shì yǒu mò shèng zhī fú, yòu yǒu mò tòng zhī huò. chù mò gāo zhī wèi zhě, bù kě yǐ wú mò dà zhī gōng. qiè kàng lóng zhī jí guì zhě èr, wèi cháng bù pò wáng yě. chéng tiān dì zhī dà gōng zhě, wèi cháng bù fān chāng yě sān.
世有莫盛之福,又有莫痛之祸。处莫高之位者,不可以无莫大之功。窃亢龙之极贵者〔二〕,未尝不破亡也。成天地之大功者,未尝不蕃昌也〔三〕。
yī hòu hàn shū běn chuán zuò" guì zhōng". duó àn: běn piān xù lù yún:" wèi yǐ dé xīng, dé guì zhōng lì." zhōng yú yī rén ér zéi yú zhào mín zhě, zé bù dé wèi zhī zhōng. gài zhōng kě guì, ér yǒu biàn yān. zéi yú mín zhě, tiān fá zhī. tiān fá zhī, shí mín fá zhī yě. fán yán tiān zhě, tuō zhī yǐ shuō jiào ěr.
〔一〕后汉书本传作“贵忠”。○铎按:本篇叙录云:“位以德兴,德贵忠立。”忠于一人而贼于兆民者,则不得谓之忠。盖忠可贵,而有辨焉。贼于民者,天罚之。天罚之,实民罚之也。凡言天者,托之以说教耳。
èr" zhě" zì jiù tuō.
〔二〕“者”字旧脱。
sān zhù jiàn sī xián piān.
〔三〕注见思贤篇。
dì wáng zhī suǒ zūn jìng yī, tiān zhī suǒ shén ài zhě, mín yě èr. jīn rén chén shòu jūn zhī zhòng wèi, mù tiān zhī suǒ shén ài sān, yān kě yǐ bù ān ér lì zhī, yǎng ér jì zhī zāi sì shì yǐ jūn zǐ rèn zhí zé sī lì mín wǔ, dá shàng zé sī jìn xián liù, gōng shú dà yān gù jū shàng ér xià bù zhòng yě, zài qián ér hòu bù dài yě qī. shū chēng" tiān gōng rén qí dài zhī bā", wáng zhě fǎ tiān ér jiàn guān jiǔ, zì gōng qīng yǐ xià, zhì yú xiǎo sī yī, zhé yī yī fēi tiān guān yě shì gù míng zhǔ bù gǎn yǐ sī ài, zhōng chén bù gǎn yǐ wū néng yī èr. fū qiè rén zhī cái, yóu wèi zhī dào yī sān, kuàng tōu tiān guān yǐ sī jǐ hū yī sì yǐ zuì fàn rén, bì jiā zhū fá, kuàng nǎi fàn tiān, dé wú jiù hū yī wǔ?
帝王之所尊敬〔一〕,天之所甚爱者,民也〔二〕。今人臣受君之重位,牧天之所甚爱〔三〕,焉可以不安而利之,养而济之哉〔四〕﹖是以君子任职则思利民〔五〕,达上则思进贤〔六〕,功孰大焉﹖故居上而下不重也,在前而后不殆也〔七〕。书称“天工人其代之〔八〕”,王者法天而建官〔九〕,自公卿以下,至于小司〔一0〕,辄〔一一〕非天官也﹖是故明主不敢以私爱,忠臣不敢以诬能〔一二〕。夫窃人之财,犹谓之盗〔一三〕,况偷天官以私己乎〔一四〕﹖以罪犯人,必加诛罚,况乃犯天,得无咎乎〔一五〕?
yī běn chuán zuò" fū dì wáng zhī suǒ zūn jìng zhě tiān yě". àn chūn qiū fán lù jiāo yì piān yún:" tiān zhě, bǎi shén zhī jūn yě wáng zhě zhī suǒ zuì zūn yě". duó àn: dāng cóng běn chuán, tiān mín yùn.
〔一〕本传作“夫帝王之所尊敬者天也”。按春秋繁露郊义篇云:“天者,百神之君也;王者之所最尊也”。○铎按:当从本传,天、民韵。
èr xiāng shí sì nián zuǒ zhuàn:' shī kuàng yuē:" tiān zhī ài mín shén yǐ!"'
〔二〕襄十四年左传:‘师旷曰:“天之爱民甚矣!”’
sān xiāng shí sì nián zuǒ zhuàn:' shī kuàng yuē:" tiān shēng mín ér lì zhī jūn, shǐ sī mù zhī."' hàn shū bào xuān chuán yún:" wèi tiān mù yǎng yuán yuán."
〔三〕襄十四年左传:‘师旷曰:“天生民而立之君,使司牧之。”’汉书鲍宣传云:“为天牧养元元。”
sì hàn shū gāo dì jì shí yī nián zhào yuē:" xián rén yǐ yǔ wǒ gòng píng zhī yǐ, ér bù yǔ wú gòng ān lì zhī kě hū" cháo cuò chuán yún:" zhī suǒ yǐ ān lì wàn mín, zé hǎi nèi bì cóng yǐ." yì xì cí xià chuán yún:" wàn mín yǐ jì."
〔四〕汉书高帝纪十一年诏曰:“贤人已与我共平之矣,而不与吾共安利之可乎﹖”晁错传云:“知所以安利万民,则海内必从矣。”易系辞下传云:“万民以济。”
wǔ huán liù nián zuǒ zhuàn yún:" shàng sī lì mín, zhōng yě." shuō yuàn jiàn běn piān yún:" xián chén zhī shì jūn yě, gǒu yǒu kě yǐ ān guó jiā lì mín rén zhě, bù bì qí nán, bù dàn qí láo, yǐ chéng qí yì." zhèng lǐ piān yún:" zhī wèi lì zhě, fèng fǎ lì mín."
〔五〕桓六年左传云:“上思利民,忠也。”说苑建本篇云:“贤臣之事君也,苟有可以安国家利民人者,不避其难,不惮其劳,以成其义。”政理篇云:“知为吏者,奉法利民。”
liù hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún:" xián rén zài shàng wèi, zé yǐn qí lèi ér jù zhī yú cháo." chǔ cè:' sū zǐ yuē:" zhōng chén zhī yú jūn yě, bì jìn xián rén yǐ fǔ zhī." lǚ shì chūn qiū zàn néng piān yún:" gōng wú dà hū jìn xián."
〔六〕汉书楚元王传刘向封事云:“贤人在上位,则引其类而聚之于朝。”楚策:‘苏子曰:“忠臣之于君也,必进贤人以辅之。”吕氏春秋赞能篇云:“功无大乎进贤。”
qī wén zǐ dào dé piān:' lǎo zǐ yuē:" jū shàng ér mín bù zhòng, jū qián ér zhòng bù hài."'
〔七〕文子道德篇:‘老子曰:“居上而民不重,居前而众不害。”’
bā gāo yáo mó. duó àn: yǐ jiàn sī xián piān.
〔八〕皋陶谟。○铎按:已见思贤篇。
jiǔ hòu hàn shū liú xuán chuán:' lǐ shū yún:" sān gōng shàng yīng tái sù, jiǔ qīng xià kuò hé hǎi, gù tiān gōng rén qí dài zhī."' lùn héng jì yāo piān yún:" tiān guān bǎi èr shí, yǔ dì zhī wáng zhě wú yǐ yì yě. dì zhī wáng zhě, guān shǔ bèi jù, fǎ xiàng tiān guān, bǐng qǔ zhì dù." huán bā nián gōng yáng zhuàn shū yǐn chūn qiū shuō yún:" lì sān tái yǐ wéi sān gōng, běi dǒu jiǔ xīng wèi jiǔ qīng, èr shí qī dài fū nèi sù bù wèi zhī, liè bā shí yī jì yǐ wéi yuán shì, fán bǎi èr shí guān yān."
