gēng zǐ èr wèn yú qián fū yuē:" yáo shùn dào dé, bù kě liǎng měi, shí ruò hán zi gē fá zhī shuō xié sān?"
庚子〔二〕问于潜夫曰:“尧、舜道德,不可两美,实若韩子戈伐之说邪〔三〕?”
yī duó àn: cǐ piān suǒ míng zhě dà yào yǒu sì: yáo shùn jù xián, fēi máo dùn zhī shuō, yī yě zhōu gōng zūn wáng, gù zhū guǎn cài, èr yě gēng zhě shí zhī běn, xué yòu gēng zhī běn, sān yě xián rén yōu guó ài mín, yì wèi shēn zuò, sì yě. gài shí rén yǒu yí zhě, gù shè wèi kè nán ér dá zhī.
〔一〕○铎按:此篇所明者大要有四:尧、舜俱贤,非矛盾之说,一也;周公尊王,故诛管、蔡,二也;耕者食之本,学又耕之本,三也;贤人忧国爱民,亦为身作,四也。盖时人有疑者,故设为客难而答之。
èr wáng xiān shēng yún:'" gēng" yí" táng" zì zhī wù. táng, kōng yě." táng zǐ", shè cí, jí wáng shì gōng zǐ xū zhī lèi.' duó àn: xiǎo zhū zi hòu yǒu gēng shì, jiàn lù shǐ. qiě xià wén wèn zhě yòu yǒu qín zi, dāng hé shuō?
〔二〕王先生云:‘“庚”疑“唐”字之误。唐,空也。“唐子”,设词,即亡是公、子虚之类。’○铎按:小邾子后有庚氏,见路史。且下文问者又有秦子,当何说?
sān hán fēi zǐ nán yī" gē fá" zuò" máo dùn". shī xiǎo róng yún:" méng fá yǒu yuàn", máo chuán:" fá, zhōng gàn yě." àn" fá" wèi"" zhī jiè. fāng yán yún:" dùn, zì guān ér dōng huò wèi zhī, huò wèi zhī gàn guān xī wèi zhī dùn." duó àn: xià wén yì zuò" máo dùn".
〔三〕韩非子难一“戈伐”作“矛楯”。诗小戎云:“蒙伐有苑”,毛传:“伐,中干也。”按“伐”为“●”之借。方言云:“盾,自关而东或谓之●,或谓之干;关西谓之盾。”○铎按:下文亦作“矛盾”。
qián fū yuē:" shì bù zhī nán ér bù zhī lèi. jīn fū fá zhě dùn yě, jué xìng lì gē zhě máo yě, jué xìng hài. shì gē yī wèi zéi, fá wèi jìn yě, qí bù jù shèng, gù qí shù yě. fū yáo shùn zhī xiāng yú èr, rén yě, fēi gē yǔ fá yě, qí dào tóng rén, bù xiāng hài yě sān. shùn fá hé rú fú dé jù jiān? yáo fá hé rú bù dé jù xián zāi sì? qiě fú yáo shùn zhī dé, pì yóu ǒu zhú zhī shī míng yú yōu shì yě wǔ, qián zhú jí jǐn zhào zhī yǐ, hòu zhú rù ér yì míng. cǐ fēi qián zhú mèi ér hòu zhú zhāng yě, nǎi èr zhě xiāng yīn ér chéng dà guāng, èr shèng xiāng dé ér zhì tài píng zhī gōng yě liù. shì gù dà péng zhī dòng, fēi yī yǔ zhī qīng yě qī qí jì zhī sù, fēi yī zú zhī lì yě. zhòng liáng xiāng dé bā, ér jī shī hū wú jí yě. yáo shùn liǎng měi, gài qí zé yě jiǔ."
潜夫曰:“是不知难而不知类。今夫伐者盾也,厥性利;戈者矛也,厥性害。是戈〔一〕为贼,伐为禁也,其不俱盛,固其术也。夫尧、舜之相于〔二〕,人也,非戈与伐也,其道同仁,不相害也〔三〕。舜、伐何如弗得俱坚?尧、伐何如不得俱贤哉〔四〕?且夫尧、舜之德,譬犹偶烛之施明于幽室也〔五〕,前烛即尽照之矣,后烛入而益明。此非前烛昧而后烛彰也,乃二者相因而成大光,二圣相德而致太平之功也〔六〕。是故大鹏之动,非一羽之轻也〔七〕;骐骥之速,非一足之力也。众良相德〔八〕,而积施乎无极也。尧、舜两美,盖其则也〔九〕。”
yī" gē" jiù zuò" fá".
