fán shān líng zhī gāo, fēi xuē chéng ér jué qǐ yě èr, bì bù zēng ér shāo shàng yān. chuān gǔ zhī bēi, fēi jié duàn ér diān xiàn yě sān, bì bēi chí ér shāo xià yān sì. shì gù jī shàng bù zhǐ, bì zhì sōng shān zhī gāo wǔ jī xià bù yǐ, bì jí huáng quán zhī shēn liù.
凡山陵之高，非削成而崛起也〔二〕，必步增而稍上焉。川谷之卑，非截斷而顛陷也〔三〕，必陂池而稍下焉〔四〕。是故積上不止，必致嵩山之高〔五〕；積下不已，必極黃泉之深〔六〕。

yī duó àn: jǐn xiǎo zhě dà, jī wēi zhě zhe. rán jī shàn wèi bì chāng, ér jī è zé bì zhì wēi wáng, lùn zhèng zhě suǒ yǐ yóu jiè shèn yú jī è yě. jiǎ zi shěn wēi jì jiē qí zhǐ yú qián, jié xìn cǐ piān fù shēn qí yì yú hòu, shèn wēi zhī jiào, yì jǐ yú bèi yǐ.
〔一〕○鐸按：「盡小者大，積微者着。」然積善未必昌，而積惡則必致危亡，論政者所以尤戒慎於積惡也。賈子審微既揭其旨於前，節信此篇復申其義於後，慎微之教，亦幾於備矣。

èr chéng ér jiù dào. shān hǎi jīng xī shān jīng: tài huá zhī shān, xuē chéng ér sì fāng. hàn shū xù chuán bān biāo wáng mìng lùn yún: wèi jiàn yùn shì wú běn, gōng dé bù jì, ér dé qū qǐ zài cǐ wèi zhě yě. wén xuǎn zuò jué qǐ, lǐ shàn zhù yún: pí cāng yuē: jué, tè qǐ yě. jué yǔ jué tóng.
〔二〕「成而」舊倒。山海經西山經：「太華之山，削成而四方。」漢書敘傳班彪王命論云：「未見運世無本，功德不紀，而得屈起在此位者也。」文選作「倔起」，李善注云：『埤蒼曰：「倔，特起也。」』「崛」與「倔」同。

sān shuō wén yún: xiàn, gāo xià yě. yī yuē duò yě.
〔三〕說文云：「陷，高下也。一曰陊也。」

sì shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún: bēi chí bǐ zhì, suǒ yǐn yǐn guō pú yuē: bēi chí, páng tuí zhī mào. àn chí, dú wèi?. chuán yòu yún: bà chí bēi?. jí bǐ zhì bēi chí yě. duó àn: yì zuò pō tuó, ěr yǎ shì dì: bēi zhě yuē bǎn, guō zhù: pō tuó bù píng shì yě. bēi chí bǐ zhì bà chí bēi? bēi zhì, bìng yǐ dié yùn biǎo yì, gù wú dìng zì.
〔四〕史記司馬相如傳云：「陂池貏豸」，索隱引郭璞曰：「陂池，旁頹之貌。」按池，讀為「?」。傳又云：「罷池陂?。」即「貏豸陂池」也。○鐸按：亦作「陂陀」，爾雅釋地：「陂者曰阪」，郭註：「陂陀不平」是也。陂池、貏豸、罷池、陂?、陂阤，並以疊韻表義，故無定字。

wǔ shì míng shì shān yún: shān dà ér gāo yuē sōng. sōng, sǒng yě, yì gāo chēng yě. àn sōng gǔ zuò chóng. duó àn: ěr yǎ shì shān: shān dà ér gāo sōng. shì wén: sōng yòu zuò sōng. hǎo yì xíng yì shū yún: sōng chóng bìng jiàn shì gǔ, huò shuō gǔ wú sōng zì, fēi yě.
〔五〕釋名釋山云：「山大而高曰嵩。嵩，竦也，亦高稱也。」按「嵩」古作「崇」。○鐸按：爾雅釋山：「山大而高崧。」釋文：『「崧」又作「嵩」。』郝懿行義疏云：『嵩、崇並見釋詁，或說古無「嵩」字，非也。』

liù yǐn yuán nián zuǒ chuán yún: bù jí huáng quán. shǐ jì zhèng shì jiā jí jiě yǐn fú qián zhù: tiān xuán dì huáng, quán zài dì zhōng, gù yuē huáng quán. hàn shū yáng xióng chuán jiě cháo yún: shēn zhě rù huáng quán.
〔六〕隱元年左傳云：「不及黃泉。」史記鄭世家集解引服虔註：「天玄地黃，泉在地中，故曰黃泉。」漢書揚雄傳解嘲云：「深者入黃泉。」

