fán shān líng zhī gāo, fēi xuē chéng ér jué qǐ yě èr, bì bù zēng ér shāo shàng yān. chuān gǔ zhī bēi, fēi jié duàn ér diān xiàn yě sān, bì bēi chí ér shāo xià yān sì. shì gù jī shàng bù zhǐ, bì zhì sōng shān zhī gāo wǔ jī xià bù yǐ, bì jí huáng quán zhī shēn liù.
凡山陵之高,非削成而崛起也〔二〕,必步增而稍上焉。川谷之卑,非截断而颠陷也〔三〕,必陂池而稍下焉〔四〕。是故积上不止,必致嵩山之高〔五〕;积下不已,必极黄泉之深〔六〕。
yī duó àn:" jǐn xiǎo zhě dà, jī wēi zhě zhe." rán jī shàn wèi bì chāng, ér jī è zé bì zhì wēi wáng, lùn zhèng zhě suǒ yǐ yóu jiè shèn yú jī è yě. jiǎ zi shěn wēi jì jiē qí zhǐ yú qián, jié xìn cǐ piān fù shēn qí yì yú hòu, shèn wēi zhī jiào, yì jǐ yú bèi yǐ.
〔一〕○铎按:“尽小者大,积微者着。”然积善未必昌,而积恶则必致危亡,论政者所以尤戒慎于积恶也。贾子审微既揭其旨于前,节信此篇复申其义于后,慎微之教,亦几于备矣。
èr" chéng ér" jiù dào. shān hǎi jīng xī shān jīng:" tài huá zhī shān, xuē chéng ér sì fāng." hàn shū xù chuán bān biāo wáng mìng lùn yún:" wèi jiàn yùn shì wú běn, gōng dé bù jì, ér dé qū qǐ zài cǐ wèi zhě yě." wén xuǎn zuò" jué qǐ", lǐ shàn zhù yún:' pí cāng yuē:" jué, tè qǐ yě."'" jué" yǔ" jué" tóng.
〔二〕“成而”旧倒。山海经西山经:“太华之山,削成而四方。”汉书叙传班彪王命论云:“未见运世无本,功德不纪,而得屈起在此位者也。”文选作“倔起”,李善注云:‘埤苍曰:“倔,特起也。”’“崛”与“倔”同。
sān shuō wén yún:" xiàn, gāo xià yě. yī yuē duò yě."
〔三〕说文云:“陷,高下也。一曰陊也。”
sì shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán yún:" bēi chí bǐ zhì", suǒ yǐn yǐn guō pú yuē:" bēi chí, páng tuí zhī mào." àn chí, dú wéi"?". chuán yòu yún:" bà chí bēi?." jí" bǐ zhì bēi chí" yě. duó àn: yì zuò" pō tuó", ěr yǎ shì dì:" bēi zhě yuē bǎn", guō zhù:" pō tuó bù píng" shì yě. bēi chí bǐ zhì bà chí bēi? bēi zhì, bìng yǐ dié yùn biǎo yì, gù wú dìng zì.
〔四〕史记司马相如传云:“陂池貏豸”,索隐引郭璞曰:“陂池,旁颓之貌。”按池,读为“?”。传又云:“罢池陂?。”即“貏豸陂池”也。○铎按:亦作“陂陀”,尔雅释地:“陂者曰阪”,郭注:“陂陀不平”是也。陂池、貏豸、罢池、陂?、陂阤,并以叠韵表义,故无定字。
wǔ shì míng shì shān yún:" shān dà ér gāo yuē sōng. sōng, sǒng yě, yì gāo chēng yě." àn" sōng" gǔ zuò" chóng". duó àn: ěr yǎ shì shān:" shān dà ér gāo sōng." shì wén:'" sōng" yòu zuò" sōng".' hǎo yì xíng yì shū yún:' sōng chóng bìng jiàn shì gǔ, huò shuō gǔ wú" sōng" zì, fēi yě.'
〔五〕释名释山云:“山大而高曰嵩。嵩,竦也,亦高称也。”按“嵩”古作“崇”。○铎按:尔雅释山:“山大而高崧。”释文:‘“崧”又作“嵩”。’郝懿行义疏云:‘嵩、崇并见释诂,或说古无“嵩”字,非也。’
liù yǐn yuán nián zuǒ zhuàn yún:" bù jí huáng quán." shǐ jì zhèng shì jiā jí jiě yǐn fú qián zhù:" tiān xuán dì huáng, quán zài dì zhōng, gù yuē huáng quán." hàn shū yáng xióng chuán jiě cháo yún:" shēn zhě rù huáng quán."
