yǎng niú mǎ lǘ luó dì wǔ shí liù xiāng niú mǎ jí zhū bìng fāng fǎ yǎng yáng dì wǔ shí qī jí sū lào gān lào fǎ, shōu lǘ mǎ jū gāo dú fǎ, yáng bìng zhū fāng, bìng fù yǎng zhū dì wǔ shí bā yǎng jī dì wǔ shí jiǔ yǎng é yā dì liù shí yǎng yú dì liù shí yī zhǒng chún ǒu lián qiàn jì fù
養牛、馬、驢、騾第五十六相牛、馬及諸病方法養羊第五十七及酥酪、乾酪法,收驢馬駒、羔、犢法,羊病諸方,並附養豬第五十八養雞第五十九養鵝、鴨第六十養魚第六十一種蓴、藕、蓮、芡、芰附
yǎng niú mǎ lǘ luó dì wǔ shí liù xiāng niú mǎ jí zhū bìng fāng fǎ yī
養牛、馬、驢、騾第五十六相牛、馬及諸病方法(一)
fú niú chéng mǎ, liàng qí lì néng hán wēn yǐn sì, shì qí tiān xìng: rú bù féi chōng fán xī zhě, wèi zhī yǒu yě. jīn rì dī yī, jiàng lǔ zhī wēi jìn, bo shì èr biān hù qí mín, yǐ yáng mǎ zhī féi, wèi dēng zǎi xiàng. gōng sūn hóng sān liáng bó luán sì, mù shǐ zhě, huò wèi jí rén chén, shēn míng jù tài huò shēng gāo tiān xià, wàn zài bù qióng èr. níng qī yǐ fàn niú jiàn zhī wǔ, mǎ yuán sān yǐ mù yǎng fā jī liù. mò bù zì jìn jí yuǎn, cóng wēi zhì zhe. wū hū xiǎo zi, hé kě yǐ hū! gù xiǎo tóng qī yuē: yáng qù luàn qún, mǎ qù hài zhě. bo shì yuē sì: fēi dú yáng yě, zhì mín yì rú shì. yǐ shí qǐ jū, è zhě zhé qù, wú lìng bài qún yě. yàn yuē: léi niú liè mǎ hán shí xià bā, yán qí fá shí shòu jí, chūn zhōng bì sǐ. wù zài chōng bǎo diào shì ér yǐ.
服牛乘馬,量其力能;寒溫飲飼,適其天性:如不肥充繁息者,未之有也。金日磾「一」,降虜之煨燼,卜式「二」編戶齊民,以羊、馬之肥,位登宰相。公孫弘「三」、梁伯鸞「四」,牧豕者,或位極人臣,身名俱泰;或聲高天下,萬載不窮(二)。甯戚以飯牛見知「五」,馬援(三)以牧養發跡「六」。莫不自近及遠,從微至著。嗚呼小子,何可已乎!故小童「七」曰:「羊去亂群,馬去害者。」卜式曰(四):「非獨羊也,治民亦如是。以時起居,惡者輒去,無令敗群也。」諺曰:「羸牛劣馬寒食下「八」」,言其乏食瘦瘠,春中必死。務在充飽調適而已。
táo zhū gōng yuē wǔ: zi yù sù fù, dāng chù wǔ zì liù. niú mǎ zhū yáng lǘ wǔ chù zhī zì. rán chù zì zé qī sù fù zhī shù yě.
陶朱公曰(五):「子欲速富,當畜五牸(六)。」牛、馬、豬、羊、驢五畜之牸。然畜牸則(七)速富之術也。
lǐ jì yuè lìng yuē: jì chūn zhī yuè, hé lèi niú téng mǎ, yóu pìn yú mù. lèi téng, jiē chéng pǐ jiǔ zhī míng, shì yuè suǒ yǐ hé niú mǎ. bā zhòng xià zhī yuè, yóu pìn bié qún, zé zhí téng jū. yùn rèn yù zhǐ jiǔ, wèi qí mǔ qì shí yǒu yú, kǒng xiāng tí niè yě. zhòng dōng zhī yuè, mǎ niú chù shòu, yǒu fàng yì zhě, qǔ zhī bù jié shí yī. wáng jū míng táng lǐ yuē: mèng dōng mìng nóng bì jī jù, jì shōu shí èr niú mǎ.