〔一〕“戈”旧作“伐”。
èr xiāng yú, liǎng xiāng jiā bèi zhī cí. wén wǔ nián zuǒ zhuàn shū yǐn zhèng kāng chéng zhēn gāo huāng yún:" lǐ, tiān zǐ yú èr wáng hòu zhī sàng, hán wèi xiān, suì cì zhī, fèng cì zhī, fù cì zhī. yú zhū hóu, hán zhī, fèng zhī. xiǎo jūn yì rú zhī. yú zhū hóu chén, suì zhī. zhū hóu xiāng yú, rú tiān zǐ yú èr wáng hòu." yí lǐ pìn lǐ zhèng zhù:" dà wèn yuē pìn, zhū hóu xiāng yú jiǔ wú shì, shǐ qīng xiàng wèn zhī lǐ." yì lín méng zhī xùn:" huàn jiě yōu chú, wáng mǔ xiāng yú, yǔ xǐ jù lái, shǐ wǒ ān jū." yì wén lèi jù wǔ shí sān kǒng róng yǔ wéi lín fǔ shū yuē:" jí dòng, bù dé fù yǔ zú xià àn zé guǎng zuò, jǔ bēi xiāng yú, yǐ wéi yì yì." jí jiù piān yǒu shàng zì yú. yī rén yán" zì yú", èr rén yán" xiāng yú". lǚ shì chūn qiū bù qīn piān yún:" yù ràng, guó shì yě, ér yóu yǐ rén zhī yú jǐ yě wèi niàn." gāo yòu zhù:'" yú" yóu" hòu" yě.'" xiāng yú" yì" xiāng hòu" zhī yì yǐ. duó àn:" xiāng yú" yì jiàn xià piān.
〔二〕相于,两相加被之辞。文五年左传疏引郑康成箴膏肓云:“礼,天子于二王后之丧,含为先,襚次之,赗次之,赙次之。于诸侯,含之,赗之。小君亦如之。于诸侯臣,襚之。诸侯相于,如天子于二王后。”仪礼聘礼郑注:“大问曰聘,诸侯相于久无事,使卿相问之礼。”易林蒙之巽:“患解忧除,王母相于,与喜俱来,使我安居。”艺文类聚五十三孔融与韦林甫书曰:“疾动,不得复与足下岸帻广坐,举杯相于,以为邑邑。”急就篇有尚自于。一人言“自于”,二人言“相于”。吕氏春秋不侵篇云:“豫让,国士也,而犹以人之于己也为念。”高诱注:‘“于”犹“厚”也。’“相于”亦“相厚”之意矣。○铎按:“相于”亦见下篇。
sān fá hài yùn.
〔三〕伐、害韵。
sì jiān xián yùn. liǎng" fá" zì yǒu yī wù.
〔四〕坚、贤韵。两“伐”字有一误。
wǔ lǐ jì zhòng ní yàn jū yún:" pì rú zhōng yè yǒu qiú yú yōu shì zhī zhōng, fēi zhú hé jiàn?"
〔五〕礼记仲尼燕居云:“譬如终夜有求于幽室之中,非烛何见?”
liù" dé" hé běn zuò" dé". dé dé gǔ zì tōng. hàn shū wáng bāo chuán shèng zhǔ dé xián chén sòng yún:" ruò yáo shùn yǔ tāng wén wǔ zhī jūn, huò jì qì gāo yáo yī yǐn lǚ wàng, míng míng zài cháo, mù mù liè bù, jù jīng huì shén, xiāng de yì zhāng. gù shèng zhǔ bì dài xián chén ér hóng gōng yè, jùn shì yì qí míng zhǔ yǐ xiǎn qí dé."
〔六〕“德”何本作“得”。德、得古字通。汉书王褒传圣主得贤臣颂云:“若尧、舜、禹、汤、文、武之君,获稷、契、皋陶、伊尹、吕望,明明在朝,穆穆列布,聚精会神,相得益章。故圣主必待贤臣而弘功业,俊士亦俟明主以显其德。”
qī zhuāng zi xiāo yáo yóu piān yún:" péng zhī bèi, bù zhī qí jǐ qiān lǐ yě. nù ér fēi, qí yì ruò chuí tiān zhī yún." shī jiǎn xī shū yǐn wǔ jīng yì yì yún:" gōng yáng shuō, lè wàn wǔ yǐ hóng yǔ, qǔ qí jìn qīng, yī jǔ qiān lǐ." bào piáo zi guǎng yù piān yún:" liù hé zhī qīng jìn."
〔七〕庄子逍遥游篇云:“鹏之背,不知其几千里也。怒而飞,其翼若垂天之云。”诗简兮疏引五经异义云:“公羊说,乐万舞以鸿羽,取其劲轻,一举千里。”抱朴子广喻篇云:“六翮之轻劲。”
bā" dé" yǔ" dé" tóng.
