yún:" yī rén hū jiē, wáng zhèng wèi kuī." gài dāng shí chéng yǔ yě. xiǎo ěr yǎ guǎng xùn yún:" xū jiē, wū hū yě. yǒu suǒ tàn měi, yǒu suǒ shāng tòng, suí shì yǒu yì yě." cǐ jí shāng tòng zhī yì yǐ.
〔二二〕后汉书鲁恭传云:“一夫吁嗟,王道为亏。”鲍永后昱传云:“一人呼嗟,王政为亏。”盖当时成语也。小尔雅广训云:“吁嗟,呜呼也。有所叹美,有所伤痛,随事有义也。”此即伤痛之义矣。
èr sān" jiào" jiù tuō, jù shí biān piān bǔ. shī běi shān yún:" huò bù zhī jiào hào."
〔二三〕“叫”旧脱,据实边篇补。诗北山云:“或不知叫号。”
qiě fú guó yǐ mín wèi jī, guì yǐ jiàn wèi běn yī. shì yǐ shèng wáng yǎng mín, ài zhī rú zi èr, yōu zhī rú jiā sān, wēi zhě ān zhī, wáng zhě cún zhī sì, jiù qí zāi huàn, chú qí huò luàn wǔ. shì gù guǐ fāng zhī fá liù, fēi hǎo wǔ yě qī, xiǎn yǔn yú rǎng bā, fēi tān tǔ yě jiǔ, yǐ zhèn mín yù dé yī, ān jiāng yǔ yě yī yī. gǔ zhě, tiān zǐ shǒu zài sì yí yī èr, zì bǐ dī qiāng, mò bù lái xiǎng yī sān, pǔ tiān sī fú, xíng wěi lài dé yī sì. kuàng jìn wǒ mín méng huò ruò cǐ, kě wú jiù hū?
且夫国以民为基,贵以贱为本〔一〕。是以圣王养民,爱之如子〔二〕,忧之如家〔三〕,危者安之,亡者存之〔四〕,救其灾患,除其祸乱〔五〕。是故鬼方之伐〔六〕,非好武也〔七〕,玁狁于攘〔八〕,非贪土也〔九〕,以振民育德〔一0〕,安疆宇也〔一一〕。古者,天子守在四夷〔一二〕,自彼氐、羌,莫不来享〔一三〕,普天思服,行苇赖德〔一四〕。况近我民蒙祸若此,可无救乎?
yī huái nán zǐ tài zú xùn yún:" guó zhǔ zhī yǒu mín yě, yóu chéng zhī yǒu jī." lǎo zi yún:" guì yǐ jiàn wèi běn, gāo yǐ xià wèi jī." xīn shū dà zhèng shàng piān yún:" wén zhī yú zhèng yě, mín wú bù yǐ wéi běn yě, guó yǐ wéi běn, jūn yǐ wéi běn, lì yǐ wéi běn. gù guó yǐ mín wèi ān wēi, jūn yǐ mín wèi wēi wǔ, lì yǐ mín wèi guì jiàn, cǐ zhī wèi mín wú bù wéi běn yě."
〔一〕淮南子泰族训云:“国主之有民也,犹城之有基。”老子云:“贵以贱为本,高以下为基。”新书大政上篇云:“闻之于政也,民无不以为本也,国以为本,君以为本,吏以为本。故国以民为安危,君以民为威侮,吏以民为贵贱,此之谓民无不为本也。”
èr xiāng shí sì nián zuǒ zhuàn:' shī kuàng yuē:" yǎng mín rú zi."' xīn xù zá shì yī" yǎng" zuò" ài". shuō yuàn zhèng lǐ piān:' tài gōng yuē:" shàn wèi guó zhě, yù mín rú fù mǔ zhī ài zǐ."'
〔二〕襄十四年左传:‘师旷曰:“养民如子。”’新序杂事一“养”作“爱”。说苑政理篇:‘太公曰:“善为国者,遇民如父母之爱子。”’
sān hàn shū dí fāng jìn chuán yún:" yōu guó rú jiā."