〔九〕后汉书刘玄传:‘李淑云:“三公上应台宿,九卿下括河海,故天工人其代之。”’论衡纪妖篇云:“天官百二十,与地之王者无以异也。地之王者,官属备具,法象天官,禀取制度。”桓八年公羊传疏引春秋说云:“立三台以为三公,北斗九星为九卿,二十七大夫内宿部卫之,列八十一纪以为元士,凡百二十官焉。”
yī àn hòu hàn shí yǒu shàng sī xiǎo sī zhī chēng. zhōng lùn qiǎn jiāo piān yún:" xià jí xiǎo sī, liè chéng mò shòu, mò bù xiāng shāng yǐ dé rén, zì jīn yǐ xià shì." xiǎo sī, wèi guān zhí zhī bēi zhě. qí chēng shàng sī zhě, jiē wèi sī mǎ. guāng wǔ gǎi sī mǎ wèi tài wèi, gù tài wèi chēng shàng sī, jiàn hòu hàn shū láng yǐ liú kǎi yáng zhèn chuán, jí hòu hàn jì zhāng dì yuán hé sān nián. ruò shǐ bì chuán yún:" chéng wàng shàng sī, wū xiàn liáng shàn", wú yòu chuán zhāng huái zhù yǐn chén liú qí jiù chuán yún:" yòu chù tóng liáo wú sī shū zhī wèn, shàng sī wú jiān xí zhī jìng", zé jiē yǐ wéi shàng guān zhī tōng chēng yǐ.
〔一0〕按后汉时有上司、小司之称。中论谴交篇云:“下及小司,列城墨绶,莫不相商以得人,自矜以下士。”小司,谓官职之卑者。其称上司者,皆谓司马。光武改司马为太尉,故太尉称上司,见后汉书郎顗、刘恺、杨震传,及后汉纪章帝元和三年。若史弼传云:“承望上司,诬陷良善”,吴佑传章怀注引陈留耆旧传云:“佑处同僚无私书之问,上司无笺檄之敬”,则皆以为上官之通称矣。
yī yī" zhé" yí" shú".
〔一一〕“辄”疑“孰”。
yī èr guǎn zǐ fǎ fǎ piān yún:" míng jūn bù yǐ lù jué sī suǒ ài, zhōng chén bù wū néng yǐ gàn jué lù." duó àn: wū néng, wèi běn wú néng ér zì yǐ wéi néng. xún zǐ jūn dào piān:" chén bù néng ér wū néng, zé shì chén zhà yě." hán fēi zǐ èr bǐng piān:" jūn jiàn hǎo, zé qún chén wū néng." yǔ jiē běn yú guǎn zǐ.
〔一二〕管子法法篇云:“明君不以禄爵私所爱,忠臣不诬能以干爵禄。”○铎按:诬能,谓本无能而自以为能。荀子君道篇:“臣不能而诬能,则是臣诈也。”韩非子二柄篇:“君见好,则群臣诬能。”语皆本于管子。
yī sān xī niàn sì nián zuǒ zhuàn jiè zhī tuī yǔ.
〔一三〕僖廿四年左传介之推语。
yī sì duó àn: xī èr shí sì nián zuǒ zhuàn" tōu" zuò" tān". yú yuè yún:'" tān" dú wéi" tàn". tàn, qǔ yě." tōu" yì" qǔ" yě.' liú wén qí yuē:'" tōu tiān" huò zuǒ shì jiù shuō.'
〔一四〕○铎按:僖二十四年左传“偷”作“贪”。俞樾云:‘“贪”读为“探”。探,取也。“偷”亦“取”也。’刘文淇曰:‘“偷天”或左氏旧说。’
yī wǔ duó àn: è lì piān yún:" dào rén bì zhū, kuàng nǎi dào tiān hū dé wú shòu huò yān" zhù jiàn bǐ.
〔一五〕○铎按:遏利篇云:“盗人必诛,况乃盗天乎﹖得无受祸焉﹖”注见彼。
wǔ dài jiàn hóu, kāi guó chéng jiā, chuán sì bǎi shì, lì zài qiān shù yī, jiē yǐ néng dàng tiān guān, gōng jiā bǎi xìng. zhōu gōng dōng zhēng, hòu shì zhuī sī èr, zhào gōng gān táng, rén bù rěn fá, sān jiàn ài rú shì, qǐ yù sī hài zhī zhě zāi sì cǐ qí hòu zhī fēng jūn duō yǐ wǔ, huò bù zhōng shēn, huò bù qī yuè, ér mò yǔn zhuì, qí shì wú zhě, zài mò yíng bǎi, shì rén hé yě zāi liù
五代建侯,开国成家,传嗣百世,历载千数〔一〕,皆以能当天官,功加百姓。周公东征,后世追思〔二〕,召公甘棠,人不忍伐,〔三〕见爱如是,岂欲私害之者哉〔四〕﹖此其后之封君多矣〔五〕,或不终身,或不期月,而莫陨坠,其世无者,载莫盈百,是人何也哉〔六〕﹖
yī zhù jiàn sī xián piān.
〔一〕注见思贤篇。
èr shī pò fǔ.
〔二〕诗破斧。
sān shī gān táng.
〔三〕诗甘棠。
sì shǐ jì shāng jūn chuán jí jiě yǐn xīn xù yún:' xī zhōu zhào shī shàn zhèng, jí qí sǐ yě, hòu shì sī zhī," bì fèi gān táng" zhī shī shì yě. cháng shě yú shù xià, hòu shì sī qí dé, bù rěn fá qí shù, kuàng qí shēn hū' jīn xīn xù yì cǐ wén.
〔四〕史记商君传集解引新序云:‘昔周、召施善政,及其死也,后世思之,“蔽芾甘棠”之诗是也。尝舍于树下,后世思其德,不忍伐其树,况其身乎﹖’今新序佚此文。
wǔ shǐ jì lè shū yún:" fēng jūn shì pì."
〔五〕史记乐书云:“封君世辟。”
liù" ér mò" yǐ xià, wén yǒu tuō wù. àn hàn shū gāo huì gāo hòu wén gōng chén biǎo xù yǐn dù yè shuō yún:" xī táng yǐ wàn guó zhì shí yōng zhī zhèng, yú xià yǐ zhī duō qún hòu xiǎng gòng jǐ zhī zhì. tāng fǎ sān shèng, yīn shì tài píng. zhōu fēng bā bǎi, zhòng yì lái hè. chéng wáng chá mù yě zhī kè, gù qún hòu zhī qín, zhī qí ēn jié yú mín xīn, gōng guāng yú wáng fǔ yě, gù zhuī shù xiān fù zhī zhì, lù yí lǎo zhī cè, gāo qí wèi, dà qí yù. zhì qí méi yě, shì zhǔ tàn qí gōng, wú mín ér bù sī. suǒ xī zhī shù qiě yóu bù fá, kuàng qí miào hū shì yǐ yàn qí zhī sì yǔ zhōu bìng chuán, zi jì dì jí, lì zài bù duò. qǐ wú xíng pì yáo zǔ zhī jié lì, gù zhī shù lài yān. jī hàn gōng chén, yì jiē gē fú shì jué, shòu shān hé zhī shì. bǎi yú nián xián, ér xí fēng zhě jǐn, huò jué shī xìng, huò fá wú zhǔ, xiǔ gǔ gū yú mù, miáo yì liú yú dào. yǐ wǎng kuàng jīn, shén kě bēi shāng." cǐ wén zì" wǔ dài" yǐ xià, dà zhǐ běn yú bǐ." shì hé yě zāi" jiàn quàn jiāng piān, cǐ" rén" zì yì yí yǎn. duó àn:" mò" xià yí tuō" bù" zì." shì wú" yí dàng zuò" fǔ shì", yǔ jiàn xià wén jí dé huà piān." yě" yí dàng zuò" zài".
