tài gǔ zhī mín, chún hòu dūn piáo, shàng shèng fǔ zhī, tián dàn wú wéi èr, tǐ dào lǚ dé, jiǎn xíng báo wēi, bù shā bù zhū, ér mín zì huà, cǐ dé zhī shàng yě. dé shāo bì báo sān, xié xīn zī shēng, cì shèng jì zhī, guān mín shè jiào sì, zuò wǔ wèi zhū shǎng, yǐ wēi quàn zhī, jì zuò wǔ bīng, yòu wèi zhī xiàn, yǐ zhèng lì zhī liù. shī yún:" xiū ěr yú mǎ, gōng shǐ gē bīng, yòng jiè zuò zé, yòng tì mán fāng qī." gù yuē: bīng zhī shè yě jiǔ yǐ bā. shè lì wǔ dài, yǐ qì yú jīn jiǔ, guó wèi cháng bù yǐ dé chāng ér yǐ bīng qiáng yě yī.
太古之民,淳厚敦朴,上圣抚之,恬澹无为〔二〕,体道履德,简刑薄威,不杀不诛,而民自化,此德之上也。德稍弊薄〔三〕,邪心孳生,次圣继之,观民设教〔四〕,作〔五〕为诛赏,以威劝之,既作五兵,又为之宪,以正厉之〔六〕。诗云:“修尔舆马,弓矢戈兵,用戒作则,用逖蛮方〔七〕。”故曰:兵之设也久矣〔八〕。涉历五代,以迄于今〔九〕,国未尝不以德昌而以兵强也〔一0〕。
yī duó àn: xī qiāng zhī luàn, yǔ hòu hàn xiāng zhōng shǐ, ér qí héng yǒng páng jué, mò jù yú ān shùn zhī shí. suǒ yǐ rán zhě, shì wú sǐ dí zhī yǒng, jiāng wú hé biàn zhī qí, gù suī wū hé shòu jù, cù fā ér bù néng zhì. jié xìn yǒu jī ér yán, fēi tú yì bīng yǐ yě. cǐ yǐ xià sān piān jiē lùn biān shì, dāng cān hé guān zhī.
〔一〕○铎按:西羌之乱,与后汉相终始,而其横涌旁决,莫剧于安、顺之时。所以然者,士无死敌之勇,将无合变之奇,故虽乌合兽聚,猝发而不能制。节信有激而言,非徒议兵已也。此以下三篇皆论边事,当参合观之。
èr sù wèn yīn yáng yīng xiàng dà lùn yún:" shèng rén wéi wú wéi zhī shì, lè tián dàn zhī néng." àn shuō wén tián dàn bìng xùn" ān"," dàn" zé" dàn" zhī jiǎ jiè, yì zuò" dàn", zhuāng zi qū qiè piān yún:" tián dàn wú wéi."
〔二〕素问阴阳应象大论云:“圣人为无为之事,乐恬憺之能。”按说文恬、憺并训“安”,“澹”则“憺”之假借,亦作“淡”,庄子胠箧篇云:“恬淡无为。”
sān duó àn:" dé" yí dàng zuò" hòu", shè shàng" dé" zì ér wù. bān lù piān yún:" tài gǔ zhī shí, zhēng lí chū zài, wèi yǒu shàng xià, ér zì shùn xù , tiān wèi shì yān, jūn wèi shè yān. hòu shāo jiǎo qián, huò xiāng líng nüè, qīn yú bù zhǐ." cǐ jié wén shì zhèng yǔ bǐ tóng.
〔三〕○铎按:“德”疑当作“后”,涉上“德”字而误。班禄篇云:“太古之时,烝黎初载,未有上下,而自顺序 ,天未事焉,君未设焉。后稍矫虔,或相陵虐,侵渔不止。”此节文势正与彼同。
sì yì guān xiàng cí. duó àn: yǐ jiàn fú chǐ shù shè piān.
〔四〕易观象词。○铎按:已见浮侈、述赦篇。
wǔ" zuò" jiù zuò" zuò". gǔ"" zì yǔ" zuò" xiāng jìn. duó àn: cǐ sú yīn é.
〔五〕“作”旧作“坐”。古“●”字与“坐”相近。○铎按:此俗音讹。
liù shāng zi gèng fǎ piān yún:" fú xī shén nóng jiào ér bù zhū, huáng dì yáo shùn zhū ér bù nù. jí zhì wén wǔ, gè dāng shí ér lì fǎ, yīn shì ér zhì lǐ. lǐ fǎ yǐ shí ér dìng, zhì lìng gè shùn qí yí , bīng jiǎ qì bèi, gè biàn qí yòng."
〔六〕商子更法篇云:“伏羲、神农教而不诛,黄帝、尧、舜诛而不怒。及至文、武,各当时而立法,因事而制礼。礼法以时而定,制令各顺其宜 ,兵甲器备,各便其用。”
qī yì. jīn shī" yú" zuò" chē"," gē" zuò" róng"," zuò zé" zuò" róng zuò"," tì" zuò" X". àn shuō wén yún:" X, gǔ wén tì." duó àn: cǐ suǒ yǐn nǎi lǔ shī, gù wén yì bìng yǔ máo shī bù tóng, shuō jiàn chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí qī.
〔七〕抑。今诗“舆”作“车”,“戈”作“戎”,“作则”作“戎作”,“逖”作“X”。按说文云:“X,古文逖。”○铎按:此所引乃鲁诗,故文义并与毛诗不同,说见陈乔枞鲁诗遗说考十七。
bā xiāng niàn qī nián zuǒ zhuàn.
〔八〕襄廿七年左传。
jiǔ" qì" zhì yào zuò" dài".
〔九〕“迄”治要作“迨”。
yī shǐ jì zì xù xù lǜ shū yún:" fēi bīng bù qiáng, fēi dé bù chāng."
〔一0〕史记自序序律书云:“非兵不强,非德不昌。”
jīn bīng qiǎo zhī xiè yī, yíng hū fǔ kù èr, sūn wú zhī yán, guā hū jiāng ěr, sān rán zhū jiàng yòng zhī, jìn zhàn zé bīng bài, tuì shǒu zé chéng wáng sì. shì hé yě zāi? yuē: bǐ cǐ zhī qíng, bù wén hū zhǔ shàng, shèng fù zhī shù, bù míng hū jiāng xīn wǔ, shì zú jìn wú lì ér zì tuì wú wèi liù, cǐ suǒ yǐ rán yě.
今兵巧之械〔一〕,盈乎府库〔二〕,孙、吴之言,聒乎将耳,〔三〕然诸将用之,进战则兵败,退守则城亡〔四〕。是何也哉?曰:彼此之情,不闻乎主上,胜负之数,不明乎将心〔五〕,士卒进无利而自退无畏〔六〕,此所以然也。
yī shǐ jì lǜ shū yún:" qí yú bīng xiè yóu suǒ zhòng", zhèng yì yún:" nèi chéng yuē qì, wài chéng yuē xiè. xiè wèi gōng shǐ shū máo gē jǐ." hàn shū yì wén zhì lùn bīng shū yún:" jì qiǎo zhě, xí shǒu zú, biàn qì xiè, jī jī guān, yǐ lì gōng shǒu zhī shèng zhě yě."
〔一〕史记律书云:“其于兵械尤所重”,正义云:“内成曰器,外成曰械。械谓弓、矢、殳、矛、戈、戟。”汉书艺文志论兵书云:“技巧者,习手足,便器械,积机关,以立攻守之胜者也。”
èr lǐ jì lè jì yún:" chē jiǎ xìn ér cáng zhī fǔ kù." qū lǐ yún:" zài fǔ yán fǔ, zài kù yán kù." zhèng zhù:" kù, wèi chē mǎ bīng jiǎ zhī chù yě." yuè lìng yún:" shěn wǔ kù zhī liàng." yù lǎn yī bǎi jiǔ shí yī yǐn cài yōng yuè lìng zhāng jù yún:" wǔ kù zhě, yī yuē chē kù, èr yuē bīng kù." huái nán zǐ shí zé xùn yún:" qī yuè guān kù." gāo yòu zhù:" kù, bīng fǔ yě." shuō wén yún:" kù, bīng chē cáng yě."
〔二〕礼记乐记云:“车甲衅而藏之府库。”曲礼云:“在府言府,在库言库。”郑注:“库,谓车马兵甲之处也。”月令云:“审五库之量。”御览一百九十一引蔡邕月令章句云:“五库者,一曰车库,二曰兵库。”淮南子时则训云:“七月官库。”高诱注:“库,兵府也。”说文云:“库,兵车藏也。”
sān hán fēi zǐ wǔ dù piān yún:" jìng nèi jiē yán bīng, cáng sūn wú zhī shū zhě jiā yǒu zhī." hàn shū yì wén zhì bīng jiā:" wú sūn zǐ bīng fǎ bā shí èr piān, wú qǐ sì shí bā piān." shuō wén yún:" guā, huān yǔ yě." yī qiè jīng yīn yì niàn yǐn cāng jié piān yún:" rǎo luàn ěr kǒng yě."