fēi dú shān chuān yě, rén xíng yì rán, yǒu bù yī yī jī shàn bù dài èr, bì zhì yán mǐn zhī xián sān, jī è bù xiū, bì zhì jié zhí zhī míng sì. fēi dú bù yī yě, rén chén yì rán wǔ, jī zhèng bù juàn, bì shēng jié yì zhī zhì, jī xié bù zhǐ, bì shēng bào shì zhī xīn. fēi dú rén chén yě, guó jūn yì rán, zhèng jiào jī dé liù, bì zhì ān tài zhī fú qī, jǔ cuò shù shī, bì zhì wēi wáng zhī huò bā. gù zhòng ní yuē: tāng wǔ fēi yī shàn ér wáng yě, jié zhòu fēi yī è ér wáng yě. sān dài zhī fèi xìng yě, zài qí suǒ jī jiǔ. jī shàn duō zhě, suī yǒu yī è, shì wèi guò shī, wèi zú yǐ wáng. jī è duō zhě, suī yǒu yī shàn, shì wèi wù zhōng, wèi zú yǐ cún. rén jūn wén cǐ, kě yǐ sǒng yī. bù yī wén cǐ, kě yǐ gǎi róng. yī yī
非獨山川也，人行亦然，有布衣〔一〕積善不怠〔二〕，必致顏、閔之賢〔三〕，積惡不休，必致桀、跖之名〔四〕。非獨布衣也，人臣亦然〔五〕，積正不倦，必生節義之志，積邪不止，必生暴弒之心。非獨人臣也，國君亦然，政教積德〔六〕，必致安泰之福〔七〕，舉錯數失，必致危亡之禍〔八〕。故仲尼曰：湯、武非一善而王也，桀、紂非一惡而亡也。三代之廢興也，在其所積〔九〕。積善多者，雖有一惡，是為過失，未足以亡。積惡多者，雖有一善，是為誤中，未足以存。人君聞此，可以悚●〔一０〕。布衣聞此，可以改容。〔一一〕

yī yán tiě lùn sàn bù zú piān yún: gǔ zhě shù rén dié lǎo ér hòu yī sī, qí yú zé má xǐ ér yǐ, gù mìng yuē bù yī. wáng xiān shēng yún: sān zì bù cí, yí yǒu tuō wù. duó àn: yǒu gài bù zhī bó wén, wú tuō zì.
〔一〕鹽鐵論散不足篇云：「古者庶人耋老而後衣絲，其餘則麻枲而已，故命曰布衣。」王先生云：「三字不辭，疑有脫誤。」○鐸按：「有」蓋「布」之駁文，無脫字。

èr lǐ jì qū lǐ yún: dūn shàn xíng ér bù dài.
〔二〕禮記曲禮云：「敦善行而不怠。」

sān lùn yǔ yún: dé xíng: yán yuān, mǐn zi qiān.
〔三〕論語云：「德行：顏淵，閔子騫。」

sì xún zǐ róng rǔ piān yún: wèi jié zhí zé cháng wēi rǔ.
〔四〕荀子榮辱篇云：「為桀、跖則常危辱。」

wǔ zhào cè: sū qín yuē: tiān xià zhī qīng xiàng rén chén nǎi zhì bù yī zhī shì.
〔五〕趙策：『蘇秦曰：「天下之卿相人臣乃至布衣之士。」』

liù wáng xiān shēng yún: dé dāng zuò dé, yǔ xià shī zì duì wén. duó àn: yì duì ér wén wú qǔ xiāng duì, dé zì bù wù.
〔六〕王先生云：『「德」當作「得」，與下「失」字對文。』○鐸按：義對而文無取相對，「德」字不誤。

qī lǎo zi yún: wǎng ér bù hài, ān píng tài.
〔七〕老子云：「往而不害，安平泰。」

bā yì xì cí shàng chuán yún: jǔ ér cuò zhī tiān xià zhī mín, wèi zhī shì yè. cuò yǔ cuò tōng. zhào cè: kè jiàn zhào wáng yuē: jīn zhì tiān xià jǔ cuò fēi yě, guó jiā wèi xū lì ér shè jì bù xuè shí. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: rén jūn mò bù yù ān cún ér è wēi wáng.
〔八〕易繫辭上傳云：「舉而措之天下之民，謂之事業。」「錯」與「措」通。趙策：『客見趙王曰：「今治天下舉錯非也，國家為虛戾而社稷不血食。」』漢書董仲舒傳云：「人君莫不欲安存而惡危亡。」

jiǔ hàn shū jiǎ yì chuán yún: ān zhě fēi yī rì ér ān yě, wēi zhě fēi yī rì ér wēi yě, jiē yǐ jī jiàn rán, bù kě bù chá yě.
〔九〕漢書賈誼傳云：「安者非一日而安也，危者非一日而危也，皆以積漸然，不可不察也。」

yī hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: jī shàn zài shēn, yóu zhǎng rì jiā yì ér rén bù zhī yě jī è zài shēn, yóu huǒ zhī xiāo gāo, ér rén bù jiàn yě. fēi míng hū qíng xìng, chá hū liú sú zhě, shú néng zhī zhī cǐ táng yú zhī suǒ yǐ de lìng míng, ér jié zhòu zhī kě wèi dào jù zhě yě. shuō wén yún: jù, kǒng yě. gǔ wén zuò.
〔一０〕漢書董仲舒傳云：「積善在身，猶長日加益而人不知也；積惡在身，猶火之銷膏，而人不見也。非明乎情性，察乎流俗者，孰能知之﹖此唐、虞之所以得令名，而桀、紂之可為悼懼者也。」說文云：「懼，恐也。古文作●。」

yī yī shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán shàng lín fù yún: qiǎo rán gǎi róng, chāo ruò zì shī.
〔一一〕史記司馬相如傳上林賦云：「愀然改容，超若自失。」

shì gù jūn zǐ zhàn zhàn lì lì, rì shèn yī rì yī, kè jǐ sān xǐng èr, bù jiàn shì tú sān. kǒng zǐ yuē: shàn bù jī bù zú yǐ chéng míng, è bù jī bù zú yǐ miè shēn sì. xiǎo rén yǐ xiǎo shàn wèi wú yì ér bù wèi yě, yǐ xiǎo è wèi wú shāng ér bù qù yě, shì yǐ è jī ér bù kě yǎn, zuì dà ér bù kě jiě yě wǔ. cǐ jué jǔ liù suǒ yǐ mí guó ér bù fǎn qī, sān jì suǒ yǐ suì wǎng ér bù zhèn zhě yě bā.
是故君子戰戰慄栗，日慎一日〔一〕，克己三省〔二〕，不見是圖〔三〕。孔子曰：「善不積不足以成名，惡不積不足以滅身〔四〕。小人以小善謂無益而不為也，以小惡謂無傷而不去也，是以惡積而不可掩，罪大而不可解也〔五〕。」此蹶、踽〔六〕所以迷國而不返〔七〕，三季所以遂往而不振者也〔八〕。

