shì yǒu mò shèng zhī fú, yòu yǒu mò tòng zhī huò. chù mò gāo zhī wèi zhě, bù kě yǐ wú mò dà zhī gōng. qiè kàng lóng zhī jí guì zhě èr, wèi cháng bù pò wáng yě. chéng tiān dì zhī dà gōng zhě, wèi cháng bù fān chāng yě sān.
世有莫盛之福，又有莫痛之禍。處莫高之位者，不可以無莫大之功。竊亢龍之極貴者〔二〕，未嘗不破亡也。成天地之大功者，未嘗不蕃昌也〔三〕。

yī hòu hàn shū běn chuán zuò guì zhōng. duó àn: běn piān xù lù yún: wèi yǐ dé xìng, dé guì zhōng lì. zhōng yú yī rén ér zéi yú zhào mín zhě, zé bù dé wèi zhī zhōng. gài zhōng kě guì, ér yǒu biàn yān. zéi yú mín zhě, tiān fá zhī. tiān fá zhī, shí mín fá zhī yě. fán yán tiān zhě, tuō zhī yǐ shuō jiào ěr.
〔一〕後漢書本傳作「貴忠」。○鐸按：本篇敘錄云：「位以德興，德貴忠立。」忠於一人而賊於兆民者，則不得謂之忠。蓋忠可貴，而有辨焉。賊於民者，天罰之。天罰之，實民罰之也。凡言天者，托之以說教耳。

èr zhě zì jiù tuō.
〔二〕「者」字舊脫。

sān zhù jiàn sī xián piān.
〔三〕注見思賢篇。

dì wáng zhī suǒ zūn jìng yī, tiān zhī suǒ shén ài zhě, mín yě èr. jīn rén chén shòu jūn zhī zhòng wèi, mù tiān zhī suǒ shén ài sān, yān kě yǐ bù ān ér lì zhī, yǎng ér jì zhī zāi sì shì yǐ jūn zǐ rèn zhí zé sī lì mín wǔ, dá shàng zé sī jìn xián liù, gōng shú dà yān gù jū shàng ér xià bù zhòng yě, zài qián ér hòu bù dài yě qī. shū chēng tiān gōng rén qí dài zhī bā, wáng zhě fǎ tiān ér jiàn guān jiǔ, zì gōng qīng yǐ xià, zhì yú xiǎo sī yī, zhé yī yī fēi tiān guān yě shì gù míng zhǔ bù gǎn yǐ sī ài, zhōng chén bù gǎn yǐ wū néng yī èr. fū qiè rén zhī cái, yóu wèi zhī dào yī sān, kuàng tōu tiān guān yǐ sī jǐ hū yī sì yǐ zuì fàn rén, bì jiā zhū fá, kuàng nǎi fàn tiān, dé wú jiù hū yī wǔ?
帝王之所尊敬〔一〕，天之所甚愛者，民也〔二〕。今人臣受君之重位，牧天之所甚愛〔三〕，焉可以不安而利之，養而濟之哉〔四〕﹖是以君子任職則思利民〔五〕，達上則思進賢〔六〕，功孰大焉﹖故居上而下不重也，在前而後不殆也〔七〕。書稱「天工人其代之〔八〕」，王者法天而建官〔九〕，自公卿以下，至於小司〔一０〕，輒〔一一〕非天官也﹖是故明主不敢以私愛，忠臣不敢以誣能〔一二〕。夫竊人之財，猶謂之盜〔一三〕，況偷天官以私己乎〔一四〕﹖以罪犯人，必加誅罰，況乃犯天，得無咎乎〔一五〕？

yī běn chuán zuò fū dì wáng zhī suǒ zūn jìng zhě tiān yě. àn chūn qiū fán lù jiāo yì piān yún: tiān zhě, bǎi shén zhī jūn yě wáng zhě zhī suǒ zuì zūn yě. duó àn: dāng cóng běn chuán, tiān mín yùn.
〔一〕本傳作「夫帝王之所尊敬者天也」。按春秋繁露郊義篇云：「天者，百神之君也；王者之所最尊也」。○鐸按：當從本傳，天、民韻。

èr xiāng shí sì nián zuǒ chuán: shī kuàng yuē: tiān zhī ài mín shén yǐ!
〔二〕襄十四年左傳：『師曠曰：「天之愛民甚矣！」』

sān xiāng shí sì nián zuǒ chuán: shī kuàng yuē: tiān shēng mín ér lì zhī jūn, shǐ sī mù zhī. hàn shū bào xuān chuán yún: wèi tiān mù yǎng yuán yuán.
〔三〕襄十四年左傳：『師曠曰：「天生民而立之君，使司牧之。」』漢書鮑宣傳云：「為天牧養元元。」

sì hàn shū gāo dì jì shí yī nián zhào yuē: xián rén yǐ yǔ wǒ gòng píng zhī yǐ, ér bù yǔ wú gòng ān lì zhī kě hū cháo cuò chuán yún: zhī suǒ yǐ ān lì wàn mín, zé hǎi nèi bì cóng yǐ. yì xì cí xià chuán yún: wàn mín yǐ jì.
〔四〕漢書高帝紀十一年詔曰：「賢人已與我共平之矣，而不與吾共安利之可乎﹖」晁錯傳云：「知所以安利萬民，則海內必從矣。」易繫辭下傳云：「萬民以濟。」

wǔ huán liù nián zuǒ chuán yún: shàng sī lì mín, zhōng yě. shuō yuàn jiàn běn piān yún: xián chén zhī shì jūn yě, gǒu yǒu kě yǐ ān guó jiā lì mín rén zhě, bù bì qí nán, bù dàn qí láo, yǐ chéng qí yì. zhèng lǐ piān yún: zhī wèi lì zhě, fèng fǎ lì mín.
〔五〕桓六年左傳云：「上思利民，忠也。」說苑建本篇云：「賢臣之事君也，苟有可以安國家利民人者，不避其難，不憚其勞，以成其義。」政理篇云：「知為吏者，奉法利民。」

liù hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: xián rén zài shàng wèi, zé yǐn qí lèi ér jù zhī yú cháo. chǔ cè: sū zǐ yuē: zhōng chén zhī yú jūn yě, bì jìn xián rén yǐ fǔ zhī. lǚ shì chūn qiū zàn néng piān yún: gōng wú dà hū jìn xián.
〔六〕漢書楚元王傳劉向封事云：「賢人在上位，則引其類而聚之於朝。」楚策：『蘇子曰：「忠臣之於君也，必進賢人以輔之。」呂氏春秋贊能篇云：「功無大乎進賢。」

qī wén zǐ dào dé piān: lǎo zǐ yuē: jū shàng ér mín bù zhòng, jū qián ér zhòng bù hài.
〔七〕文子道德篇：『老子曰：「居上而民不重，居前而眾不害。」』

bā gāo yáo mó. duó àn: yǐ jiàn sī xián piān.
〔八〕皋陶謨。○鐸按：已見思賢篇。

jiǔ hòu hàn shū liú xuán chuán: lǐ shū yún: sān gōng shàng yīng tái sù, jiǔ qīng xià kuò hé hǎi, gù tiān gōng rén qí dài zhī. lùn héng jì yāo piān yún: tiān guān bǎi èr shí, yǔ dì zhī wáng zhě wú yǐ yì yě. dì zhī wáng zhě, guān shǔ bèi jù, fǎ xiàng tiān guān, bǐng qǔ zhì dù. huán bā nián gōng yáng chuán shū yǐn chūn qiū shuō yún: lì sān tái yǐ wèi sān gōng, běi dǒu jiǔ xīng wèi jiǔ qīng, èr shí qī dài fū nèi sù bù wèi zhī, liè bā shí yī jì yǐ wèi yuán shì, fán bǎi èr shí guān yān.
〔九〕後漢書劉玄傳：『李淑云：「三公上應台宿，九卿下括河海，故天工人其代之。」』論衡紀妖篇云：「天官百二十，與地之王者無以異也。地之王者，官屬備具，法象天官，稟取制度。」桓八年公羊傳疏引春秋說云：「立三台以為三公，北斗九星為九卿，二十七大夫內宿部衛之，列八十一紀以為元士，凡百二十官焉。」