《禮記‧月令》曰:「季春之月,……合累牛、騰馬,遊牝於牧。「累、騰,皆乘匹「九」之名,是月所以合牛馬。(八)」……仲夏之月,……遊牝別群,則縶騰駒。「孕任欲止(九),為其牡氣(十)有餘,恐相蹄齧也。」……仲冬之月,……馬牛畜獸,有放逸者,取之不詰(十一)。」「《王居明堂禮》曰:「孟冬命農畢積聚,繼收(十二)牛馬。」」
fán lǘ mǎ jū chū shēng, jì huī qì, yù xīn chū lú zhě, zhé sǐ. jīng yǔ zhě zé bù jì.
凡驢、馬駒初生,忌灰氣,遇新出爐者,輒死。經雨者則不忌。
mǎ: tóu wèi wáng, yù de fāng mù wèi chéng xiàng, yù de guāng jí wèi jiāng jūn, yù de qiáng fù xié wèi chéng guō, yù de zhāng sì xià wèi lìng, yù de zhǎng. shí sān yī
馬:頭為王,欲得方;目為丞相,欲得光;脊為將軍,欲得強;腹脅為城郭,欲得張;四下為令,欲得長。(十三)「一0」
fán xiāng mǎ zhī fǎ, xiān chú sān léi wǔ nú, nǎi xiāng qí yú. yī yī dà tóu xiǎo jǐng yī èr, yī léi ruò jí dà fù yī sān, èr léi xiǎo jìng dà tí yī sì, sān léi. dà tóu huǎn ěr yī wǔ, yī nú zhǎng jǐng bù zhé yī liù, èr nú duǎn shàng zhǎng xià yī qī, sān nú dà qià kū jià qiè duǎn xié yī bā, sì nú qiǎn kuān báo bì shí sì yī jiǔ, wǔ nú.
凡相馬之法,先除「三羸」、「五駑」,乃相其餘。「一一」大頭小頸「一二」,一羸;弱脊大腹「一三」,二羸;小脛大蹄「一四」,三羸。大頭緩耳「一五」,一駑;長頸不折「一六」,二駑;短上長下「一七」,三駑;大髂枯價切短脅「一八」,四駑;淺髖薄髀(十四)「一九」,五駑。
liú mǎ lí jiān lù máo shí wǔ mǎ tuó luò mǎ èr, jiē shàn mǎ yě.
騮馬、驪肩、鹿毛、□(十五)馬、驒、駱馬「二0」,皆善馬也。
mǎ shēng duò dì wú máo, xíng qiān lǐ. nì jǔ yī jiǎo, xíng wǔ bǎi lǐ.
馬生墮地無毛,行千里。溺舉一腳,行五百里。
xiāng mǎ wǔ cáng fǎ: gān yù de xiǎo ěr xiǎo zé gān xiǎo, gān xiǎo zé shí rén yì. fèi shí liù yù de dà bí dà zé fèi dà, fèi dà zé néng bēn. xīn yù de dà mù dà zé xīn dà, xīn dà zé měng lì bù jīng, mù sì mǎn èr yī zé zhāo mù jiàn shí qī. shèn yù de xiǎo èr èr. cháng yù de hòu qiě zhǎng, cháng hòu zé fù xià guǎng fāng ér píng. pí yù de xiǎo èr sān fù xiǎo zé pí xiǎo, pí xiǎo zé yì yǎng. shí bā
相馬五藏法:肝欲得小;耳小則肝小,肝小則識人意。肺(十六)欲得大;鼻大則肺大,肺大則能奔。心欲得大;目大則心大,心大則猛利不驚,目四滿「二一」則朝暮健(十七)。腎欲得小「二二」。腸欲得厚且長,腸厚則腹下廣方而平。脾欲得小;「二三」腹小則脾小,脾小則易養。(十八)
wàng zhī dà, jiù zhī xiǎo, jīn mǎ yě wàng zhī xiǎo, jiù zhī dà, ròu mǎ yě: jiē kě chéng zhì èr sì. zhì shòu yù de jiàn qí ròu, wèi qián jiān shǒu shí jiǔ ròu. zhì èr shí féi yù de jiàn qí gǔ èr wǔ. gǔ wèi tóu lú.