〔六〕“而莫”以下,文有脱误。按汉书高惠高后文功臣表叙引杜业说云:“昔唐以万国致时雍之政,虞、夏以之多群后飨共己之治。汤法三圣,殷氏太平。周封八百,重绎来贺。成王察牧野之克,顾群后之勤,知其恩结于民心,功光于王府也,故追述先父之志,录遗老之策,高其位,大其寓。至其没也,世主叹其功,无民而不思。所息之树且犹不伐,况其庙乎﹖是以燕、齐之祀与周并传,子继弟及,历载不堕。岂无刑辟﹖繇祖之竭力,故支庶赖焉。迹汉功臣,亦皆割符世爵,受山、河之誓。百余年闲,而袭封者尽,或绝失姓,或乏无主,朽骨孤于墓,苗裔流于道。以往况今,甚可悲伤。”此文自“五代”以下,大恉本于彼。“是何也哉”见劝将篇,此“人”字亦疑衍。○铎按:“莫”下疑脱“不”字。“世无”疑当作“抚世”,语见下文及德化篇。“也”疑当作“在”。
wǔ dài zhī chén, yǐ dào shì jūn yī, yǐ rén fǔ shì, zé jí cǎo mù èr, jiān lì wài nèi, pǔ tiān shuài tǔ sān, mò bù bèi dé sì, qí suǒ ān quán, zhēn tiān gōng yě. shì yǐ fú zuò liú yǎn wǔ, běn zhī bǎi shì liù. jì shì zhī chén qī, bù sī shùn tiān, ér shí zhǔ shì yú, wèi pò dí zhě wèi zhōng, duō shā zhě wèi xián. bái qǐ méng tián bā, qín yǐ wéi gōng, tiān yǐ wéi zéi. xī fū dǒng xián jiǔ, zhǔ yǐ wéi zhōng, tiān yǐ wéi dào. cǐ děng zhī chóu, suī jiàn guì yú shí jūn, rán shàng bù shùn tiān xīn, xià bù dé mín yì yī, gù zú qì xuè hào táo, yǐ rǔ zhōng yě yī yī. yì yuē:" dé báo ér wèi zūn, zhì xiǎo ér móu dà, lì shǎo ér rèn zhòng, xiān bù jí yǐ yī èr." shì gù dé bù chēng qí rèn, qí huò bì kù néng bù chēng qí wèi, qí yāng bì dà.
五代之臣,以道事君〔一〕,以仁抚世,泽及草木〔二〕,兼利外内,普天率土〔三〕,莫不被德〔四〕,其所安全,真天工也。是以福祚流衍〔五〕,本枝百世〔六〕。季世之臣〔七〕,不思顺天,而时主是谀,谓破敌者为忠,多杀者为贤。白起、蒙恬〔八〕,秦以为功,天以为贼。息夫、董贤〔九〕,主以为忠,天以为盗。此等之俦,虽见贵于时君,然上不顺天心,下不得民意〔一0〕,故卒泣血号咷,以辱终也〔一一〕。易曰:“德薄而位尊,智小而谋大,力少而任重,鲜不及矣〔一二〕。”是故德不称其任,其祸必酷;能不称其位,其殃必大。
yī lún yǔ.
〔一〕论语。
èr hàn shū yán zhù chuán huái nán wáng shàng shū yún:" ēn zhì qín shòu, zé jí cǎo mù."
〔二〕汉书严助传淮南王上书云:“恩至禽兽,泽及草木。”
sān hòu hàn shū bān biāo hòu gù chuán míng táng shī:" pǔ tiān shuài tǔ, gè yǐ qí zhí." zhāng huái zhù:' shī xiǎo yǎ yuē:" pǔ tiān zhī xià, mò fēi wáng tǔ shuài tǔ zhī bīn, mò fēi wáng chén."" pǔ" yì" pǔ" yě.'
〔三〕后汉书班彪后固传明堂诗:“普天率土,各以其职。”章怀注:‘诗小雅曰:“溥天之下,莫非王土;率土之滨,莫非王臣。”“普”亦“溥”也。’
sì hàn shū lǐ yuè zhì:' dǒng zhòng shū yún:" dé huà bèi sì hǎi."'
〔四〕汉书礼乐志:‘董仲舒云:“德化被四海。”’
wǔ hàn shū xù chuán wáng mìng lùn yún:" fú zuò liú yú zǐ sūn."
〔五〕汉书叙传王命论云:“福祚流于子孙。”
liù shī wén wáng." zhī" jīn zuò" zhī". zhuāng liù nián zuǒ zhuàn yǐn shī yǔ cǐ tóng.
〔六〕诗文王。“枝”今作“支”。庄六年左传引诗与此同。
qī zhāo sān nián zuǒ zhuàn:' yàn zǐ yuē:" cǐ jì shì yě."'
〔七〕昭三年左传:‘晏子曰:“此季世也。”’
bā bìng jiàn shǐ jì.
〔八〕并见史记。
jiǔ bìng jiàn hàn shū.
〔九〕并见汉书。
yī hàn shū yuán hòu chuán:' wáng zhāng yún:" shàng shùn tiān xīn, xià ān bǎi xìng."' wáng mǎng chuán yún:" chéng shùn tiān xīn, kuài bǎi xìng yì."
〔一0〕汉书元后传:‘王章云:“上顺天心,下安百姓。”’王莽传云:“承顺天心,快百姓意。”
yī yī yì tún shàng liù:" qì xuè lián rú." lǚ shàng jiǔ:" lǚ rén xiān xiào hòu hào táo." huái nán zǐ móu chēng xùn yún:' xiǎo rén zài shàng wèi, rú qǐn guān pù kuàng, bù dé xū yú níng, gù yì yuē:" chéng mǎ bān rú, qì xuè lián rú." yán xiǎo rén chù fēi qí wèi, bù kě zhǎng yě.'
〔一一〕易屯上六:“泣血涟如。”旅上九:“旅人先笑后号咷。”淮南子缪称训云:‘小人在上位,如寝关曝纩,不得须臾宁,故易曰:“乘马班如,泣血涟如。”言小人处非其位,不可长也。’
yī èr yì xì cí xià chuán." shǎo" jīn běn zuò" xiǎo", táng shí jīng zuò" shǎo". àn jìn shū shān tāo chuán yún:" dé báo wèi gāo, lì shǎo rèn zhòng." hòu hàn shū zhū féng yú zhèng zhōu liè zhuàn zàn zhāng huái zhù yǐn yì tóng. xún zǐ rú xiào piān:" néng xiǎo ér shì dà, pì zhī shì yóu lì zhī shǎo ér rèn zhòng yě." yì yòng yì yǔ. qián gōng zhān dà xīn yún:' sān guó zhì wáng xiū chuán zhù yǐn wèi lüè:" lì shǎo rèn zhòng." hàn shū wáng mǎng chuán:" zì zhī dé báo wèi zūn, lì shǎo rèn dà." jīn běn" shǎo" zuò" xiǎo", wéi běi sòng jǐng yòu běn shì" shǎo" zì.' duó àn: jīng yì shù wén èr wáng niàn sūn yuē:'" shǎo" yǔ" xiǎo" xíng shēng jiē xiāng sì, yòu shè shàng jù" zhī xiǎo" ér wù ěr. jīn běn zuò" lì xiǎo", nǎi hòu rén yī sú běn gǎi zhī. jí jiě yǐn yú zhù shàng wèi gǎi. yòu qián fū lùn jí qún shū zhì yào yán shī gǔ hàn shū xù chuán zhù yǐn yì bìng zuò" lì shǎo ér rèn zhòng". míng tú zhēn běn yán tiě lùn huǐ xué piān:" gù dé báo ér wèi gāo, lì shǎo ér rèn zhòng", jí běn xì cí chuán wén, zhāng zhī xiàng běn fù gǎi" shǎo" wèi" xiǎo".'