〔三〕汉书翟方进传云:“忧国如家。”
sì zhào cè:' zhāng mèng tán yuē:" wáng bù néng cún, wēi bù néng ān, zé wú wéi guì zhī shì yě."'
〔四〕赵策:‘张孟谈曰:“亡不能存,危不能安,则无为贵知士也。”’
wǔ xiāng shí yī nián zuǒ zhuàn yún:" jiù zāi huàn, xù huò luàn." niàn bā nián chuán yún:" jiù qí zāi huàn."
〔五〕襄十一年左传云:“救灾患,恤祸乱。”廿八年传云:“救其菑患。”
liù yì jì jì jiǔ sān:" gāo zōng fá guǐ fāng."
〔六〕易既济九三:“高宗伐鬼方。”
qī zhōu yǔ:' jì gōng móu fù yuē:" shì xiān wáng fēi wù wǔ yě."'
〔七〕周语:‘祭公谋父曰:“是先王非务武也。”’
bā shī chū chē:" rǎng" zuò" xiāng". shì wén:'" xiāng" běn huò zuò" rǎng".' hòu hàn shū cài yōng chuán shì huì yún:" xiǎn yǔn rǎng ér jí fǔ yàn." yōng jí nán xià yù jī xiān bēi yún:" zhōu xuān wáng mìng nán zhòng jí fǔ rǎng xiǎn yǔn, wēi jīng mán." duó àn: hàn shū xù chuán:" yú wéi dì diǎn, róng yí huá xià, zhōu xuān rǎng zhī, yì liè fēng yǎ." zuò" rǎng" yǔ cǐ tóng, jiē yòng sān jiā shī.
〔八〕诗出车:“攘”作“襄”。释文:‘“襄”本或作“攘”。’后汉书蔡邕传释诲云:“猃狁攘而吉甫宴。”邕集难夏育击鲜卑云:“周宣王命南仲、吉甫攘猃狁,威荆蛮。”○铎按:汉书叙传:“于惟帝典,戎夷猾夏,周宣攘之,亦列风雅。”作“攘”与此同,皆用三家诗。
jiǔ huái nán zǐ bīng lüè xùn yún:" gǔ zhī yòng bīng zhě, fēi lì tǔ rǎng zhī guǎng, ér tān jīn yù zhī lüè, jiāng yǐ cún wáng jì jué, píng tiān xià zhī luàn, ér chú wàn mín zhī hài yě."
〔九〕淮南子兵略训云:“古之用兵者,非利土壤之广,而贪金玉之略,将以存亡继绝,平天下之乱,而除万民之害也。”
yī yì gǔ xiàng cí.
〔一0〕易蛊象词。
yī yī hòu hàn shū féng yǎn chuán yún:" ān qí jiāng yǔ."
〔一一〕后汉书冯衍传云:“安其疆宇。”
yī èr zhāo niàn sān nián zuǒ zhuàn shěn yǐn shù yǔ.
〔一二〕昭廿三年左传沈尹戍语。
yī sān shī yīn wǔ.
〔一三〕诗殷武。
yī sì shī běi shān yún:" pǔ tiān zhī xià." wén wáng yǒu shēng yún:" wú sī bù fú."" xíng wěi" yì jiàn xià piān.
〔一四〕诗北山云:“普天之下。”文王有声云:“无思不服。”“行苇”义见下篇。
fán mín zhī suǒ yǐ fèng shì shàng zhě, huái yì ēn yě. tòng zé wú chǐ, huò zé bù rén yī. fèn lì yuàn duì, shēng yú wú chǐ. jīn qiāng pàn jiǔ yǐ! shāng hài duō yǐ! bǎi xìng jí yǐ! yōu huò shēn yǐ! shàng xià xiāng cóng, wèi jiàn xiū shí. bù yī mìng dà jiàng yǐ sǎo chǒu lǔ èr, ér zhōu shāo shāo xìng yì sān, lián lián bù yǐ sì. ruò pái lián zhàng fēng, tàn shā yōng hé wǔ, wú suǒ néng yù, tú zì jìn ěr liù. jīn shù zhōu tún bīng shí yú wàn rén qī, jiē lǐn shí xiàn guān bā, suì shù bǎi wàn hú, yòu yǒu yuè zhí jiǔ. dàn cǐ rén hào, bù kě shèng gōng yī, ér fǎn dàn zàn chū zhī fèi, shén fēi jì yě.