望之大,就之小,筋馬也;望之小,就之大,肉馬也:皆可乘致「二四」。致瘦欲得見其肉,謂前肩守(十九)肉。致(二十)肥欲得見其骨「二五」。骨謂頭顱。
mǎ, lóng lú tū mù, píng jí dà fù, èr liù zhòng yǒu ròu èr qī: cǐ sān shì bèi zhě, yì qiān lǐ mǎ yě.
馬,龍顱突目,平脊大腹,「二六」重有肉「二七」:此三事備者,亦千里馬也。
shuǐ huǒ yù de fēn, shuǐ huǒ, zài bí liǎng kǒng jiān yě. shàng chún yù jí ér fāng èr bā, kǒu zhōng yù de hóng ér yǒu guāng: cǐ mǎ qiān lǐ. mǎ, shàng chǐ yù gōu, gōu zé shòu xià chǐ yù jù, jù zé nù èr jiǔ. hàn xià yù shēn sān. xià chún yù huǎn sān yī. yá yù qù chǐ yī cùn sān èr, zé sì bǎi lǐ yá jiàn fēng, zé qiān lǐ. sì gǔ yù lián rú zhī zhù ér kuò, yòu yù zhǎng. jiá xià cè xiǎo gǔ èr yī shì. mù yù mǎn ér zé kuàng yù xiǎo, shàng yù gōng qū, xià yù zhí sān sān. sù zhōng yù lián ér zhāng. sù sān sì, bí kǒng shàng. èr èr
「水火」欲得分,「水火」,在鼻兩孔間也。上脣欲急而方「二八」,口中欲得紅而有光:此馬千里。馬,上齒欲鉤,鉤則壽;下齒欲鋸,鋸則怒「二九」。頷下欲深「三0」。下脣欲緩「三一」。牙欲去齒一寸「三二」,則四百里;牙劍鋒,則千里。「嗣骨」欲廉如織杼而闊,又欲長。頰下側小骨(二一)是。目欲滿而澤;眶欲小,上欲弓曲,下欲直「三三」。「素中」欲廉而張。「素」「三四」,鼻孔上。(二二)
yīn zhōng yù de píng. gǔ xià. zhǔ rén yù xiǎo. gǔ lǐ shàng jìn qián yě. yáng lǐ sān wǔ yù gāo, zé nù. gǔ zhōng shàng jìn zhǔ rén. èr sān
「陰中」欲得平。股下。「主人」欲小。股裏上近前也。「陽裏」「三五」欲高,則怒。股中上近「主人」。(二三)
é yù fāng ér píng. bā ròu yù dà ér míng sān liù. ěr xià. xuán zhōng yù shēn. ěr xià jìn yá. ěr yù xiǎo ér ruì rú xuē tǒng, xiāng qù yù cù sān qī. yù dài zhōng gǔ gāo sān cùn sān bā. zhōng gǔ yě. yì gǔ yù zhí. yǎn xià zhí xià gǔ yě. jiá yù kāi, chǐ zhǎng èr sì sān jiǔ.
額欲方而平。「八肉」欲大而明「三六」。耳下。「玄中」欲深。耳下近牙。耳欲小而銳如削筒,相去欲促「三七」。●欲戴;中骨高三寸「三八」。●中骨也。「易骨」欲直。眼下直下骨也。頰欲開,尺長(二四)「三九」。
yīng xià yù guǎng yī chǐ yǐ shàng, míng yuē xié yī zuò fú chǐ, néng jiǔ zǒu sì. yāng sì yī yù fāng. jiá qián èr wǔ. hóu yù qū ér shēn. xiōng yù zhí ér chū. bì jiān qián xiàng sì èr. fú jiān yù kāi, wàng shì zhī rú shuāng fú sì sān.