yī àn hòu hàn shí yǒu shàng sī xiǎo sī zhī chēng. zhōng lùn qiǎn jiāo piān yún: xià jí xiǎo sī, liè chéng mò shòu, mò bù xiāng shāng yǐ dé rén, zì jīn yǐ xià shì. xiǎo sī, wèi guān zhí zhī bēi zhě. qí chēng shàng sī zhě, jiē wèi sī mǎ. guāng wǔ gǎi sī mǎ wèi tài wèi, gù tài wèi chēng shàng sī, jiàn hòu hàn shū láng yǐ liú kǎi yáng zhèn chuán, jí hòu hàn jì zhāng dì yuán hé sān nián. ruò shǐ bì chuán yún: chéng wàng shàng sī, wū xiàn liáng shàn, wú yòu chuán zhāng huái zhù yǐn chén liú qí jiù chuán yún: yòu chù tóng liáo wú sī shū zhī wèn, shàng sī wú jiān xí zhī jìng, zé jiē yǐ wèi shàng guān zhī tōng chēng yǐ.
〔一０〕按後漢時有上司、小司之稱。中論譴交篇云：「下及小司，列城墨綬，莫不相商以得人，自矜以下士。」小司，謂官職之卑者。其稱上司者，皆謂司馬。光武改司馬為太尉，故太尉稱上司，見後漢書郎顗、劉愷、楊震傳，及後漢紀章帝元和三年。若史弼傳云：「承望上司，誣陷良善」，吳佑傳章懷注引陳留耆舊傳云：「佑處同僚無私書之問，上司無箋檄之敬」，則皆以為上官之通稱矣。

yī yī zhé yí shú.
〔一一〕「輒」疑「孰」。

yī èr guǎn zǐ fǎ fǎ piān yún: míng jūn bù yǐ lù jué sī suǒ ài, zhōng chén bù wū néng yǐ gàn jué lù. duó àn: wū néng, wèi běn wú néng ér zì yǐ wèi néng. xún zǐ jūn dào piān: chén bù néng ér wū néng, zé shì chén zhà yě. hán fēi zi èr bǐng piān: jūn jiàn hǎo, zé qún chén wū néng. yǔ jiē běn yú guǎn zǐ.
〔一二〕管子法法篇云：「明君不以祿爵私所愛，忠臣不誣能以干爵祿。」○鐸按：誣能，謂本無能而自以為能。荀子君道篇：「臣不能而誣能，則是臣詐也。」韓非子二柄篇：「君見好，則群臣誣能。」語皆本於管子。

yī sān xī niàn sì nián zuǒ chuán jiè zhī tuī yǔ.
〔一三〕僖廿四年左傳介之推語。

yī sì duó àn: xī èr shí sì nián zuǒ chuán tōu zuò tān. yú yuè yún: tān dú wèi tàn. tàn, qǔ yě. tōu yì qǔ yě. liú wén qí yuē: tōu tiān huò zuǒ shì jiù shuō.
〔一四〕○鐸按：僖二十四年左傳「偷」作「貪」。俞樾云：『「貪」讀為「探」。探，取也。「偷」亦「取」也。』劉文淇曰：『「偷天」或左氏舊說。』

yī wǔ duó àn: è lì piān yún: dào rén bì zhū, kuàng nǎi dào tiān hū dé wú shòu huò yān zhù jiàn bǐ.
〔一五〕○鐸按：遏利篇云：「盜人必誅，況乃盜天乎﹖得無受禍焉﹖」注見彼。

wǔ dài jiàn hóu, kāi guó chéng jiā, chuán sì bǎi shì, lì zài qiān shù yī, jiē yǐ néng dāng tiān guān, gōng jiā bǎi xìng. zhōu gōng dōng zhēng, hòu shì zhuī sī èr, zhào gōng gān táng, rén bù rěn fá, sān jiàn ài rú shì, qǐ yù sī hài zhī zhě zāi sì cǐ qí hòu zhī fēng jūn duō yǐ wǔ, huò bù zhōng shēn, huò bù qī yuè, ér mò yǔn zhuì, qí shì wú zhě, zài mò yíng bǎi, shì rén hé yě zāi liù
五代建侯，開國成家，傳嗣百世，歷載千數〔一〕，皆以能當天官，功加百姓。周公東征，後世追思〔二〕，召公甘棠，人不忍伐，〔三〕見愛如是，豈欲私害之者哉〔四〕﹖此其後之封君多矣〔五〕，或不終身，或不期月，而莫隕墜，其世無者，載莫盈百，是人何也哉〔六〕﹖

yī zhù jiàn sī xián piān.
〔一〕注見思賢篇。

èr shī pò fǔ.
〔二〕詩破斧。

sān shī gān táng.
〔三〕詩甘棠。

sì shǐ jì shāng jūn chuán jí jiě yǐn xīn xù yún: xī zhōu zhào shī shàn zhèng, jí qí sǐ yě, hòu shì sī zhī, bì fèi gān táng zhī shī shì yě. cháng shě yú shù xià, hòu shì sī qí dé, bù rěn fá qí shù, kuàng qí shēn hū jīn xīn xù yì cǐ wén.
〔四〕史記商君傳集解引新序云：『昔周、召施善政，及其死也，後世思之，「蔽芾甘棠」之詩是也。嘗舍於樹下，後世思其德，不忍伐其樹，況其身乎﹖』今新序佚此文。

wǔ shǐ jì lè shū yún: fēng jūn shì pì.
〔五〕史記樂書云：「封君世辟。」

liù ér mò yǐ xià, wén yǒu tuō wù. àn hàn shū gāo huì gāo hòu wén gōng chén biǎo xù yǐn dù yè shuō yún: xī táng yǐ wàn guó zhì shí yōng zhī zhèng, yú xià yǐ zhī duō qún hòu xiǎng gòng jǐ zhī zhì. tāng fǎ sān shèng, yīn shì tài píng. zhōu fēng bā bǎi, zhòng yì lái hè. chéng wáng chá mù yě zhī kè, gù qún hòu zhī qín, zhī qí ēn jié yú mín xīn, gōng guāng yú wáng fǔ yě, gù zhuī shù xiān fù zhī zhì, lù yí lǎo zhī cè, gāo qí wèi, dà qí yù. zhì qí méi yě, shì zhǔ tàn qí gōng, wú mín ér bù sī. suǒ xī zhī shù qiě yóu bù fá, kuàng qí miào hū shì yǐ yàn qí zhī sì yǔ zhōu bìng chuán, zi jì dì jí, lì zài bù duò. qǐ wú xíng pì yáo zǔ zhī jié lì, gù zhī shù lài yān. jī hàn gōng chén, yì jiē gē fú shì jué, shòu shān hé zhī shì. bǎi yú nián xián, ér xí fēng zhě jǐn, huò jué shī xìng, huò fá wú zhǔ, xiǔ gǔ gū yú mù, miáo yì liú yú dào. yǐ wǎng kuàng jīn, shén kě bēi shāng. cǐ wén zì wǔ dài yǐ xià, dà zhǐ běn yú bǐ. shì hé yě zāi jiàn quàn jiāng piān, cǐ rén zì yì yí yǎn. duó àn: mò xià yí tuō bù zì. shì wú yí dāng zuò fǔ shì, yǔ jiàn xià wén jí dé huà piān. yě yí dāng zuò zài.
〔六〕「而莫」以下，文有脫誤。按漢書高惠高后文功臣表敘引杜業說云：「昔唐以萬國致時雍之政，虞、夏以之多群後饗共己之治。湯法三聖，殷氏太平。周封八百，重繹來賀。成王察牧野之克，顧群後之勤，知其恩結於民心，功光於王府也，故追述先父之志，錄遺老之策，高其位，大其寓。至其沒也，世主嘆其功，無民而不思。所息之樹且猶不伐，況其廟乎﹖是以燕、齊之祀與周並傳，子繼弟及，歷載不墮。豈無刑辟﹖繇祖之竭力，故支庶賴焉。跡漢功臣，亦皆割符世爵，受山、河之誓。百餘年閒，而襲封者盡，或絕失姓，或乏無主，朽骨孤於墓，苗裔流於道。以往況今，甚可悲傷。」此文自「五代」以下，大恉本於彼。「是何也哉」見勸將篇，此「人」字亦疑衍。○鐸按：「莫」下疑脫「不」字。「世無」疑當作「撫世」，語見下文及德化篇。「也」疑當作「在」。