〔三〕韩非子五蠹篇云:“境内皆言兵,藏孙、吴之书者家有之。”汉书艺文志兵家:“吴孙子兵法八十二篇,吴起四十八篇。”说文云:“聒,讙语也。”一切经音义廿引苍颉篇云:“扰乱耳孔也。”
sì hán fēi zǐ wǔ dù piān yún:" chū bīng zé jūn bài, tuì shǒu zé chéng bá."
〔四〕韩非子五蠹篇云:“出兵则军败,退守则城拔。”
wǔ sūn zi móu gōng piān yún:" zhī bǐ zhī jǐ, bǎi zhàn bù dài." shǐ jì piān yún:" zhǔ shú yǒu dào? jiāng shú yǒu néng? tiān dì shú dé? fǎ lìng shú xíng? bīng zhòng shú qiáng? shì zú shú liàn? shǎng fá shú míng? wú yǐ cǐ zhī shèng fù yǐ." shāng zi zhàn fǎ piān yún:" bīng qǐ ér chéng dí, zhèng bù ruò zhě wù yǔ zhàn, shí bù ruò zhě wù yǔ jiǔ, dí zhòng wù wèi kè, dí jǐn bù rú, jī zhī wù yí. gù yuē: bīng dà lǜ zài jǐn, lùn dí chá zhòng, zé shèng fù kě xiān zhī yě." liù tāo bīng zhēng piān:' tài gōng yuē:" shèng fù zhī zhēng, jīng shén xiān jiàn, míng jiāng chá zhī."'
〔五〕孙子谋攻篇云:“知彼知己,百战不殆。”始计篇云:“主孰有道?将孰有能?天地孰得?法令孰行?兵众孰强?士卒孰练?赏罚孰明?吾以此知胜负矣。”商子战法篇云:“兵起而程敌,政不若者勿与战,食不若者勿与久,敌众勿为客,敌尽不如,击之勿疑。故曰:兵大律在谨,论敌察众,则胜负可先知也。”六韬兵征篇:‘太公曰:“胜负之征,精神先见,明将察之。”’
liù zhì yào wú" zì" zì. àn jìn yǔ liáng yóu mí lùn qìng zhèng yún:" bù wén mìng ér shàn jìn tuì, fàn zhèng yě." yòu yún:" zhàn ér zì tuì, hòu bù kě yòng." cǐ" zì tuì" zhī zhèng. huò yún:" zì" jí" ér" zhī bó wén, zàn xué piān yì yǐ" ér" wèi" zì". duó àn: tuì ér wú wèi, zé wèi shàn tuì shén míng," zì" zì zhuì, gù wèi zhēng shān zhī.
〔六〕治要无“自”字。按晋语梁由靡论庆郑云:“不闻命而擅进退,犯政也。”又云:“战而自退,后不可用。”此“自退”之证。或云:“自”即“而”之驳文,赞学篇亦以“而”为“自”。○铎按:退而无畏,则为擅退甚明,“自”字赘,故魏征删之。
fū fú zhòng shàng bǎn yī, chū chí qiān lǐ èr, mǎ zhī huò yě. rán jié mǎ sān lè zhī zhě, yǐ wáng liáng zú wèi jìn lì yě sì. xiān dēng xiàn zhèn, fù sǐ yán dí, mín zhī huò yě. rán jié shì lè zhī zhě, yǐ míng jūn kě wèi xiào sǐ yě wǔ. fán rén suǒ yǐ kěn fù sǐ wáng ér bù cí zhě liù, fēi wéi qū lì, zé yīn yǐ bì hài yě qī. wú xián bǐ yú zhì jiē rán, gù qí suǒ lì hài yǒu yì ěr. bù lì xiǎn míng, zé lì hòu shǎng yě bā bù bì chǐ rǔ jiǔ, zé bì huò luàn yě. fēi cǐ yī sì zhě, suī shèng wáng bù néng yǐ yào qí chén, cí fù bù néng yǐ bì qí zi yī yī. míng zhǔ shēn zhì zhī, gù chóng lì xiǎn hài yǐ yǔ xià shì yī èr, shǐ qīn shū guì jiàn xián bǐ yú zhì, jiē bì shùn wǒ lìng nǎi dé qí yù yī sān, shì yǐ yī dàn jūn gǔ léi zhèn, jīng qí bìng fā yī sì, shì jiē fèn jī, jìng yú sǐ dí zhě, qǐ qí qíng yàn jiǔ shēng, ér lè hài sǐ zāi yī wǔ? nǎi yì shì qiě yǐ jiǎo qí míng yī liù, tān fū qiě yǐ qiú qí shǎng ěr. yī qī
夫服重上阪〔一〕,出驰千里〔二〕,马之祸也。然节马〔三〕乐之者,以王良足为尽力也〔四〕。先登陷阵,赴死严敌,民之祸也。然节士乐之者,以明君可为效死也〔五〕。凡人所以肯赴死亡而不辞者〔六〕,非为趋利,则因以避害也〔七〕。无贤鄙愚智皆然,顾其所利害有异尔。不利显名,则利厚赏也〔八〕;不避耻辱〔九〕,则避祸乱也。非此〔一0〕四者,虽圣王不能以要其臣,慈父不能以必其子〔一一〕。明主深知之,故崇利显害以与下市〔一二〕,使亲疏贵贱贤鄙愚智,皆必顺我令乃得其欲〔一三〕,是以一旦军鼓雷震,旌旗并发〔一四〕,士皆奋激,竞于死敌者,岂其情厌久生,而乐害死哉〔一五〕?乃义士且以徼其名〔一六〕,贪夫且以求其赏尔。〔一七〕
yī" bǎn" zhì yào zuò"", wù. chǔ cè:' hàn míng yuē:" fū jì zhī chǐ zhì yǐ, fú yán chē ér shàng tài xíng, zhōng bǎn qiān yán, fù yuán bù néng shàng."' hàn shū cháo cuò chuán yún:" shàng xià shān bǎn, chū rù xī jiàn, zhōng guó zhī mǎ fú yǔ yě."
〔一〕“阪”治要作“■”,误。楚策:‘汗明曰:“夫骥之齿至矣,服盐车而上太行,中阪迁延,负辕不能上。”’汉书晁错传云:“上下山阪,出入溪涧,中国之马弗与也。”
èr zhuāng zi qiū shuǐ piān yún:" qí jì huá liú, yī rì ér chí qiān lǐ."" chū chí" zhì yào zuò" bù zhòu". àn xún zǐ āi gōng piān yún:" bù zhòu chí chěng."
〔二〕庄子秋水篇云:“骐骥骅骝,一日而驰千里。”“出驰”治要作“步骤”。按荀子哀公篇云:“步骤驰骋。”
sān" jié mǎ" zhì yào zuò" qí jì". wáng xiān shēng yún:'" jié mǎ" dàng shì" liáng mǎ", shè xià" jié shì" ér wù.' sì" yǐ wáng liáng" zhì yào zuò" yǐ yù zhě liáng". àn" wáng liáng" yí dàng zuò" liáng gōng". lǚ shì chūn qiū zhī shì piān yún:" jīn yǒu qiān lǐ zhī mǎ yú cǐ, fēi děi liáng gōng, yóu ruò fú qǔ. liáng gōng zhī yǔ mǎ yě xiāng de, zé rán hòu chéng. pì zhī ruò bāo zhī yǔ gǔ. fū shì yì yǒu qiān lǐ, gāo jié sǐ yì, cǐ shì zhī qiān lǐ yě. néng shǐ shì xíng qiān lǐ zhě, qí wéi xián zhě yě." duó àn: wáng liáng shí mǎ, gù mǎ lè wèi jìn lì, yóu míng jūn ài shì, gù shì lè wèi xiào sǐ. cǐ yì chū chǔ cè. lùn héng zhuàng liú piān běn zhī yún:" jì céng yǐ yǐn yán chē yǐ, chuí tóu hàn luò, xíng bù néng jìn. bó lè gù zhī, wáng liáng yù zhī, kōng shēn qīng chí, gù yǒu qiān lǐ zhī míng." cǐ yán wáng liáng, yóu chǔ cè yán bó lè, ér lùn héng èr rén bìng jǔ yě. zhì yào" yù zhě liáng", yǎn" zhě" zì, huái nán zǐ lǎn míng xùn gāo zhù:" wáng liáng, jìn dài fū yóu wú xù zi liáng yě, suǒ wèi yù liáng yě." shì wáng liáng yì chēng yù liáng zhī zhèng. xīn yǔ shù shì yì yún:" mǎ wèi yù zhě liáng."