yī huái nán zǐ rén xián xùn yún: yáo jiè yuē: zhàn zhàn lì lì, rì shèn yī rì, rén mò tuí yú shān, ér tuí yú dié. shì gù rén jiē qīng xiǎo hài, yì wēi shì yǐ duō huǐ, huàn zhì ér hòu yōu zhī, shì yóu bìng zhě yǐ quán ér suǒ liáng yī yě. hòu hàn shū guāng wǔ dì jì jiàn wǔ èr nián zhào yuē: zhū jiāng yè yuǎn gōng dà, chéng yù chuán yú wú qióng, yí rú lín shēn yuān, rú lǚ bó bīng, zhàn zhàn lì lì, rì shèn yī rì.
〔一〕淮南子人閒訓云：『堯戒曰：「戰戰慄栗，日慎一日，人莫蹪於山，而蹪於垤。」是故人皆輕小害，易微事以多悔，患至而後憂之，是猶病者已惓而索良醫也。』後漢書光武帝紀建武二年詔曰：「諸將業遠功大，誠欲傳於無窮，宜如臨深淵，如履薄冰，戰戰慄栗，日甚一日。」

èr zhāo shí èr nián zuǒ chuán: zhòng ní yuē: gǔ yě yǒu zhì, kè jǐ fù lǐ, rén yě. lùn yǔ: zēng zǐ yuē: wú rì sān xǐng wú shēn.
〔二〕昭十二年左傳：『仲尼曰：「古也有志，克己復禮，仁也。」』論語：『曾子曰：「吾日三省吾身。」』

sān chéng shí liù nián zuǒ chuán: xià shū yuē: yuàn qǐ zài míng? bù jiàn shì tú. duó àn: wěi gǔ wén shàng shū wǔ zǐ zhī gē qǔ chuán wén. jìn yǔ jiǔ: xià shū yǒu zhī yuē: yī rén sān shī, yuàn qǐ zài míng? bù jiàn shì tú. wéi zhù: bù jiàn, wèi xíng yě.
〔三〕成十六年左傳：『夏書曰：「怨豈在明？不見是圖。」』○鐸按：偽古文尚書五子之歌取傳文。晉語九：『夏書有之曰：「一人三失，怨豈在明？不見是圖。」』韋註：「不見，未形也。」

sì cǐ xià jiù jiē fū xián shèng bēi gé zhì hú fú bù chú, yòu fù zú yǐ miè shēn sì zì, jīn yí zhèng.
〔四〕此下舊接「夫賢聖卑革」至「胡福不除」，又復「足以滅身」四字，今移正。

wǔ yì xì cí xià chuán. wáng bì běn wèi zuò wèi. bù wèi bù qù, bù jù zuò fú. shì yǐ zuò gù. àn xīn shū shěn wēi piān yún: shàn bù kě wèi xiǎo ér wú yì, bù shàn bù kě wèi xiǎo ér wú shāng. yòu jiàn lián yǔ, gǔ yì gài yǒu zuò wèi zhě. huái nán zǐ móu chēng xùn yún: jūn zǐ bù wèi xiǎo shàn bù zú wèi yě ér shě zhī, xiǎo shàn jī ér wèi dà shàn bù wèi xiǎo bù shàn wèi wú shāng yě ér wèi zhī, xiǎo bù shàn jī ér wèi dà bù shàn. shì gù jī yǔ shěn zhōu, qún qīng zhé zhóu, gù jūn zǐ jìn yú wēi.
〔五〕易繫辭下傳。王弼本「謂」作「為」。「不為」、「不去」，「不」俱作「弗」。「是以」作「故」。按新書審微篇云：「善不可謂小而無益，不善不可謂小而無傷。」又見連語，古易蓋有作「謂」者。淮南子繆稱訓云：「君子不謂小善不足為也而舍之，小善積而為大善；不謂小不善為無傷也而為之，小不善積而為大不善。是故積羽沈舟，群輕折軸，故君子禁於微。」

liù jǔ jiù zuò shǔ, jù běn zhèng piān gǎi. jīn shī zuò yǔ.
〔六〕「踽」舊作「屬」，據本政篇改。今詩作「楀」。

qī hán shī wài chuán yī yún: huái qí bǎo ér mí qí guó zhě, bù kě yǔ yǔ rén. àn mí guó lùn yǔ zuò mí bāng, hàn rén bì gāo zǔ huì gǎi. hàn shí hé zòu dà chén duō yòng zhī, hàn shū wáng zūn chuán hé zòu kuāng héng zhāng tán huái xié mí guó, wáng jiā chuán kǒng guāng děng hé jiā mí guó wǎng shàng bù dào, shī dān chuán cè miǎn dān yún: huái xuān mí guó, gài dāng shí lǜ lìng rú cǐ.
〔七〕韓詩外傳一云：「懷其寶而迷其國者，不可與語仁。」按「迷國」論語作「迷邦」，漢人避高祖諱改。漢時劾奏大臣多用之，漢書王尊傳劾奏匡衡、張譚「懷邪迷國」，王嘉傳孔光等劾嘉「迷國罔上不道」，師丹傳策免丹云：「懷諼迷國」，蓋當時律令如此。