〔一二〕易系辞下传。“少”今本作“小”,唐石经作“少”。按晋书山涛传云:“德薄位高,力少任重。”后汉书朱冯虞郑周列传赞章怀注引易同。荀子儒效篇:“能小而事大,辟之是犹力之少而任重也。”亦用易语。钱宫詹大昕云:‘三国志王修传注引魏略:“力少任重。”汉书王莽传:“自知德薄位尊,力少任大。”今本“少”作“小”,惟北宋景佑本是“少”字。’○铎按:经义述闻二王念孙曰:‘“少”与“小”形声皆相似,又涉上句“知小”而误耳。今本作“力小”,乃后人依俗本改之。集解引虞注尚未改。又潜夫论及群书治要、颜师古汉书叙传注引易并作“力少而任重”。明涂祯本盐铁论毁学篇:“故德薄而位高,力少而任重”,即本系辞传文,张之象本复改“少”为“小”。’
qiě fú qiè wèi zhī rén yī, tiān duó qí jiàn èr, shén huò qí xīn. shì gù pín jiàn zhī shí, suī yǒu jiàn míng zhī zī sān, rén yì zhī zhì, yī dàn fù guì, zé bèi qīn juān sì jiù, sàng qí běn xīn wǔ. jiē shū gǔ ròu ér qīn biàn pì liù, báo zhī yǒu ér hòu gǒu mǎ qī. cái huò mǎn yú pū qiè bā, lù cì jǐn yú huá nú jiǔ. níng jiàn xiǔ guàn qiān wàn, ér bù rěn cì rén yī qián níng jī sù fǔ cāng, ér bù rěn dài rén yī dòu yī. rén duō jiāo sì, yī yī fù zhài bù cháng yī èr, gǔ ròu yuàn wàng yú jiā yī sān, xì mín bàng dú yú dào yī sì. qián rén yǐ bài, hòu zhēng xí zhī, chéng kě shāng yě.
且夫窃位之人〔一〕,天夺其鉴〔二〕,神惑其心。是故贫贱之时,虽有鉴明之资〔三〕,仁义之志,一旦富贵,则背亲捐〔四〕旧,丧其本心〔五〕。皆疏骨肉而亲便辟〔六〕,薄知友而厚狗马〔七〕。财货满于仆妾〔八〕,禄赐尽于猾奴〔九〕。宁见朽贯千万,而不忍赐人一钱;宁积粟腐仓,而不忍贷人一斗〔一0〕。人多骄肆,〔一一〕负债不偿〔一二〕,骨肉怨望于家〔一三〕,细民谤讟于道〔一四〕。前人以败,后争袭之,诚可伤也。
yī zhù jiàn xián nán piān.
〔一〕注见贤难篇。
èr xī èr nián zuǒ zhuàn yún:" shì tiān duó zhī jiàn, ér yì qí jí yě." duó àn: jìn yǔ èr zuò" tiān duó qí jiàn"." qí" yóu" zhī" yě. xún zǐ jūn dào piān:" rán ér qiú qīng xiàng fǔ zuǒ, zé dú bù ruò shì qí gōng yě." hán shī wài zhuàn èr" qí" zuò" zhī", shì" qí" yǔ" zhī" tóng yě. tā lì xiáng jīng zhuàn shì cí juǎn wǔ juǎn jiǔ.
〔二〕僖二年左传云:“是天夺之鉴,而益其疾也。”○铎按:晋语二作“天夺其鉴”。“其”犹“之”也。荀子君道篇:“然而求卿相辅佐,则独不若是其公也。”韩诗外传二“其”作“之”,是“其”与“之”同也。他例详经传释词卷五、卷九。
sān wáng xiān shēng yún:'" jiàn míng" dāng yī běn chuán zuò" míng chá", jiàn chá xíng jìn ér é.' jì péi àn:" jiàn" gài" xián" zhī wù, hàn shū wǔ xíng zhì yún:" rén jūn yǒu xián míng zhī cái, wèi tiān wēi mìng." wáng bāo chuán yún:" shì bì yǒu shèng zhī zhī jūn, ér hòu yǒu xián míng zhī chén."
〔三〕王先生云:‘“鉴明”当依本传作“明察”,鉴、察形近而讹。’继培按:“鉴”盖“贤”之误,汉书五行志云:“人君有贤明之材,畏天威命。”王褒传云:“世必有圣知之君,而后有贤明之臣。”
sì" juān" jiù zuò" sǔn", jù chuán gǎi.
〔四〕“捐”旧作“损”,据传改。
wǔ mèng zǐ yún:" cǐ zhī wèi shī qí běn xīn."
〔五〕孟子云:“此之谓失其本心。”
liù shǐ jì wǔ zǐ xū chuán yún:" shū gǔ ròu zhī qīn."" pì" dú wéi" bì". hàn shū nìng xìng zhuàn zàn yún:" jiù zài qīn biàn bì."
〔六〕史记伍子胥传云:“疏骨肉之亲。”“辟”读为“嬖”。汉书佞幸传赞云:“咎在亲便嬖。”
qī yán tiě lùn sàn bù zú piān yún:" bǎi xìng huò duǎn hè bù wán, ér quǎn mǎ yī wén xiù." shuō yuàn zhèng jiàn piān:' jiù fàn yuē:" mín yǒu jī sè, ér mǎ yǒu sù zhì."'
〔七〕盐铁论散不足篇云:“百姓或短褐不完,而犬马衣文绣。”说苑正谏篇:‘咎犯曰:“民有饥色,而马有粟秩。”’
bā shǐ jì mèng cháng jūn chuán yún:" pū qiè yú liáng ròu, ér shì bù yàn zāo kāng."
〔八〕史记孟尝君传云:“仆妾余粱肉,而士不厌糟糠。”
jiǔ hàn shū gòng yǔ chuán yún:" lù cì yù duō, jiā rì yǐ yì fù." yī qiè jīng yīn yì yī yǐn sān cāng yún:" huá, xiá è yě." shǐ jì huò zhí chuán yún:" jié xiá nú, rén zhī suǒ huàn yě."
〔九〕汉书贡禹传云:“禄赐愈多,家日以益富。”一切经音义一引三苍云:“猾,黠恶也。”史记货殖传云:“桀黠奴,人之所患也。”
yī shǐ jì píng zhǔn shū yún:" jīng shī zhī qián lèi jù wàn, guàn xiǔ ér bù kě xiào. tài cāng zhī sù, chén chén xiāng yīn, chōng yì lù jī yú wài, zhì fǔ bài ér bù kě shí." gāo zǔ jì yún:" shí bù chí yī qián." tián jìng zhòng shì jiā yún:" tián cháng fù xiū lí zi zhī zhèng, yǐ dà dǒu chū huò, yǐ xiǎo dǒu shōu." yù lǎn bā bǎi sì shí" yī dòu" zuò" yī shēng". àn cǐ wén jí mò zǐ shàng tóng shàng piān suǒ yún" fǔ yú cái, bù yǐ xiāng fēn."
〔一0〕史记平准书云:“京师之钱累巨万,贯朽而不可校。太仓之粟,陈陈相因,充溢露积于外,至腐败而不可食。”高祖纪云:“实不持一钱。”田敬仲世家云:“田常复修厘子之政,以大斗出货,以小斗收。”御览八百四十“一斗”作“一升”。按此文即墨子尚同上篇所云;“腐●余财,不以相分。”
yī yī guǎn zǐ bà yán piān yún" fù ér jiāo sì zhě fù pín."
〔一一〕管子霸言篇云;“富而骄肆者复贫。”
yī èr shuō wén yún:" cháng, hái yě."" zhài" běn shū duō zuò" zé", zé zhài gǔ jīn zì. duó àn: hàn shū xuān yuán liù wáng chuán huái yáng xiàn wáng chuán:" jiù zhāng bó yán fù zé shù bǎi wàn, yuàn wáng wèi cháng." shī gǔ zhù:" zé, wèi jiǎ dài rén cái wù wèi cháng zhě yě." hàn shí jiāo guì duō jiǎ dài yú mín, qí shí lè suǒ yě. shì yì jiàn sān shì duàn sòng piān.
〔一二〕说文云:“偿,还也。”“债”本书多作“责”,责、债古今字。○铎按:汉书宣元六王传淮阳宪王传:“舅张博言负责数百万,愿王为偿。”师古注:“责,谓假贷人财物未偿者也。”汉时骄贵多假贷于民,其实勒索也。事亦见三式、断讼篇。
yī sān máo shī jiǎo gōng xù yún:" gǔ ròu xiāng yuàn." zhèng xuán shī jiān yún:" gǔ ròu zhī qīn xiāng shū yuǎn, zé yǐ qīn qīn zhī wàng, yì yǐ shēng yuàn." àn yuàn wàng tóng yì, shǐ jì chén yú chuán:' yú nù yuē:" bù yì jūn zhī wàng chén shēn yě."' suǒ yǐn yún:" wàng, yuàn zé yě." duó àn: shuō wén:", zé wàng yě." shū chuán tōng yǐ" wàng" wèi zhī. hàn shū wén sān wáng chuán liáng xiào wáng chuán:" shàng yóu cǐ yuàn wàng yú liáng wáng." jǐng shí sān wáng chuán jiāng dū yì wáng chuán:" jiàn kǒng zhū, yǔ qí hòu zhù zǔ shàng, yǔ yuàn wàng." chén tāng chuán:" hǎi nèi yuàn wàng."" yuàn wàng" èr zì píng liè.