wǔ dài zhī chén, yǐ dào shì jūn yī, yǐ rén fǔ shì, zé jí cǎo mù èr, jiān lì wài nèi, pǔ tiān shuài tǔ sān, mò bù bèi dé sì, qí suǒ ān quán, zhēn tiān gōng yě. shì yǐ fú zuò liú yǎn wǔ, běn zhī bǎi shì liù. jì shì zhī chén qī, bù sī shùn tiān, ér shí zhǔ shì yú, wèi pò dí zhě wèi zhōng, duō shā zhě wèi xián. bái qǐ méng tián bā, qín yǐ wèi gōng, tiān yǐ wèi zéi. xī fū dǒng xián jiǔ, zhǔ yǐ wèi zhōng, tiān yǐ wèi dào. cǐ děng zhī chóu, suī jiàn guì yú shí jūn, rán shàng bù shùn tiān xīn, xià bù dé mín yì yī, gù zú qì xuè hào táo, yǐ rǔ zhōng yě yī yī. yì yuē: dé báo ér wèi zūn, zhì xiǎo ér móu dà, lì shǎo ér rèn zhòng, xiān bù jí yǐ yī èr. shì gù dé bù chēng qí rèn, qí huò bì kù néng bù chēng qí wèi, qí yāng bì dà.
五代之臣，以道事君〔一〕，以仁撫世，澤及草木〔二〕，兼利外內，普天率土〔三〕，莫不被德〔四〕，其所安全，真天工也。是以福祚流衍〔五〕，本枝百世〔六〕。季世之臣〔七〕，不思順天，而時主是諛，謂破敵者為忠，多殺者為賢。白起、蒙恬〔八〕，秦以為功，天以為賊。息夫、董賢〔九〕，主以為忠，天以為盜。此等之儔，雖見貴於時君，然上不順天心，下不得民意〔一０〕，故卒泣血號咷，以辱終也〔一一〕。易曰：「德薄而位尊，智小而謀大，力少而任重，鮮不及矣〔一二〕。」是故德不稱其任，其禍必酷；能不稱其位，其殃必大。

yī lùn yǔ.
〔一〕論語。

èr hàn shū yán zhù chuán huái nán wáng shàng shū yún: ēn zhì qín shòu, zé jí cǎo mù.
〔二〕漢書嚴助傳淮南王上書云：「恩至禽獸，澤及草木。」

sān hòu hàn shū bān biāo hòu gù chuán míng táng shī: pǔ tiān shuài tǔ, gè yǐ qí zhí. zhāng huái zhù: shī xiǎo yǎ yuē: pǔ tiān zhī xià, mò fēi wáng tǔ lǜ tǔ zhī bīn, mò fēi wáng chén. pǔ yì pǔ yě.
〔三〕後漢書班彪後固傳明堂詩：「普天率土，各以其職。」章懷註：『詩小雅曰：「溥天之下，莫非王土；率土之濱，莫非王臣。」「普」亦「溥」也。』

sì hàn shū lǐ lè zhì: dǒng zhòng shū yún: dé huà bèi sì hǎi.
〔四〕漢書禮樂志：『董仲舒云：「德化被四海。」』

wǔ hàn shū xù chuán wáng mìng lùn yún: fú zuò liú yú zi sūn.
〔五〕漢書敘傳王命論云：「福祚流於子孫。」

liù shī wén wáng. zhī jīn zuò zhī. zhuāng liù nián zuǒ chuán yǐn shī yǔ cǐ tóng.
〔六〕詩文王。「枝」今作「支」。莊六年左傳引詩與此同。

qī zhāo sān nián zuǒ chuán: yàn zǐ yuē: cǐ jì shì yě.
〔七〕昭三年左傳：『晏子曰：「此季世也。」』

bā bìng jiàn shǐ jì.
〔八〕並見史記。

jiǔ bìng jiàn hàn shū.
〔九〕並見漢書。

yī hàn shū yuán hòu chuán: wáng zhāng yún: shàng shùn tiān xīn, xià ān bǎi xìng. wáng mǎng chuán yún: chéng shùn tiān xīn, kuài bǎi xìng yì.
〔一０〕漢書元後傳：『王章云：「上順天心，下安百姓。」』王莽傳云：「承順天心，快百姓意。」

yī yī yì tún shàng liù: qì xuè lián rú. lǚ shàng jiǔ: lǚ rén xiān xiào hòu hào táo. huái nán zǐ móu chēng xùn yún: xiǎo rén zài shàng wèi, rú qǐn guān pù kuàng, bù dé xū yú níng, gù yì yuē: chéng mǎ bān rú, qì xuè lián rú. yán xiǎo rén chù fēi qí wèi, bù kě zhǎng yě.
〔一一〕易屯上六：「泣血漣如。」旅上九：「旅人先笑後號咷。」淮南子繆稱訓云：『小人在上位，如寢關曝纊，不得須臾寧，故易曰：「乘馬班如，泣血漣如。」言小人處非其位，不可長也。』

yī èr yì xì cí xià chuán. shǎo jīn běn zuò xiǎo, táng shí jīng zuò shǎo. àn jìn shū shān tāo chuán yún: dé báo wèi gāo, lì shǎo rèn zhòng. hòu hàn shū zhū féng yú zhèng zhōu liè chuán zàn zhāng huái zhù yǐn yì tóng. xún zǐ rú xiào piān: néng xiǎo ér shì dà, pì zhī shì yóu lì zhī shǎo ér rèn zhòng yě. yì yòng yì yǔ. qián gōng zhān dà xīn yún: sān guó zhì wáng xiū chuán zhù yǐn wèi lüè: lì shǎo rèn zhòng. hàn shū wáng mǎng chuán: zì zhī dé báo wèi zūn, lì shǎo rèn dà. jīn běn shǎo zuò xiǎo, wéi běi sòng jǐng yòu běn shì shǎo zì. duó àn: jīng yì shù wén èr wáng niàn sūn yuē: shǎo yǔ xiǎo xíng shēng jiē xiāng sì, yòu shè shàng jù zhī xiǎo ér wù ěr. jīn běn zuò lì xiǎo, nǎi hòu rén yī sú běn gǎi zhī. jí jiě yǐn yú zhù shàng wèi gǎi. yòu qián fū lùn jí qún shū zhì yào yán shī gǔ hàn shū xù chuán zhù yǐn yì bìng zuò lì shǎo ér rèn zhòng. míng tú zhēn běn yán tiě lùn huǐ xué piān: gù dé báo ér wèi gāo, lì shǎo ér rèn zhòng, jí běn xì cí chuán wén, zhāng zhī xiàng běn fù gǎi shǎo wèi xiǎo.
〔一二〕易繫辭下傳。「少」今本作「小」，唐石經作「少」。按晉書山濤傳云：「德薄位高，力少任重。」後漢書朱馮虞鄭周列傳贊章懷注引易同。荀子儒效篇：「能小而事大，辟之是猶力之少而任重也。」亦用易語。錢宮詹大昕云：『三國志王修傳注引魏略：「力少任重。」漢書王莽傳：「自知德薄位尊，力少任大。」今本「少」作「小」，惟北宋景佑本是「少」字。』○鐸按：經義述聞二王念孫曰：『「少」與「小」形聲皆相似，又涉上句「知小」而誤耳。今本作「力小」，乃後人依俗本改之。集解引虞注尚未改。又潛夫論及群書治要、顏師古漢書敘傳注引易並作「力少而任重」。明塗禎本鹽鐵論毀學篇：「故德薄而位高，力少而任重」，即本繫辭傳文，張之象本復改「少」為「小」。』