膺下欲廣一尺以上,名曰「挾一作扶尺」,能久走「四0」。「鞅」「四一」欲方。頰前(二五)。喉欲曲而深。胸欲直而出。髀間前向「四二」。「鳧」間欲開,望視之如雙鳧「四三」。
jǐng gǔ yù dà, ròu cì zhī sì sì. jì yù zhì ér hòu qiě zhé jì máo yù zhǎng duō fù, gān fèi wú bìng sì wǔ. fà hòu máo shì yě.
頸骨欲大,肉次之「四四」。髻欲桎而厚且折;「季毛」欲長多覆,肝肺無病「四五」。髮後毛是也。
bèi yù duǎn ér fāng, jí yù dà ér kàng sì liù. méi jīn yù dà sì qī, jiā jí jīn yě. fēi fú jiàn zhě nù sì bā. lǚ hòu jīn yě.
背欲短而方,脊欲大而抗「四六」。脢筋欲大「四七」,夾脊筋也。「飛鳧」見者怒「四八」。膂後筋也。
sān fǔ yù qí sì jiǔ. liǎng qià jí zhōng gǔ yě. kāo èr liù yù tuí ér fāng. wǔ wěi yù jiǎn, běn yù dà wǔ yī.
「三府」欲齊「四九」。兩髂及中骨也。尻(二六)欲頹而方。「五0」尾欲減,本欲大「五一」。
xié lē yù dà ér wā, míng yuē shàng qú, néng jiǔ zǒu wǔ èr.
脅肋欲大而窪,名曰「上渠」,能久走「五二」。
lóng chì yù guǎng ér zhǎng. shēng ròu yù dà ér míng. bì wài ròu yě. fǔ ròu yù dà ér míng wǔ sān. qián jiǎo xià ròu.
「龍翅」欲廣而長。「升肉」欲大而明。髀外肉也。「輔肉」欲大而明「五三」。前腳下肉。
fù yù chōng, qiāng yù xiǎo wǔ sì. qiāng,. jì lèi yù zhāng wǔ wǔ. duǎn lē.
腹欲充,腔欲小「五四」。腔,。「季肋」欲張「五五」。短肋。
xuán báo yù hòu ér huǎn. jiǎo jìng. hǔ kǒu yù kāi wǔ liù. gǔ nèi èr qī.
「懸薄」欲厚而緩。腳脛。「虎口」欲開「五六」。股內(二七)。
fù xià yù píng mǎn, shàn zǒu, míng yuē xià qú, rì sān bǎi lǐ.
腹下欲平滿,善走,名曰「下渠」,日三百里。
yáng ròu yù shàng ér gāo qǐ. bì wài jìn qián. bì yù guǎng hòu. hàn gōu yù shēn míng. zhí ròu yù fāng, néng jiǔ zǒu. bì hòu ròu yě. shū yī zuò hàn shǔ yù fāng. zhí ròu xià yě. nà ròu yù jí. bì lǐ yě. jiān jīn yù jí duǎn ér jiǎn, shàn xì zǒu. wǔ qī shū shǔ èr bā xià jīn.
「陽肉」欲上而高起。髀外近前。髀欲廣厚。「汗溝」欲深明。「直肉」欲方,能久走。髀後肉也。「輸一作翰鼠」欲方。「直肉」下也。「肭肉」欲急。髀裏也。「間筋」欲急短而減,善細走。「五七」「輸鼠(二八)」下筋。
jī gǔ yù jǔ, shàng qū rú xuán kuāng wǔ bā. mǎ tóu èr jiǔ yù gāo.
「機骨」欲舉,上曲如懸匡「五八」。馬頭(二九)欲高。
jù gǔ yù chū qián. jiān gǔ yù chū. qián hòu mù sān shí?. wài fú, lín tí gǔ yě. fù chán yù dà wǔ jiǔ. qián hòu mù. yè yǎn. sān yī
「距骨」欲出前。「間骨」欲出。前後目(三十)(?)。外鳧,臨蹄骨也。「附蟬」欲大「五九」。前後目。「夜眼」。(三一)
gǔ yù báo ér bó, shàn néng zǒu. hòu bì qián gǔ sān èr.