〔八〕“德”与“得”同。
jiǔ lì jí zé yùn.
〔九〕力、极、则韵。
bó shū yuē yī:" wú zi guò yǐ èr. hán fēi zhī qǔ máo dùn yǐ yù zhě, jiāng jiǎ qí bù kě liǎng lì, yǐ jí yáo shùn zhī bù dé bìng zhī shì. ér lùn qí běn xìng zhī rén yǔ zéi, bù yì shī shì pì yù zhī yì hū?"
伯叔曰〔一〕:“吾子过矣〔二〕。韩非之取矛盾以喻者,将假其不可两立,以诘尧、舜之不得并之势。而论其本性之仁与贼,不亦失是譬喻之意乎?”
yī wáng xiān shēng yún:'" bó shū" shì" táng zǐ" zhī wù." bó" shì" táng" zhī huài," shū" zì cǎo shū rú" zi" yě.' duó àn: cǐ piān jí zhě bù yī rén. cǐ rén gài shì bó zì shū, jì gēng zǐ qǐ ér xiāng nán yě. bó yì zhī hòu wèi bó shì, jiàn fēng sú tōng.
〔一〕王先生云:‘“伯叔”是“唐子”之误。“伯”是“唐”之坏,“叔”字草书如“子”也。’○铎按:此篇诘者不一人。此人盖氏伯字叔,继庚子起而相难也。伯益之后为伯氏,见风俗通。
èr yí lǐ shì guān lǐ zhèng zhù:" wú zi, xiāng qīn zhī cí. wú, wǒ yě. zi, nán zǐ zhī měi chēng."
〔二〕仪礼士冠礼郑注:“吾子,相亲之辞。吾,我也。子,男子之美称。”
qián fū yuē:" fū pì yù yě zhě, shēng yú zhí gào zhī bù míng, gù jiǎ wù zhī rán fǒu yǐ zhāng zhī yī. wù zhī yǒu rán fǒu yě, fēi yǐ qí wén yě, bì yǐ qí zhēn yě. jīn zi jǔ qí shí wén zhī xìng yǐ yù, ér yù shǐ bǐ yě shì qí wén, bǐ yě huò yān. qiě wú wén wèn yīn duì yáng, wèi zhī qiáng shuō lùn xī jí dōng, wèi zhī qiáng nán. zi ruò yù zì bì yǐ zé zuó fǎn sī, rán hòu qiú, wú gǒu zì qiáng èr."
潜夫曰:“夫譬喻也者,生于直告之不明,故假物之然否以彰之〔一〕。物之有然否也,非以其文也,必以其真也。今子举其实文之性以喻,而欲使鄙也释其文,鄙也惑焉。且吾闻问阴对阳,谓之强说;论西诘东,谓之强难。子若欲自必以则昨反思,然后求,无苟自强〔二〕。”
yī mò zǐ xiǎo qǔ piān yún:" pì yě zhě, jǔ wù ér yǐ míng zhī yě."" pì" jí" pì" zhī shěng. xún zǐ fēi xiāng piān yún:" tán shuō zhī shù, fēn bié yǐ yù zhī, pì chēng yǐ míng zhī." huái nán zǐ yào lüè yún:" jiǎ xiàng qǔ ǒu, yǐ xiāng pì yù."
〔一〕墨子小取篇云:“辟也者,举物而以明之也。”“辟”即“譬”之省。荀子非相篇云:“谈说之术,分别以喻之,譬称以明之。”淮南子要略云:“假象取耦,以相譬喻。”
èr" zì bì" yǐ xià, wén yǒu tuō wù.
〔二〕“自必”以下,文有脱误。
gēng zǐ yuē:" zhōu gōng zhī guǎn cài zhī è, yǐ xiāng wǔ gēng yī, shǐ sì jué dú, cóng ér zhū zhī, hé bù rén yě? ruò qí bù zhī, hé bù shèng yě? èr zhě zhī guò, bì chù yī yān èr."
庚子曰:“周公知管、蔡之恶,以相武庚〔一〕,使肆厥毒,从而诛之,何不仁也?若其不知,何不圣也?二者之过,必处一焉〔二〕。”
yī jiù tuō, sūn shì yù bǔ. shǐ jì guǎn cài shì jiā yún:" èr rén xiāng zhòu zi wǔ gēng lù fù, zhì yīn yí mín."