qiě fú qiè wèi zhī rén yī, tiān duó qí jiàn èr, shén huò qí xīn. shì gù pín jiàn zhī shí, suī yǒu jiàn míng zhī zī sān, rén yì zhī zhì, yī dàn fù guì, zé bèi qīn juān sì jiù, sàng qí běn xīn wǔ. jiē shū gǔ ròu ér qīn biàn pì liù, báo zhī yǒu ér hòu gǒu mǎ qī. cái huò mǎn yú pū qiè bā, lù cì jǐn yú huá nú jiǔ. níng jiàn xiǔ guàn qiān wàn, ér bù rěn cì rén yī qián níng jī sù fǔ cāng, ér bù rěn dài rén yī dòu yī. rén duō jiāo sì, yī yī fù zhài bù cháng yī èr, gǔ ròu yuàn wàng yú jiā yī sān, xì mín bàng dú yú dào yī sì. qián rén yǐ bài, hòu zhēng xí zhī, chéng kě shāng yě.
且夫竊位之人〔一〕，天奪其鑒〔二〕，神惑其心。是故貧賤之時，雖有鑒明之資〔三〕，仁義之志，一旦富貴，則背親捐〔四〕舊，喪其本心〔五〕。皆疏骨肉而親便辟〔六〕，薄知友而厚狗馬〔七〕。財貨滿於仆妾〔八〕，祿賜盡於猾奴〔九〕。寧見朽貫千萬，而不忍賜人一錢；寧積粟腐倉，而不忍貸人一斗〔一０〕。人多驕肆，〔一一〕負債不償〔一二〕，骨肉怨望於家〔一三〕，細民謗讟於道〔一四〕。前人以敗，後爭襲之，誠可傷也。

yī zhù jiàn xián nán piān.
〔一〕注見賢難篇。

èr xī èr nián zuǒ chuán yún: shì tiān duó zhī jiàn, ér yì qí jí yě. duó àn: jìn yǔ èr zuò tiān duó qí jiàn. qí yóu zhī yě. xún zǐ jūn dào piān: rán ér qiú qīng xiàng fǔ zuǒ, zé dú bù ruò shì qí gōng yě. hán shī wài chuán èr qí zuò zhī, shì qí yǔ zhī tóng yě. tā lì xiáng jīng chuán shì cí juǎn wǔ juǎn jiǔ.
〔二〕僖二年左傳云：「是天奪之鑑，而益其疾也。」○鐸按：晉語二作「天奪其鑒」。「其」猶「之」也。荀子君道篇：「然而求卿相輔佐，則獨不若是其公也。」韓詩外傳二「其」作「之」，是「其」與「之」同也。他例詳經傳釋詞卷五、卷九。

sān wáng xiān shēng yún: jiàn míng dāng yī běn chuán zuò míng chá, jiàn chá xíng jìn ér é. jì péi àn: jiàn gài xián zhī wù, hàn shū wǔ xíng zhì yún: rén jūn yǒu xián míng zhī cái, wèi tiān wēi mìng. wáng bāo chuán yún: shì bì yǒu shèng zhī zhī jūn, ér hòu yǒu xián míng zhī chén.
〔三〕王先生云：『「鑒明」當依本傳作「明察」，鑒、察形近而訛。』繼培按：「鑒」蓋「賢」之誤，漢書五行志云：「人君有賢明之材，畏天威命。」王褒傳云：「世必有聖知之君，而後有賢明之臣。」

sì juān jiù zuò sǔn, jù chuán gǎi.
〔四〕「捐」舊作「損」，據傳改。

wǔ mèng zǐ yún: cǐ zhī wèi shī qí běn xīn.
〔五〕孟子云：「此之謂失其本心。」

liù shǐ jì wǔ zǐ xū chuán yún: shū gǔ ròu zhī qīn. pì dú wèi bì. hàn shū nìng xìng chuán zàn yún: jiù zài qīn biàn bì.
〔六〕史記伍子胥傳云：「疏骨肉之親。」「辟」讀為「嬖」。漢書佞幸傳贊云：「咎在親便嬖。」

qī yán tiě lùn sàn bù zú piān yún: bǎi xìng huò duǎn hè bù wán, ér quǎn mǎ yī wén xiù. shuō yuàn zhèng jiàn piān: jiù fàn yuē: mín yǒu jī sè, ér mǎ yǒu sù zhì.
〔七〕鹽鐵論散不足篇云：「百姓或短褐不完，而犬馬衣文繡。」說苑正諫篇：『咎犯曰：「民有飢色，而馬有粟秩。」』

bā shǐ jì mèng cháng jūn chuán yún: pū qiè yú liáng ròu, ér shì bù yàn zāo kāng.
〔八〕史記孟嘗君傳云：「仆妾余粱肉，而士不厭糟糠。」

jiǔ hàn shū gòng yǔ chuán yún: lù cì yù duō, jiā rì yǐ yì fù. yī qiè jīng yīn yì yī yǐn sān cāng yún: huá, xiá è yě. shǐ jì huò zhí chuán yún: jié xiá nú, rén zhī suǒ huàn yě.
〔九〕漢書貢禹傳云：「祿賜愈多，家日以益富。」一切經音義一引三蒼云：「猾，黠惡也。」史記貨殖傳云：「桀黠奴，人之所患也。」

yī shǐ jì píng zhǔn shū yún: jīng shī zhī qián lèi jù wàn, guàn xiǔ ér bù kě xiào. tài cāng zhī sù, chén chén xiāng yīn, chōng yì lù jī yú wài, zhì fǔ bài ér bù kě shí. gāo zǔ jì yún: shí bù chí yī qián. tián jìng zhòng shì jiā yún: tián cháng fù xiū lí zi zhī zhèng, yǐ dà dǒu chū huò, yǐ xiǎo dǒu shōu. yù lǎn bā bǎi sì shí yī dòu zuò yī shēng. àn cǐ wén jí mò zǐ shàng tóng shàng piān suǒ yún fǔ yú cái, bù yǐ xiāng fēn.
〔一０〕史記平準書云：「京師之錢累巨萬，貫朽而不可校。太倉之粟，陳陳相因，充溢露積於外，至腐敗而不可食。」高祖紀云：「實不持一錢。」田敬仲世家云：「田常復修厘子之政，以大斗出貨，以小斗收。」御覽八百四十「一斗」作「一升」。按此文即墨子尚同上篇所云；「腐●余財，不以相分。」

yī yī guǎn zǐ bà yán piān yún fù ér jiāo sì zhě fù pín.
〔一一〕管子霸言篇雲；「富而驕肆者復貧。」

yī èr shuō wén yún: cháng, hái yě. zhài běn shū duō zuò zé, zé zhài gǔ jīn zì. duó àn: hàn shū xuān yuán liù wáng chuán huái yáng xiàn wáng chuán: jiù zhāng bó yán fù zé shù bǎi wàn, yuàn wáng wèi cháng. shī gǔ zhù: zé, wèi jiǎ dài rén cái wù wèi cháng zhě yě. hàn shí jiāo guì duō jiǎ dài yú mín, qí shí lè suǒ yě. shì yì jiàn sān shì duàn sòng piān.
〔一二〕說文云：「償，還也。」「債」本書多作「責」，責、債古今字。○鐸按：漢書宣元六王傳淮陽憲王傳：「舅張博言負責數百萬，願王為償。」師古註：「責，謂假貸人財物未償者也。」漢時驕貴多假貸於民，其實勒索也。事亦見三式、斷訟篇。