〔六〕隐元年左传云:“不及黄泉。”史记郑世家集解引服虔注:“天玄地黄,泉在地中,故曰黄泉。”汉书扬雄传解嘲云:“深者入黄泉。”
fēi dú shān chuān yě, rén xíng yì rán, yǒu bù yī yī jī shàn bù dài èr, bì zhì yán mǐn zhī xián sān, jī è bù xiū, bì zhì jié zhí zhī míng sì. fēi dú bù yī yě, rén chén yì rán wǔ, jī zhèng bù juàn, bì shēng jié yì zhī zhì, jī xié bù zhǐ, bì shēng bào shì zhī xīn. fēi dú rén chén yě, guó jūn yì rán, zhèng jiào jī dé liù, bì zhì ān tài zhī fú qī, jǔ cuò shù shī, bì zhì wēi wáng zhī huò bā. gù zhòng ní yuē: tāng wǔ fēi yī shàn ér wáng yě, jié zhòu fēi yī è ér wáng yě. sān dài zhī fèi xìng yě, zài qí suǒ jī jiǔ. jī shàn duō zhě, suī yǒu yī è, shì wèi guò shī, wèi zú yǐ wáng. jī è duō zhě, suī yǒu yī shàn, shì wèi wù zhōng, wèi zú yǐ cún. rén jūn wén cǐ, kě yǐ sǒng yī. bù yī wén cǐ, kě yǐ gǎi róng. yī yī
非独山川也,人行亦然,有布衣〔一〕积善不怠〔二〕,必致颜、闵之贤〔三〕,积恶不休,必致桀、跖之名〔四〕。非独布衣也,人臣亦然〔五〕,积正不倦,必生节义之志,积邪不止,必生暴弒之心。非独人臣也,国君亦然,政教积德〔六〕,必致安泰之福〔七〕,举错数失,必致危亡之祸〔八〕。故仲尼曰:汤、武非一善而王也,桀、纣非一恶而亡也。三代之废兴也,在其所积〔九〕。积善多者,虽有一恶,是为过失,未足以亡。积恶多者,虽有一善,是为误中,未足以存。人君闻此,可以悚●〔一0〕。布衣闻此,可以改容。〔一一〕
yī yán tiě lùn sàn bù zú piān yún:" gǔ zhě shù rén dié lǎo ér hòu yī sī, qí yú zé má xǐ ér yǐ, gù mìng yuē bù yī." wáng xiān shēng yún:" sān zì bù cí, yí yǒu tuō wù." duó àn:" yǒu" gài" bù" zhī bó wén, wú tuō zì.
〔一〕盐铁论散不足篇云:“古者庶人耋老而后衣丝,其余则麻枲而已,故命曰布衣。”王先生云:“三字不辞,疑有脱误。”○铎按:“有”盖“布”之驳文,无脱字。
èr lǐ jì qū lǐ yún:" dūn shàn xíng ér bù dài."
〔二〕礼记曲礼云:“敦善行而不怠。”
sān lún yǔ yún:" dé xíng: yán yuān, mǐn zi qiān."
〔三〕论语云:“德行:颜渊,闵子骞。”
sì xún zǐ róng rǔ piān yún:" wèi jié zhí zé cháng wēi rǔ."
〔四〕荀子荣辱篇云:“为桀、跖则常危辱。”
wǔ zhào cè:' sū qín yuē:" tiān xià zhī qīng xiàng rén chén nǎi zhì bù yī zhī shì."'
〔五〕赵策:‘苏秦曰:“天下之卿相人臣乃至布衣之士。”’
liù wáng xiān shēng yún:'" dé" dàng zuò" dé", yǔ xià" shī" zì duì wén.' duó àn: yì duì ér wén wú qǔ xiāng duì," dé" zì bù wù.
〔六〕王先生云:‘“德”当作“得”,与下“失”字对文。’○铎按:义对而文无取相对,“德”字不误。
qī lǎo zi yún:" wǎng ér bù hài, ān píng tài."
〔七〕老子云:“往而不害,安平泰。”
bā yì xì cí shàng chuán yún:" jǔ ér cuò zhī tiān xià zhī mín, wèi zhī shì yè."" cuò" yǔ" cuò" tōng. zhào cè:' kè jiàn zhào wáng yuē:" jīn zhì tiān xià jǔ cuò fēi yě, guó jiā wèi xū lì ér shè jì bù xuè shí."' hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" rén jūn mò bù yù ān cún ér è wēi wáng."
〔八〕易系辞上传云:“举而措之天下之民,谓之事业。”“错”与“措”通。赵策:‘客见赵王曰:“今治天下举错非也,国家为虚戾而社稷不血食。”’汉书董仲舒传云:“人君莫不欲安存而恶危亡。”
jiǔ hàn shū jiǎ yì chuán yún:" ān zhě fēi yī rì ér ān yě, wēi zhě fēi yī rì ér wēi yě, jiē yǐ jī jiàn rán, bù kě bù chá yě."
〔九〕汉书贾谊传云:“安者非一日而安也,危者非一日而危也,皆以积渐然,不可不察也。”
yī hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" jī shàn zài shēn, yóu cháng rì jiā yì ér rén bù zhī yě jī è zài shēn, yóu huǒ zhī xiāo gāo, ér rén bú jiàn yě. fēi míng hū qíng xìng, chá hū liú sú zhě, shú néng zhī zhī cǐ táng yú zhī suǒ yǐ de lìng míng, ér jié zhòu zhī kě wèi dào jù zhě yě." shuō wén yún:" jù, kǒng yě. gǔ wén zuò."
〔一0〕汉书董仲舒传云:“积善在身,犹长日加益而人不知也;积恶在身,犹火之销膏,而人不见也。非明乎情性,察乎流俗者,孰能知之﹖此唐、虞之所以得令名,而桀、纣之可为悼惧者也。”说文云:“惧,恐也。古文作●。”
yī yī shǐ jì sī mǎ xiàng rú chuán shàng lín fù yún:" qiǎo rán gǎi róng, chāo ruò zì shī."
〔一一〕史记司马相如传上林赋云:“愀然改容,超若自失。”
shì gù jūn zǐ zhàn zhàn lì lì, rì shèn yī rì yī, kè jǐ sān xǐng èr, bú jiàn shì tú sān. kǒng zǐ yuē:" shàn bù jī bù zú yǐ chéng míng, è bù jī bù zú yǐ miè shēn sì. xiǎo rén yǐ xiǎo shàn wèi wú yì ér bù wéi yě, yǐ xiǎo è wèi wú shāng ér bù qù yě, shì yǐ è jī ér bù kě yǎn, zuì dà ér bù kě jiě yě wǔ." cǐ jué jǔ liù suǒ yǐ mí guó ér bù fǎn qī, sān jì suǒ yǐ suì wǎng ér bù zhèn zhě yě bā.