bā jìn yǔ: guō yǎn yuē: fū sān jì wáng zhī wáng yě yí. hàn shū xù chuán xù tiān wén zhì yún: sān jì zhī hòu, jué shì fàng fēn, yán shī gǔ zhù: sān jì, sān dài zhī mò yě. shǐ jì lè shū yún: liú miǎn shěn yì, suì wǎng bù fǎn. sī mǎ xiàng rú chuán shàng lín fù yún: kǒng hòu shì mí lì, suì wǎng ér bù fǎn. zhōu yǔ yún: bó bì bù zhèn, wéi zhāo zhù: zhèn, jiù yě.
〔八〕晉語：『郭偃曰：「夫三季王之亡也宜。」』漢書敘傳敘天文志云：「三季之後，厥事放紛」，顏師古註：「三季，三代之末也。」史記樂書云：「流沔沈佚，遂往不反。」司馬相如傳上林賦云：「恐後世靡麗，遂往而不反。」周語云：「踣斃不振」，韋昭註：「振，救也。」

fū jī wēi chéng xiǎn, jī zhe chéng yī, è yù è yù è zhì cún wáng èr, shèng rén cháng shèn qí wēi yě sān. wén wáng xiǎo xīn yì yì sì, wǔ wáng sù yè jìng zhǐ wǔ, sī shèn wēi miǎo, zǎo fáng wèi méng liù, gù néng tài píng ér chuán zi sūn qī.
夫積微成顯，積着成〔一〕，鄂譽鄂譽；鄂致存亡〔二〕，聖人常慎其微也〔三〕。文王小心翼翼〔四〕，武王夙夜敬止〔五〕，思慎微眇，早防未萌〔六〕，故能太平而傳子孫〔七〕。

yī chéng xià tuō yī zì. àn hàn shū lǜ lì zhì yún: sān wēi ér chéng zhe, sān zhe ér chéng xiàng. yì gàn záo dù yún: sān wēi ér chéng yī zhāo, sān zhe ér chéng yī tǐ. duó àn: xún zǐ dà lüè piān yún: fū jǐn xiǎo zhě dà, jī wēi zhě zhe. jī zhe chéng xià gài tuō xiàng zì, yǔ wáng wèi yùn.
〔一〕「成」下脫一字。按漢書律曆志云：「三微而成着，三着而成象。」易干鑿度云：「三微而成一着，三着而成一體。」○鐸按：荀子大略篇云：「夫盡小者大，積微者着。」「積着成」下蓋脫「象」字，與「亡」為韻。

èr wén yǒu tuō wù. àn hàn shū wéi xián chuán yún: yú yú chǎn fū, è è huáng fà, rú chún yuē: yú yú, zì mèi mào, yán shī gǔ yuē: è è, zhí yán yě. cǐ wén yí dāng zuò è è yù yù, yǐ zhì cún wáng. è è yǔ è è tōng, yù yù yǔ yú yú tōng. è yù zhì cún wáng, jí shǐ jì shāng jūn chuán zhào liáng suǒ wèi wǔ wáng è è yǐ chāng, yīn zhòu mò mò yǐ wáng yě. hán shī wài chuán shí yún: yǒu è è zhēng chén zhě, qí guó chāng. yǒu mò mò yú chén zhě, qí guó wáng.
〔二〕文有脫誤。按漢書韋賢傳云：「睮睮諂夫，咢咢黃髮」，如淳曰：「睮睮，自媚貌」，顏師古曰：「咢咢，直言也。」此文疑當作「鄂鄂譽譽，以致存亡」。「鄂鄂」與「咢咢」通，「譽譽」與「睮睮」通。「鄂譽致存亡」，即史記商君傳趙良所謂「武王諤諤以昌，殷紂墨墨以亡」也。韓詩外傳十云：「有諤諤爭臣者，其國昌。有默默諛臣者，其國亡。」

sān huái nán zǐ rén xián xùn yún: shèng rén jìng xiǎo shèn wēi. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: zhòng shào chéng duō, jī xiǎo zhì jù, gù shèng rén mò bù yǐ àn zhì míng, yǐ wēi zhì xiǎn. shì yǐ yáo fā yú zhū hóu, shùn xìng hū shēn shān, fēi yī rì ér xiǎn yě, gài yǒu jiàn yǐ zhì zhī yǐ. yán chū yú jǐ, bù kě sài yě. xíng fā yú shēn, bù kě yǎn yě. yán xíng, zhì zhī dà zhě, jūn zǐ zhī suǒ yǐ dòng tiān dì yě. gù jǐn xiǎo zhě dà, shèn wēi zhě zhe. àn jǐn xiǎo zhě dà èr yǔ, běn xún zǐ dà lüè piān.
〔三〕淮南子人閒訓云：「聖人敬小慎微。」漢書董仲舒傳云：「眾少成多，積小致鉅，故聖人莫不以晻致明，以微致顯。是以堯發於諸侯，舜興乎深山，非一日而顯也，蓋有漸以致之矣。言出於己，不可塞也。行發於身，不可掩也。言行，治之大者，君子之所以動天地也。故盡小者大，慎微者着。」按「盡小者大」二語，本荀子大略篇。

sì shī dà míng.
〔四〕詩大明。

wǔ shī mǐn yǔ xiǎo zi. àn cǐ wèi chéng wáng shī, wǔ dāng zuò chéng. duó àn: kuāng héng yǐ cǐ shī wèi wǔ wáng bì sàng. héng xué qí shī, zé shì qí shī shuō yě. jié xìn yǐn shī duō běn sān jiā, wǔ zì bì bù kě gǎi.
〔五〕詩閔予小子。按此為成王詩，「武」當作「成」。○鐸按：匡衡以此詩為武王畢喪。衡學齊詩，則是齊詩說也。節信引詩多本三家，「武」字必不可改。