yī sān máo shī jiǎo gōng xù yún: gǔ ròu xiāng yuàn. zhèng xuán shī jiān yún: gǔ ròu zhī qīn xiāng shū yuǎn, zé yǐ qīn qīn zhī wàng, yì yǐ shēng yuàn. àn yuàn wàng tóng yì, shǐ jì chén yú chuán: yú nù yuē: bù yì jūn zhī wàng chén shēn yě. suǒ yǐn yún: wàng, yuàn zé yě. duó àn: shuō wén:, zé wàng yě. shū chuán tōng yǐ wàng wèi zhī. hàn shū wén sān wáng chuán liáng xiào wáng chuán: shàng yóu cǐ yuàn wàng yú liáng wáng. jǐng shí sān wáng chuán jiāng dū yì wáng chuán: jiàn kǒng zhū, yǔ qí hòu zhù zǔ shàng, yǔ yuàn wàng. chén tāng chuán: hǎi nèi yuàn wàng. yuàn wàng èr zì píng liè.
〔一三〕毛詩角弓序云：「骨肉相怨。」鄭玄詩箋云：「骨肉之親相疏遠，則以親親之望，易以生怨。」按怨、望同義，史記陳余傳：『余怒曰：「不意君之望臣深也。」』索隱云：「望，怨責也。」○鐸按：說文：「●，責望也。」書傳通以「望」為之。漢書文三王傳梁孝王傳：「上由此怨望於梁王。」景十三王傳江都易王傳：「建恐誅，與其後祝詛上，語怨望。」陳湯傳：「海內怨望。」「怨望」二字平列。

yī sì yàn zǐ chūn qīu jiàn xià yún: bù gù xì mín. zhāo yuán nián zuǒ chuán yún: mín wú bàng dú. duó àn xuān shí èr nián zuǒ chuán zhù dú, bàng yě. bàng dú yì èr zì píng liè.
〔一四〕晏子春秋諫下云：「不顧細民。」昭元年左傳云：「民無謗讟。」○鐸按；宣十二年左傳注；「讟，謗也。」「謗讟」亦二字平列。

lì guān qián shì guì rén zhī yòng xīn yě, yǔ yīng ér děng yī. yīng ér yǒu cháng bìng, guì chén yǒu cháng huò èr, fù mǔ yǒu cháng shī, rén jūn yǒu cháng guò. yīng ér cháng bìng, shāng bǎo yě guì chén cháng huò, shāng chǒng yě. fù mǔ cháng shī, zài bù néng yǐ yú mèi zi sān rén jūn cháng guò, zài bù néng yǐ yú jiāo chén sì. bǔ rǔ tài duō wǔ, zé bì chè zòng ér shēng liù guì fù tài shèng, zé bì jiāo yì ér shēng guò qī. shì gù mèi zi yǐ zéi qí qū zhě, fēi yī mén yě jiāo chén yòng miè qí jiā zhě, fēi yī shì yě bā. huò yǐ bèi pàn héng nì bù dào jiǔ, huò yǐ dé báo bù chēng qí guì. wén chāng diàn gōng, sī mìng jǔ guò yī, guān è shēn qiǎn, chēng zuì jiàng fá, huò bǔ gé zhǎn shǒu yī yī, huò lā bó chè xiōng yī èr, póu sǐ shēn jǐng yī sān, xián dāo dū shì yī sì, jiāng shī pò jiā, fù zōng miè zú zhě, jiē wú gōng yú mín máng zhě yě. ér hòu rén tān quán mào chǒng, xù jī wú jí yī wǔ, sī dēng diān yǔn zhī tái yī liù, lè xún fù chē zhī jī yī qī, yuàn bì fú zuò yī bā, yǐ bèi yuán mǎn guàn zhě yī jiǔ, hé shì wú zhī
歷觀前世貴人之用心也，與嬰兒等〔一〕。嬰兒有常病，貴臣有常禍〔二〕，父母有常失，人君有常過。嬰兒常病，傷飽也；貴臣常禍，傷寵也。父母常失，在不能已於媚子〔三〕；人君常過，在不能已於驕臣〔四〕。哺乳太多〔五〕，則必掣縱而生■〔六〕；貴富太盛，則必驕佚而生過〔七〕。是故媚子以賊其軀者，非一門也；驕臣用滅其家者，非一世也〔八〕。或以背叛橫逆不道〔九〕，或以德薄不稱其貴。文昌奠功，司命舉過〔一０〕，觀惡深淺，稱罪降罰，或捕格斬首〔一一〕，或拉髆掣胸〔一二〕，掊死深阱〔一三〕，銜刀都市〔一四〕，殭屍破家，覆宗滅族者，皆無功於民氓者也。而後人貪權冒寵，蓄積無極〔一五〕，思登顛隕之台〔一六〕，樂循覆車之跡〔一七〕，願裨福祚〔一八〕，以備員滿貫者〔一九〕，何世無之﹖

yī yǔ yīng èr zì jiù kōng, jù chéng běn. shì míng shì zhǎng yòu yún: rén shǐ shēng yuē yīng ér. xiōng qián yuē yīng, bào zhī yīng qián, rǔ yǎng zhī yě.
〔一〕「與嬰」二字舊空，據程本。釋名釋長幼云：「人始生曰嬰兒。胸前曰嬰，抱之嬰前，乳養之也。」

èr guì chén chéng běn zuò guì rén. àn běn chuán jí yì lín bìng zuò guì chén, xià tóng.
〔二〕「貴臣」程本作「貴人」。按本傳及意林並作「貴臣」，下同。

sān shī sī qí máo chuán: mèi, ài yě.
〔三〕詩思齊毛傳：「媚，愛也。」

sì hòu hàn shū chén yuán chuán yún: rén jūn huàn zài zì jiāo, bù huàn jiāo chén.
〔四〕後漢書陳元傳云：「人君患在自驕，不患驕臣。」

wǔ hàn shū jiǎ yì chuán yún: bào bǔ qí zi, yán shī gǔ zhù bǔ, yě.
〔五〕漢書賈誼傳云：「抱哺其子」，顏師古注；「哺，■也。」

liù shuō wén shǒu bù:, yǐn zòng yuē. bù: chì, xiǎo ér chì zòng bìng yě. dài dòng liù shū gù yún: chì zòng wèi xiǎo ér fēng jīng, zhà chè zhà zòng. chè, chù yě zòng zé chè ér zhà shū yě. yù piān yún:, xiǎo ér diān bìng. àn sù wèn dà qí lùn yún: chì jīn luán. duó àn: jīn wèi xiǎo ér jīng fēng, hàn shū yì wén zhì yǒu zòng chì fāng sān shí juǎn, jí zhì cǐ bìng zhě.
〔六〕說文手部：「■，引縱曰■。」■部：「瘛，小兒瘛瘲病也。」戴侗六書故云：「瘛瘲謂小兒風驚，乍掣乍縱。掣，搐也；縱則掣而乍舒也。」玉篇云：「■，小兒瘨病。」按素問大奇論云：「■瘛筋攣。」○鐸按：今謂小兒驚風，漢書藝文志有瘲瘛方三十卷，即治此病者。

qī zhào cè: gōng zǐ móu yuē: guì bù yǔ fù qī ér fù zhì, fù bù yǔ liáng ròu qī ér liáng ròu zhì, liáng ròu bù yǔ jiāo shē qī ér jiāo shē zhì, jiāo shē bù yǔ sǐ wáng qī ér sǐ wáng zhì. lěi shì yǐ qián, zuò cǐ zhě duō yǐ. chéng liù nián zuǒ chuán yún: guó ráo zé mín jiāo yì. duó àn: shǐ jì huò zhí chuán: yóu mèi guì fù.
〔七〕趙策：公子牟曰：「貴不與富期而富至，富不與粱肉期而粱肉至，粱肉不與驕奢期而驕奢至，驕奢不與死亡期而死亡至。累世以前，坐此者多矣。」成六年左傳云：「國饒則民驕佚。」○鐸按：史記貨殖傳：「游媚貴富。」