〔一〕旧脱,孙侍御补。史记管蔡世家云:“二人相纣子武庚、禄父,治殷遗民。”
èr běn mèng zǐ. duó àn: gōng sūn chǒu xià piān:' chén jiǎ yuē:" zhōu gōng shǐ guǎn shū jiān yīn, guǎn shū yǐ yīn pàn. zhī ér shǐ zhī, shì bù rén yě. bù zhī ér shǐ zhī, shì bù zhì yě."'
〔二〕本孟子。○铎按:公孙丑下篇:‘陈贾曰:“周公使管叔监殷,管叔以殷畔。知而使之,是不仁也。不知而使之,是不智也。”’
qián fū yuē:" shū èr zi xié gēng zǐ fù yǐ pàn yī, rán wèi zhī qí lèi zhī yǔ? yì yì xiāng fǎn èr? qiě tiān zhī jié è ér dì zhī xià, yòu zhī zhòu è ér wáng zhī yīn, shǐ nüè èr guó, cán zéi xià mín, duō zòng jué dú, miè qí shēn sān, yì kě wèi bù rén bù zhī hū?"
潜夫曰:“书二子挟庚子父以叛〔一〕,然未知其类之与?抑抑相反〔二〕?且天知桀恶而帝之夏,又知纣恶而王之殷,使虐二国,残贼下民,多纵厥毒,灭其身〔三〕,亦可谓不仁不知乎?”
yī wáng xiān shēng yún:'" gēng zǐ fù" dàng shì wǔ gēng lù fù," gēng" shàng tuō" wǔ" zì," zi" shì" lù" zhī shí ér jǐn cún zhě.' jì péi àn: guǎn cài shì jiā yún:" guǎn shū cài shū yí zhōu gōng wèi zhī bù lì yú chéng wáng, nǎi xié wǔ gēng yǐ zuò luàn." hàn shū dí fāng jìn chuán yún:" xī chéng wáng yòu, zhōu gōng shè zhèng, ér guǎn cài xié lù fù yǐ pàn."
〔一〕王先生云:‘“庚子父”当是武庚禄父,“庚”上脱“武”字,“子”是“禄”之蚀而仅存者。’继培按:管蔡世家云:“管叔、蔡叔疑周公为之不利于成王,乃挟武庚以作乱。”汉书翟方进传云:“昔成王幼,周公摄政,而管、蔡挟禄父以叛。”
èr wén yǒu tuō wù.
〔二〕文有脱误。
sān" miè" shàng tuō yī zì. hán shī wài zhuàn shí:' gōng zǐ yàn zǐ yuē:" xī zhě, jié cán zéi hǎi nèi, fù hān wú dù, wàn mín shén kǔ. shì gù tāng zhū zhī, wèi tiān xià lù xiào."' bái hǔ tōng lǐ yuè piān yún:" yīn zhòu wèi è rì jiǔ, qí è zuì shén, cuò shè kū tāi, cán zéi tiān xià." mèng zǐ yún:" zéi rén zhě wèi zhī zéi, zéi yì zhě wèi zhī cán. cán zéi zhī rén, wèi zhī yī fū. wén zhū yī fū zhòu yǐ."
〔三〕“灭”上脱一字。韩诗外传十:‘公子晏子曰:“昔者,桀残贼海内,赋歛无度,万民甚苦。是故汤诛之,为天下戮笑。”’白虎通礼乐篇云:“殷纣为恶日久,其恶最甚,斮涉刳胎,残贼天下。”孟子云:“贼仁者谓之贼,贼义者谓之残。残贼之人,谓之一夫。闻诛一夫纣矣。”
gēng zǐ yuē:" bù rán. fū jié zhòu zhě, wú qīn yú tiān, gù tiān rèn zhī yī ér wù yōu èr, zhū zhī ér wù āi. jīn guǎn cài zhī yǔ zhōu gōng yě, yǒu xiōng dì zhī qīn, yǒu gǔ ròu zhī ēn sān, bù liàng néng ér shǐ zhī, bù kān mìng ér rèn zhī, gù yuē yì yú jié zhòu sì zhī yǔ tiān yě."
庚子曰:“不然。夫桀、纣者,无亲于天,故天任之〔一〕而勿忧〔二〕,诛之而勿哀。今管、蔡之与周公也,有兄弟之亲,有骨肉之恩〔三〕,不量能而使之,不堪命而任之,故曰异于桀、纣〔四〕之与天也。”
yī jiù tuō.
〔一〕旧脱。
èr jìn yǔ yún:" qīng qí rèn ér bù yōu qí wēi."
〔二〕晋语云:“轻其任而不忧其危。”
sān hàn shū wǔ xíng zhì:' dǒng zhòng shū yún:" duō xiōng dì qīn qī gǔ ròu zhī lián."'