liù hàn shū jiǎ yì chuán yún: lǐ yún lǐ yún zhě, guì jué è yú wèi méng, ér qǐ jiào yú wēi miǎo.
〔六〕漢書賈誼傳云：「禮雲禮雲者，貴絕惡於未萌，而起教於微眇。」

qī shī bì gōng zhèng jiān yún: wén wáng wǔ wáng jì tài wáng zhī shì, zhì shòu mìng zhì tài píng. liè wén jiān yún: wén wáng wǔ wáng yǐ chún dé shòu mìng, dìng tiān wèi. yòu yún: tiān zhī xī zhī yǐ cǐ zhǐ fú yě, yòu zhǎng ài zhī, wú yǒu qī jìng, zi sūn dé chuán shì, ān ér jū zhī. cǐ jí yòng shī yì, yǔ zhèng shì tóng. duó àn: néng xià yí tuō zhì zì, kǎo jī piān: sān dài yú shì, jiē zhì tài píng. shì qí lì. yòu zhèng jiān shī bù zhuān zhǔ máo, cǐ gài yì sān jiā shuō yě.
〔七〕詩閟宮鄭箋云：「文王、武王繼太王之事，至受命致太平。」烈文箋云：「文王、武王以純德受命，定天位。」又云：「天之錫之以此祉福也，又長愛之，無有期竟，子孫得傳世，安而居之。」此即用詩誼，與鄭氏同。○鐸按：「能」下疑脫「致」字，考績篇：「三代於世，皆致太平。」是其例。又鄭箋詩不專主毛，此蓋亦三家說也。

qiě fú xié zhī yǔ zhèng, yóu shuǐ yǔ huǒ bù tóng yuán, bù dé bìng shèng yī. zhèng xìng shèng, zé suì zhòng jǐ bù rěn kuī yě, gù bó yí è sǐ ér bù hèn èr. xié xìng shèng, zé niǔ chù ér bù rěn shě yě sān, gù wáng mǎng qiè wèi ér bù cán sì. jī è xí zhī suǒ zhì yě. fū jī è xí fēi jiǔ, zhì sǐ wáng fēi yī yě. shì pǐn rén suì wǔ
且夫邪之與正，猶水與火不同原，不得並盛〔一〕。正性勝，則遂重己不忍虧也，故伯夷餓死而不恨〔二〕。邪性勝，則忸怵而不忍舍也〔三〕，故王莽竊位而不慚〔四〕。積惡習之所致也。夫積惡習非久，致死亡非一也。世品人遂〔五〕

yī huái nán zǐ quán yán xùn yún: jūn zǐ xíng zhèng qì, xiǎo rén xíng xié qì. nèi biàn yú xìng, wài hé yú yì, xún lǐ ér dòng, bù xì yú wù zhě, zhèng qì yě. zhòng yú zī wèi, yín yú shēng sè, fā yú xǐ nù, bù gù hòu huàn zhě, xié qì yě. xié yǔ zhèng xiāng shāng, yù yǔ xìng xiāng hài, bù kě liǎng lì, yī zhì yī fèi, gù shèng rén sǔn yù ér cóng shì yú xìng.
〔一〕淮南子詮言訓云：「君子行正氣，小人行邪氣。內便於性，外合於義，循理而動，不繫於物者，正氣也。重於滋味，淫於聲色，發於喜怒，不顧後患者，邪氣也。邪與正相傷，欲與性相害，不可兩立，一置一廢，故聖人損欲而從事於性。」

èr lùn yǔ.
〔二〕論語。

sān chù dāng wèi. ěr yǎ shì yán yún: niǔ, fù yě, guō zhù niǔ fù wèi. hòu hàn shū féng yì chuán yún: niǔ xiǎo lì, zhāng huái zhù: niǔ yóu guàn xí yě, wèi guàn xí qián shì fù wèi zhī. niǔ niǔ zì tōng. shī sì yuè shū dàng shì wén bìng yǐn shuō wén yún:, xí yě. jīn shuō wén wú zì. zì zhù: xí yě. dāng jí zhī bié tǐ. chù, shuō wén xùn kǒng, yǔ niǔ xí yì bié. hàn shū wǔ dì jì yuán shòu yuán nián zhào: chù yú xié shuō, fú qián yuē: chù, yīn yì, yīng shào yuē: niǔ, yě, rú chún yuē chù, yīn chù tì. gài fú yīng běn zuò, rú běn zuò chù, zì xíng zhī wù rú cǐ. duó àn: niǔ zì běn zuò shì, yǐ dà wèi shēng. dà shì gǔ yīn tóng bù rú tài zǐ jí shì zǐ, dà shì jí shì shì, zi dà shū jí zi shì shū. gài shì huò zuò rú xún zǐ róng rǔ piān jiāo xiè jí jiāo tài gù yòu yì wèi, yóu xiè yì yì zuò xiè yě. shì zì huán shí sān nián zuǒ chuán shū ěr yǎ shì yán shū yǐn shuō wén yì yǒu zhī, dāng jù bǔ.
〔三〕「怵」當為「■」。爾雅釋言云：「狃，復也」，郭注「狃■復為。」後漢書馮異傳云：「忸■小利」，章懷註：『「忸■」猶「慣習」也，謂慣習前事復為之。』狃、忸字通。詩四月疏、盪釋文並引說文云：「■，習也。」今說文無「■」字。「●」字註：「習也。」「■」當即「●」之別體。怵，說文訓恐，與「狃習」義別。漢書武帝紀元狩元年詔：「怵於邪說」，服虔曰：「怵，音裔」，應劭曰：「忸，■也」，如淳曰「怵，音怵惕。」蓋服、應本作「■」，如本作「怵」，字形之誤如此。○鐸按：「狃■」字本作「忕」，以「大」為聲。大、世古音同部（如「太子」即「世子」，「大室」即「世室」，「子大叔」即「子世叔」）。蓋「忕」或作「■」（如荀子榮辱篇「憍泄」即「驕汰」）故又易為「●」，猶「泄」、「枻」亦作「洩」、「●」也。「忕」字桓十三年左傳疏、爾雅釋言疏引說文亦有之，當據補。