〔一三〕毛诗角弓序云:“骨肉相怨。”郑玄诗笺云:“骨肉之亲相疏远,则以亲亲之望,易以生怨。”按怨、望同义,史记陈余传:‘余怒曰:“不意君之望臣深也。”’索隐云:“望,怨责也。”○铎按:说文:“●,责望也。”书传通以“望”为之。汉书文三王传梁孝王传:“上由此怨望于梁王。”景十三王传江都易王传:“建恐诛,与其后祝诅上,语怨望。”陈汤传:“海内怨望。”“怨望”二字平列。
yī sì yàn zǐ chūn qīu jiàn xià yún:" bù gù xì mín." zhāo yuán nián zuǒ zhuàn yún:" mín wú bàng dú." duó àn xuān shí èr nián zuǒ zhuàn zhù" dú, bàng yě."" bàng dú" yì èr zì píng liè.
〔一四〕晏子春秋谏下云:“不顾细民。”昭元年左传云:“民无谤讟。”○铎按;宣十二年左传注;“讟,谤也。”“谤讟”亦二字平列。
lì guān qián shì guì rén zhī yòng xīn yě, yǔ yīng ér děng yī. yīng ér yǒu cháng bìng, guì chén yǒu cháng huò èr, fù mǔ yǒu cháng shī, rén jūn yǒu cháng guò. yīng ér cháng bìng, shāng bǎo yě guì chén cháng huò, shāng chǒng yě. fù mǔ cháng shī, zài bù néng yǐ yú mèi zi sān rén jūn cháng guò, zài bù néng yǐ yú jiāo chén sì. bǔ rǔ tài duō wǔ, zé bì chè zòng ér shēng liù guì fù tài shèng, zé bì jiāo yì ér shēng guò qī. shì gù mèi zi yǐ zéi qí qū zhě, fēi yī mén yě jiāo chén yòng miè qí jiā zhě, fēi yī shì yě bā. huò yǐ bèi pàn hèng nì bù dào jiǔ, huò yǐ dé báo bù chēng qí guì. wén chāng diàn gōng, sī mìng jǔ guò yī, guān è shēn qiǎn, chēng zuì jiàng fá, huò bǔ gé zhǎn shǒu yī yī, huò lā bó chè xiōng yī èr, póu sǐ shēn jǐng yī sān, xián dāo dū shì yī sì, jiāng shī pò jiā, fù zōng miè zú zhě, jiē wú gōng yú mín máng zhě yě. ér hòu rén tān quán mào chǒng, xù jī wú jí yī wǔ, sī dēng diān yǔn zhī tái yī liù, lè xún fù chē zhī jī yī qī, yuàn bì fú zuò yī bā, yǐ bèi yuán mǎn guàn zhě yī jiǔ, hé shì wú zhī
历观前世贵人之用心也,与婴儿等〔一〕。婴儿有常病,贵臣有常祸〔二〕,父母有常失,人君有常过。婴儿常病,伤饱也;贵臣常祸,伤宠也。父母常失,在不能已于媚子〔三〕;人君常过,在不能已于骄臣〔四〕。哺乳太多〔五〕,则必掣纵而生■〔六〕;贵富太盛,则必骄佚而生过〔七〕。是故媚子以贼其躯者,非一门也;骄臣用灭其家者,非一世也〔八〕。或以背叛横逆不道〔九〕,或以德薄不称其贵。文昌奠功,司命举过〔一0〕,观恶深浅,称罪降罚,或捕格斩首〔一一〕,或拉髆掣胸〔一二〕,掊死深阱〔一三〕,衔刀都市〔一四〕,殭尸破家,覆宗灭族者,皆无功于民氓者也。而后人贪权冒宠,蓄积无极〔一五〕,思登颠陨之台〔一六〕,乐循覆车之迹〔一七〕,愿裨福祚〔一八〕,以备员满贯者〔一九〕,何世无之﹖
yī" yǔ yīng" èr zì jiù kōng, jù chéng běn. shì míng shì cháng yòu yún:" rén shǐ shēng yuē yīng ér. xiōng qián yuē yīng, bào zhī yīng qián, rǔ yǎng zhī yě."
〔一〕“与婴”二字旧空,据程本。释名释长幼云:“人始生曰婴儿。胸前曰婴,抱之婴前,乳养之也。”
èr" guì chén" chéng běn zuò" guì rén". àn běn chuán jí yì lín bìng zuò" guì chén", xià tóng.
〔二〕“贵臣”程本作“贵人”。按本传及意林并作“贵臣”,下同。
sān shī sī qí máo chuán:" mèi, ài yě."
〔三〕诗思齐毛传:“媚,爱也。”
sì hòu hàn shū chén yuán chuán yún:" rén jūn huàn zài zì jiāo, bù huàn jiāo chén."
〔四〕后汉书陈元传云:“人君患在自骄,不患骄臣。”
wǔ hàn shū jiǎ yì chuán yún:" bào bǔ qí zi", yán shī gǔ zhù" bǔ, yě."
〔五〕汉书贾谊传云:“抱哺其子”,颜师古注;“哺,■也。”
liù shuō wén shǒu bù:", yǐn zòng yuē." bù:" chì, xiǎo ér chì zòng bìng yě." dài dòng liù shū gù yún:" chì zòng wèi xiǎo ér fēng jīng, zhà chè zhà zòng. chè, chù yě zòng zé chè ér zhà shū yě." yù piān yún:", xiǎo ér diān bìng." àn sù wèn dà qí lùn yún:" chì jīn luán." duó àn: jīn wèi xiǎo ér jīng fēng, hàn shū yì wén zhì yǒu zòng chì fāng sān shí juǎn, jí zhì cǐ bìng zhě.
〔六〕说文手部:“■,引纵曰■。”■部:“瘛,小儿瘛瘲病也。”戴侗六书故云:“瘛瘲谓小儿风惊,乍掣乍纵。掣,搐也;纵则掣而乍舒也。”玉篇云:“■,小儿瘨病。”按素问大奇论云:“■瘛筋挛。”○铎按:今谓小儿惊风,汉书艺文志有瘲瘛方三十卷,即治此病者。
qī zhào cè: gōng zǐ móu yuē:" guì bù yǔ fù qī ér fù zhì, fù bù yǔ liáng ròu qī ér liáng ròu zhì, liáng ròu bù yǔ jiāo shē qī ér jiāo shē zhì, jiāo shē bù yǔ sǐ wáng qī ér sǐ wáng zhì. lěi shì yǐ qián, zuò cǐ zhě duō yǐ." chéng liù nián zuǒ zhuàn yún:" guó ráo zé mín jiāo yì." duó àn: shǐ jì huò zhí chuán:" yóu mèi guì fù."
〔七〕赵策:公子牟曰:“贵不与富期而富至,富不与粱肉期而粱肉至,粱肉不与骄奢期而骄奢至,骄奢不与死亡期而死亡至。累世以前,坐此者多矣。”成六年左传云:“国饶则民骄佚。”○铎按:史记货殖传:“游媚贵富。”
bā chūn qiū fán lù shēn zhī yǎng zhòng yú yì piān yún:" wàng yì ér xùn lì, qù lǐ ér zǒu xié, yǐ zéi qí shēn, ér huò qí jiā."" zéi qū" yóu" zéi shēn". hàn shū méi fú chuán yún:" hàn xìng yǐ lái, shè jì sān wēi, lǚ huò shàng guān, jiē mǔ hòu zhī jiā yě. qīn qīn zhī dào, quán zhī wèi yòu, dāng yǔ zhī xián shī liáng fù, jiào yǐ zhōng xiào zhī dào. jīn nǎi zūn chǒng qí wèi, shòu yǐ kuí bǐng, shǐ zhī jiāo nì, zhì yú yí miè, cǐ shī qīn qīn zhī dà zhě yě." cǐ wén yì yǔ bǐ tóng.