是故君子战战栗栗,日慎一日〔一〕,克己三省〔二〕,不见是图〔三〕。孔子曰:“善不积不足以成名,恶不积不足以灭身〔四〕。小人以小善谓无益而不为也,以小恶谓无伤而不去也,是以恶积而不可掩,罪大而不可解也〔五〕。”此蹶、踽〔六〕所以迷国而不返〔七〕,三季所以遂往而不振者也〔八〕。
yī huái nán zǐ rén xián xùn yún:' yáo jiè yuē:" zhàn zhàn lì lì, rì shèn yī rì, rén mò tuí yú shān, ér tuí yú dié." shì gù rén jiē qīng xiǎo hài, yì wēi shì yǐ duō huǐ, huàn zhì ér hòu yōu zhī, shì yóu bìng zhě yǐ quán ér suǒ liáng yī yě.' hòu hàn shū guāng wǔ dì jì jiàn wǔ èr nián zhào yuē:" zhū jiàng yè yuǎn gōng dà, chéng yù chuán yú wú qióng, yí rú lín shēn yuān, rú lǚ bó bīng, zhàn zhàn lì lì, rì shèn yī rì."
〔一〕淮南子人闲训云:‘尧戒曰:“战战栗栗,日慎一日,人莫蹪于山,而蹪于垤。”是故人皆轻小害,易微事以多悔,患至而后忧之,是犹病者已惓而索良医也。’后汉书光武帝纪建武二年诏曰:“诸将业远功大,诚欲传于无穷,宜如临深渊,如履薄冰,战战栗栗,日甚一日。”
èr zhāo shí èr nián zuǒ zhuàn:' zhòng ní yuē:" gǔ yě yǒu zhì, kè jǐ fù lǐ, rén yě."' lún yǔ:' zēng zǐ yuē:" wú rì sān xǐng wú shēn."'
〔二〕昭十二年左传:‘仲尼曰:“古也有志,克己复礼,仁也。”’论语:‘曾子曰:“吾日三省吾身。”’
sān chéng shí liù nián zuǒ zhuàn:' xià shū yuē:" yuàn qǐ zài míng? bú jiàn shì tú."' duó àn: wěi gǔ wén shàng shū wǔ zǐ zhī gē qǔ chuán wén. jìn yǔ jiǔ:' xià shū yǒu zhī yuē:" yī rén sān shī, yuàn qǐ zài míng? bú jiàn shì tú."' wéi zhù:" bú jiàn, wèi xíng yě."
〔三〕成十六年左传:‘夏书曰:“怨岂在明?不见是图。”’○铎按:伪古文尚书五子之歌取传文。晋语九:‘夏书有之曰:“一人三失,怨岂在明?不见是图。”’韦注:“不见,未形也。”
sì cǐ xià jiù jiē" fū xián shèng bēi gé" zhì" hú fú bù chú", yòu fù" zú yǐ miè shēn" sì zì, jīn yí zhèng.
〔四〕此下旧接“夫贤圣卑革”至“胡福不除”,又复“足以灭身”四字,今移正。
wǔ yì xì cí xià chuán. wáng bì běn" wèi" zuò" wèi"." bù wéi"" bù qù"," bù" jù zuò" fú"." shì yǐ" zuò" gù". àn xīn shū shěn wēi piān yún:" shàn bù kě wèi xiǎo ér wú yì, bù shàn bù kě wèi xiǎo ér wú shāng." yòu jiàn lián yǔ, gǔ yì gài yǒu zuò" wèi" zhě. huái nán zǐ móu chēng xùn yún:" jūn zǐ bù wèi xiǎo shàn bù zú wèi yě ér shě zhī, xiǎo shàn jī ér wèi dà shàn bù wèi xiǎo bù shàn wèi wú shāng yě ér wèi zhī, xiǎo bù shàn jī ér wèi dà bù shàn. shì gù jī yǔ shěn zhōu, qún qīng zhé zhóu, gù jūn zǐ jìn yú wēi."
〔五〕易系辞下传。王弼本“谓”作“为”。“不为”、“不去”,“不”俱作“弗”。“是以”作“故”。按新书审微篇云:“善不可谓小而无益,不善不可谓小而无伤。”又见连语,古易盖有作“谓”者。淮南子缪称训云:“君子不谓小善不足为也而舍之,小善积而为大善;不谓小不善为无伤也而为之,小不善积而为大不善。是故积羽沈舟,群轻折轴,故君子禁于微。”
liù" jǔ" jiù zuò" shǔ", jù běn zhèng piān gǎi. jīn shī zuò" yǔ".
〔六〕“踽”旧作“属”,据本政篇改。今诗作“楀”。
qī hán shī wài zhuàn yī yún:" huái qí bǎo ér mí qí guó zhě, bù kě yǔ yǔ rén." àn" mí guó" lún yǔ zuò" mí bāng", hàn rén bì gāo zǔ huì gǎi. hàn shí hé zòu dà chén duō yòng zhī, hàn shū wáng zūn chuán hé zòu kuāng héng zhāng tán" huái xié mí guó", wáng jiā chuán kǒng guāng děng hé jiā" mí guó wǎng shàng bù dào", shī dān chuán cè miǎn dān yún:" huái xuān mí guó", gài dāng shí lǜ lìng rú cǐ.