bā chūn qiū fán lù shēn zhī yǎng zhòng yú yì piān yún: wàng yì ér xùn lì, qù lǐ ér zǒu xié, yǐ zéi qí shēn, ér huò qí jiā. zéi qū yóu zéi shēn. hàn shū méi fú chuán yún: hàn xìng yǐ lái, shè jì sān wēi, lǚ huò shàng guān, jiē mǔ hòu zhī jiā yě. qīn qīn zhī dào, quán zhī wèi yòu, dāng yǔ zhī xián shī liáng fù, jiào yǐ zhōng xiào zhī dào. jīn nǎi zūn chǒng qí wèi, shòu yǐ kuí bǐng, shǐ zhī jiāo nì, zhì yú yí miè, cǐ shī qīn qīn zhī dà zhě yě. cǐ wén yì yǔ bǐ tóng.
〔八〕春秋繁露身之養重於義篇云：「忘義而殉利，去理而走邪，以賊其身，而禍其家。」「賊軀」猶「賊身」。漢書梅福傳云：「漢興以來，社稷三危，呂、霍、上官，皆母后之家也。親親之道，全之為右，當與之賢師良傅，教以忠孝之道。今乃尊寵其位，授以魁柄，使之驕逆，至於夷滅，此失親親之大者也。」此文意與彼同。

jiǔ héng nì bù dào, jí shù shè piān suǒ yún dà nì bù dào yě. hàn shū chén tāng chuán yún bù dào wú zhèng fǎ, yǐ suǒ fàn jù yì wèi zuì. dà nì, bù dào zhī jù zhě.
〔九〕橫逆不道，即述赦篇所云「大逆不道」也。漢書陳湯傳雲；「不道無正法，以所犯劇易為罪。」大逆，不道之劇者。

yī shǐ jì tiān guān shū yún: dòu kuí dài kuāng liù xīng yuē wén chāng gōng, sì yuē sī mìng. lǐ jì jì fǎ: sī mìng, zhèng zhù: sī mìng zhǔ dū chá sān mìng. shū yún: huáng shì yún: sī mìng zhě, wén chāng gōng xīng. bái hǔ tōng shòu mìng piān yún: suí mìng zhě, suí xíng wèi mìng, yù shǐ mín wù rén lì yì wú tāo tiān, tāo tiān zé sī mìng jǔ guò, yán zé yòng yǐ bì zhī. hòu hàn shū zhāng héng chuán zhāng huái zhù yǐn chūn qiū zuǒ zhù qī yuē: sī mìng shén míng wèi miè dǎng, zhǎng bā chǐ, xiǎo bí, wàng yáng, duō zī, shòu, tōng yú mìng yùn qī dù.
〔一０〕史記天官書云：「斗魁戴匡六星曰文昌宮，四曰司命。」禮記祭法：「司命」，鄭註：「司命主督察三命。」疏云：『皇氏云：「司命者，文昌宮星。」』白虎通壽命篇云：「隨命者，隨行為命，欲使民務仁立義無滔天，滔天則司命舉過，言則用以弊之。」後漢書張衡傳章懷注引春秋佐助期曰：「司命神名為滅黨，長八尺，小鼻，望羊，多髭，■瘦，通於命運期度。」

yī yī hòu hàn shū liú pén zi chuán zhāng huái zhù: xiāng jù ér shā zhī yuē gé. àn hàn shū féng fèng shì hòu yě wáng chuán: chí yáng lìng bìng sù xíng tān wū, yě wáng bù dū yóu yuàn zhào dōu àn yàn, dé qí zhǔ shǒu dào shí jīn zuì, shōu bǔ. bìng bù shǒu lì, dōu gé shā. yán shī gǔ zhù: bù shǒu lì, wèi bù fú cóng shōu bǔ yě.
〔一一〕後漢書劉盆子傳章懷註：「相拒而殺之曰格。」按漢書馮奉世後野王傳：「池陽令並素行貪污，野王部督郵掾趙都按驗，得其主守盜十金罪，收捕。並不首吏，都格殺。」顏師古註：「不首吏，謂不伏從收捕也。」

yī èr zhuāng yuán nián gōng yáng chuán: lā gàn ér shā zhī, hé xiū zhù: lā, zhé shēng yě. shì wén: lā yì zuò lā. shì míng shì zī róng yún: chè, zhì yě. zhì dùn zhī shǐ shùn jǐ yě. yán tiě lùn sàn bù zú piān yún: lì bǔ suǒ chè dùn, bù yǐ dào lǐ. xù hàn shū wǔ xíng zhì zài liáng jì shì yún: lì zú chè dùn, zhé qí yào jí.
〔一二〕莊元年公羊傳：「搚干而殺之」，何休註：「搚，折聲也。」釋文：『「搚」亦作「拉」。』釋名釋姿容云：「掣，制也。制頓之使順己也。」鹽鐵論散不足篇云：「吏捕索掣頓，不以道理。」續漢書五行志載梁冀事云：「吏卒掣頓，折其要脊。」

yī sān zhōu lǐ zhǎng qiú: fán shā rén zhě, bó zhū fú. zhèng zhù: bó, jiāng shī yě. póu yǔ bó tóng. jǐng chuán zuò láo. àn jǐng gài? zhī wù. guǎng yùn yún:? yǔ láo tóng. hàn bēi tài láo zì duō zuò?. yán tiě lùn bāo xián piān yún: shēn zài shēn láo, mò zhī xù shì. hòu hàn shū dǎng gù chuán fàn pāng chuán lùn yún: yōu shēn láo, pò shì zú. duó àn: hàn shū gǔ yǒng chuán: yòu yǐ yè tíng yù dà wèi luàn jǐng, yán zhù: chuān dì wèi kēng jǐng yǐ jū xì zuì rén yě. jǐng yǔ jǐng tóng, jīn wèi dì láo yě.
〔一三〕周禮掌囚：「凡殺人者，踣諸巿。」鄭註：「踣，殭屍也。」「掊」與「踣」同。「阱」傳作「牢」。按「阱」蓋「?」之誤。廣韻云：『「?」與「牢」同。』漢碑「太牢」字多作「?」。鹽鐵論褒賢篇云：「身在深牢，莫知恤視。」後漢書黨錮傳范滂傳論云：「幽深牢，破室族。」○鐸按：漢書谷永傳：「又以掖庭獄大為亂阱」，顏註：「穿地為坑阱以拘系罪人也。」「阱」與「阱」同，今謂地牢也。

yī sì hàn shū wáng jiā chuán yún: fèng zhí fù guó, dāng fú xíng dōu fú, yǐ shì wàn zhòng. duó àn: sān shì piān: qí hào luàn wú zhuàng zhě, jiē xián dāo lì xuè yú shì. xián dāo, wèi yǐ dāo duàn dòu, yóu jīn sú yán dāo qiàn jǐng yě.
〔一四〕漢書王嘉傳云：「奉職負國，當伏刑都巿，以示萬眾。」○鐸按：三式篇：「其耗亂無狀者，皆銜刀瀝血於市。」銜刀，謂以刀斷脰，猶今俗言「刀嵌頸」也。

yī wǔ chǔ yǔ: dòu qiě tíng jiàn lìng yǐn zi cháng, guī yǐ yǔ qí dì yuē: lìng yǐn wèn xù jù jī shí, rú è chái láng yān, dài bì wáng zhě yě. wén shí bā nián zuǒ chuán yún: tān yú yǐn shí, mào yú huò huì, jù hān jī shí, bù zhī jì jí. dù zhù: mào yì tān yě.
〔一五〕楚語：『斗且廷見令尹子常，歸以語其弟曰：「令尹問蓄聚積實，如餓豺狼焉，殆必亡者也。」』文十八年左傳云：「貪於飲食，冒於貨賄，聚歛積實，不知紀極。」杜註：『「冒」亦「貪」也。』

yī liù tài xuán jīng shàng cì qī: shēng yú diān tái.
〔一六〕太玄經上次七：「升於顛台。」

yī qī xīn shū lián yǔ: zhōu yàn yuē: qián chē fù ér hòu chē jiè. hán shī wài chuán wǔ yún: qián chē fù ér hòu chē bù jiè, shì yǐ hòu chē fù yě. hòu hàn shū kuí xiāo chuán yún: xún fù chē zhī guǐ.
〔一七〕新書連語：『周諺曰：「前車覆而後車戒。」』韓詩外傳五云：「前車覆而後車不誡，是以後車覆也。」後漢書隗囂傳云：「循覆車之軌。」