股欲薄而博,善能走。後髀前骨(三二)。
bì yù zhǎng, liù ér xī běn yù qǐ, yǒu lì. qián jiǎo xī shàng xiàng qián. zhǒu yè yù kāi, néng zǒu liù yī. xī yù fāng ér bì liù èr. bì gǔ yù duǎn. liǎng jiān gǔ yù shēn liù sān, míng yuē qián qú, nù.
臂欲長,「六0」而膝本欲起,有力。前腳膝上向前。肘腋欲開,能走「六一」。膝欲方而庳「六二」。髀骨欲短。兩肩骨欲深「六三」,名曰「前渠」,怒。
tí yù hòu sān cùn, yìng rú shí, xià yù shēn ér míng, qí hòu kāi rú yào yì, néng jiǔ zǒu liù sì.
蹄欲厚三寸,硬如石,下欲深而明,其後開如鷂翼,能久走「六四」。
xiāng mǎ cóng tóu shǐ:
相馬從頭始:
tóu yù de gāo jùn, rú xuē chéng. tóu yù zhòng, yí shǎo ròu, rú bō tù tóu. shòu gǔ yù de dà, rú mián xù bāo guī shí liù wǔ. shòu gǔ zhě, fà suǒ shēng chù yě. bái cóng é shàng rù kǒu, míng yú yīng sān sān, yī míng de lú, liù liù nú chéng kè sǐ, zhǔ chéng qì shì, dà xiōng sān sì mǎ yě.
頭欲得高峻,如削成。頭欲重,宜少肉,如剝兔頭。「壽骨」欲得大,如綿絮苞圭石「六五」。「壽骨」者,髮所生處也。白從額上入口,名「俞膺」(三三),一名「的顱」,「六六」奴乘客死,主乘棄市,大凶(三四)馬也。
mǎ yǎn yù de gāo, kuàng yù de duān zhèng, gǔ yù de chéng sān jiǎo, jīng yù de rú xuán líng zǐ yàn guāng. mù bù sì mǎn, xià chún jí, bù ài rén yòu qiǎn, bù jiàn shí sān wǔ liù qī. mù zhōng lǚ guàn tóng zǐ zhě, wǔ bǎi lǐ xià shàng chè zhě, qiān lǐ. jié luàn zhě shāng rén. mù xiǎo ér duō bái, wèi jīng. tóng zǐ qián hòu ròu bù mǎn, jiē xiōng è. ruò xuán máo yǎn kuàng shàng, shòu sì shí nián zhí kuàng gǔ zhōng, sān shí nián zhí zhōng kuàng xià, shí bā nián zài mù xià zhě, bù jiè liù bā. jīng què zhuǎn hòu bái bù jiàn zhě, xǐ xuán ér bù qián. mù jīng yù de huáng, mù yù dà ér guāng, mù pí yù de hòu. mù shàng bái zhōng yǒu héng jīn, wǔ bǎi lǐ shàng xià chè zhě qiān lǐ. mù zhōng bái lǚ zhě, lǎo mǎ zi. mù chì, jié luàn, niè rén. fǎn jié zhě, shàn bēn, shāng rén. mù xià yǒu héng máo, bù lì rén. mù zhōng yǒu huǒ zì zhě, shòu sì shí nián. mù piān zhǎng liù jiǔ yī cùn, sān bǎi lǐ. mù yù zhǎng dà. xuán máo zài mù xià, míng yuē chéng qì, bù lì rén. mù zhōng wǔ cǎi jǐn jù, wǔ bǎi lǐ, shòu jiǔ shí nián. liáng, duō chì, xuè qì yě nú, duō qīng, gān qì yě zǒu, duō huáng, cháng qì yě cái zhī, duō bái, gǔ qì yě cái sān liù, duō hēi, shèn qì yě. nú, yòng cè nǎi shǐ yě. bái mǎ hēi mù qī, bù lì rén. mù duō bái, què shì yǒu tài, wèi wù xǐ jīng. qī yī