凡民之所以奉事上者,怀义恩也。痛则无耻,祸则不仁〔一〕。忿戾怨怼,生于无耻。今羌叛久矣!伤害多矣!百姓急矣!忧祸深矣!上下相从,未见休时。不一命大将以扫丑虏〔二〕,而州稍稍兴役〔三〕,连连不已〔四〕。若排帘障风,探沙拥河〔五〕,无所能御,徒自尽尔〔六〕。今数州屯兵十余万人〔七〕,皆廪食县官〔八〕,岁数百万斛,又有月直〔九〕。但此人耗,不可胜供〔一0〕,而反惮暂出之费,甚非计也。
yī" huò" jiù zuò" fú", jù chéng běn gǎi.
〔一〕“祸”旧作“福”,据程本改。
èr shī cháng wǔ yún:" réng zhí chǒu lǔ." hàn shū qíng bù chuán yún:" sào huái nán zhī zhòng", yán shī gǔ zhù:" sào zhě: wèi jǐn jǔ zhī, rú sào dì zhī wèi."" sǎo" yǔ" sào" tóng.
〔二〕诗常武云:“仍执丑虏。”汉书黥布传云:“埽淮南之众”,颜师古注:“埽者:谓尽举之,如埽地之为。”“扫”与“埽”同。
sān yì lín" zhōu" xià yǒu" xiàn" zì. àn běn shū jiē yǐ" zhōu jùn" lián yán, cǐ yì dàng zuò" zhōu jùn". hàn shū xī nán yí chuán yún:" zhōu jùn jī zhī bù néng fú."
〔三〕意林“州”下有“县”字。按本书皆以“州郡”连言,此亦当作“州郡”。汉书西南夷传云:“州郡击之不能服。”
sì shī huáng yǐ yún:" zhí xùn lián lián." hàn shū dōng fāng shuò chuán yún:" mián mián lián lián, dài zāi! shì zhī bù jué yě."
〔四〕诗皇矣云:“执讯连连。”汉书东方朔传云:“绵绵连连,殆哉!世之不绝也。”
wǔ" lián" jiù zuò" qián"," yōng" jiù zuò" guàn", bìng jù yì lín gǎi. yù lǎn jiǔ" lián" zuò" shà"." shà" yǔ" shà" tōng, shàn yě. bā bǎi wǔ shí sì" lián" yòu zuò" kāng"," tàn" zuò" táo". àn" táo" dàng zuò" tāo", yī qiè jīng yīn yì qī yǐn tōng sú wén yún:"? chū yuē tāo." tàn tāo yì tóng.
〔五〕“帘”旧作“榩”,“拥”旧作“灌”,并据意林改。御览九“帘”作“翣”。“翣”与“箑”通,扇也。八百五十四“帘”又作“糠”,“探”作“陶”。按“陶”当作“掏”,一切经音义七引通俗文云:“?出曰掏。”探、掏义同。
liù yì lín zuò" wú yì yú shì, tú zì bì ěr."
〔六〕意林作“无益于事,徒自弊耳。”
qī āi yuán nián zuǒ zhuàn yún:" fū tún zhòu yè jiǔ rì." dù zhù:'" fū" yóu" bīng" yě.' shū yún:' tún shì shù shǒu zhī míng, gù shī xù yún:" tún shù yú mǔ jiā."'" shí" jiù zuò" cái", jù chéng běn gǎi. hòu hàn shū xī qiāng chuán yú xǔ shuō rèn shàng yún:" sān zhōu tún bīng èr shí yú wàn rén, qì nóng sāng, pí kǔ yáo yì, ér wèi yǒu gōng xiào, láo fèi rì zī."