〔七〕韩诗外传一云:“怀其宝而迷其国者,不可与语仁。”按“迷国”论语作“迷邦”,汉人避高祖讳改。汉时劾奏大臣多用之,汉书王尊传劾奏匡衡、张谭“怀邪迷国”,王嘉传孔光等劾嘉“迷国罔上不道”,师丹传策免丹云:“怀谖迷国”,盖当时律令如此。
bā jìn yǔ:' guō yǎn yuē:" fū sān jì wáng zhī wáng yě yí."' hàn shū xù chuán xù tiān wén zhì yún:" sān jì zhī hòu, jué shì fàng fēn", yán shī gǔ zhù:" sān jì, sān dài zhī mò yě." shǐ jì lè shū yún:" liú miǎn shěn yì, suì wǎng bù fǎn." sī mǎ xiàng rú chuán shàng lín fù yún:" kǒng hòu shì mǐ lì, suì wǎng ér bù fǎn." zhōu yǔ yún:" bó bì bù zhèn", wéi zhāo zhù:" zhèn, jiù yě."
〔八〕晋语:‘郭偃曰:“夫三季王之亡也宜。”’汉书叙传叙天文志云:“三季之后,厥事放纷”,颜师古注:“三季,三代之末也。”史记乐书云:“流沔沈佚,遂往不反。”司马相如传上林赋云:“恐后世靡丽,遂往而不反。”周语云:“踣毙不振”,韦昭注:“振,救也。”
fū jī wēi chéng xiǎn, jī zhe chéng yī, è yù è yù è zhì cún wáng èr, shèng rén cháng shèn qí wēi yě sān. wén wáng xiǎo xīn yì yì sì, wǔ wáng sù yè jìng zhǐ wǔ, sī shèn wēi miǎo, zǎo fáng wèi méng liù, gù néng tài píng ér chuán zǐ sūn qī.
夫积微成显,积着成〔一〕,鄂誉鄂誉;鄂致存亡〔二〕,圣人常慎其微也〔三〕。文王小心翼翼〔四〕,武王夙夜敬止〔五〕,思慎微眇,早防未萌〔六〕,故能太平而传子孙〔七〕。
yī" chéng" xià tuō yī zì. àn hàn shū lǜ lì zhì yún:" sān wēi ér chéng zhe, sān zhe ér chéng xiàng." yì gàn záo dù yún:" sān wēi ér chéng yī zhāo, sān zhe ér chéng yī tǐ." duó àn: xún zǐ dà lüè piān yún:" fū jǐn xiǎo zhě dà, jī wēi zhě zhe."" jī zhe chéng" xià gài tuō" xiàng" zì, yǔ" wáng" wèi yùn.
〔一〕“成”下脱一字。按汉书律历志云:“三微而成着,三着而成象。”易干凿度云:“三微而成一着,三着而成一体。”○铎按:荀子大略篇云:“夫尽小者大,积微者着。”“积着成”下盖脱“象”字,与“亡”为韵。
èr wén yǒu tuō wù. àn hàn shū wéi xián chuán yún:" yú yú chǎn fū, è è huáng fà", rú chún yuē:" yú yú, zì mèi mào", yán shī gǔ yuē:" è è, zhí yán yě." cǐ wén yí dàng zuò" è è yù yù, yǐ zhì cún wáng"." è è" yǔ" è è" tōng," yù yù" yǔ" yú yú" tōng." è yù zhì cún wáng", jí shǐ jì shāng jūn chuán zhào liáng suǒ wèi" wǔ wáng è è yǐ chāng, yīn zhòu mò mò yǐ wáng" yě. hán shī wài zhuàn shí yún:" yǒu è è zhēng chén zhě, qí guó chāng. yǒu mò mò yú chén zhě, qí guó wáng."
〔二〕文有脱误。按汉书韦贤传云:“睮睮谄夫,咢咢黄发”,如淳曰:“睮睮,自媚貌”,颜师古曰:“咢咢,直言也。”此文疑当作“鄂鄂誉誉,以致存亡”。“鄂鄂”与“咢咢”通,“誉誉”与“睮睮”通。“鄂誉致存亡”,即史记商君传赵良所谓“武王谔谔以昌,殷纣墨墨以亡”也。韩诗外传十云:“有谔谔争臣者,其国昌。有默默谀臣者,其国亡。”
sān huái nán zǐ rén xián xùn yún:" shèng rén jìng xiǎo shèn wēi." hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" zhòng shào chéng duō, jī xiǎo zhì jù, gù shèng rén mò bù yǐ àn zhì míng, yǐ wēi zhì xiǎn. shì yǐ yáo fā yú zhū hóu, shùn xìng hū shēn shān, fēi yī rì ér xiǎn yě, gài yǒu jiàn yǐ zhì zhī yǐ. yán chū yú jǐ, bù kě sài yě. xíng fā yú shēn, bù kě yǎn yě. yán xíng, zhì zhī dà zhě, jūn zǐ zhī suǒ yǐ dòng tiān dì yě. gù jǐn xiǎo zhě dà, shèn wēi zhě zhe." àn" jǐn xiǎo zhě dà" èr yǔ, běn xún zǐ dà lüè piān.
〔三〕淮南子人闲训云:“圣人敬小慎微。”汉书董仲舒传云:“众少成多,积小致钜,故圣人莫不以晻致明,以微致显。是以尧发于诸侯,舜兴乎深山,非一日而显也,盖有渐以致之矣。言出于己,不可塞也。行发于身,不可掩也。言行,治之大者,君子之所以动天地也。故尽小者大,慎微者着。”按“尽小者大”二语,本荀子大略篇。
sì shī dà míng.
〔四〕诗大明。
wǔ shī mǐn yǔ xiǎo zi. àn cǐ wèi chéng wáng shī," wǔ" dàng zuò" chéng". duó àn: kuāng héng yǐ cǐ shī wèi wǔ wáng bì sàng. héng xué qí shī, zé shì qí shī shuō yě. jié xìn yǐn shī duō běn sān jiā," wǔ" zì bì bù kě gǎi.