馬眼欲得高,眶欲得端正,骨欲得成三角,睛欲得如懸鈴、紫豔光。目不四滿,下脣急,不愛人;又淺,不健食(三五)「六七」。目中縷貫瞳子者,五百里;下上徹者,千里。睫亂者傷人。目小而多白,畏驚。瞳子前後肉不滿,皆凶惡。若旋毛眼眶上,壽四十年;值眶骨中,三十年;值中眶下,十八年;在目下者,不借「六八」。睛卻轉後白不見者,喜旋而不前。目睛欲得黃,目欲大而光,目皮欲得厚。目上白中有橫筋,五百里;上下徹者千里。目中白縷者,老馬子。目赤,睫亂,齧人。反睫者,善奔,傷人。目下有橫毛,不利人。目中有「火」字者,壽四十年。目偏長「六九」一寸,三百里。目欲長大。旋毛在目下,名曰「承泣」,不利人。目中五采盡具,五百里,壽九十年。良,多赤,血氣也;駑,多青,肝氣也;走,多黃,腸氣也;材知,多白,骨氣也;材□(三六),多黑,腎氣也。駑,用策乃使也。白馬黑目「七0」,不利人。目多白,卻視有態,畏物喜驚。「七一」
mǎ ěr yù de xiāng jìn ér qián shù sān qī, xiǎo ér hòu. sān bā yī cùn, sān bǎi lǐ sān cùn, qiān lǐ. ěr yù de xiǎo ér qián sǒng sān jiǔ. ěr yù de duǎn, shā zhě liáng, zhí zhě nú, xiǎo ér zhǎng zhě yì nú. qī èr ěr yù de xiǎo ér cù, zhuàng rú zhǎn zhú tǒng. ěr fāng zhě qiān lǐ rú zhǎn tǒng, qī bǎi lǐ rú jī jù zhě, wǔ bǎi lǐ.
馬耳欲得相近而前豎(三七),小而厚。□(三八)一寸,三百里;三寸,千里。耳欲得小而前竦(三九)。耳欲得短,殺者良,植者駑,小而長者亦駑。「七二」耳欲得小而促,狀如斬竹筒。耳方者千里;如斬筒,七百里;如雞距者,五百里。
bí kǒng yù de dà. bí tóu wén rú wáng huǒ zì, yù de míng. bí shàng wén rú wáng gōng, wǔ shí suì rú huǒ, sì shí suì rú tiān, sān shí suì rú xiǎo, èr shí sì shí suì rú jīn, shí bā suì rú sì, bā suì rú zhái, qī suì. bí rú shuǐ wén, èr shí suì. bí yù de guǎng ér fāng. qī sān
鼻孔欲得大。鼻頭文如「王」、「火」字,欲得明。鼻上文如「王」、「公」,五十歲;如「火」,四十歲;如「天」,三十歲;如「小」,二十(四十)歲;如「今」,十八歲;如「四」,八歲;如「宅」,七歲。鼻如「水」文,二十歲。鼻欲得廣而方。「七三」
chún bù fù chǐ, shǎo shí qī sì. shàng chún yù de jí, xià chún yù de huǎn shàng chún yù de fāng, xià chún yù de hòu ér duō lǐ, gù yuē: chún rú bǎn dī qī wǔ, yù zhě tí. huáng mǎ bái huì, bù lì rén.
脣不覆齒,少食「七四」。上脣欲得急,下脣欲得緩;上脣欲得方,下脣欲得厚而多理,故曰:「脣如板鞮「七五」,御者啼。」黃馬白喙,不利人。
kǒu zhōng sè yù dé hóng bái rú huǒ guāng, wèi shàn cái, duō qì, liáng qiě shòu. jí hēi bù xiān míng, shàng pán bù tōng míng, wèi è cái, shǎo qì, bù shòu. yī yuē: xiāng mǎ qì: fā kǒu zhōng, yù jiàn hóng bái sè, rú xué zhōng kàn huǒ, cǐ jiē lǎo shòu. yī yuē: kǒu yù zhèng chì, shàng lǐ wén yù shǐ tōng zhí, wù lìng duàn cuò kǒu zhōng qīng zhě, sān shí suì rú hóng fù xià sì yī, jiē bù jǐn shòu, jū chǐ sǐ yǐ. kǒu wěn yù de zhǎng. kǒu zhōng sè yù dé xiān hǎo qī liù. xuán máo sì èr zài wěn hòu wèi xián huò, bù lì rén. cì chú yù jìng gǔ duān qī qī. cì chú zhě, chǐ jiān ròu.