sì hàn shū.
〔四〕漢書。

wǔ jī è xí yǐ xià, wén yǒu tuō wù. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún: bào nì bù rén zhě, fēi yī rì ér wáng yě, yì yǐ jiàn zhì. cǐ wén gài běn zhī. shì pǐn rén suì xià, jiù jiē bǐ ěr duō yì zhì mò, jīn yí zhèng. rán cǐ sì zì xià shàng yǒu tuō wén.
〔五〕「積惡習」以下，文有脫誤。漢書董仲舒傳云：「暴逆不仁者，非一日而亡也，亦以漸至。」此文蓋本之。「世品人遂」下，舊接「俾爾多益」至末，今移正。然此四字下尚有脫文。

fū shèng xián bēi gé yī, zé dēng qí fú èr. qìng fēng bó yǒu sān, huāng yín yú jiǔ, shěn miǎn wú dù, yǐ bì qí jiā sì. jìn píng dài zhèng wǔ, huò yǐ sàng zhì, liáng chén fú kuāng, gù jù yǒu huò liù. chǔ zhuāng qí wēi, shǐ yǒu huāng yín zhī xíng qī, xuē ruò zhī bài bā, jǐ yú luàn wáng, zhōng néng gǎn wù, qín xù mín shì jiǔ, láo jīng kǔ sī yī, zī zī bù dài yī yī, fū chū chén yīng, jué mìng guǎn sū yī èr, zhào jí mò, pēng ā dài fū yī sān, gù néng zhōng xìng, qiáng bà zhū hóu, dāng shí zūn xiǎn, hòu shì jiàn sī, chuán wèi lìng míng, zài zài tú jí yī sì. yóu cǐ yán zhī, yǒu xī yī wǔ rén jūn, qí xíng yī yě, zhī jǐ yuē míng, zì shèng yuē qiáng yī liù.
夫聖賢卑革〔一〕，則登其福〔二〕。慶封、伯有〔三〕，荒淫於酒，沈湎無度，以弊其家〔四〕。晉平殆政〔五〕，惑以喪志，良臣弗匡，故俱有禍〔六〕。楚莊、齊威，始有荒淫之行〔七〕，削弱之敗〔八〕，幾於亂亡，中能感悟，勤恤民事〔九〕，勞精苦思〔一０〕，孜孜不怠〔一一〕，夫出陳應，爵命管蘇〔一二〕，召即墨，烹阿大夫〔一三〕，故能中興，強霸諸侯，當時尊顯，後世見思，傳為令名，載在圖籍〔一四〕。由此言之，有希〔一五〕人君，其行一也，知己曰明，自勝曰強〔一六〕。

yī gé yí gōng zhī wù. hòu hàn shū dòu róng chuán yún: měi zhào huì jìn jiàn, róng mào cí qì, bēi gōng yǐ shèn.
〔一〕「革」疑「恭」之誤。後漢書竇融傳云：「每召會進見，容貌辭氣，卑恭已甚。」

èr zhāo shí wǔ nián zuǒ chuán yún: fú zuò zhī bù dēng, shū fù yān zài
〔二〕昭十五年左傳云：「福祚之不登，叔父焉在﹖」

sān yǒu zì jiù tuō.
〔三〕「有」字舊脫。

sì xiāng niàn bā nián sà nián zuǒ chuán.
〔四〕襄廿八年、卅年左傳。

wǔ sūn shì yù yún: dài yǔ dài tóng. jì péi àn: xīn shū dào shù piān yún: zhì cāo jīng guǒ wèi zhī chéng, fǎn chéng wèi dài. shī xuán niǎo: shòu mìng bù dài, zhèng jiān yún: shòu tiān mìng ér xíng zhī bù jiě dài. shì zhèng dú dài wèi dài yě. huái nán zǐ tài zú xùn: jù jiàn qī yú huì jī, xiū zhèng bù dài. yán tiě lùn lùn zāi piān: zhōu wén wǔ zūn xián shòu jiàn, jìng jiè bù dài. fāng yán hòu liú zi jùn yǔ yáng xióng shū: shōu cáng bù dài. bìng yǐ dài wèi dài.
〔五〕孫侍御云：『「殆」與「怠」同。』繼培按：新書道術篇云：「志操精果謂之誠，反誠為殆。」詩玄鳥：「受命不殆」，鄭箋云：「受天命而行之不解殆。」是鄭讀「殆」為「怠」也。淮南子泰族訓：「句踐棲於會稽，修政不殆。」鹽鐵論論菑篇：「周文、武尊賢受諫，敬戒不殆。」方言後劉子駿與揚雄書：「收藏不殆。」並以「殆」為「怠」。

liù zhāo yuán nián zuǒ chuán. duó àn: jìn yǔ bā wéi zhù: liáng chén, wèi zhào mèng.
〔六〕昭元年左傳。○鐸按：晉語八韋註：「良臣，謂趙孟。」