〔三〕“节马”治要作“骐骥”。王先生云:‘“节马”当是“良马”,涉下“节士”而误。’〔四〕“以王良”治要作“以御者良”。按“王良”疑当作“良工”。吕氏春秋知士篇云:“今有千里之马于此,非得良工,犹若弗取。良工之与马也相得,则然后成。譬之若枹之与鼓。夫士亦有千里,高节死义,此士之千里也。能使士行千里者,其惟贤者也。”○铎按:王良识马,故马乐为尽力,犹明君爱士,故士乐为效死。此义出楚策。论衡状留篇本之云:“骥曾以引盐车矣,垂头汗落,行不能进。伯乐顾之,王良御之,空身轻驰,故有千里之名。”此言王良,犹楚策言伯乐,而论衡二人并举也。治要“御者良”,衍“者”字,淮南子览冥训高注:“王良,晋大夫邮无恤子良也,所谓御良也。”是王良亦称御良之证。新语术事亦云:“马为御者良。”
wǔ shǐ jì huò zhí chuán yún:" zhuàng shì zài jūn, gōng chéng xiān dēng, xiàn zhèn què dí, zhǎn jiàng qiān qí, qián méng shǐ shí, bù bì tāng huǒ zhī nán zhě, wéi zhòng shǎng shǐ yě." hán shī wài zhuàn shí:' biàn zhuāng zǐ yuē:" jié shì bù yǐ rǔ shēng."' chǔ cè:' zhāng yí yuē:" fǎ lìng jì míng, shì zú ān nán lè sǐ."'
〔五〕史记货殖传云:“壮士在军,攻城先登,陷阵却敌,斩将搴旗,前蒙矢石,不避汤火之难者,为重赏使也。”韩诗外传十:‘卞庄子曰:“节士不以辱生。”’楚策:‘张仪曰:“法令既明,士卒安难乐死。”’
liù" zhě" zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔六〕“者”字旧脱,据治要补。
qī guǎn zǐ míng fǎ jiě yún:" rén chén zhī xíng lǐ fèng mìng zhě, fēi yǐ ài zhǔ yě, qiě yǐ jiù lì ér bì hài yě."
〔七〕管子明法解云:“人臣之行理奉命者,非以爱主也,且以就利而避害也。”
bā" shǎng" dàng zuò" shí". shǐ jì lǔ zhòng lián chuán yún:" cǐ liǎng jì zhě, xiǎn míng hòu shí yě." xià wén yì yún" róng míng hòu shí".
〔八〕“赏”当作“实”。史记鲁仲连传云:“此两计者,显名厚实也。”下文亦云“荣名厚实”。
jiǔ" chǐ" jiù zuò" shèng", jù chéng běn gǎi.
〔九〕“耻”旧作“圣”,据程本改。
yī" cǐ" zì jiù tuō, jù zhì yào bǔ.
〔一0〕“此”字旧脱,据治要补。
yī yī guǎn zǐ xíng shì jiě yún:" mín zhī suǒ yǐ shǒu zhàn zhì sǐ ér bù shuāi zhě, shàng zhī suǒ yǐ jiā shī yú mín zhě hòu yě. gù shàng shī hòu, zé mín zhī bào shàng yì hòu shàng shī báo, zé mín zhī bào shàng yì báo. gù báo shī ér hòu zé, jūn bù néng dé zhī yú chén, fù bù néng dé zhī yú zi."
〔一一〕管子形势解云:“民之所以守战至死而不衰者,上之所以加施于民者厚也。故上施厚,则民之报上亦厚;上施薄,则民之报上亦薄。故薄施而厚责,君不能得之于臣,父不能得之于子。”
yī èr hán fēi zǐ nán yī yún:" chén jǐn sǐ lì yǐ yǔ jūn shì, jūn chuí jué lù yǐ yǔ chén shì. jūn chén zhī jì, fēi fù zǐ zhī qīn yě, jì shù zhī suǒ chū yě." shuō yuàn fù ēn piān yún:" jūn chén xiāng yǔ, yǐ shì dào jiē. jūn xuán lù yǐ dài zhī, chén jié lì yǐ bào zhī. dǎi chén yǒu bù cè zhī gōng, zé zhǔ jiā zhī yǐ zhòng shǎng. rú zhǔ yǒu chāo yì zhī ēn, zé chén bì sǐ yǐ fù zhī."
〔一二〕韩非子难一云:“臣尽死力以与君市,君垂爵禄以与臣市。君臣之际,非父子之亲也,计数之所出也。”说苑复恩篇云:“君臣相与,以市道接。君悬禄以待之,臣竭力以报之。逮臣有不测之功,则主加之以重赏。如主有超异之恩,则臣必死以复之。”
yī sān shāng zi shǎng xíng piān yún:" suǒ wèi yī shǎng zhě, lì lù guān jué, tuán chū yú bīng, wú yǒu yì shī yě. fū gù zhī yú guì jiàn yǒng qiè xián bù xiào, jiē zhī jǐn qí xiōng yì zhī zhī, jié qí gǔ gōng zhī lì, chū sǐ ér wèi shàng yòng yě.
〔一三〕商子赏刑篇云:“所谓壹赏者,利禄官爵,抟出于兵,无有异施也。夫故知愚贵贱勇怯贤不肖,皆知尽其胸臆之知,竭其股肱之力,出死而为上用也。
yī sì shuō yuàn zhǐ wǔ piān:' zǐ lù yuē:" zhōng gǔ zhī yīn, shàng wén yú tiān, jīng qí piān fān, xià pán yú dì, yóu qiě jǔ bīng ér jī zhī."' lǚ shì chūn qiū qī xián piān yún:" yě rén zhī yòng bīng yě, gǔ shēng zé shì léi."
〔一四〕说苑指武篇:‘子路曰:“钟鼓之音,上闻于天,旌旗翩翻,下蟠于地,由且举兵而击之。”’吕氏春秋期贤篇云:“野人之用兵也,鼓声则似雷。”
yī wǔ shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yù bā shǔ xí yún:" rén huái nù xīn, rú bào sī chóu, bǐ qǐ lè sǐ è shēng, fēi biān liè zhī mín, ér yǔ bā shǔ yì zhǔ zāi?"" hài" zhì yào zuò" kōng". àn zuò" kōng" shì yě. shǐ jì zhòng ní dì zǐ liè zhuàn:' zi gāo wèi zǐ lù yuē:" chū gōng qù yǐ, ér mén yǐ bì, zi kě hái yǐ, wú kōng shòu qí huò."' hàn shū gāo dì jì:" xiàng bó yè chí jiàn zhāng liáng, jù gào qí shí, yù yǔ jù qù, wú tè jù sǐ." sū lín yuē:" tè, dàn yě." yán shī gǔ yuē:" dàn, kōng yě. kōng sǐ ér wú chéng míng."
〔一五〕史记司马相如传喻巴蜀檄云:“人怀怒心,如报私雠,彼岂乐死恶生,非编列之民,而与巴蜀异主哉?”“害”治要作“空”。按作“空”是也。史记仲尼弟子列传:‘子羔谓子路曰:“出公去矣,而门已闭,子可还矣,毋空受其祸。”’汉书高帝纪:“项伯夜驰见张良,具告其实,欲与俱去,毋特俱死。”苏林曰:“特,但也。”颜师古曰:“但,空也。空死而无成名。”
yī liù" jiǎo" jiù zuò" jī", jù zhì yào gǎi." jiǎo" yǔ xià" qiú" zì tóng yì. shuō yuàn tán cóng piān yún:" rén jī yú míng, bù huǐ wèi shēng."" jī" yán" yú", bù yán" qí". hàn shū yáng xióng chuán yún:" bù xiū lián yú, yǐ jiǎo míng dāng shì." yán shī gǔ zhù:' jiǎo, yào yě. zì huò zuò" jī", jī, fā yě.' àn" jī" yì zì wù, yán shuō fēi yě.
〔一六〕“徼”旧作“激”,据治要改。“徼”与下“求”字同义。说苑谈丛篇云:“人激于名,不毁为声。”“激”言“于”,不言“其”。汉书扬雄传云:“不修廉隅,以徼名当世。”颜师古注:‘徼,要也。字或作“激”,激,发也。’按“激”亦字误,颜说非也。
yī qī huái nán zǐ bīng lüè xùn yún:" fū rén zhī suǒ lè zhě, shēng yě, ér suǒ zēng zhě, sǐ yě. rán ér gāo chéng shēn chí, shǐ shí ruò yǔ, píng yuán guǎng zé, bái rèn jiāo jiē, ér zú zhēng xiān hé zhě, bǐ fēi qīng sǐ ér lè shāng yě, wèi qí shǎng xìn ér fá míng yě."