〔三〕汉书五行志:‘董仲舒云:“多兄弟亲戚骨肉之连。”’
sì jiù tuō.
〔四〕旧脱。
qián fū yuē:" huáng tiān wú qīn yī, dì wáng jì tǐ zhī jūn èr, fù shì tiān. wáng zhě wèi zi, gù fù shì tiān yě sān. lǜ tǔ zhī mín, mò fēi wáng chén yě sì. jiāng ér bì zhū wǔ, wáng fǎ gōng yě. wú piān wú pō liù, qīn shū tóng yě qī. dà yì miè qīn bā, zūn wáng zhī yì yě. lì bì zhī tiān wèi zhōu gōng zhī dé yīn sī yě jiǔ. guò cǐ ér wǎng zhě, wèi zhī huò zhī yī."
潜夫曰:“皇天无亲〔一〕,帝王继体之君〔二〕,父事天。王者为子,故父事天也〔三〕。率土之民,莫非王臣也〔四〕。将而必诛〔五〕,王法公也。无偏无颇〔六〕,亲疏同也〔七〕。大义灭亲〔八〕,尊王之义也。立弊之天为周公之德因斯也〔九〕。过此而往者,未之或知〔一0〕。”
yī xī liù nián zuǒ zhuàn yǐn zhōu shū.
〔一〕僖六年左传引周书。
èr" jì tǐ" zhù jiàn wǔ dé zhì.
〔二〕“继体”注见五德志。
sān hàn shū jiāo sì zhì:' wáng mǎng zòu yán:" wáng zhě fù shì tiān, gù jué chēng tiān zǐ."' bái hǔ tōng jué piān yún:" jué suǒ yǐ chēng tiān zǐ zhě hé? wáng zhě fù tiān mǔ dì, wèi tiān zhī zǐ yě."
〔三〕汉书郊祀志:‘王莽奏言:“王者父事天,故爵称天子。”’白虎通爵篇云:“爵所以称天子者何?王者父天母地,为天之子也。”
sì shī běi shān.
〔四〕诗北山。
wǔ zhāo yuán nián gōng yáng zhuàn.
〔五〕昭元年公羊传。
liù shū hóng fàn.
〔六〕书洪范。
qī gōng tóng yùn.
〔七〕公、同韵。
bā yǐn sì nián zuǒ zhuàn.
〔八〕隐四年左传。
jiǔ wén yǒu tuō wù.
〔九〕文有脱误。
yī yì xì cí xià chuán. yì sī zhī yùn.
〔一0〕易系辞下传。义、斯、知韵。
qín zi wèn yú qián fū yuē:' gēng zhòng, shēng zhī běn yě xué wèn, yè zhī mò yě. lǎo dān yǒu yán:" dà zhàng fū chù qí shí, bù jū qí huá." ér kǒng zǐ yuē:" gēng yě, něi zài qí zhōng xué yě, lù zài qí zhōng yī." gǎn wèn èr jīn shǐ jǔ shì zhī rén, shì nòu lěi ér chéng xiāng qún yú xué, hé rú sān?'
秦子问于潜夫曰:‘耕种,生之本也;学问,业之末也。老聃有言:“大丈夫处其实,不居其华。”而孔子曰:“耕也,馁在其中;学也,禄在其中〔一〕。”敢问〔二〕今使举世之人,释耨耒而程相群于学,何如〔三〕?’
yī lún yǔ.
〔一〕论语。
èr" gǎn" jiù zuò" dūn", jù chéng běn.
〔二〕“敢”旧作“敦”,据程本。
sān duó àn:" chéng"" qún" èr zì yí dāng hù yì. jiā yǔ rú xíng jiě:" chéng gōng jī shì", wáng sù zhù:'" chéng" yóu" xiào" yě.'" qún xiāng chéng yú xué", yán qún qǐ ér xiāng xiào yú xué yě.
〔三〕○铎按:“程”、“群”二字疑当互易。家语儒行解:“程功积事”,王肃注:‘“程”犹“效”也。’“群相程于学”,言群起而相效于学也。
qián fū yuē:' shàn zāi wèn! jūn zǐ láo xīn, xiǎo rén láo lì yī. gù kǒng zǐ suǒ chēng, wèi jūn zǐ ěr. jīn yǐ mù suǒ jiàn, gēng, shí zhī běn yě. yǐ xīn yuán dào, jí èr xué yòu gēng zhī běn yě. yì yuē:" lì tiān zhī dào, yuē yīn yǔ yáng lì dì zhī dào, yuē róu yǔ gāng lì rén zhī dào, yuē rén yǔ yì sān." tiān fǎn dé zhě wèi zāi sì.'