qī máo shī jī míng xù yún: āi gōng huāng yín dài màn.
〔七〕毛詩雞鳴序云：「哀公荒淫怠慢。」

bā qín cè yún: dì xuē bīng ruò.
〔八〕秦策云：「地削兵弱。」

jiǔ zhōu yǔ yún: qín xù mín yǐn.
〔九〕周語云：「勤恤民隱。」

yī jīng jiù zuò jī. hàn shū zhāng chǎng chuán yún: láo jīng yú zhèng shì. lùn héng mìng lù piān yún: láo jīng kǔ xíng. hán shī wài chuán wǔ yún: láo xīn kǔ sī.
〔一０〕「精」舊作「積」。漢書張敞傳云：「勞精於政事。」論衡命祿篇云：「勞精苦形。」韓詩外傳五云：「勞心苦思。」

yī yī hàn shū píng dāng chuán yún: shèng hàn shòu mìng ér wáng, jì tǐ chéng yè, èr bǎi yú nián, zī zī bù dài.
〔一一〕漢書平當傳云：「聖漢受命而王，繼體成業，二百餘年，孜孜不怠。」

yī èr àn xīn xù yī chēng chǔ gòng wáng yǒu jí, mìng lìng yǐn jué guǎn sū, qiǎn shēn hóu bó. wáng hōng, lìng yǐn jí bài guǎn sū wèi shàng qīng, zhú shēn hóu bó chū zhī jìng. lǚ shì chūn qiū zhǎng jiàn piān guǎn sū zuò xiàn xī, shuō yuàn jūn dào piān zuò guǎn ráo, bìng yǐ wèi jīng wén wáng shì. shēn hóu bó jí xī qī nián zuǒ chuán shēn hóu, chǔ wén wáng sǐ hòu chū bēn zhèng. shì èr rén jiē zài wén wáng shí, xīn xù yǐ wèi gòng wáng zhě wù yě. hàn shū gǔ jīn rén biǎo zhōng shàng yǒu chén yīng, zài chǔ yán wáng zhēn yǐn kè huáng wǔ cān zhī hòu, shēn gōng zǐ péi lè bó yōu mèng zhī qián, chǔ wěi jiǎ shēn shū shí sūn shū áo zhī xià, zé wèi zhuāng wáng shí rén wú yí. dàn biǎo liè chén yīng yú zhōng shàng, bì xián dài fū, bù yīng bèi chū. qiě yǔ guǎn sū bù tóng shí. yí cǐ chén yīng dāng wèi shēn hóu, chén shēn, yīng hóu, zì xíng jiē xiāng jìn, suì yǐ zhì wù. rán shì zài wén wáng shí, cǐ yǐ wèi zhuāng wáng, zé yòu wù yě.
〔一二〕按新序一稱楚共王有疾，命令尹爵筦蘇，遣申侯伯。王薨，令尹即拜莞蘇為上卿，逐申侯伯出之境。呂氏春秋長見篇「莞蘇」作「莧嘻」，說苑君道篇作「莞饒」，並以為荊文王事。申侯伯即僖七年左傳申侯，楚文王死後出奔鄭。是二人皆在文王時，新序以為共王者誤也。漢書古今人表中上有陳應，在楚嚴王、箴尹克黃、五參之後，申公子培、樂伯、優孟之前，楚薳賈、申叔時、孫叔敖之下，則為莊王時人無疑。但表列陳應於中上，必賢大夫，不應被出。且與管蘇不同時。疑此陳應當為申侯，陳、申，應、侯，字形皆相近，遂以致誤。然事在文王時，此以為莊王，則又誤也。

yī sān qí wēi wáng shì, jiàn shǐ jì tián wán shì jiā.
〔一三〕齊威王事，見史記田完世家。

yī sì hán fēi zi yòng rén piān yún: shū tú zhe qí míng. duó àn: lùn róng piān: zài yú tú shū, yì tóng.
〔一四〕韓非子用人篇云：「書圖着其名。」○鐸按：論榮篇：「載於圖書」，義同。

yī wǔ yǒu xī dāng zuò bù yī. hàn bēi bù zuò, yǔ xī xiāng sì.
〔一五〕「有希」當作「布衣」。漢碑「布」作「■」，與「希」相似。

yī liù lǎo zi yún: zì zhī zhě míng, zì shèng zhě qiáng. duó àn: hán fēi zi yù lǎo piān zuò zì jiàn zhī wèi míng, zì shèng zhī wèi qiáng.
〔一六〕老子云：「自知者明，自勝者強。」○鐸按：韓非子喻老篇作「自見之謂明，自勝之謂強。」

fū yǒu bù shàn wèi cháng bù zhī, zhī zhī wèi cháng fù xíng, cǐ yán zi suǒ yǐ chēng shù jǐ yě yī. shī yuē: tiān bǎo èr dìng ěr, yì kǒng zhī gù. bǐ ěr dǎn sān hòu, hú fú bù chú sì bǐ ěr duō yì, yǐ mò bù shù wǔ. gài cǐ yán yě liù, yán tiān bǎo zuǒ wáng zhě, dìng qí xìng mìng, shén jiān gù yě. shǐ rǔ xìn hòu, hé bù zhì ér duō yì zhī, shén shù zhòng yān. bù qī zūn lǚ wǔ cháng, shùn yǎng xìng mìng, yǐ bǎo nán shān zhī shòu, sōng bǎi zhī mào yě
夫有不善未嘗不知，知之未嘗復行，此顏子所以稱庶幾也〔一〕。詩曰：「天保〔二〕定爾，亦孔之固。俾爾亶〔三〕厚，胡福不除〔四〕﹖俾爾多益，以莫不庶〔五〕。」蓋此言也〔六〕，言天保佐王者，定其性命，甚堅固也。使汝信厚，何不治﹖而多益之，甚庶眾焉。不〔七〕遵履五常，順養性命，以保南山之壽，松柏之茂也﹖