〔一七〕淮南子兵略训云:“夫人之所乐者,生也,而所憎者,死也。然而高城深池,矢石若雨,平原广泽,白刃交接,而卒争先合者,彼非轻死而乐伤也,谓其赏信而罚明也。”
jīn lì cóng jūn bài méi sǐ gōng shì zhě, yǐ shí wàn shù, shàng bù wén diào yàn jiē tàn zhī róng míng, xià yòu wú lù shǎng zhī hòu shí yī, jié shì wú suǒ quàn mù, yōng fū wú suǒ tān lì èr. cǐ qí suǒ yǐ rén huái jǔ jiě sān, bù kěn fù sǐ zhě sì yě.
今吏从军败没死公事者,以十万数,上不闻吊唁嗟叹之荣名,下又无禄赏之厚实〔一〕,节士无所劝慕,庸夫无所贪利〔二〕。此其所以人怀沮解〔三〕,不肯复死者〔四〕也。
yī shāng zi yī yán piān yún:" mín zhī cóng shì sǐ zhì yě, yǐ shàng zhī shè róng míng, zhì shǎng fá zhī míng yě." guǎn zǐ quán xiū piān yún:" jiāng yòng mín lì zhě, zé lù shǎng bù kě bù zhòng yě."
〔一〕商子壹言篇云:“民之从事死制也,以上之设荣名,置赏罚之明也。”管子权修篇云:“将用民力者,则禄赏不可不重也。”
èr hán fēi zǐ liù fǎn piān yún:" hòu shǎng zhě, fēi dú shǎng gōng yě, yòu quàn yī guó. shòu shǎng zhě gān lì, wèi shǎng zhě mù yè, shì bào yī rén zhī gōng, ér quàn jìng nèi zhī zhòng yě. yù zhì zhě hé yí yú hòu shǎng?"
〔二〕韩非子六反篇云:“厚赏者,非独赏功也,又劝一国。受赏者甘利,未赏者慕业,是报一人之功,而劝境内之众也。欲治者何疑于厚赏?”
sān" jiě" jiù zuò" xiè", jù zhì yào gǎi. yán tiě lùn jī zhī piān yún:" xī yù pò jìn hú kòu, jǔ xīn nèi jiě, bì wèi jù huàn." hàn shū zhào chōng guó chuán yún:" yù jǔ jiě zhī", yán shī gǔ zhù:" jǔ, huài yě. yù huài qí jì, lìng jiě sàn zhī." duó àn:" jǔ jiě" jí" jǔ xiè", dào zhī zé wèi" xiè jǔ", hòu hàn shū páng cān chuán yǒng chū yuán nián shàng shū yuē:" xù jīng ruì, chéng xiè jǔ." shì qí lì. zhì yào zuò" zǔ jiě", èr zì jiē jiè.
〔三〕“解”旧作“懈”,据治要改。盐铁论击之篇云:“西域迫近胡寇,沮心内解,必为巨患。”汉书赵充国传云:“欲沮解之”,颜师古注:“沮,坏也。欲坏其计,令解散之。”○铎按:“沮解”即“沮懈”,倒之则为“懈沮”,后汉书庞参传永初元年上书曰:“蓄精锐,乘懈沮。”是其例。治要作“阻解”,二字皆借。
sì" zhě" zì jù zhì yào bǔ. duó àn:" fù" yí" fù", shàng wén" fù sǐ yán dí", yòu" kěn fù sǐ wáng", jiē qí bǐ yě.
〔四〕“者”字据治要补。○铎按:“复”疑“赴”,上文“赴死严敌”,又“肯赴死亡”,皆其比也。
jūn qǐ yǐ lái, bào shī wǔ nián yī, diǎn bīng zhī lì, jiāng yǐ èr qiān shù, dà xiǎo zhī zhàn, suì shí bǎi hé sān, ér xī yǒu gōng. lì chá qí bài, wú tā gù yān, jiē jiāng bù míng yú sì biàn shì, ér shì bù quàn yú sǐ dí yě wǔ. qí shì zhī bù néng sǐ yě liù, nǎi qí jiāng bù néng xiào yě, yán shǎng zé bù yǔ, yán fá zé bù xíng qī, shì jìn yǒu dú sǐ zhī huò, tuì méng zhòng shēng zhī fú. cǐ qí bā suǒ yǐ lín zhèn wáng zhàn jiǔ, ér jìng sī bēn běi zhě yě yī.
军起以来,暴师五年〔一〕,典兵之吏,将以〔二〕千数,大小之战,岁十百合〔三〕,而希有功。历察其败,无他故焉,皆将不明于〔四〕变势,而士不劝于死敌也〔五〕。其士之不能死也〔六〕,乃其将不能效也,言赏则不与,言罚则不行〔七〕,士进有独死之祸,退蒙众生之福。此其〔八〕所以临阵亡战〔九〕,而竞思奔北者也〔一0〕。
yī shǐ jì méng tián chuán yún:" bào shī yú wài shí yú nián."
〔一〕史记蒙恬传云:“暴师于外十余年。”
èr" yǐ" jiù zuò" xià", jù zhì yào gǎi.
〔二〕“以”旧作“下”,据治要改。
sān hàn shū gāo dì jì yún:" dàn rì hé zhàn." xiāo hé chuán yún:" duō zhě bǎi yú zhàn, shǎo zhě shù shí hé."
〔三〕汉书高帝纪云:“旦日合战。”萧何传云:“多者百余战,少者数十合。”
sì" yú" zì jù zhì yào bǔ.
〔四〕“于”字据治要补。
wǔ sūn zi dì xíng piān yún:" jiāng bù néng liào dí, yǐ shǎo hé zhòng, yǐ ruò jī qiáng, bīng wú xuǎn fēng, yuē běi." liù tāo qí bīng piān yún:" jiāng bù míng, zé sān jūn dà qīng." guǎn zǐ fǎ fǎ piān yún:" mín bù quàn miǎn, bù xíng zhì, bù sǐ jié, zé zhàn bù shèng ér shǒu bù gù." bīng fǎ piān yún:" shǎng fá míng, zé yǒng shì quàn yě."
〔五〕孙子地形篇云:“将不能料敌,以少合众,以弱击强,兵无选锋,曰北。”六韬奇兵篇云:“将不明,则三军大倾。”管子法法篇云:“民不劝勉,不行制,不死节,则战不胜而守不固。”兵法篇云:“赏罚明,则勇士劝也。”
liù duó àn:" yě" yóu" zhě", xùn jiàn jīng zhuàn shì cí juǎn sì. huò yuē:" qí" yóu" qǐ"," yě" tóng" xié".
〔六〕○铎按:“也”犹“者”,训见经传释词卷四。或曰:“其”犹“岂”,“也”同“邪”。
qī" xiào" dàng zuò" gù". hán fēi zǐ chū jiàn qín piān yún:" bái rèn zài qián, fǔ zhì zài hòu, ér què zǒu bù néng sǐ yě, fēi qí shì mín bù néng sǐ yě, shàng bù néng gù yě, yán shǎng zé bù yǔ, yán fá zé bù xíng, shǎng fá bù xìn, gù shì mín bù sǐ yě." yòu nán èr yún:' zhào jiǎn zi wéi wèi zhī fú guō, gǔ zhī ér shì bù qǐ. jiǎn zi tóu bāo yuē:" wū hū! wú zhī shì shù bì yě." xíng rén zhú guò miǎn zhòu ér duì yuē:" chén wén zhī, yì yǒu jūn zhī bù néng ěr, shì wú bì zhě."'
〔七〕“效”当作“故”。韩非子初见秦篇云:“白刃在前,斧锧在后,而却走不能死也,非其士民不能死也,上不能故也,言赏则不与,言罚则不行,赏罚不信,故士民不死也。”又难二云:‘赵简子围卫之郛郭,鼓之而士不起。简子投枹曰:“乌乎!吾之士数弊也。”行人烛过免胄而对曰:“臣闻之,亦有君之不能耳,士无弊者。”’
bā" qí" zì jù zhì yào bǔ.
〔八〕“其”字据治要补。
jiǔ duó àn:" wáng" yǔ" wàng" tóng, zhì yào zhèng zuò" wàng".
〔九〕○铎按:“亡”与“忘”同,治要正作“忘”。
yī dèng xī zi wú hòu piān yún:" yù jūn zhèn ér bēn běi."