潜夫曰:‘善哉问!君子劳心,小人劳力〔一〕。故孔子所称,谓君子尔。今以目所见,耕,食之本也。以心原道,即〔二〕学又耕之本也。易曰:“立天之道,曰阴与阳;立地之道,曰柔与刚;立人之道,曰仁与义〔三〕。”天反德者为灾〔四〕。’
yī xiāng jiǔ nián zuǒ zhuàn zhī wǔ zi yǔ.
〔一〕襄九年左传知武子语。
èr" jí" yǔ" zé" tóng.
〔二〕“即”与“则”同。
sān shuō guà chuán.
〔三〕说卦传。
sì cǐ yǔ shàng xià yǒu tuō wù. dāng shè wèi wèn cí, xià nǎi dá zhī. xuān shí wǔ nián zuǒ zhuàn yún:" tiān fǎn shí wéi zāi, dì fǎn wù wèi yāo, mín fǎn dé wèi luàn. luàn zé yāo zāi shēng." cǐ wén gài yòng qí shuō.
〔四〕此语上下有脱误。当设为问辞,下乃答之。宣十五年左传云:“天反时为灾,地反物为妖,民反德为乱。乱则妖灾生。”此文盖用其说。
qián fū yuē:' wū hū! ér wèi zhī chá hū? wú yǔ zi. fū jūn zǐ yě zhě, qí xián yí jūn guó ér dé yí zǐ mín yě yī. yí chù cǐ wèi zhě, wéi rén yì rén, gù yǒu rén yì zhě, wèi zhī jūn zǐ. xī xún qīng yǒu yán:" fū rén yě zhě ài rén, ài rén, gù bù rěn wēi yě yì yě zhě jù rén, jù rén, gù bù rěn luàn yě èr." shì gù jūn zǐ sù yè zhēn guī, jiǎn jiǎn fěi xiè zhě, sān yōu jūn zhī wēi wáng sì, āi mín zhī luàn lí yě wǔ. gù xián rén jūn zǐ, tuī qí rén yì zhī xīn, ài liù zhī jūn yóu fù mǔ yě, ài jū shì zhī mín yóu zǐ dì yě. fù mǔ jiāng lín diān yǔn zhī huàn, zǐ dì jiāng yǒu xiàn nì zhī huò zhě qī, qǐ néng mò hū zāi bā! shì yǐ rén zhě bì yǒu yǒng jiǔ, ér dé rén bì yǒu yì yě yī.
潜夫曰:‘呜呼!而未之察乎?吾语子。夫君子也者,其贤宜君国而德宜子民也〔一〕。宜处此位者,惟仁义人,故有仁义者,谓之君子。昔荀卿有言:“夫仁也者爱人,爱人,故不忍危也;义也者聚人,聚人,故不忍乱也〔二〕。”是故君子夙夜箴规,蹇蹇匪懈者,〔三〕忧君之危亡〔四〕,哀民之乱离也〔五〕。故贤人君子,推其仁义之心,爱〔六〕之君犹父母也,爱居世之民犹子弟也。父母将临颠陨之患,子弟将有陷溺之祸者〔七〕,岂能墨乎哉〔八〕!是以仁者必有勇〔九〕,而德人必有义也〔一0〕。
yī zhù jiàn sān shì piān.
〔一〕注见三式篇。
èr xún zǐ yì bīng piān zuò" bǐ rén zhě ài rén, ài rén, gù è rén zhī hài zhī yě yì zhě xún lǐ, xún lǐ, gù è rén zhī luàn zhī yě".
〔二〕荀子议兵篇作“彼仁者爱人,爱人,故恶人之害之也;义者循理,循理,故恶人之乱之也”。
sān yì jiǎn liù èr:" wáng chén jiǎn jiǎn." shī zhēng mín yún:" sù yè fěi jiě."" zhēn guī" jiàn míng àn piān zhù.
〔三〕易蹇六二:“王臣蹇蹇。”诗烝民云:“夙夜匪解。”“箴规”见明闇篇注。
sì máo shī shān yǒu shū xù yún:" zhèng huāng mín sàn, jiāng yǐ wēi wáng."
〔四〕毛诗山有枢序云:“政荒民散,将以危亡。”
wǔ shī sì yuè yún:" luàn lí mò yǐ."
〔五〕诗四月云:“乱离瘼矣。”
liù" ài" xià tuō èr zì.
〔六〕“爱”下脱二字。
qī mèng zǐ yún:" xiàn nì qí mín."
〔七〕孟子云:“陷溺其民。”
bā mò, dú wéi" mò". shuō wén yún:' mò, dú ruò" mò".' hàn shū lǐ líng chuán:" líng mò bù yīng." tián fén chuán:" yīng mò mò bù dé yì."" mò" jiē" mò" zhī shěng.