yī bā shī cǎi shū yún: fú lù pí zhī, máo chuán: pí, hòu yě. bì yǔ pí tóng. yí lǐ jìn lǐ zhèng zhù: bì zhī wèi yán pí yě. shī běi mén máo chuán: pí, hòu yě.
〔一八〕詩采菽云：「福祿膍之」，毛傳：「膍，厚也。」「裨」與「膍」同。儀禮覲禮鄭註：『「裨」之為言「埤」也。』詩北門毛傳：「埤，厚也。」

yī jiǔ shǐ jì píng yuán jūn chuán yún: qín zhī wéi hán dān, zhào shǐ píng yuán jūn qiú jiù hé zòng yú chǔ, yuē yǔ shí kè mén xià èr shí rén xié, dé shí jiǔ rén, yú wú kě qǔ zhě. mén xià yǒu máo suì zhě, qián zì zàn yú píng yuán jūn yuē: yuàn jūn jí yǐ suì bèi yuán ér xíng. zhāng chéng xiàng chuán yún: zì shēn tú jiā sǐ zhī hòu, chéng xiàng jiē yǐ liè hóu jì sì, chuò chuò lián jǐn, wèi chéng xiàng bèi yuán ér yǐ. xuān liù nián zuǒ chuán: zhōng xíng huán zǐ yuē: shǐ jí qí mín, yǐ yíng qí guàn, jiāng kě yì yě. hán fēi zi shuō lín xià yún: yǒu yǔ hàn zhě lín, yù mài zhái ér bì zhī. rén yuē: shì qí guàn jiāng mǎn yě, zi gū dài zhī. dá yuē: wú kǒng qí yǐ wǒ mǎn guàn yě. duó àn: jīn yóu wèi shù zhī jí xiàn wèi mǎn guàn, gǔ yǔ zhī yí yě.
〔一九〕史記平原君傳云：『秦之圍邯鄲，趙使平原君求救合縱於楚，約與食客門下二十人偕，得十九人，余無可取者。門下有毛遂者，前自贊於平原君曰：「願君即以遂備員而行。」』張丞相傳云：「自申屠嘉死之後，丞相皆以列侯繼嗣，娖娖廉謹，為丞相備員而已。」宣六年左傳：『中行桓子曰：「使疾其民，以盈其貫，將可殪也。」』韓非子說林下云：『有與悍者鄰，欲賣宅而避之。人曰：「是其貫將滿也，子姑待之。」答曰：「吾恐其以我滿貫也。」』○鐸按：今猶謂數之極限為「滿貫」，古語之遺也。

dāng lǚ shì zhī guì yě, tài hòu chēng zhì ér zhuān zhèng, lù chǎn bǐng shì ér wò quán, shàn lì sì wáng, duō fēng zǐ dì, jiān jù jiāng xiāng, wài nèi pán jié, zì yǐ suī tāng wǔ xìng, wǔ bà zuò, fú néng wēi yě. yú shì fèi rén yì ér shàng wēi nüè, miè lǐ xìn ér wù jué zhà. hǎi nèi yuàn tòng, rén yù qí wáng, gù yī zhāo mó miè ér mò zhī āi yě yī. huò shì zhī guì, zhuān xiāng yòu zhǔ, zhū miè tóng liáo, fèi dì lì dì, mò zhī gǎn wéi. yǔ jì fù wèi, shān yún píng shì, zhū xù zhuān diǎn jìn bīng, hūn yīn běn zú èr. wáng shì zhī guì, jiǔ hóu wǔ jiāng sān, zhū lún èr shí sān sì. tài hòu zhuān zhèng, bǐng quán sān shì. mǎng wèi zǎi héng, fēng ān hàn gōng, jū shè jiǎ hào, shēn dāng nán miàn, zú yǐ cuàn wèi, shí yǒu yú nián, zì yǐ jū zhī yǐ jiǔ, wēi lì ēn xíng, yǒng wú huò bài, gù suì sì xīn zì yì, sī jìn wàng yuǎn, chóng jù qún xiǎo, zhòng fù dān mín, yǐ fèng wú gōng, dòng wèi jiān zhà, tuō zhī jīng yì, mí wǎng bǎi xìng, qī wū tiān dì. zì yǐ wǒ mì, rén mò zhī zhī, huáng tiān cóng shàng jiàn qí jiān, shén míng zì yōu zhào qí tài, qǐ yǒu wù zāi wǔ!
當呂氏之貴也，太后稱制而專政，祿、產秉事而握權，擅立四王，多封子弟，兼據將相，外內盤結，自以雖湯、武興，五霸作，弗能危也。於是廢仁義而尚威虐，滅禮信而務譎詐。海內怨痛，人慾其亡，故一朝摩滅而莫之哀也〔一〕。霍氏之貴，專相幼主，誅滅同僚，廢帝立帝，莫之敢違。禹繼父位，山、雲屏事，諸婿專典禁兵，婚姻本族〔二〕。王氏之貴，九侯五將〔三〕，朱輪二十三〔四〕。太后專政，秉權三世。莽為宰衡，封安漢公，居攝假號，身當南面，卒以篡位，十有餘年，自以居之已久，威立恩行，永無禍敗，故遂肆心恣意，私近忘遠，崇聚群小，重賦殫民，以奉無功，動為奸詐，托之經義，迷罔百姓，欺誣天地。自以我密，人莫之知，皇天從上鑒其奸，神明自幽照其態，豈有誤哉〔五〕！

yī shì jiàn hàn shū gāo hòu jì. jìn yǔ yún: yī zhāo ér miè, mò zhī āi yě. àn fāng yán yún: mó, miè yě. mó yǔ mí tōng. hàn shū sī mǎ qiān chuán yún: gǔ zhě fù guì ér míng mó miè, bù kě shèng jì. zì yì zuò mí, jiǎ shān chuán yún: wàn jūn zhī suǒ yā, wú bù mí miè zhě.
〔一〕事見漢書高后紀。晉語云：「一朝而滅，莫之哀也。」按方言云：「摩，滅也。」「摩」與「靡」通。漢書司馬遷傳云：「古者富貴而名摩滅，不可勝紀。」字亦作「糜」，賈山傳云：「萬鈞之所壓，無不糜滅者。」

èr shì jiàn hàn shū huò guāng chuán. píng dāng zuò bǐng. wèi xiāng chuán: xiāng zòu fēng shì yán: guāng sǐ, zi fù wèi dà jiāng jūn, xiōng zi bǐng shū jī, kūn dì zhū xù jù quán yì, zài bīng guān. zhāng yǔ chuán yún: zǒng bǐng zhū shì, yì bǐng shì zhī zhèng. wáng xiān shēng yún: běn zú yí dì zú. duó àn shàng wén lù chǎn bǐng shì, zú zhèng píng shì zhī wù. huò guāng chuán: mào líng xú shēng yuē: huò shì bǐng quán rì jiǔ. bǐng shì jí bǐng quán yě. bǐng quán yì jiàn xià wén.
〔二〕事見漢書霍光傳。「屏」當作「秉」。魏相傳：『相奏封事言：「光死，子復為大將軍，兄子秉樞機，昆弟諸婿據權埶，在兵官。」』張禹傳云：「總秉諸事」，亦「秉事」之證。王先生云：『「本族」疑「帝族」。』○鐸按；上文「祿、產秉事」，足證「屏事」之誤。霍光傳：『茂陵徐生曰：「霍氏秉權日久。」』「秉事」即「秉權」也。「秉權」亦見下文。

sān hàn shū wáng mǎng chuán yún: jiā fán jiǔ hóu wǔ dà sī mǎ. wǔ jiāng jí wǔ dà sī mǎ yě. yuán hòu chuán: jiě guāng zòu: qū yáng hóu gēn zōng zhòng shēn zūn, sān shì jù quán, wǔ jiāng bǐng zhèng. wǔ xíng zhì yún: wǔ jiāng shì quán.
〔三〕漢書王莽傳云：「家凡九侯五大司馬。」「五將」即「五大司馬」也。元後傳：『解光奏：「曲陽侯根宗重身尊，三世據權，五將秉政。」』五行志云：「五將世權。」