〔五〕诗闵予小子。按此为成王诗,“武”当作“成”。○铎按:匡衡以此诗为武王毕丧。衡学齐诗,则是齐诗说也。节信引诗多本三家,“武”字必不可改。
liù hàn shū jiǎ yì chuán yún:" lǐ yún lǐ yún zhě, guì jué è yú wèi méng, ér qǐ jiào yú wēi miǎo."
〔六〕汉书贾谊传云:“礼云礼云者,贵绝恶于未萌,而起教于微眇。”
qī shī bì gōng zhèng jiān yún:" wén wáng wǔ wáng jì tài wáng zhī shì, zhì shòu mìng zhì tài píng." liè wén jiān yún:" wén wáng wǔ wáng yǐ chún dé shòu mìng, dìng tiān wèi." yòu yún:" tiān zhī xī zhī yǐ cǐ zhǐ fú yě, yòu zhǎng ài zhī, wú yǒu qī jìng, zǐ sūn dé chuán shì, ān ér jū zhī." cǐ jí yòng shī yì, yǔ zhèng shì tóng. duó àn:" néng" xià yí tuō" zhì" zì, kǎo jī piān:" sān dài yú shì, jiē zhì tài píng." shì qí lì. yòu zhèng jiān shī bù zhuān zhǔ máo, cǐ gài yì sān jiā shuō yě.
〔七〕诗閟宫郑笺云:“文王、武王继太王之事,至受命致太平。”烈文笺云:“文王、武王以纯德受命,定天位。”又云:“天之锡之以此祉福也,又长爱之,无有期竟,子孙得传世,安而居之。”此即用诗谊,与郑氏同。○铎按:“能”下疑脱“致”字,考绩篇:“三代于世,皆致太平。”是其例。又郑笺诗不专主毛,此盖亦三家说也。
qiě fú xié zhī yǔ zhèng, yóu shuǐ yǔ huǒ bù tóng yuán, bù dé bìng shèng yī. zhèng xìng shèng, zé suì zhòng jǐ bù rěn kuī yě, gù bó yí è sǐ ér bù hèn èr. xié xìng shèng, zé niǔ chù ér bù rěn shě yě sān, gù wáng mǎng qiè wèi ér bù cán sì. jī è xí zhī suǒ zhì yě. fū jī è xí fēi jiǔ, zhì sǐ wáng fēi yī yě. shì pǐn rén suì wǔ
且夫邪之与正,犹水与火不同原,不得并盛〔一〕。正性胜,则遂重己不忍亏也,故伯夷饿死而不恨〔二〕。邪性胜,则忸怵而不忍舍也〔三〕,故王莽窃位而不惭〔四〕。积恶习之所致也。夫积恶习非久,致死亡非一也。世品人遂〔五〕
yī huái nán zǐ quán yán xùn yún:" jūn zǐ xíng zhèng qì, xiǎo rén xíng xié qì. nèi biàn yú xìng, wài hé yú yì, xún lǐ ér dòng, bù xì yú wù zhě, zhèng qì yě. zhòng yú zī wèi, yín yú shēng sè, fā yú xǐ nù, bù gù hòu huàn zhě, xié qì yě. xié yǔ zhèng xiāng shāng, yù yǔ xìng xiāng hài, bù kě liǎng lì, yī zhì yī fèi, gù shèng rén sǔn yù ér cóng shì yú xìng."
〔一〕淮南子诠言训云:“君子行正气,小人行邪气。内便于性,外合于义,循理而动,不系于物者,正气也。重于滋味,淫于声色,发于喜怒,不顾后患者,邪气也。邪与正相伤,欲与性相害,不可两立,一置一废,故圣人损欲而从事于性。”
èr lún yǔ.
〔二〕论语。
sān" chù" dāng wèi"". ěr yǎ shì yán yún:" niǔ, fù yě", guō zhù" niǔ fù wèi." hòu hàn shū féng yì chuán yún:" niǔ xiǎo lì", zhāng huái zhù:'" niǔ" yóu" guàn xí" yě, wèi guàn xí qián shì fù wèi zhī.' niǔ niǔ zì tōng. shī sì yuè shū dàng shì wén bìng yǐn shuō wén yún:", xí yě." jīn shuō wén wú"" zì."" zì zhù:" xí yě.""" dāng jí"" zhī bié tǐ. chù, shuō wén xùn kǒng, yǔ" niǔ xí" yì bié. hàn shū wǔ dì jì yuán shòu yuán nián zhào:" chù yú xié shuō", fú qián yuē:" chù, yīn yì", yīng shào yuē:" niǔ, yě", rú chún yuē" chù, yīn chù tì." gài fú yīng běn zuò"", rú běn zuò" chù", zì xíng zhī wù rú cǐ. duó àn:" niǔ" zì běn zuò" shì", yǐ" dà" wèi shēng. dà shì gǔ yīn tóng bù rú" tài zǐ" jí" shì zǐ"," dà shì" jí" shì shì"," zi dà shū" jí" zi shì shū". gài" shì" huò zuò"" rú xún zǐ róng rǔ piān" jiāo xiè" jí" jiāo tài" gù yòu yì wèi"", yóu" xiè"" yì" yì zuò" xiè""" yě." shì" zì huán shí sān nián zuǒ zhuàn shū ěr yǎ shì yán shū yǐn shuō wén yì yǒu zhī, dāng jù bǔ.