〔一0〕邓析子无厚篇云:“御军阵而奔北。”
sūn zǐ yuē:" jiāng zhě, zhì yě, rén yě, jìng yě, xìn yě, yǒng yě, yán yě yī." shì gù zhì yǐ zhé dí èr, rén yǐ fù zhòng sān, jìng yǐ zhāo xián, xìn yǐ bì shǎng, yǒng yǐ yì qì, yán yǐ yī lìng. gù zhé dí zé néng hé biàn, zhòng fù ài zé sī lì zhàn, xián zhì jí zé yīng móu dé sì, shǎng fá bì zé shì jìn lì, yǒng qì yì zé bīng shì zì bèi, wēi lìng yī zé wéi jiāng suǒ shǐ. bì yǒu cǐ liù zhě, nǎi kě zhé chōng qín dí wǔ, fǔ zhǔ ān mín.
孙子曰:“将者,智也,仁也,敬也,信也,勇也,严也〔一〕。”是故智以折敌〔二〕,仁以附众〔三〕,敬以招贤,信以必赏,勇以益气,严以一令。故折敌则能合变,众附爱则思力战,贤智集则英谋得〔四〕,赏罚必则士尽力,勇气益则兵势自倍,威令一则惟将所使。必有此六者,乃可折冲擒敌〔五〕,辅主安民。
yī sūn zi shǐ jì piān yún:" jiāng zhě, zhì, xìn, rén, yǒng, yán yě." wèi wǔ dì zhù:" jiāng yí wǔ dé bèi." cǐ yì yǐ" jìng", gài suǒ jiàn běn yì.
〔一〕孙子始计篇云:“将者,智,信,仁,勇,严也。”魏武帝注:“将宜五德备。”此益以“敬”,盖所见本异。
èr" zhé" yí" liào" zhī wù. shǐ jì bái qǐ chuán lùn yún:" liào dí hé biàn". duó àn: zuò" liào" shì yě. sūn zi hé yán xī zhù:" fēi zhì bù kě yǐ liào dí yīng jī." gài běn cǐ.
〔二〕“折”疑“料”之误。史记白起传论云:“料敌合变”。○铎按:作“料”是也。孙子何延锡注:“非智不可以料敌应机。”盖本此。
sān shǐ jì sī mǎ ráng jū chuán yún:" wén néng fù zhòng, wǔ néng wēi dí."
〔三〕史记司马穰苴传云:“文能附众,武能威敌。”
sì" yīng" chéng běn zuò" yīn". àn" yīng" yí" cè" zhī wù. shī tù jū zhèng jiān yún:" cǐ tù jū zhī rén, yú xíng gōng fá, kě yòng wèi cè móu zhī chén, shǐ zhī lǜ wú, yì yán xián yě." duó àn:" yīn móu" jiàn shǐ jì chén chéng xiàng shì jiā," yīng" zì gài sú yīn é.
〔四〕“英”程本作“阴”。按“英”疑“策”之误。诗兔罝郑笺云:“此兔罝之人,于行攻伐,可用为策谋之臣,使之虑无,亦言贤也。”○铎按:“阴谋”见史记陈丞相世家,“英”字盖俗音讹。
wǔ dà dài lǐ wáng yán piān yún:" míng wáng zhī shǒu yě, bì zhé chōng hū qiān lǐ zhī wài."
〔五〕大戴礼王言篇云:“明王之守也,必折冲乎千里之外。”
qián qiāng shǐ fǎn shí yī, jiàng shuài yǐ dìng lìng zhī qún èr, jiè fù hòu zhī xù sān, jù liè chéng ér qì sì lì shì, quán shí wàn zhī zhòng wǔ, jiāng yǒng jié zhī shì, yǐ zhū cǎo chuàng xīn pàn sǎn luàn zhī ruò lǔ liù, jī zì zhì zhī xiǎo kòu, bù néng qín miè, zhé wèi suǒ bài, lìng suì yún zhēng qī qǐ, hé cóng lián héng bā, sǎo dí bìng liáng jiǔ, nèi fàn sī lì, dōng kòu zhào wèi yī, xī chāo shǔ hàn yī yī, wǔ zhōu cán pò, liù jùn xuē jī. yī èr cǐ fēi tiān zhī zāi, zhǎng lì guò ěr yī sān.
前羌始反时〔一〕,将帅以定令之群〔二〕,借富厚之蓄〔三〕,据列城而气〔四〕利势,权十万之众〔五〕,将勇杰之士,以诛草创新叛散乱之弱虏〔六〕,击自至之小寇,不能擒灭,辄为所败,令遂云烝〔七〕起,合从连横〔八〕,扫涤幷、凉〔九〕,内犯司隶,东寇赵、魏〔一0〕,西钞蜀、汉〔一一〕,五州残破,六郡削迹。〔一二〕此非天之灾,长吏过尔〔一三〕。
yī xiān líng qiāng diān líng yǐ yǒng chū yuán nián wèi kòu, míng nián zì chēng tiān zǐ. liù nián, diān líng sǐ, zi líng chāng fù xí wěi hào, zhì yuán chū sì nián, wèi rèn shàng kè cì sǐ, lǒng yòu shǐ píng. xiáng hòu hàn shū ān dì jì jí xī qiāng chuán.
〔一〕先零羌滇零以永初元年为寇,明年自称天子。六年,滇零死,子零昌复袭伪号,至元初四年,为任尚客刺死,陇右始平。详后汉书安帝纪及西羌传。
èr guǎn zǐ bà xíng piān yún:" cháo dìng lìng yú bǎi lì." wáng xiān shēng yún:'" qún" zì shì" jùn" zì zhī wù.' yú yuè yún:'" dìng lìng" dàng zuò" shǒu lìng". xià wén yǐn" sūn zǐ yuē: jiāng zhě, mín zhī sī mìng, ér guó jiā ān wēi zhī zhǔ yě. shì gù zhū yǒu kòu zhī jùn, tài shǒu lìng zhǎng bù kě yǐ bù xiǎo bīng." yòu yuē:" shì gù xuǎn zhū yǒu bīng zhī zhǎng lì, yí chuō lì háo hòu, yuè qǔ yōu qí, cái míng quán biàn, rèn jiàng shuài zhě." rán zé cǐ piān suǒ wèi quàn jiāng, jí zhǐ jùn xiàn zhī shǒu lìng ér yán, fēi mìng jiāng chū shī zhī wèi yě. wāng yǐ guǎn zǐ shuō zhī, wèi dé qí zhǐ.' duó àn: yú shuō" dìng lìng" dàng zuò" shǒu lìng" shì yě. ér bù bó wáng shuō, zé yì yǐ" qún" dāng wèi" jùn", ér xùn" zhī" wèi" wǎng". rán qiāng fǎn yǐ qián, zhū jùn yǐ yǒu shǒu lìng, jí yǒng chū yuán nián, xiān líng qiāng pàn, qiǎn chē qí jiāng jūn dèng zhì zhēng xī xiào wèi rèn shàng děng tǎo zhī, míng fēi cǐ shí shǐ yǐ jiàng shuài jiān wèi shǒu lìng ér wǎng jùn yě." shǒu lìng zhī qún", yóu bān gù fēng yàn rán shān míng" hóu wáng jūn zhǎng zhī qún", wèi qí rén zhī zhòng yě." yǐ shǒu lìng zhī qún" zhě," yǐ" yóu" shuài lǐng". xī sì nián zuǒ zhuàn:" qí hóu yǐ zhū hóu zhī shī qīn cài", shǐ jì qí shì jiā zuò" qí huán gōng lǜ zhū hóu fá cài", shì jiè cí" yǐ" zì biǎo shuài lǐng zhī zhèng." yǐ shǒu lìng zhī qún", yǔ" jiè fù hòu zhī xù", liǎng wén xiāng duì. rú wáng shuō, zé jù fǎ bù yī lǜ yǐ.
〔二〕管子霸形篇云:“朝定令于百吏。”王先生云:‘“群”字是“郡”字之误。’○俞樾云:‘“定令”当作“守令”。下文引“孙子曰:将者,民之司命,而国家安危之主也。是故诸有寇之郡,太守令长不可以不晓兵。”又曰:“是故选诸有兵之长吏,宜踔跞豪厚,越取幽奇,材明权变,任将帅者。”然则此篇所谓劝将,即指郡县之守令而言,非命将出师之谓也。汪以管子说之,未得其旨。’○铎按:俞说“定令”当作“守令”是也。而不驳王说,则亦以“群”当为“郡”,而训“之”为“往”。然羌反以前,诸郡已有守令,及永初元年,先零羌叛,遣车骑将军邓骘、征西校尉任尚等讨之,明非此时始以将帅兼为守令而往郡也。“守令之群”,犹班固封燕然山铭“侯王君长之群”,谓其人之众也。“以守令之群”者,“以”犹“率领”。僖四年左传:“齐侯以诸侯之师侵蔡”,史记齐世家作“齐桓公率诸侯伐蔡”,是介词“以”字表率领之证。“以守令之群”,与“借富厚之蓄”,两文相对。如王说,则句法不一律矣。
sān shǐ jì yóu xiá chuán xù yún:" jiè yú yǒu tǔ qīng xiàng zhī fù hòu."