〔八〕春秋繁露身之养重于义篇云:“忘义而殉利,去理而走邪,以贼其身,而祸其家。”“贼躯”犹“贼身”。汉书梅福传云:“汉兴以来,社稷三危,吕、霍、上官,皆母后之家也。亲亲之道,全之为右,当与之贤师良傅,教以忠孝之道。今乃尊宠其位,授以魁柄,使之骄逆,至于夷灭,此失亲亲之大者也。”此文意与彼同。
jiǔ hèng nì bù dào, jí shù shè piān suǒ yún" dà nì bù dào" yě. hàn shū chén tāng chuán yún" bù dào wú zhèng fǎ, yǐ suǒ fàn jù yì wèi zuì." dà nì, bù dào zhī jù zhě.
〔九〕横逆不道,即述赦篇所云“大逆不道”也。汉书陈汤传云;“不道无正法,以所犯剧易为罪。”大逆,不道之剧者。
yī shǐ jì tiān guān shū yún:" dòu kuí dài kuāng liù xīng yuē wén chāng gōng, sì yuē sī mìng." lǐ jì jì fǎ:" sī mìng", zhèng zhù:" sī mìng zhǔ dū chá sān mìng." shū yún:' huáng shì yún:" sī mìng zhě, wén chāng gōng xīng."' bái hǔ tōng shòu mìng piān yún:" suí mìng zhě, suí háng wéi mìng, yù shǐ mín wù rén lì yì wú tāo tiān, tāo tiān zé sī mìng jǔ guò, yán zé yòng yǐ bì zhī." hòu hàn shū zhāng héng chuán zhāng huái zhù yǐn chūn qiū zuǒ zhù qī yuē:" sī mìng shén míng wéi miè dǎng, zhǎng bā chǐ, xiǎo bí, wàng yáng, duō zī, shòu, tōng yú mìng yùn qī dù."
〔一0〕史记天官书云:“斗魁戴匡六星曰文昌宫,四曰司命。”礼记祭法:“司命”,郑注:“司命主督察三命。”疏云:‘皇氏云:“司命者,文昌宫星。”’白虎通寿命篇云:“随命者,随行为命,欲使民务仁立义无滔天,滔天则司命举过,言则用以弊之。”后汉书张衡传章怀注引春秋佐助期曰:“司命神名为灭党,长八尺,小鼻,望羊,多髭,■瘦,通于命运期度。”
yī yī hòu hàn shū liú pén zi chuán zhāng huái zhù:" xiāng jù ér shā zhī yuē gé." àn hàn shū féng fèng shì hòu yě wáng chuán:" chí yáng lìng bìng sù xíng tān wū, yě wáng bù dū yóu yuàn zhào dōu àn yàn, dé qí zhǔ shǒu dào shí jīn zuì, shōu bǔ. bìng bù shǒu lì, dōu gé shā." yán shī gǔ zhù:" bù shǒu lì, wèi bù fú cóng shōu bǔ yě."
〔一一〕后汉书刘盆子传章怀注:“相拒而杀之曰格。”按汉书冯奉世后野王传:“池阳令并素行贪污,野王部督邮掾赵都按验,得其主守盗十金罪,收捕。并不首吏,都格杀。”颜师古注:“不首吏,谓不伏从收捕也。”
yī èr zhuāng yuán nián gōng yáng zhuàn:" lā gàn ér shā zhī", hé xiū zhù:" lā, zhé shēng yě." shì wén:'" lā" yì zuò" lā".' shì míng shì zī róng yún:" chè, zhì yě. zhì dùn zhī shǐ shùn jǐ yě." yán tiě lùn sàn bù zú piān yún:" lì bǔ suǒ chè dùn, bù yǐ dào lǐ." xù hàn shū wǔ xíng zhì zài liáng jì shì yún:" lì zú chè dùn, zhé qí yào jí."
〔一二〕庄元年公羊传:“搚干而杀之”,何休注:“搚,折声也。”释文:‘“搚”亦作“拉”。’释名释姿容云:“掣,制也。制顿之使顺己也。”盐铁论散不足篇云:“吏捕索掣顿,不以道理。”续汉书五行志载梁冀事云:“吏卒掣顿,折其要脊。”
yī sān zhōu lǐ zhǎng qiú:" fán shā rén zhě, bó zhū fú." zhèng zhù:" bó, jiāng shī yě."" póu" yǔ" bó" tóng." jǐng" chuán zuò" láo". àn" jǐng" gài"?" zhī wù. guǎng yùn yún:'"?" yǔ" láo" tóng.' hàn bēi" tài láo" zì duō zuò"?". yán tiě lùn bāo xián piān yún:" shēn zài shēn láo, mò zhī xù shì." hòu hàn shū dǎng gù chuán fàn pāng chuán lùn yún:" yōu shēn láo, pò shì zú." duó àn: hàn shū gǔ yǒng chuán:" yòu yǐ yè tíng yù dà wéi luàn jǐng", yán zhù:" chuān dì wèi kēng jǐng yǐ jū xì zuì rén yě."" jǐng" yǔ" jǐng" tóng, jīn wèi dì láo yě.
〔一三〕周礼掌囚:“凡杀人者,踣诸巿。”郑注:“踣,僵尸也。”“掊”与“踣”同。“阱”传作“牢”。按“阱”盖“?”之误。广韵云:‘“?”与“牢”同。’汉碑“太牢”字多作“?”。盐铁论褒贤篇云:“身在深牢,莫知恤视。”后汉书党锢传范滂传论云:“幽深牢,破室族。”○铎按:汉书谷永传:“又以掖庭狱大为乱阱”,颜注:“穿地为坑阱以拘系罪人也。”“阱”与“阱”同,今谓地牢也。
yī sì hàn shū wáng jiā chuán yún:" fèng zhí fù guó, dāng fú xíng dōu fú, yǐ shì wàn zhòng." duó àn: sān shì piān:" qí hào luàn wú zhuàng zhě, jiē xián dāo lì xuè yú shì." xián dāo, wèi yǐ dāo duàn dòu, yóu jīn sú yán" dāo qiàn jǐng" yě.
〔一四〕汉书王嘉传云:“奉职负国,当伏刑都巿,以示万众。”○铎按:三式篇:“其耗乱无状者,皆衔刀沥血于市。”衔刀,谓以刀断脰,犹今俗言“刀嵌颈”也。
yī wǔ chǔ yǔ:' dòu qiě tíng jiàn lìng yǐn zi cháng, guī yǐ yǔ qí dì yuē:" lìng yǐn wèn xù jù jī shí, rú è chái láng yān, dài bì wáng zhě yě."' wén shí bā nián zuǒ zhuàn yún:" tān yú yǐn shí, mào yú huò huì, jù hān jī shí, bù zhī jì jí." dù zhù:'" mào" yì" tān" yě.'
〔一五〕楚语:‘斗且廷见令尹子常,归以语其弟曰:“令尹问蓄聚积实,如饿豺狼焉,殆必亡者也。”’文十八年左传云:“贪于饮食,冒于货贿,聚歛积实,不知纪极。”杜注:‘“冒”亦“贪”也。’
yī liù tài xuán jīng shàng cì qī:" shēng yú diān tái."
〔一六〕太玄经上次七:“升于颠台。”
yī qī xīn shū lián yǔ:' zhōu yàn yuē:" qián chē fù ér hòu chē jiè."' hán shī wài zhuàn wǔ yún:" qián chē fù ér hòu chē bù jiè, shì yǐ hòu chē fù yě." hòu hàn shū kuí xiāo chuán yún:" xún fù chē zhī guǐ."
〔一七〕新书连语:‘周谚曰:“前车覆而后车戒。”’韩诗外传五云:“前车覆而后车不诫,是以后车覆也。”后汉书隗嚣传云:“循覆车之轨。”
yī bā shī cǎi shū yún:" fú lù pí zhī", máo chuán:" pí, hòu yě."" bì" yǔ" pí" tóng. yí lǐ jìn lǐ zhèng zhù:'" bì" zhī wèi yán" pí" yě.' shī běi mén máo chuán:" pí, hòu yě."