〔七〕哀元年左传云:“夫屯昼夜九日。”杜注:‘“夫”犹“兵”也。’疏云:‘屯是戍守之名,故诗序云:“屯戍于母家。”’“十”旧作“才”,据程本改。后汉书西羌传虞诩说任尚云:“三州屯兵二十余万人,弃农桑,疲苦徭役,而未有功效,劳费日滋。”
bā jí jiù piān yún:" bǐng shí xiàn guān dài jīn yín", yán shī gǔ zhù:" bǐng shí xiàn guān, guān gěi qí shí yě." hàn shū dì lǐ zhì yán zhù:" bǐng, gěi yě."" lǐn" yǔ" bǐng" tóng. hòu hàn shū nán mán chuán lǐ gù yún:" jì rén bǐng wǔ shēng", zhāng huái zhù:" gǔ shēng xiǎo, gù rén rì wǔ shēng yě."
〔八〕急就篇云:“禀食县官带金银”,颜师古注:“禀食县官,官给其食也。”汉书地理志颜注:“禀,给也。”“廪”与“禀”同。后汉书南蛮传李固云:“计人禀五升”,章怀注:“古升小,故人日五升也。”
jiǔ hòu hàn shū chén chǒng hòu zhōng chuán zhù yǐn xiè chéng shū yún:" shī yán dào wú jùn hǎi yán, qǔ zú yuè zhí, lìn zuò bàn lù tíng fù, yǐ yǎng qí mǔ."
〔九〕后汉书陈宠后忠传注引谢承书云:“施延到吴郡海盐,取卒月直,赁作半路亭父,以养其母。”
yī" hào" yóu" fèi" yě. hàn shū xī nán yí chuán dū wèi wàn nián yuē:" bīng jiǔ bù jué, fèi bù kě gòng." yán shī gǔ zhù:' gòng, dú yuē" gōng".'
〔一0〕“耗”犹“费”也。汉书西南夷传都尉万年曰:“兵久不决,费不可共。”颜师古注:‘共,读曰“供”。’
qiě yī fū wēi zhě yì qīng, yí zhě yì huà. jīn lǔ xīn shàn biān dì, wèi gǎn zì ān, yì zhèn dàng yě èr. bǎi xìng xīn lí jiù rǎng sān, sī mù wèi shuāi sì, yì jiǎng lì yě. wǔ chéng yí yīn cǐ qiǎn dà jiàng zhū tǎo, pò xié lí tì pò huài zhī liù. rú kuān jià rì yuè, qī xù jī fù guì, gè huái ān gù zhī hòu, zé nán dòng yǐ. zhōu shū yuē:" fán bǐ shèng rén bì qū shí bā." shì gù zhàn shǒu zhī cè, bù kě bù zǎo dìng yě jiǔ.
且〔一〕夫危者易倾,疑者易化。今虏新擅边地,未敢自安,易震荡也〔二〕。百姓新离旧壤〔三〕,思慕未衰〔四〕,易奖厉也。〔五〕诚宜因此遣大将诛讨,迫胁离逖破坏之〔六〕。如宽假日月,〔七〕蓄积富贵,各怀安固之后,则难动矣。周书曰:“凡彼圣人必趋时〔八〕。”是故战守之策,不可不早定也〔九〕。
yī" qiě" jiù zuò" shì". duó àn: qiě shì cǎo shū xíng jìn, gù duō xiāng luàn. qín cè" qiě wáng gōng chǔ zhī rì, zé è chū bīng?" shǐ jì chūn shēn jūn chuán tóng, yáo běn" qiě" zuò" shì", shǐ jì zhèng shì jiā:" qí qiáng, ér lì gōng jū lì, jí bù wǎng, qiě lǜ zhū hóu fá wǒ nà lì gōng." jīn běn" qiě" zuò" shì", wù bìng yǔ cǐ tóng. huò wèi" shì" yóu" qiě", fēi yě.