〔三〕“怵”当为“■”。尔雅释言云:“狃,复也”,郭注“狃■复为。”后汉书冯异传云:“忸■小利”,章怀注:‘“忸■”犹“惯习”也,谓惯习前事复为之。’狃、忸字通。诗四月疏、荡释文并引说文云:“■,习也。”今说文无“■”字。“●”字注:“习也。”“■”当即“●”之别体。怵,说文训恐,与“狃习”义别。汉书武帝纪元狩元年诏:“怵于邪说”,服虔曰:“怵,音裔”,应劭曰:“忸,■也”,如淳曰“怵,音怵惕。”盖服、应本作“■”,如本作“怵”,字形之误如此。○铎按:“狃■”字本作“忕”,以“大”为声。大、世古音同部(如“太子”即“世子”,“大室”即“世室”,“子大叔”即“子世叔”)。蓋“忕”或作“■”(如荀子榮辱篇“憍泄”即“驕汰”)故又易為“●”,猶“泄”、“枻”亦作“洩”、“●”也。“忕”字桓十三年左传疏、尔雅释言疏引说文亦有之,当据补。
sì hàn shū.
〔四〕汉书。
wǔ" jī è xí" yǐ xià, wén yǒu tuō wù. hàn shū dǒng zhòng shū chuán yún:" bào nì bù rén zhě, fēi yī rì ér wáng yě, yì yǐ jiàn zhì." cǐ wén gài běn zhī." shì pǐn rén suì" xià, jiù jiē" bǐ ěr duō yì" zhì mò, jīn yí zhèng. rán cǐ sì zì xià shàng yǒu tuō wén.
〔五〕“积恶习”以下,文有脱误。汉书董仲舒传云:“暴逆不仁者,非一日而亡也,亦以渐至。”此文盖本之。“世品人遂”下,旧接“俾尔多益”至末,今移正。然此四字下尚有脱文。
fū shèng xián bēi gé yī, zé dēng qí fú èr. qìng fēng bó yǒu sān, huāng yín yú jiǔ, shěn miǎn wú dù, yǐ bì qí jiā sì. jìn píng dài zhèng wǔ, huò yǐ sàng zhì, liáng chén fú kuāng, gù jù yǒu huò liù. chǔ zhuāng qí wēi, shǐ yǒu huāng yín zhī xíng qī, xuē ruò zhī bài bā, jǐ yú luàn wáng, zhōng néng gǎn wù, qín xù mín shì jiǔ, láo jīng kǔ sī yī, zī zī bù dài yī yī, fū chū chén yīng, jué mìng guǎn sū yī èr, zhào jí mò, pēng ā dài fū yī sān, gù néng zhōng xīng, qiáng bà zhū hóu, dāng shí zūn xiǎn, hòu shì jiàn sī, chuán wèi lìng míng, zài zài tú jí yī sì. yóu cǐ yán zhī, yǒu xī yī wǔ rén jūn, qí xíng yī yě, zhī jǐ yuē míng, zì shèng yuē qiáng yī liù.
夫圣贤卑革〔一〕,则登其福〔二〕。庆封、伯有〔三〕,荒淫于酒,沈湎无度,以弊其家〔四〕。晋平殆政〔五〕,惑以丧志,良臣弗匡,故俱有祸〔六〕。楚庄、齐威,始有荒淫之行〔七〕,削弱之败〔八〕,几于乱亡,中能感悟,勤恤民事〔九〕,劳精苦思〔一0〕,孜孜不怠〔一一〕,夫出陈应,爵命管苏〔一二〕,召即墨,烹阿大夫〔一三〕,故能中兴,强霸诸侯,当时尊显,后世见思,传为令名,载在图籍〔一四〕。由此言之,有希〔一五〕人君,其行一也,知己曰明,自胜曰强〔一六〕。
yī" gé" yí" gōng" zhī wù. hòu hàn shū dòu róng chuán yún:" měi zhào huì jìn jiàn, róng mào cí qì, bēi gōng yǐ shèn."
〔一〕“革”疑“恭”之误。后汉书窦融传云:“每召会进见,容貌辞气,卑恭已甚。”
èr zhāo shí wǔ nián zuǒ zhuàn yún:" fú zuò zhī bù dēng, shū fù yān zài"
〔二〕昭十五年左传云:“福祚之不登,叔父焉在﹖”
sān" yǒu" zì jiù tuō.
〔三〕“有”字旧脱。
sì xiāng niàn bā nián sà nián zuǒ zhuàn.
〔四〕襄廿八年、卅年左传。
wǔ sūn shì yù yún:'" dài" yǔ" dài" tóng.' jì péi àn: xīn shū dào shù piān yún:" zhì cāo jīng guǒ wèi zhī chéng, fǎn chéng wèi dài." shī xuán niǎo:" shòu mìng bù dài", zhèng jiān yún:" shòu tiān mìng ér xíng zhī bù jiě dài." shì zhèng dú" dài" wèi" dài" yě. huái nán zǐ tài zú xùn:" jù jiàn qī yú kuài jī, xiū zhèng bù dài." yán tiě lùn lùn zāi piān:" zhōu wén wǔ zūn xián shòu jiàn, jìng jiè bù dài." fāng yán hòu liú zi jùn yǔ yáng xióng shū:" shōu cáng bù dài." bìng yǐ" dài" wèi" dài".
〔五〕孙侍御云:‘“殆”与“怠”同。’继培按:新书道术篇云:“志操精果谓之诚,反诚为殆。”诗玄鸟:“受命不殆”,郑笺云:“受天命而行之不解殆。”是郑读“殆”为“怠”也。淮南子泰族训:“句践栖于会稽,修政不殆。”盐铁论论菑篇:“周文、武尊贤受谏,敬戒不殆。”方言后刘子骏与扬雄书:“收藏不殆。”并以“殆”为“怠”。
liù zhāo yuán nián zuǒ zhuàn. duó àn: jìn yǔ bā wéi zhù:" liáng chén, wèi zhào mèng."
〔六〕昭元年左传。○铎按:晋语八韦注:“良臣,谓赵孟。”
qī máo shī jī míng xù yún:" āi gōng huāng yín dài màn."