sì hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún: wáng shì yī xìng, chéng zhū lún huá gǔ zhě èr shí sān rén.
〔四〕漢書楚元王傳劉向封事云：「王氏一姓，乘朱輪華轂者二十三人。」

wǔ shì jiàn hàn shū wáng mǎng chuán. àn cǐ yán lǚ huò wáng shì shì, dà zhǐ běn liú xiàng fēng shì.
〔五〕事見漢書王莽傳。按此言呂、霍、王氏事，大恉本劉向封事。

fū niǎo yǐ shān wèi bēi ér zēng cháo qí shàng, yú yǐ yuān wèi qiǎn ér chuān xué qí zhōng, zú suǒ yǐ dé zhī zhě ěr yě yī. guì qī jù jiā zhī bù jí ér jù zhū lìng míng èr, jù mén zhī bù jiān ér wèi zuò tiě shū sān, zú qí yǐ bài zhě sì, fēi kǔ jìn jì shǎo wǔ ér mén shū xiǔ yě, cháng kǔ chóng cái huò ér xíng jiāo jiàn liù, nüè bǎi xìng ér shī mín xīn ěr.
夫鳥以山為卑而橧巢其上，魚以淵為淺而穿穴其中，卒所以得之者餌也〔一〕。貴戚懼家之不吉而聚諸令名〔二〕，懼門之不堅而為作鐵樞〔三〕，卒其以敗者〔四〕，非苦禁忌少〔五〕而門樞朽也，常苦崇財貨而行驕僭〔六〕，虐百姓而失民心爾。

yī zēng zǐ jí bìng piān wén. dà dài lǐ zēng zuò céng, chuān zuò jué. shuō yuàn jìng shèn piān tán cóng piān bìng zuò chuān. jīng yì shù wén shí yī wáng niàn sūn yuē: jué xué yǔ céng cháo duì wén. jué zhě, chuān yě. yán gèng yú yuān zhōng chuān tǔ wèi xué yě. guǎng yǎ yuē:, chuān yě. jué tōng. duó àn: xún zǐ fǎ xíng piān zēng zuò zēng, chuān zuò kū, bìng zì yì ér yì tóng.
〔一〕曾子疾病篇文。大戴禮「橧」作「曾」，「穿」作「蹶」。說苑敬慎篇、談叢篇並作「穿」。○經義述聞十一王念孫曰：『「蹶穴」與「曾巢」對文。蹶者，穿也。言更於淵中穿土為穴也。廣雅曰：「●，穿也。」●、蹶通。』○鐸按：荀子法行篇「橧」作「增」，「穿」作「堀」，並字異而義同。

èr shǐ jì qín shǐ huáng jì yún: ē páng gōng chéng, yù gèng zé lìng míng míng zhī. jù chuán zuò zhì. àn jù nǎi zhì zhī wù. xī jīng zá jì yún: chū xiū shàng lín yuàn, qún chén yuǎn fāng gè xiàn míng guǒ yì shù, yì yǒu zhì wèi měi míng, yǐ biāo qí lì. zhì míng yì yī zhèng.
〔二〕史記秦始皇紀云：「阿房宮成，欲更擇令名名之。」「聚」傳作「制」。按「聚」乃「制」之誤。西京雜記云：「初修上林苑，群臣遠方各獻名果異樹，亦有制為美名，以標奇麗。」「制名」亦一證。

sān shuō wén yún: shū, hù shū yě.
〔三〕說文云：「樞，戶樞也。」

sì běn chuán qí xià yǒu suǒ zì, tiān zhōng jì shí wǔ tóng. duó àn běn shū suī huò yǐ yǐ wèi suǒ yǐ, rán lì yǐ shàng wén, zé dāng zuò suǒ yǐ.
〔四〕本傳「其」下有「所」字，天中記十五同。○鐸按；本書雖或以「以」為「所以」，然例以上文，則當作「所以」。

wǔ hàn shū yì wén zhì lùn yīn yáng jiā yún: jū zhě wèi zhī, zé qiān yú jìn jì.
〔五〕漢書藝文志論陰陽家云：「拘者為之，則牽于禁忌。」

liù hàn shū gòng yǔ chuán yún: shǒu xiāng chóng cái lì. wáng shāng chuán yún: wáng fèng zhuān quán, xíng duō jiāo jiàn. duó àn: chóng yǔ cóng tóng, jù yě. shàng wén chóng jù píng liè.
〔六〕漢書貢禹傳云：「守相崇財利。」王商傳云：「王鳳顓權，行多驕僭。」○鐸按：「崇」與「叢」同，聚也。上文「崇聚」平列。

kǒng zǐ yuē: bù huàn wú wèi, huàn jǐ bù lì yī. shì gù rén chén bù fèng zūn lǐ fǎ, jié jīng sī zhí èr, tuī chéng fǔ jūn, xiào gōng bǎi xìng, xià zì fù yú mín máng, shàng chéng shùn yú tiān xīn, ér nǎi yù rèn qí sī zhī, qiè jūn wēi dé, yǐ líng xià mín, fǎn lì tiān dì, qī wū shén míng, tōu jìn gǒu dé, yǐ zì fèng hòu jū lěi luǎn zhī wēi, ér tú tài shān zhī ān sān, wèi zhāo lù zhī xíng sì, ér sī chuán shì zhī gōng wǔ, pì yóu shǐ huáng zhī shě dé rèn xíng, ér yù jì yī yǐ zhì yú wàn yě liù. qǐ bù huò zāi!
孔子曰：「不患無位，患己不立〔一〕。」是故人臣不奉遵禮法，竭精思職〔二〕，推誠輔君，效功百姓，下自附於民氓，上承順於天心，而乃欲任其私知，竊君威德，以陵下民，反戾天地，欺誣神明，偷進苟得，以自奉厚；居累卵之危，而圖泰山之安〔三〕，為朝露之行〔四〕，而思傳世之功〔五〕，譬猶始皇之舍德任刑，而欲計一以至於萬也〔六〕。豈不惑哉！

yī lùn yǔ zuò huàn suǒ yǐ lì. duó àn: liú bǎo nán lùn yǔ zhèng yì wèi cǐ suǒ yǐn dāng shì yǐ yì zēng chéng.
〔一〕論語作「患所以立」。○鐸按：劉寶楠論語正義謂此所引當是以義增成。

èr hàn shū méi fú chuán yún: lì zhì jié jīng.
〔二〕漢書梅福傳云：「厲志竭精。」

sān hàn shū méi chéng chuán jiàn wú wáng shū yún: bì ruò suǒ yù wèi, wēi yú lěi luǎn, nán yú shàng tiān. biàn suǒ yù wèi, yì yú fǎn zhǎng, ān yú tài shān.
〔三〕漢書枚乘傳諫吳王書云：「必若所欲為，危於絫卵，難於上天。變所欲為，易於反掌，安於泰山。」

sì shǐ jì shāng jūn chuán: zhào liáng yuē: jūn zhī wēi, rú zhāo lù.
〔四〕史記商君傳：『趙良曰：「君之危，如朝露。」』

wǔ mò zǐ suǒ rǎn piān yún: gōng míng chuán yú hòu shì. hàn shū lǐ lè zhì jiāo sì gē yún: chuán shì wú jiāng.
〔五〕墨子所染篇云：「功名傳於後世。」漢書禮樂志郊祀歌云：「傳世無疆。」

liù hàn shū jiǎ shān chuán yún: gǔ zhě shèng wáng zuò shì, sān sì shí shì ěr. qín huáng dì yuē: sǐ ér yǐ shì fǎ, shì fù zǐ míng hào yǒu shí xiāng xí yě. yǐ yī zhì wàn, zé shì shì bù xiāng fù yě. gù sǐ ér hào yuē shǐ huáng dì, qí cì yuē èr shì huáng dì zhě, yù yǐ yī zhì wàn yě.
〔六〕漢書賈山傳云：『古者聖王作諡，三四十世耳。秦皇帝曰：「死而以諡法，是父子名號有時相襲也。以一至萬，則世世不相復也。」故死而號曰始皇帝，其次曰二世皇帝者，欲以一至萬也。』