〔三〕史记游侠传序云:“借于有土卿相之富厚。”
sì dàng zuò" chù".
〔四〕当作“处”。
wǔ xià piān yún:" zhū jùn jiē jù liè chéng ér yōng dà zhòng", huò yí" quán" wèi" yōng" zhī wù. àn shǐ jì lǚ hòu jì:' guàn yīng yuē:" zhū lǚ quán bīng guān zhōng."' yì lín yì zhī lín:" dài jì ér liáng, míng zhī quán bīng." quán bīng, yán zhí bīng bǐng. shǐ jì yuán àng chuán:" jiàng hóu wèi tài wèi, zhǔ bīng bǐng", shì qí yì yǐ. běn shū qián tàn piān:" quán shì xián zhī gǒu", yì yǔ cǐ tóng.
〔五〕下篇云:“诸郡皆据列城而拥大众”,或疑“权”为“拥”之误。按史记吕后纪:‘灌婴曰:“诸吕权兵关中。”’易林益之临:“带季、儿良,明知权兵。”权兵,言执兵柄。史记袁盎传:“绛侯为太尉,主兵柄”,是其义矣。本书潜叹篇:“权噬贤之狗”,义与此同。
liù hàn shū zhōng jūn chuán yún:" wàn shì cǎo chuàng." hòu hàn shū kuí xiāo chuán zhāng huái zhù:" cǎo chuàng, wèi shǐ zào yě." duó àn: cǐ" cǎo chuàng" yǔ" sǎn luàn" lián yán, zé fēi lún yǔ" bì chén cǎo chuàng" zhī yì. cǐ yǔ běn shū fán sān jiàn: shí biān piān yún:" cǎo chuàng xīn qǐ", biān yì piān yún:" cǎo chuàng sǎn luàn" jiù wù zuò" cǎo shí", shuō xiáng bǐ. yǐ shēng qiú zhī, gài yóu" cǎo cài" yě. shuō wén:" fēng, cao cài yě. xiàng cao shēng zhī sǎn luàn yě." zì yì zuò" cǎo qiè". shū wēi zǐ:" hǎo cǎo qiè jiān guǐ", yú shì qún jīng píng yì dú" qiè" wèi" cài" shì yě. cǎo chuàng cǎo cài cǎo qiè bìng shuāng shēng xiāng zhuǎn, jiē wú zǔ zhī wú jì lǜ zhī wèi. wāng yǐ" shǐ zào" shuō zhī, fēi qí yì yǐ.
〔六〕汉书终军传云:“万事草创。”后汉书隗嚣传章怀注:“草创,谓始造也。”○铎按:此“草创”与“散乱”连言,则非论语“裨谌草创”之义。此语本书凡三见:实边篇云:“草创新起”,边议篇云:“草创散乱”(旧误作“草食”,说详彼)。以声求之,盖犹“草蔡”也。说文:“丰,艹蔡也。象艹生之散乱也。”字亦作“草窃”。书微子:“好草窃奸宄”,俞氏群经平议读“窃”为“蔡”是也。草创、草蔡、草窃并双声相转,皆无组织、无纪律之谓。汪以“始造”说之,非其义矣。
qī" zhēng" xià tuō yī zì.
〔七〕“烝”下脱一字。
bā hàn shū xíng fǎ zhì yún:" hé cóng lián héng, zhuǎn xiāng gōng fá." yán shī gǔ zhù:" héng, héng yě. zhàn guó shí, qí chǔ hán wèi yān zhào wèi cóng, qín guó wèi héng."
〔八〕汉书刑法志云:“合从连衡,转相攻伐。”颜师古注:“衡,横也。战国时,齐、楚、韩、魏、燕、赵为从,秦国为横。”
jiǔ" liáng" jiù zuò" yuán", jù xià piān gǎi. hòu hàn shū kuí xiāo chuán tǎo wáng mǎng xí yún:" yuán biān zhī jùn, jiāng hǎi zhī bīn, dí dì wú lèi." zhāng huái zhù:" dí, dàng yě. dàng dì wú yí lèi yě."
〔九〕“凉”旧作“源”,据下篇改。后汉书隗嚣传讨王莽檄云:“缘边之郡,江海之濒,涤地无类。”章怀注:“涤,荡也。荡地无遗类也。”
yī xù hàn shū jùn guó zhì, zhào guó wèi jùn shǔ jì zhōu.
〔一0〕续汉书郡国志,赵国魏郡属冀州。
yī yī jùn guó zhì, shǔ jùn hàn zhōng shǔ yì zhōu. hòu hàn shū xún lì wáng huàn chuán zhāng huái zhù:" chāo, lüè yě." yī qiè jīng yīn yì èr yǐn tōng sú wén yún:" zhē qǔ wèi zhī chāo lüè."" chāo" yǔ" chāo" tóng.
〔一一〕郡国志,蜀郡汉中属益州。后汉书循吏王涣传章怀注:“钞,掠也。”一切经音义二引通俗文云:“遮取谓之抄掠。”“抄”与“钞”同。
yī èr hàn shū zhào chōng guó chuán yún:" liù jùn liáng jiā zǐ", fú qián yuē:" jīn chéng lǒng xī tiān shuǐ ān dìng běi dì shàng jùn shì yě." àn tiān shuǐ, hòu hàn míng dì yǒng píng shí qī nián gēng míng hàn yáng. jùn guó zhì, jīn chéng lǒng xī hàn yáng ān dìng běi dì shǔ liáng zhōu, shàng jùn shǔ bìng zhōu.
〔一二〕汉书赵充国传云:“六郡良家子”,服虔曰:“金城、陇西、天水、安定、北地、上郡是也。”按天水,后汉明帝永平十七年更名汉阳。郡国志,金城、陇西、汉阳、安定、北地属凉州,上郡属幷州。
yī sān" fēi" jiù zuò" yì", jù xià wén gǎi. sūn zi dì xíng piān yún:" bīng yǒu zǒu zhě, yǒu chí zhě, yǒu xiàn zhě, yǒu bēng zhě, yǒu luàn zhě, yǒu běi zhě. fán cǐ liù zhě, fēi tiān dì zhī zāi, jiāng zhī guò yě." yuè jué shū jì ní nèi jīng:' jì ní yuē:" yú rén tóng shí ér zhàn, dú shòu tiān zhī yāng, wèi bì tiān zhī zuì yě, yì zài qí jiāng."'
〔一三〕“非”旧作“亦”,据下文改。孙子地形篇云:“兵有走者,有弛者,有陷者,有崩者,有乱者,有北者。凡此六者,非天地之灾,将之过也。”越绝书计倪内经:‘计倪曰:“与人同时而战,独受天之殃,未必天之罪也,亦在其将。”’
sūn zǐ yuē:" jiāng zhě, mín zhī sī mìng, ér guó jiā ān wēi zhī zhǔ yě yī." shì gù zhū yǒu kòu zhī jùn, tài shǒu lìng zhǎng bù kě yǐ bù xiǎo bīng. jīn guān zhū jiàng èr, jì wú duàn dí hé biàn zhī qí sān, fù wú míng shǎng bì fá zhī xìn, rán qí shì mín yòu shén pín kùn, qì xiè bù jiǎn xí sì, jiāng ēn bù sù jié wǔ, zú liù rán yǒu jí, zé lì yǐ bào fā nüè qí shì, shì yǐ suǒ zhuō qī yù dí qiǎo. cǐ wèi jiāng bā lì qū yuàn yǐ yù chóu jiǔ, shì zú fù shǒu yǐ dài kòu yě yī.
孙子曰:“将者,民之司命,而国家安危之主也〔一〕。”是故诸有寇之郡,太守令长不可以不晓兵。今观诸将〔二〕,既无断敌合变之奇〔三〕,复无明赏必罚之信,然其士民又甚贫困,器械不简习〔四〕,将恩不素结〔五〕,卒〔六〕然有急,则吏以暴发虐其士,士以所拙〔七〕遇敌巧。此为将〔八〕吏驱怨以御雠〔九〕,士卒缚手以待寇也〔一0〕。
yī sūn zi zuò zhàn piān wén. jiù tuō" jiā" zì, jù sūn zi bǔ.
〔一〕孙子作战篇文。旧脱“家”字,据孙子补。
èr" jiāng" wèi jùn shǒu. hàn shū kù lì yán yán nián chuán yán shī gǔ zhù yún:" wèi jùn shǒu wèi jùn jiāng zhě, yǐ qí jiān lǐng wǔ shì yě."