〔一八〕诗采菽云:“福禄膍之”,毛传:“膍,厚也。”“裨”与“膍”同。仪礼觐礼郑注:‘“裨”之为言“埤”也。’诗北门毛传:“埤,厚也。”
yī jiǔ shǐ jì píng yuán jūn chuán yún:' qín zhī wéi hán dān, zhào shǐ píng yuán jūn qiú jiù hé zòng yú chǔ, yuē yǔ shí kè mén xià èr shí rén xié, dé shí jiǔ rén, yú wú kě qǔ zhě. mén xià yǒu máo suì zhě, qián zì zàn yú píng yuán jūn yuē:" yuàn jūn jí yǐ suì bèi yuán ér xíng."' zhāng chéng xiàng chuán yún:" zì shēn tú jiā sǐ zhī hòu, chéng xiàng jiē yǐ liè hóu jì sì, chuò chuò lián jǐn, wèi chéng xiàng bèi yuán ér yǐ." xuān liù nián zuǒ zhuàn:' zhōng xíng huán zǐ yuē:" shǐ jí qí mín, yǐ yíng qí guàn, jiāng kě yì yě."' hán fēi zǐ shuō lín xià yún:' yǒu yǔ hàn zhě lín, yù mài zhái ér bì zhī. rén yuē:" shì qí guàn jiāng mǎn yě, zi gū dài zhī." dá yuē:" wú kǒng qí yǐ wǒ mǎn guàn yě."' duó àn: jīn yóu wèi shù zhī jí xiàn wèi" mǎn guàn", gǔ yǔ zhī yí yě.
〔一九〕史记平原君传云:‘秦之围邯郸,赵使平原君求救合纵于楚,约与食客门下二十人偕,得十九人,余无可取者。门下有毛遂者,前自赞于平原君曰:“愿君即以遂备员而行。”’张丞相传云:“自申屠嘉死之后,丞相皆以列侯继嗣,娖娖廉谨,为丞相备员而已。”宣六年左传:‘中行桓子曰:“使疾其民,以盈其贯,将可殪也。”’韩非子说林下云:‘有与悍者邻,欲卖宅而避之。人曰:“是其贯将满也,子姑待之。”答曰:“吾恐其以我满贯也。”’○铎按:今犹谓数之极限为“满贯”,古语之遗也。
dāng lǚ shì zhī guì yě, tài hòu chēng zhì ér zhuān zhèng, lù chǎn bǐng shì ér wò quán, shàn lì sì wáng, duō fēng zǐ dì, jiān jù jiàng xiàng, wài nèi pán jié, zì yǐ suī tāng wǔ xìng, wǔ bà zuò, fú néng wēi yě. yú shì fèi rén yì ér shàng wēi nüè, miè lǐ xìn ér wù jué zhà. hǎi nèi yuàn tòng, rén yù qí wáng, gù yī zhāo mó miè ér mò zhī āi yě yī. huò shì zhī guì, zhuān xiāng yòu zhǔ, zhū miè tóng liáo, fèi dì lì dì, mò zhī gǎn wéi. yǔ jì fù wèi, shān yún píng shì, zhū xù zhuān diǎn jìn bīng, hūn yīn běn zú èr. wáng shì zhī guì, jiǔ hóu wǔ jiāng sān, zhū lún èr shí sān sì. tài hòu zhuān zhèng, bǐng quán sān shì. mǎng wèi zǎi héng, fēng ān hàn gōng, jū shè jiǎ hào, shēn dāng nán miàn, zú yǐ cuàn wèi, shí yǒu yú nián, zì yǐ jū zhī yǐ jiǔ, wēi lì ēn xíng, yǒng wú huò bài, gù suì sì xīn zì yì, sī jìn wàng yuǎn, chóng jù qún xiǎo, zhòng fù dān mín, yǐ fèng wú gōng, dòng wèi jiān zhà, tuō zhī jīng yì, mí wǎng bǎi xìng, qī wū tiān dì. zì yǐ wǒ mì, rén mò zhī zhī, huáng tiān cóng shàng jiàn qí jiān, shén míng zì yōu zhào qí tài, qǐ yǒu wù zāi wǔ!
当吕氏之贵也,太后称制而专政,禄、产秉事而握权,擅立四王,多封子弟,兼据将相,外内盘结,自以虽汤、武兴,五霸作,弗能危也。于是废仁义而尚威虐,灭礼信而务谲诈。海内怨痛,人欲其亡,故一朝摩灭而莫之哀也〔一〕。霍氏之贵,专相幼主,诛灭同僚,废帝立帝,莫之敢违。禹继父位,山、云屏事,诸婿专典禁兵,婚姻本族〔二〕。王氏之贵,九侯五将〔三〕,朱轮二十三〔四〕。太后专政,秉权三世。莽为宰衡,封安汉公,居摄假号,身当南面,卒以篡位,十有余年,自以居之已久,威立恩行,永无祸败,故遂肆心恣意,私近忘远,崇聚群小,重赋殚民,以奉无功,动为奸诈,托之经义,迷罔百姓,欺诬天地。自以我密,人莫之知,皇天从上鉴其奸,神明自幽照其态,岂有误哉〔五〕!
yī shì jiàn hàn shū gāo hòu jì. jìn yǔ yún:" yī zhāo ér miè, mò zhī āi yě." àn fāng yán yún:" mó, miè yě."" mó" yǔ" mí" tōng. hàn shū sī mǎ qiān chuán yún:" gǔ zhě fù guì ér míng mó miè, bù kě shèng jì." zì yì zuò" mí", jiǎ shān chuán yún:" wàn jūn zhī suǒ yā, wú bù mí miè zhě."
〔一〕事见汉书高后纪。晋语云:“一朝而灭,莫之哀也。”按方言云:“摩,灭也。”“摩”与“靡”通。汉书司马迁传云:“古者富贵而名摩灭,不可胜纪。”字亦作“糜”,贾山传云:“万钧之所压,无不糜灭者。”
èr shì jiàn hàn shū huò guāng chuán." píng" dàng zuò" bǐng". wèi xiāng chuán:' xiāng zòu fēng shì yán:" guāng sǐ, zi fù wèi dà jiàng jūn, xiōng zi bǐng shū jī, kūn dì zhū xù jù quán yì, zài bīng guān."' zhāng yǔ chuán yún:" zǒng bǐng zhū shì", yì" bǐng shì" zhī zhèng. wáng xiān shēng yún:'" běn zú" yí" dì zú".' duó àn shàng wén" lù chǎn bǐng shì", zú zhèng" píng shì" zhī wù. huò guāng chuán:' mào líng xú shēng yuē:" huò shì bǐng quán rì jiǔ."'" bǐng shì" jí" bǐng quán" yě." bǐng quán" yì jiàn xià wén.
〔二〕事见汉书霍光传。“屏”当作“秉”。魏相传:‘相奏封事言:“光死,子复为大将军,兄子秉枢机,昆弟诸婿据权埶,在兵官。”’张禹传云:“总秉诸事”,亦“秉事”之证。王先生云:‘“本族”疑“帝族”。’○铎按;上文“禄、产秉事”,足证“屏事”之误。霍光传:‘茂陵徐生曰:“霍氏秉权日久。”’“秉事”即“秉权”也。“秉权”亦见下文。
sān hàn shū wáng mǎng chuán yún:" jiā fán jiǔ hóu wǔ dà sī mǎ."" wǔ jiāng" jí" wǔ dà sī mǎ" yě. yuán hòu chuán:' jiě guāng zòu:" qǔ yáng hóu gēn zōng zhòng shēn zūn, sān shì jù quán, wǔ jiāng bǐng zhèng."' wǔ xíng zhì yún:" wǔ jiāng shì quán."
〔三〕汉书王莽传云:“家凡九侯五大司马。”“五将”即“五大司马”也。元后传:‘解光奏:“曲阳侯根宗重身尊,三世据权,五将秉政。”’五行志云:“五将世权。”
sì hàn shū chǔ yuán wáng chuán liú xiàng fēng shì yún:" wáng shì yī xìng, chéng zhū lún huá gǔ zhě èr shí sān rén."