yī yì xì cí xià chuán.
〔一〕易繫辭下傳。

èr bǎo jiù zuò lù. lú xué shì yún: xià réng yǐ tiān bǎo jiě zhī, dāng yī jīn shī zuò bǎo. duó àn: hú chéng gǒng máo shī hòu jiān yì wèi zuò tiān lù, nǎi zhuǎn xiě zì é.
〔二〕「保」舊作「祿」。盧學士云：『下仍以「天保」解之，當依今詩作「保」。』○鐸按：胡承珙毛詩後箋亦謂作「天祿」，乃轉寫字訛。

sān dǎn jīn shī zuò dān. duó àn: shī dà yá sāng róu shū yǐn yì zuò dǎn. dǎn hòu èr zì píng liè.
〔三〕「亶」今詩作「單」。○鐸按：詩大雅桑柔疏引亦作「亶」。「亶厚」二字平列。

sì cǐ xià jiù jiē zú yǐ miè shēn. xiǎo rén yǐ xiǎo shàn yún yún.
〔四〕此下舊接「足以滅身。小人以小善」云云。

wǔ shī tiān bǎo.
〔五〕詩天保。

liù gài jiù zuò shàn, xià yǒu yě zì. àn běn shū bān lù piān yǐn shī, qí xià yì yún gài cǐ yán yě, jīn yī lì gǎi zhī.
〔六〕「蓋」舊作「善」，下有「也」字。按本書班祿篇引詩，其下亦云「蓋此言也」，今依例改之。

qī bù zì wù, huò dāng zuò. wáng shì láng yún: shàng yún shén jiān gù yě, shén shù zhòng xià yí tuō yě zì. yān bù èr zì shǔ xià dú. duó àn: yān shǔ shàng dú, bù shàng yí tuō kě zì. chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo bā yí tuō wǎng zì, zé wèi zhí chén jù, jīn yì bù cóng.
〔七〕「不」字誤，或當作「■」。王侍郎云：『上雲「甚堅固也」，「甚庶眾」下疑脫「也」字。「焉不」二字屬下讀。』○鐸按：「焉」屬上讀，「不」上疑脫「可」字。陳喬樅魯詩遺說考八疑脫「罔」字，則為直陳句，今亦不從。

dé yóu rú máo yī, wèi rén yóu jǐ èr. mò yǔ bìng, zì qiú xīn shì sān. huò fú wú mén, wéi rén suǒ zhào sì. tiān zhī suǒ zhù zhě shùn yě, rén zhī suǒ shàng zhě xìn yě, lǚ xìn sī hū shùn, yòu yǐ shàng xián, shì yǐ jí wú bù lì yě wǔ. liàng zāi sī yán liù! kě wú sī hū
德輶如毛〔一〕，為仁由己〔二〕。莫與並■，自求辛螫〔三〕。禍福無門，惟人所召〔四〕。天之所助者順也，人之所尚者信也，履信思乎順，又以尚賢，是以吉無不利也〔五〕。亮哉斯言〔六〕！可無思乎﹖

yī shī zhēng mín. duó àn: xún zǐ qiáng guó piān míng jī wēi zhì zhe zhī gōng, yì yǐn cǐ shī zhèng zhī.
〔一〕詩烝民。○鐸按：荀子強國篇明積微至着之功，亦引此詩證之。

èr lùn yǔ.
〔二〕論語。

sān shī xiǎo bì. bìng jīn zuò píng fēng. àn bìng dāng zuò pīn, sāng róu shī: píng yún bù dǎi, shì wén yún: píng běn huò zuò pīn. duó àn: chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí bā yún: ěr yǎ shì xùn: pīng féng, chè yè yě. cǐ jù lǔ shī zhī wén. qián fū lùn duō yòng lǔ shuō, zì yì dāng zuò pīng féng. hú chéng gǒng máo shī hòu jiān yún: qián fū lùn yán huò fú wú mén, wéi rén zì zhào, cǐ zhèng wèi wú rén chè yè yú wǒ, huò fú jiē zì jǐ qiú zhī yě. yǔ jīn shī zuò yǔ, mǎ ruì chén yún: yǔ jí yǔ zhī jiè, jiān xùn wǒ fēi.
〔三〕詩小毖。「並■」今作「荓蜂」。按「並」當作「拼」，桑柔詩：「荓雲不逮」，釋文云：『「荓」本或作「拼」。』○鐸按：陳喬樅魯詩遺說考十八云：『爾雅釋訓：「甹夆，掣曳也。」此據魯詩之文。潛夫論多用魯說，字亦當作「甹夆」。』胡承珙毛詩後箋云：『潛夫論言「禍福無門，唯人自召」，此正謂無人掣曳於我，禍福皆自己求之也。』「與」今詩作「予」，馬瑞辰云：『「予」即「與」之借，箋訓「我」非。』

sì xiāng niàn sān nián zuǒ chuán mǐn zi mǎ yǔ.
〔四〕襄廿三年左傳閔子馬語。

wǔ yì xì cí shàng chuán. suǒ shàng wáng bì běn zuò suǒ zhù, běn shū wū liè piān tóng.
〔五〕易繫辭上傳。「所尚」王弼本作「所助」，本書巫列篇同。

liù ěr yǎ shì gǔ yún: liàng, xìn yě.
〔六〕爾雅釋詁云：「亮，信也。」