〔二〕“将”谓郡守。汉书酷吏严延年传颜师古注云:“谓郡守为郡将者,以其兼领武事也。”
sān" duàn" zhì yào zuò" liào". àn shǐ jì bái qǐ chuán lùn yún:" bái qǐ liào dí hé biàn, chū qí wú qióng." liào duàn yì xiāng jìn, gǔ yì tōng yòng. shǐ jì hán xìn chuán yún:" dài wáng zì liào, yǒng hàn rén qiáng, shú yǔ xiàng wáng?" xīn xù shàn móu piān zuò" zì duàn". yòu xīn xù zá shì yī sòng yù duì chǔ wáng wèn:" qǐ néng yǔ zhī duàn tiān dì zhī gāo?" wén xuǎn" duàn" yì zuò" liào". duó àn: cǐ dāng cóng zhì yào zuò" liào dí"," duàn" zì sú shū zuò"", gù yǔ" liào" zì xiāng luàn.
〔三〕“断”治要作“料”。按史记白起传论云:“白起料敌合变,出奇无穷。”料、断义相近,古亦通用。史记韩信传云:“大王自料,勇悍仁强,孰与项王?”新序善谋篇作“自断”。又新序杂事一宋玉对楚王问:“岂能与之断天地之高?”文选“断”亦作“料”。○铎按:此当从治要作“料敌”,“断”字俗书作“●”,故与“料”字相乱。
sì wú yǔ yún:" shēn xū huá dēng, jiǎn fú wú guó zhī shì yú jiǎ bīng." wéi zhāo zhù:" jiǎn, xí yě."
〔四〕吴语云:“申胥、华登,简服吴国之士于甲兵。”韦昭注:“简,习也。”
wǔ shǐ jì huái yīn hóu chuán yún:" xìn fēi děi sù fǔ xún shì dài fū yě, cǐ suǒ wèi qū shì rén ér zhàn zhī."
〔五〕史记淮阴侯传云:“信非得素拊循士大夫也,此所谓驱市人而战之。”
liù" zú", dú wéi" cù".
〔六〕“卒”,读为“猝”。
qī" zhuō" zhì yào zuò" qū". duó àn: zhuō qiǎo duì jǔ, zuò" qū" zhě jiè zì.
〔七〕“拙”治要作“屈”。○铎按:拙、巧对举,作“屈”者借字。
bā" jiāng" zì jù zhì yào bǔ.
〔八〕“将”字据治要补。
jiǔ hàn shū cháo cuò chuán yún:" qí yǔ qín zhī xíng yuàn mín, xiāng qù yuǎn yǐ." yán shī gǔ zhù:" yán fā yuàn hèn zhī rén, shǐ xíng shù yě."
〔九〕汉书晁错传云:“其与秦之行怨民,相去远矣。”颜师古注:“言发怨恨之人,使行戍也。”
yī huái nán zǐ shuō shān xùn yún:" fù shǒu zǒu, bù néng jí."
〔一0〕淮南子说山训云:“缚手走,不能疾。”
fū jiāng bù néng quàn qí shì, shì bù néng yòng qí bīng, cǐ èr zhě yǔ wú bīng děng yī. wú shì wú bīng, ér yù hé zhàn, qí bài fù yě, lǐ shù yě rán èr. gù yuē: qí bài zhě, fēi tiān zhī suǒ zāi, jiāng zhī guò yě.
夫将不能劝其士,士不能用其兵,此二者与无兵等〔一〕。无士无兵,而欲合战,其败负也,理数也然〔二〕。故曰:其败者,非天之所灾,将之过也。
yī liù tāo jūn lüè piān yún:" fán shuài shī jiāng jūn, lǜ bù xiān shè, qì xiè bù bèi, jiào bù jīng xìn, shì zú bù xí, ruò cǐ bù kě yǐ wéi wáng zhě zhī bīng yě." hàn shū cháo cuò chuán yún:" shì bù xuǎn liàn, zú bù fú xí, qǐ jū bù jīng, dòng jìng bù jí, qū lì fú jí, bì nàn bù bì, qián jī hòu jiě, yǔ jīn gǔ zhī yīn xiāng shī, cǐ bù xí lēi zú zhī guò yě, bǎi bù dàng shí. bīng bù wán lì, yǔ kōng shǒu tóng jiǎ bù jiān mì, yǔ tǎn xī tóng nǔ bù kě yǐ jí yuǎn, yǔ duǎn bīng tóng shè bù néng zhōng, yǔ wáng shǐ tóng zhōng bù néng rù, yǔ wáng zú tóng. cǐ jiāng bù xǐng bīng zhī huò yě, wǔ bù dàng yī. gù bīng fǎ yuē: qì xiè bù lì, yǐ qí zú yǔ dí yě zú bù kě yòng, yǐ qí jiāng yǔ dí yě jiāng bù zhī bīng, yǐ qí zhǔ yǔ dí yě jūn bù zé jiāng, yǐ qí guó yǔ dí yě."
〔一〕六韬军略篇云:“凡帅师将军,虑不先设,器械不备,教不精信,士卒不习,若此不可以为王者之兵也。”汉书晁错传云:“士不选练,卒不服习,起居不精,动静不集,趋利弗及,避难不毕,前击后解,与金鼓之音相失,此不习勒卒之过也,百不当十。兵不完利,与空手同;甲不坚密,与袒裼同;弩不可以及远,与短兵同;射不能中,与亡矢同;中不能入,与亡镞同。此将不省兵之祸也,五不当一。故兵法曰:器械不利,以其卒予敌也;卒不可用,以其将予敌也;将不知兵,以其主予敌也;君不择将,以其国予敌也。”
èr jiù zuò" zhì shù yě", jù zhì yào gǎi bǔ. guǎn zǐ bīng fǎ piān yún:" zhì zhòng yǒu shù, shèng dí yǒu lǐ. chá shù ér zhī lǐ." duó àn:" rán" zì dāng shǔ xià dú." rán gù"," shì gù" yě. shuō xiáng jīng zhuàn shì cí juǎn qī.
〔二〕旧作“治数也”,据治要改、补。管子兵法篇云:“治众有数,胜敌有理。察数而知理。”○铎按:“然”字当属下读。“然故”,“是故”也。说详经传释词卷七。
ráo shì chǔ shì yī, dàn huàn wú diǎn ěr èr. gù gǒu yǒu tǔ dì, bǎi xìng kě fù yě gǒu yǒu shì liè, shāng gǔ kě lái yě gǒu yǒu shì mín, guó jiā kě qiáng yě gǒu yǒu fǎ lìng, jiān xié kě jìn yě sān. fū guó bù kě cóng wài zhì, bīng bù kě cóng zhōng yù sì. jùn xiàn zhǎng lì, xìng de jiān cǐ shù zhě zhī duàn yǐ, ér wǔ bù néng yǐ chēng míng zhào ān mín máng zāi liù, cǐ yì péi kè tà róng qī, wú lǐ zhī ěr bā.
饶士处世〔一〕,但患无典尔〔二〕。故苟有土地,百姓可富也;苟有市列,商贾可来也;苟有士民,国家可强也;苟有法令,奸邪可禁也〔三〕。夫国不可从外治,兵不可从中御〔四〕。郡县长吏,幸得兼此数者之断已,而〔五〕不能以称明诏安民氓哉〔六〕,此亦陪克阘茸〔七〕,无里之尔〔八〕。
yī" ráo shì" wèi shì zhī cái dé yōu ráo zhě.
〔一〕“饶士”谓士之才德优饶者。
èr" diǎn" sī yě.
〔二〕“典”司也。
sān shāng zi cuò fǎ piān yún:" gǔ zhī míng jūn, cuò fǎ ér mín wú xié, jǔ shì ér cái zì liàn, shǎng xíng ér bīng qiáng." yòu yún:" gǒu yǒu dào lǐ, dì zú róng shēn, shì mín kě zhì yě gǒu róng shì jǐng, cái huò kě jù yě. yǒu tǔ zhě bù kě yǐ yán pín, yǒu mín zhě bù kě yǐ yán ruò." hàn shū shí huò zhì yún:" jīn hóng yáng lìng lì zuò shì liè", yán shī gǔ zhù:" shì liè wèi shì sì."
〔三〕商子错法篇云:“古之明君,错法而民无邪,举事而材自练,赏行而兵强。”又云:“苟有道里,地足容身,士民可致也;苟容市井,财货可聚也。有土者不可以言贫,有民者不可以言弱。”汉书食货志云:“今弘羊令吏坐市列”,颜师古注:“市列谓市肆。”
sì liù tāo lì jiāng piān yún:" guó bù kě cóng wài zhì, jūn bù kě cóng zhōng yù." bái hǔ tōng sān jūn piān yún:" dài fū jiāng bīng chū, bù cóng zhōng yù zhě, yù shèng qí wēi, shǐ shì zú yī yì xì xīn yě." duó àn: yǔ yì jiàn huái nán zǐ bīng lüè piān.