〔四〕汉书楚元王传刘向封事云:“王氏一姓,乘朱轮华毂者二十三人。”
wǔ shì jiàn hàn shū wáng mǎng chuán. àn cǐ yán lǚ huò wáng shì shì, dà zhǐ běn liú xiàng fēng shì.
〔五〕事见汉书王莽传。按此言吕、霍、王氏事,大恉本刘向封事。
fū niǎo yǐ shān wèi bēi ér zēng cháo qí shàng, yú yǐ yuān wèi qiǎn ér chuān xué qí zhōng, zú suǒ yǐ dé zhī zhě ěr yě yī. guì qī jù jiā zhī bù jí ér jù zhū lìng míng èr, jù mén zhī bù jiān ér wèi zuò tiě shū sān, zú qí yǐ bài zhě sì, fēi kǔ jìn jì shǎo wǔ ér mén shū xiǔ yě, cháng kǔ chóng cái huò ér xíng jiāo jiàn liù, nüè bǎi xìng ér shī mín xīn ěr.
夫鸟以山为卑而橧巢其上,鱼以渊为浅而穿穴其中,卒所以得之者饵也〔一〕。贵戚惧家之不吉而聚诸令名〔二〕,惧门之不坚而为作铁枢〔三〕,卒其以败者〔四〕,非苦禁忌少〔五〕而门枢朽也,常苦崇财货而行骄僭〔六〕,虐百姓而失民心尔。
yī zēng zǐ jí bìng piān wén. dà dài lǐ" zēng" zuò" céng"," chuān" zuò" jué". shuō yuàn jìng shèn piān tán cóng piān bìng zuò" chuān". jīng yì shù wén shí yī wáng niàn sūn yuē:'" jué xué" yǔ" céng cháo" duì wén. jué zhě, chuān yě. yán gèng yú yuān zhōng chuān tǔ wèi xué yě. guǎng yǎ yuē:", chuān yě." jué tōng.' duó àn: xún zǐ fǎ xíng piān" zēng" zuò" zēng"," chuān" zuò" kū", bìng zì yì ér yì tóng.
〔一〕曾子疾病篇文。大戴礼“橧”作“曾”,“穿”作“蹶”。说苑敬慎篇、谈丛篇并作“穿”。○经义述闻十一王念孙曰:‘“蹶穴”与“曾巢”对文。蹶者,穿也。言更于渊中穿土为穴也。广雅曰:“●,穿也。”●、蹶通。’○铎按:荀子法行篇“橧”作“增”,“穿”作“堀”,并字异而义同。
èr shǐ jì qín shǐ huáng jì yún:" ē páng gōng chéng, yù gèng zé lìng míng míng zhī."" jù" chuán zuò" zhì". àn" jù" nǎi" zhì" zhī wù. xī jīng zá jì yún:" chū xiū shàng lín yuàn, qún chén yuǎn fāng gè xiàn míng guǒ yì shù, yì yǒu zhì wèi měi míng, yǐ biāo qí lì."" zhì míng" yì yī zhèng.
〔二〕史记秦始皇纪云:“阿房宫成,欲更择令名名之。”“聚”传作“制”。按“聚”乃“制”之误。西京杂记云:“初修上林苑,群臣远方各献名果异树,亦有制为美名,以标奇丽。”“制名”亦一证。
sān shuō wén yún:" shū, hù shū yě."
〔三〕说文云:“枢,户枢也。”
sì běn chuán" qí" xià yǒu" suǒ" zì, tiān zhōng jì shí wǔ tóng. duó àn běn shū suī huò yǐ" yǐ" wèi" suǒ yǐ", rán lì yǐ shàng wén, zé dàng zuò" suǒ yǐ".
〔四〕本传“其”下有“所”字,天中记十五同。○铎按;本书虽或以“以”为“所以”,然例以上文,则当作“所以”。
wǔ hàn shū yì wén zhì lùn yīn yáng jiā yún:" jū zhě wèi zhī, zé qiān yú jìn jì."
〔五〕汉书艺文志论阴阳家云:“拘者为之,则牵于禁忌。”
liù hàn shū gòng yǔ chuán yún:" shǒu xiāng chóng cái lì." wáng shāng chuán yún:" wáng fèng zhuān quán, xíng duō jiāo jiàn." duó àn:" chóng" yǔ" cóng" tóng, jù yě. shàng wén" chóng jù" píng liè.
〔六〕汉书贡禹传云:“守相崇财利。”王商传云:“王凤颛权,行多骄僭。”○铎按:“崇”与“丛”同,聚也。上文“崇聚”平列。
kǒng zǐ yuē:" bù huàn wú wèi, huàn jǐ bù lì yī." shì gù rén chén bù fèng zūn lǐ fǎ, jié jīng sī zhí èr, tuī chéng fǔ jūn, xiào gōng bǎi xìng, xià zì fù yú mín máng, shàng chéng shùn yú tiān xīn, ér nǎi yù rèn qí sī zhī, qiè jūn wēi dé, yǐ líng xià mín, fǎn lì tiān dì, qī wū shén míng, tōu jìn gǒu dé, yǐ zì fèng hòu jū lěi luǎn zhī wēi, ér tú tài shān zhī ān sān, wèi zhāo lù zhī xíng sì, ér sī chuán shì zhī gōng wǔ, pì yóu shǐ huáng zhī shě dé rèn xíng, ér yù jì yī yǐ zhì yú wàn yě liù. qǐ bù huò zāi!
孔子曰:“不患无位,患己不立〔一〕。”是故人臣不奉遵礼法,竭精思职〔二〕,推诚辅君,效功百姓,下自附于民氓,上承顺于天心,而乃欲任其私知,窃君威德,以陵下民,反戾天地,欺诬神明,偷进苟得,以自奉厚;居累卵之危,而图泰山之安〔三〕,为朝露之行〔四〕,而思传世之功〔五〕,譬犹始皇之舍德任刑,而欲计一以至于万也〔六〕。岂不惑哉!
yī lún yǔ zuò" huàn suǒ yǐ lì". duó àn: liú bǎo nán lún yǔ zhèng yì wèi cǐ suǒ yǐn dàng shì yǐ yì zēng chéng.
〔一〕论语作“患所以立”。○铎按:刘宝楠论语正义谓此所引当是以义增成。
èr hàn shū méi fú chuán yún:" lì zhì jié jīng."
〔二〕汉书梅福传云:“厉志竭精。”
sān hàn shū méi chéng chuán jiàn wú wáng shū yún:" bì ruò suǒ yù wèi, wēi yú lěi luǎn, nán yú shàng tiān. biàn suǒ yù wèi, yì yú fǎn zhǎng, ān yú tài shān."
〔三〕汉书枚乘传谏吴王书云:“必若所欲为,危于絫卵,难于上天。变所欲为,易于反掌,安于泰山。”
sì shǐ jì shāng jūn chuán:' zhào liáng yuē:" jūn zhī wēi, rú zhāo lù."'
〔四〕史记商君传:‘赵良曰:“君之危,如朝露。”’
wǔ mò zǐ suǒ rǎn piān yún:" gōng míng chuán yú hòu shì." hàn shū lǐ yuè zhì jiāo sì gē yún:" chuán shì wú jiāng."
〔五〕墨子所染篇云:“功名传于后世。”汉书礼乐志郊祀歌云:“传世无疆。”
liù hàn shū jiǎ shān chuán yún:' gǔ zhě shèng wáng zuò shì, sān sì shí shì ěr. qín huáng dì yuē:" sǐ ér yǐ shì fǎ, shì fù zǐ míng hào yǒu shí xiāng xí yě. yǐ yī zhì wàn, zé shì shì bù xiāng fù yě." gù sǐ ér hào yuē shǐ huáng dì, qí cì yuē èr shì huáng dì zhě, yù yǐ yī zhì wàn yě.'
〔六〕汉书贾山传云:‘古者圣王作谥,三四十世耳。秦皇帝曰:“死而以谥法,是父子名号有时相袭也。以一至万,则世世不相复也。”故死而号曰始皇帝,其次曰二世皇帝者,欲以一至万也。’