〔七〕毛诗鸡鸣序云:“哀公荒淫怠慢。”
bā qín cè yún:" dì xuē bīng ruò."
〔八〕秦策云:“地削兵弱。”
jiǔ zhōu yǔ yún:" qín xù mín yǐn."
〔九〕周语云:“勤恤民隐。”
yī" jīng" jiù zuò" jī". hàn shū zhāng chǎng chuán yún:" láo jīng yú zhèng shì." lùn héng mìng lù piān yún:" láo jīng kǔ xíng." hán shī wài zhuàn wǔ yún:" láo xīn kǔ sī."
〔一0〕“精”旧作“积”。汉书张敞传云:“劳精于政事。”论衡命禄篇云:“劳精苦形。”韩诗外传五云:“劳心苦思。”
yī yī hàn shū píng dāng chuán yún:" shèng hàn shòu mìng ér wáng, jì tǐ chéng yè, èr bǎi yú nián, zī zī bù dài."
〔一一〕汉书平当传云:“圣汉受命而王,继体成业,二百余年,孜孜不怠。”
yī èr àn xīn xù yī chēng chǔ gòng wáng yǒu jí, mìng lìng yǐn jué guǎn sū, qiǎn shēn hóu bó. wáng hōng, lìng yǐn jí bài guǎn sū wèi shàng qīng, zhú shēn hóu bó chū zhī jìng. lǚ shì chūn qiū zhǎng jiàn piān" guǎn sū" zuò" xiàn xī", shuō yuàn jūn dào piān zuò" guǎn ráo", bìng yǐ wéi jīng wén wáng shì. shēn hóu bó jí xī qī nián zuǒ zhuàn shēn hóu, chǔ wén wáng sǐ hòu chū bēn zhèng. shì èr rén jiē zài wén wáng shí, xīn xù yǐ wéi gòng wáng zhě wù yě. hàn shū gǔ jīn rén biǎo zhōng shàng yǒu chén yīng, zài chǔ yán wáng zhēn yǐn kè huáng wǔ cān zhī hòu, shēn gōng zǐ péi lè bó yōu mèng zhī qián, chǔ wěi jiǎ shēn shū shí sūn shū áo zhī xià, zé wèi zhuāng wáng shí rén wú yí. dàn biǎo liè chén yīng yú zhōng shàng, bì xián dài fū, bù yīng bèi chū. qiě yǔ guǎn sū bù tóng shí. yí cǐ chén yīng dāng wèi shēn hóu, chén shēn, yīng hóu, zì xíng jiē xiāng jìn, suì yǐ zhì wù. rán shì zài wén wáng shí, cǐ yǐ wéi zhuāng wáng, zé yòu wù yě.
〔一二〕按新序一称楚共王有疾,命令尹爵筦苏,遣申侯伯。王薨,令尹即拜莞苏为上卿,逐申侯伯出之境。吕氏春秋长见篇“莞苏”作“苋嘻”,说苑君道篇作“莞饶”,并以为荆文王事。申侯伯即僖七年左传申侯,楚文王死后出奔郑。是二人皆在文王时,新序以为共王者误也。汉书古今人表中上有陈应,在楚严王、箴尹克黄、五参之后,申公子培、乐伯、优孟之前,楚薳贾、申叔时、孙叔敖之下,则为庄王时人无疑。但表列陈应于中上,必贤大夫,不应被出。且与管苏不同时。疑此陈应当为申侯,陈、申,应、侯,字形皆相近,遂以致误。然事在文王时,此以为庄王,则又误也。
yī sān qí wēi wáng shì, jiàn shǐ jì tián wán shì jiā.
〔一三〕齐威王事,见史记田完世家。
yī sì hán fēi zǐ yòng rén piān yún:" shū tú zhe qí míng." duó àn: lùn róng piān:" zài yú tú shū", yì tóng.
〔一四〕韩非子用人篇云:“书图着其名。”○铎按:论荣篇:“载于图书”,义同。
yī wǔ" yǒu xī" dàng zuò" bù yī". hàn bēi" bù" zuò"", yǔ" xī" xiāng sì.
〔一五〕“有希”当作“布衣”。汉碑“布”作“■”,与“希”相似。
yī liù lǎo zi yún:" zì zhī zhě míng, zì shèng zhě qiáng." duó àn: hán fēi zǐ yù lǎo piān zuò" zì jiàn zhī wèi míng, zì shèng zhī wèi qiáng."
〔一六〕老子云:“自知者明,自胜者强。”○铎按:韩非子喻老篇作“自见之谓明,自胜之谓强。”
fū yǒu bù shàn wèi cháng bù zhī, zhī zhī wèi cháng fù xíng, cǐ yán zi suǒ yǐ chēng shù jī yě yī. shī yuē:" tiān bǎo èr dìng ěr, yì kǒng zhī gù. bǐ ěr dǎn sān hòu, hú fú bù chú sì bǐ ěr duō yì, yǐ mò bù shù wǔ." gài cǐ yán yě liù, yán tiān bǎo zuǒ wáng zhě, dìng qí xìng mìng, shén jiān gù yě. shǐ rǔ xìn hòu, hé bù zhì ér duō yì zhī, shén shù zhòng yān. bù qī zūn lǚ wǔ cháng, shùn yǎng xìng mìng, yǐ bǎo nán shān zhī shòu, sōng bǎi zhī mào yě
夫有不善未尝不知,知之未尝复行,此颜子所以称庶几也〔一〕。诗曰:“天保〔二〕定尔,亦孔之固。俾尔亶〔三〕厚,胡福不除〔四〕﹖俾尔多益,以莫不庶〔五〕。”盖此言也〔六〕,言天保佐王者,定其性命,甚坚固也。使汝信厚,何不治﹖而多益之,甚庶众焉。不〔七〕遵履五常,顺养性命,以保南山之寿,松柏之茂也﹖
yī yì xì cí xià chuán.