〔四〕六韬立将篇云:“国不可从外治,军不可从中御。”白虎通三军篇云:“大夫将兵出,不从中御者,欲盛其威,使士卒一意系心也。”○铎按:语亦见淮南子兵略篇。
wǔ" zhī" jiù zuò" zhàng", yòu zhòng" ér" zì, jù chéng běn shān gǎi.
〔五〕“之”旧作“丈”,又重“而”字,据程本删、改。
liù hàn jiù yí yún:' yù shǐ dài fū chì shàng jì chéng zhǎng shǐ yuē:" zhào shū shù xià, bù gào jùn guó. chén xià chéng xuān wú zhuàng, duō bù jiù, bǎi xìng bù méng ēn bèi huà. shǒu chéng zhǎng shǐ dào jùn, yǔ èr qiān dàn tóng lì, wèi mín xīng lì chú hài, wù yǒu yǐ ān zhī, chēng zhào shū."' hàn shū cháo cuò chuán yún:" shén bù chēng míng zhào qiú xián zhī yì." duó àn: cǐ" zāi" zì nǎi yǔ yǐ cí, fēi tàn cí yí cí.
〔六〕汉旧仪云:‘御史大夫敕上计丞长史曰:“诏书数下,布告郡国。臣下承宣无状,多不究,百姓不蒙恩被化。守丞长史到郡,与二千石同力,为民兴利除害,务有以安之,称诏书。”’汉书晁错传云:“甚不称明诏求贤之意。”○铎按:此“哉”字乃语已词,非叹词、疑词。
qī shī dàng yún:" céng shì póu kè." àn xù lù yì zuò" póu"." tà róng" jiàn xián nán piān. duó àn: hàn rén yǐn dàng shī duō zuò" bèi kè", yǔ máo shī dìng běn tóng. péi bèi gǔ zì tōng. xù lù" póu" zì huò hòu rén jù jīn shī gǎi.
〔七〕诗荡云:“曾是掊克。”按叙录亦作“掊”。“阘茸”见贤难篇。○铎按:汉人引荡诗多作“倍克”,与毛诗定本同。陪、倍古字通。叙录“掊”字或后人据今诗改。
bā" lǐ" dàng zuò" lǐ"," zhī" xià tuō yī zì. hàn shū jì bù luán bù tián shū zhuàn zàn yún:" qí huà wú lǐ zhī zhì ěr." jìn zhuó yuē:' yáng xióng fāng yán yuē:" lǐ, liáo yě." xǔ shèn yuē:" lài yě." cǐ wèi qí jì huà wú suǒ liáo lài.'
〔八〕“里”当作“俚”,“之”下脱一字。汉书季布栾布田叔传赞云:“其画无俚之至耳。”晋灼曰:‘扬雄方言曰:“俚,聊也。”许慎曰:“赖也。”此为其计画无所聊赖。’
fū shì yǒu fēi cháng zhī rén, rán hòu dìng fēi cháng zhī shì, bì dào yī fēi cháng zhī shī, rán hòu jiàn èr. shì gù xuǎn zhū yǒu bīng zhī zhǎng lì, yí chuō lì háo hòu, yuè qǔ yōu qí sān, cái míng quán biàn, rèn jiàng shuài zhě sì. bù kě gǒu wéi wǔ jī xù, huò ā qīn qī liù, shǐ qī diǎn bīng guān bā. cǐ suǒ wèi yǐ qí guó yǔ dí zhě yě jiǔ.
夫世有非常之人,然后定非常之事,必道〔一〕非常之失,然后见〔二〕。是故选诸有兵之长吏,宜踔跞豪厚,越取幽奇〔三〕,材明权变,任将帅者〔四〕。不可苟惟〔五〕基序,或阿亲戚〔六〕,使〔七〕典兵官〔八〕。此所谓以其国与敌者也〔九〕。
yī" dào" yí" yù". duó àn: dào, yóu yě. zì gài bù wù.
〔一〕“道”疑“遇”。○铎按:道,由也。字盖不误。
èr" jiàn" xià tuō sì zì. shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún:" gài shì bì yǒu fēi cháng zhī rén, rán hòu yǒu fēi cháng zhī shì, yǒu fēi cháng zhī shì, rán hòu yǒu fēi cháng zhī gōng." cǐ wén dāng tóng zhī.
〔二〕“见”下脱四字。史记司马相如传云:“盖世必有非常之人,然后有非常之事,有非常之事,然后有非常之功。”此文当同之。
sān hàn shū kǒng guāng chuán yún:" qiè jiàn guó jiā gù shì, shàng shū yǐ jiǔ cì zhuǎn qiān, fēi yǒu chuō jué zhī néng, bù xiāng yú yuè." yán shī gǔ zhù:" chuō, gāo yuǎn yě."" chuō lì" yóu yán" chuō jué". hòu hàn shū bān biāo hòu gù chuán xī dōu fù yún:" chuō luò zhū xià." diǎn yǐn yún:" zhuō luò hū fāng zhōu." wén yuàn mí héng chuán:" yīng cái zhuō lì." bìng yǔ" chuō lì" tóng. shuō yuàn tán cóng piān yún:" dé yǐ chún hòu gù néng háo." àn" yuè qǔ" wèi bù cì zhuó yòng. hàn shū dōng fāng shuò chuán yún:" wǔ dì chū jí wèi, zhēng tiān xià jǔ fāng zhèng xián liáng wén xué cái lì zhī shì, dài yǐ bù cì zhī wèi." yán shī gǔ zhù:" bù jū cháng cì, yán chāo zhuó zhī." hòu hàn shū ān dì jì yǒng chū èr nián zhào yún:" èr qiān dàn zhǎng lì, míng yǐ zhào shū, bó yǎn yōu yǐn. zhèn jiāng qīn lǎn, dài yǐ bù cì." shì qí yì yě.
〔三〕汉书孔光传云:“窃见国家故事,尚书以久次转迁,非有踔绝之能,不相踰越。”颜师古注:“踔,高远也。”“踔跞”犹言“踔绝”。后汉书班彪后固传西都赋云:“逴荦诸夏。”典引云:“卓荦乎方州。”文苑祢衡传:“英才卓砾。”并与“踔跞”同。说苑谈丛篇云:“德以纯厚故能豪。”按“越取”谓不次擢用。汉书东方朔传云:“武帝初即位,征天下举方正贤良文学材力之士,待以不次之位。”颜师古注:“不拘常次,言超擢之。”后汉书安帝纪永初二年诏云:“二千石长吏,明以诏书,博衍幽隐。朕将亲览,待以不次。”是其义也。
sì hòu hàn shū nán mán chuán:" yǒng hé shí, rì nán xiàng lín jiǎo wài mán yí gōng wéi rì nán", lǐ gù yì yì yún:" yí gèng xuǎn yǒu yǒng lüè rén huì rèn jiàng shuài zhě, yǐ wéi cì shǐ tài shǒu."
〔四〕后汉书南蛮传:“永和时,日南、象林徼外蛮夷攻围日南”,李固议亦云:“宜更选有勇略仁惠任将帅者,以为刺史太守。”
wǔ" wéi" yí" tuī". duó àn, wéi wéi gǔ zì tōng. lǎo zi:" wéi zhī yǔ ā, xiāng qù jǐ hé?" wéi ā bìng tīng cóng zhī yì, zì běn bù wù.
〔五〕“惟”疑“推”。○铎按,惟、唯古字通。老子:“唯之与阿,相去几何?”唯、阿并听从之义,字本不误。
liù mò zǐ jiān ài xià piān yún:" wù yǒu qīn qī dì xiōng zhī suǒ ā." hàn shū gòng yǔ chuán yún:" bù ā qīn qī."
〔六〕墨子兼爱下篇云:“勿有亲戚弟兄之所阿。”汉书贡禹传云:“不阿亲戚。”
qī jiù zuò" biàn".
〔七〕旧作“便”。
bā gài wèi dèng zhì yě. zhì yǐ chē qí jiāng jūn tǎo qiāng, zhàn bài, qiāng suì dà shèng, cháo tíng bù néng zhì, zhào zhì hái shī, yǐ dèng tài hòu gù, bài zhì wèi dà jiàng jūn. jiàn hòu hàn shū xī qiāng chuán.
〔八〕盖谓邓骘也。骘以车骑将军讨羌,战败,羌遂大盛,朝廷不能制,诏骘还师,以邓太后故,拜骘为大将军。见后汉书西羌传。
jiǔ zhù jiàn shàng.
〔九〕注见上。