〔八〕墨,读为“默”。说文云:‘默,读若“墨”。’汉书李陵传:“陵墨不应。”田蚡传:“婴墨墨不得意。”“墨”皆“默”之省。
jiǔ lún yǔ.
〔九〕论语。
yī wén zi wēi míng piān yún:" cì wǔ yǒu dé rén."
〔一0〕文子微明篇云:“次五有德人。”
' qiě fú yī guó jǐn luàn, wú yǒu ān shēn yī. shī yún:" mò kěn niàn luàn, shuí wú fù mǔ èr." yán jiāng jiē wéi hài, rán yǒu qīn zhě yōu jiāng shēn yě. shì gù xián rén jūn zǐ, jì yōu mín, yì wèi shēn zuò sān. fū gài mǎn yú shàng sì, zhān pǔ zài xià wǔ, dòng zhé cuī bēng, jù yǒu jué huàn liù. gù dà wū yí qīng qī, zé xià zhī rén bù dài gào lìng, gè zhēng qí zhù zhī bā. rén zhě jiān hù rén jiā zhě, qiě zì wèi yě. yì yuē:" wáng míng bìng shòu qí fú jiǔ." shì yǐ cì shì yǐ lì ér tàn xiào yī, chǔ nǚ jiē fān ér jī wáng yī yī. rén huì zhī ēn, zhōng ài zhī qíng, gù néng yǐ hū yī èr?'
‘且夫一国尽乱,无有安身〔一〕。诗云:“莫肯念乱,谁无父母〔二〕。”言将皆为害,然有亲者忧将深也。是故贤人君子,既忧民,亦为身作〔三〕。夫盖满于上〔四〕,沾溥在下〔五〕,栋折榱崩,惧有厥患〔六〕。故大屋移倾〔七〕,则下之人不待告令,各争其柱之〔八〕。仁者兼护人家者,且自为也。易曰:“王明并受其福〔九〕。”是以次室倚立而叹啸〔一0〕,楚女揭幡而激王〔一一〕。仁惠之恩,忠爱之情,固能已乎〔一二〕?’
yī lǚ shì chūn qiū yù dà piān yún:" tiān xià dà luàn, wú yǒu ān guó yī guó jǐn luàn, wú yǒu ān jiā yī jiā jiē luàn, wú yǒu ān shēn." yì jiàn wù dà piān.
〔一〕吕氏春秋谕大篇云:“天下大乱,无有安国;一国尽乱,无有安家;一家皆乱,无有安身。”亦见务大篇。
èr miǎn shuǐ. duó àn: cǐ èr jù ài rì piān yì yǐn. máo chuán yún:" jīng shī zhě, zhū hóu zhī fù mǔ yě." chén huàn shī máo shì chuán shū yún:" cǐ bù yǐ fù mǔ wèi jīng shī, běn sān jiā shī." chén qiáo cōng wèi lǔ shī yì, shuō jiàn lǔ shī yí shuō kǎo shí.
〔二〕沔水。○铎按:此二句爱日篇亦引。毛传云:“京师者,诸侯之父母也。”陈奂诗毛氏传疏云:“此不以父母为京师,本三家诗。”陈乔枞谓鲁诗义,说见鲁诗遗说考十。
sān" zuò" zì wù. duó àn: ěr yǎ shì yán:" zuò, wèi yě."" yì wèi shēn zuò", yǔ xià wén" qiě zì wèi yě" yì tóng.
〔三〕“作”字误。○铎按:尔雅释言:“作,为也。”“亦为身作”,与下文“且自为也”义同。
sì duó àn: mǎn, dú wéi" màn". fāng yán shí sān:" màn, bài yě. shī bì wèi màn." guō zhù:" màn, wèi shuǐ lǎo màn lào huài wū yě." huò yuē:" mǎn" dāng wèi" lòu", zì zhī wù yě. shuō wén:", wū chuān shuǐ xià yě." shū chuán jiē yǐ" lòu" wèi zhī.
〔四〕○铎按:满,读为“漫”。方言十三:“漫,败也。湿敝为漫。”郭注:“漫,谓水潦漫涝坏屋也。”或曰:“满”当为“漏”,字之误也。说文:“■,屋穿水下也。”书传皆以“漏”为之。
wǔ duó àn:" pǔ" dāng wèi" rú". lì shū" rú" zì huò zuò"", yīn wù wèi" pǔ"." zhān rú" jí" zhān rú". wū lòu yú shàng, zé rén zhān rú zài xià yǐ.