〔一〕易系辞下传。
èr" bǎo" jiù zuò" lù". lú xué shì yún:' xià réng yǐ" tiān bǎo" jiě zhī, dāng yī jīn shī zuò" bǎo".' duó àn: hú chéng gǒng máo shī hòu jiān yì wèi zuò" tiān lù", nǎi zhuǎn xiě zì é.
〔二〕“保”旧作“禄”。卢学士云:‘下仍以“天保”解之,当依今诗作“保”。’○铎按:胡承珙毛诗后笺亦谓作“天禄”,乃转写字讹。
sān" dǎn" jīn shī zuò" dān". duó àn: shī dà yá sāng róu shū yǐn yì zuò" dǎn"." dǎn hòu" èr zì píng liè.
〔三〕“亶”今诗作“单”。○铎按:诗大雅桑柔疏引亦作“亶”。“亶厚”二字平列。
sì cǐ xià jiù jiē" zú yǐ miè shēn. xiǎo rén yǐ xiǎo shàn" yún yún.
〔四〕此下旧接“足以灭身。小人以小善”云云。
wǔ shī tiān bǎo.
〔五〕诗天保。
liù" gài" jiù zuò" shàn", xià yǒu" yě" zì. àn běn shū bān lù piān yǐn shī, qí xià yì yún" gài cǐ yán yě", jīn yī lì gǎi zhī.
〔六〕“盖”旧作“善”,下有“也”字。按本书班禄篇引诗,其下亦云“盖此言也”,今依例改之。
qī" bù" zì wù, huò dāng zuò"". wáng shì láng yún:' shàng yún" shén jiān gù yě"," shén shù zhòng" xià yí tuō" yě" zì." yān bù" èr zì shǔ xià dú.' duó àn:" yān" shǔ shàng dú," bù" shàng yí tuō" kě" zì. chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo bā yí tuō" wǎng" zì, zé wèi zhí chén jù, jīn yì bù cóng.
〔七〕“不”字誤,或當作“■”。王侍郎云:‘上云“甚坚固也”,“甚庶众”下疑脱“也”字。“焉不”二字属下读。’○铎按:“焉”属上读,“不”上疑脱“可”字。陈乔枞鲁诗遗说考八疑脱“罔”字,则为直陈句,今亦不从。
dé yóu rú máo yī, wèi rén yóu jǐ èr. mò yǔ bìng, zì qiú xīn shì sān. huò fú wú mén, wéi rén suǒ zhào sì. tiān zhī suǒ zhù zhě shùn yě, rén zhī suǒ shàng zhě xìn yě, lǚ xìn sī hū shùn, yòu yǐ shàng xián, shì yǐ jí wú bù lì yě wǔ. liàng zāi sī yán liù! kě wú sī hū
德輶如毛〔一〕,为仁由己〔二〕。莫与并■,自求辛螫〔三〕。祸福无门,惟人所召〔四〕。天之所助者顺也,人之所尚者信也,履信思乎顺,又以尚贤,是以吉无不利也〔五〕。亮哉斯言〔六〕!可无思乎﹖
yī shī zhēng mín. duó àn: xún zǐ qiáng guó piān míng jī wēi zhì zhe zhī gōng, yì yǐn cǐ shī zhèng zhī.
〔一〕诗烝民。○铎按:荀子强国篇明积微至着之功,亦引此诗证之。
èr lún yǔ.
〔二〕论语。
sān shī xiǎo bì." bìng" jīn zuò" píng fēng". àn" bìng" dàng zuò" pīn", sāng róu shī:" píng yún bù dǎi", shì wén yún:'" píng" běn huò zuò" pīn".' duó àn: chén qiáo cōng lǔ shī yí shuō kǎo shí bā yún:' ěr yǎ shì xùn:" pīng féng, chè yè yě." cǐ jù lǔ shī zhī wén. qián fū lùn duō yòng lǔ shuō, zì yì dàng zuò" pīng féng".' hú chéng gǒng máo shī hòu jiān yún:' qián fū lùn yán" huò fú wú mén, wéi rén zì zhào", cǐ zhèng wèi wú rén chè yè yú wǒ, huò fú jiē zì jǐ qiú zhī yě.'" yǔ" jīn shī zuò" yǔ", mǎ ruì chén yún:'" yǔ" jí" yǔ" zhī jiè, jiān xùn" wǒ" fēi.'
〔三〕诗小毖。“并■”今作“荓蜂”。按“并”当作“拼”,桑柔诗:“荓云不逮”,释文云:‘“荓”本或作“拼”。’○铎按:陈乔枞鲁诗遗说考十八云:‘尔雅释训:“甹夆,掣曳也。”此据鲁诗之文。潜夫论多用鲁说,字亦当作“甹夆”。’胡承珙毛诗后笺云:‘潜夫论言“祸福无门,唯人自召”,此正谓无人掣曳于我,祸福皆自己求之也。’“与”今诗作“予”,马瑞辰云:‘“予”即“与”之借,笺训“我”非。’
sì xiāng niàn sān nián zuǒ zhuàn mǐn zi mǎ yǔ.
〔四〕襄廿三年左传闵子马语。
wǔ yì xì cí shàng chuán." suǒ shàng" wáng bì běn zuò" suǒ zhù", běn shū wū liè piān tóng.
〔五〕易系辞上传。“所尚”王弼本作“所助”,本书巫列篇同。
liù ěr yǎ shì gǔ yún:" liàng, xìn yě."
〔六〕尔雅释诂云:“亮,信也。”