〔一〕“且”旧作“是”。○铎按:且、是草书形近,故多相乱。秦策“且王攻楚之日,则恶出兵?”史记春申君传同,姚本“且”作“是”,史记郑世家:“齐强,而厉公居栎,即不往,且率诸侯伐我纳厉公。”今本“且”作“是”,误并与此同。或谓“是”犹“且”,非也。
èr xiāng niàn liù nián zuǒ zhuàn:' xī gōng yuē:" chǔ shī qīng tiǎo, yì zhèn dàng yě."'
〔二〕襄廿六年左传:‘析公曰:“楚师轻窕,易震荡也。”’
sān" rǎng" jiù zuò" huái".
〔三〕“壤”旧作“怀”。
sì hàn shū yuán dì jì yǒng guāng sì nián zhào yuē:" qǐng zhě, xǐ jùn guó mín yǐ fèng yuán líng, lìng bǎi xìng yuǎn qì xiān zǔ fén mù, pò yè shī chǎn, qīn qī bié lí, rén huái sī mù zhī xīn, jiā yǒu bù ān zhī yì."
〔四〕汉书元帝纪永光四年诏曰:“顷者,徙郡国民以奉园陵,令百姓远弃先祖坟墓,破业失产,亲戚别离,人怀思慕之心,家有不安之意。”
wǔ" jiǎng" jiù zuò" jiāng". àn shuō wén yún:", sǒu quǎn lì zhī yě." jīng diǎn duō zuò" jiǎng". hàn shū āi dì jì yún:" jiǎng lì tài zǐ." yì zhōu shū hé wù jiě yún:" wáng nǎi lì yì yú yǐn shì bā shì", kǒng cháo zhù:" lì, jiǎng lì yě."
〔五〕“奖”旧作“将”。按说文云:“●,嗾犬厉之也。”经典多作“奖”。汉书哀帝纪云:“奖厉太子。”逸周书和寤解云:“王乃厉翼于尹氏八士”,孔晁注:“厉,奖厉也。”
liù shū duō fāng yún:" lí tì ěr tǔ." hàn shū zhào chōng guó chuán yún:" lǔ pò huài, kě rì yuè jì."
〔六〕书多方云:“离逖尔土。”汉书赵充国传云:“虏破坏,可日月冀。”
qī shǐ jì fēng shàn shū:' gōng sūn qīng yuē:" fēi shǎo kuān jiǎ, shén bù lái."'
〔七〕史记封禅书:‘公孙卿曰:“非少宽假,神不来。”’
bā zhōu zhù jiě." fán" zuò" guān"," qū" zuò" qù". duó àn: zhōu shū yún:" fán bǐ jì zhě bì bù dài, guān bǐ shèng rén bì qù shí." cǐ zuò" fán bǐ shèng rén" zhě, yīn shàng jù ér wù jì ěr. qū qù gǔ zì tōng.
〔八〕周祝解。“凡”作“观”,“趋”作“趣”。○铎按:周书云:“凡彼济者必不怠,观彼圣人必趣时。”此作“凡彼圣人”者,因上句而误记耳。趋、趣古字通。
jiǔ hàn shū gāo dì jì:' hán xìn yuē:" lì zú jiē shān dōng zhī rén, rì yè qǐ ér wàng guī, jí qí fēng ér yòng zhī, kě yǐ yǒu dà gōng. tiān xià yǐ dìng, mín jiē zì níng, bù kě fù yòng. bù rú jué cè dōng xiàng."' cǐ wén yì yǔ bǐ tóng.
〔九〕汉书高帝纪:‘韩信曰:“吏卒皆山东之人,日夜企而望归,及其锋而用之,可以有大功。天下已定,民皆自宁,不可复用。不如决策东向。”’此文意与彼同。