〔五〕○铎按:“溥”当为“濡”。隶书“濡”字或作“●”,因误为“溥”。“沾濡”即“沾濡”。屋漏于上,则人沾濡在下矣。
liù lǔ yǔ:' shū sūn mù zǐ yuē:" fū dòng zhé ér cuī bēng, wú jù yā yān."'
〔六〕鲁语:‘叔孙穆子曰:“夫栋折而榱崩,吾惧压焉。”’
qī shuō wén yún:" duò, luò yě., zè yě."" yí qīng" jí" duò" jiǎ jiè zì.
〔七〕说文云:“陊,落也。●,仄也。”“移倾”即“陊●”假借字。
bā" qí" dàng zuò" gòng". zhù, wèi zhī zhù zhī. tài xuán jīng shàng cì qī:" shēng yú diān tái, huò zhù zhī cái." huò yún:" qí" dāng wèi" zhī", shēng zhī wù yě. yì zuò" zhī zhù", hòu hàn shū cuī yīn hòu shí chuán yún:" zhī zhù xié qīng." yáng zhèn chuán yún:" gōng diàn yuán wū qīng yǐ, zhī zhù ér yǐ." yòu zhāng dì jì yuán hé yuán nián zhào yún:" zhī zhù qiáo liáng."" zhī" yǔ" zhī" tóng. duó àn: huò shuō shì yě. sú yīn é.
〔八〕“其”当作“共”。柱,谓榰柱之。太玄经上次七:“升于颠台,或柱之材。”或云:“其”当为“榰”,声之误也。亦作“枝柱”,后汉书崔骃后实传云:“枝柱邪倾。”杨震传云:“宫殿垣屋倾倚,枝柱而已。”又章帝纪元和元年诏云:“支柱桥梁。”“支”与“枝”同。○铎按:或说是也。俗音讹。
jiǔ jǐng jiǔ sān.
〔九〕井九三。
yī" lì" dàng zuò" zhù". liè nǚ zhuàn yún:" lǔ qī shì nǚ, dāng mù gōng shí, jūn lǎo, tài zǐ yòu, nǚ yǐ zhù ér xiào. páng rén wén zhī, mò bù wéi zhī cǎn zhě." xù hàn shū jùn guó zhì:" dōng hǎi jùn lán líng yǒu cì shì tíng", liú zhāo zhù:' dì dào jì yuē:" gù lǔ cì shì yì." liè nǚ zhuàn" qī shì zhī nǚ" huò zuò" cì shì".' àn lùn héng shí zhī piān yì zuò" cì shì". duó àn: yù lǎn sì bǎi bā shí bā yǐn liè nǚ zhuàn zuò" qī shì", zhù yún:" yī yì qī gōng yě." gǔ yǐ" qī" wèi" qī", jiàn mò zǐ guì yì piān. liáng duān liè nǚ zhuàn jiào zhù yún:" qī cì yī shēng zhī zhuǎn."
〔一0〕“立”当作“柱”。列女传云:“鲁漆室女,当穆公时,君老,太子幼,女倚柱而啸。旁人闻之,莫不为之惨者。”续汉书郡国志:“东海郡兰陵有次室亭”,刘昭注:‘地道记曰:“故鲁次室邑。”列女传“漆室之女”或作“次室”。’按论衡实知篇亦作“次室”。○铎按:御览四百八十八引列女传作“七室”,注云:“一邑七宫也。”古以“漆”为“七”,见墨子贵义篇。梁端列女传校注云:“漆、次一声之转。”
yī yī yì jiàn liè nǚ zhuàn." jiē fān" zuò" chí zhì". àn hàn shū bào xuān chuán:' wáng xián jǔ fān tài xué xià, yuē:" yù jiù bào sī lì zhě huì cǐ xià."' hòu hàn shū yú xǔ chuán:" xǔ zi yǐ yǔ mén shēng bǎi yú rén, jǔ fān hòu zhōng cháng shì gāo fàn chē, sù yán wǎng zhuàng." duó àn: cǐ jiàn liè nǚ zhuàn biàn tōng chuán chǔ chù zhuāng zhí chuán.
〔一一〕亦见列女传。“揭幡”作“持帜”。按汉书鲍宣传:‘王咸举幡太学下,曰:“欲救鲍司隶者会此下。”’后汉书虞诩传:“诩子顗与门生百余人,举幡候中常侍高梵车,诉言枉状。”○铎按:此见列女传辩通传楚处庄侄传。
yī èr duó àn:" gù" yǔ" gù" tóng." gù" yóu" qǐ" yě. xùn jiàn zhù zì biàn lüè.
〔一二〕○铎按:“固”与“顾”同。“顾”犹“岂”也。训见助字辨略。