口中色慾得紅白如火光,為善材,多氣,良且壽。即黑不鮮明,上盤不通明,為惡材,少氣,不壽。一曰:相馬氣:發口中,欲見紅白色,如穴中看火,此皆老壽。一曰:口欲正赤,上理文欲使通直,勿令斷錯;口中青者,三十歲;如虹腹下(四一),皆不盡壽,駒齒死矣。口吻欲得長。口中色慾得鮮好「七六」。旋毛(四二)在吻後為「銜禍」,不利人。「刺芻」欲竟骨端「七七」。「刺芻」者,齒間肉。
chǐ, zuǒ yòu cuō bù xiāng dāng, nán yù. chǐ bù zhōu mì, bù jiǔ jí bù mǎn bù hòu, bù néng jiǔ zǒu. qī bā
齒,左右蹉不相當,難御。齒不周密,不久疾;不滿不厚,不能久走。「七八」
yī suì, shàng xià shēng rǔ chǐ gè èr èr suì, shàng xià shēng chǐ gè sì sān suì, shàng xià shēng chǐ gè liù. qī jiǔ
一歲,上下生乳齒各二;二歲,上下生齒各四;三歲,上下生齒各六。「七九」
sì suì, shàng xià shēng chéng chǐ èr chéng chǐ, jiē bèi sān rù sì bā fāng shēng yě. wǔ suì, shàng xià zhe chéng chǐ sì liù suì, shàng xià zhe chéng chǐ liù. liǎng xiāng huáng, shēng qū bā yī, shòu má zi yě.
四歲,上下生成齒二;成齒,皆背三入四「八0」方生也。五歲,上下著成齒四;六歲,上下著成齒六。兩廂黃,生區「八一」,受麻子也。
qī suì, shàng xià chǐ liǎng biān huáng, gè quē qū, píng shòu mǐ bā suì, shàng xià jǐn qū rú yī, shòu mài.
七歲,上下齒兩邊黃,各缺區,平受米;八歲,上下盡區如一,受麥。
jiǔ suì, xià zhōng yāng liǎng chǐ jiù, shòu mǐ shí suì, xià zhōng yāng sì chǐ jiù shí yī suì, xià liù chǐ jǐn jiù.
九歲,下中央兩齒臼,受米;十歲,下中央四齒臼;十一歲,下六齒盡臼。
shí èr suì, xià zhōng yāng liǎng chǐ píng shí sān suì, xià zhōng yāng sì chǐ píng shí sì suì, xià zhōng yāng liù chǐ píng.
十二歲,下中央兩齒平;十三歲,下中央四齒平;十四歲,下中央六齒平。
shí wǔ suì, shàng zhōng yāng liǎng chǐ jiù shí liù suì, shàng zhōng yāng sì chǐ jiù ruò kàn shàng chǐ, yī xià chǐ cì dì kàn. shí qī suì, shàng zhōng yāng liù chǐ jiē jiù.
十五歲,上中央兩齒臼;十六歲,上中央四齒臼;若看上齒,依下齒次第看。十七歲,上中央六齒皆臼。
shí bā suì, shàng zhōng yāng liǎng chǐ píng shí jiǔ suì, shàng zhōng yāng sì chǐ píng èr shí suì, shàng xià sì sān zhōng yāng liù chǐ píng.
十八歲,上中央兩齒平;十九歲,上中央四齒平;二十歲,上下(四三)中央六齒平。
èr shí yī suì, xià zhōng yāng liǎng chǐ huáng èr shí èr suì, xià zhōng yāng sì chǐ huáng èr shí sān suì, xià zhōng yāng sì sì liù chǐ jǐn huáng.
二十一歲,下中央兩齒黃;二十二歲,下中央四齒黃;二十三歲,下中央(四四)六齒盡黃。
èr shí sì suì, shàng zhōng yāng èr chǐ huáng èr shí wǔ suì, shàng zhōng yāng sì chǐ huáng èr shí liù suì, shàng zhōng chǐ jǐn huáng.
二十四歲,上中央二齒黃;二十五歲,上中央四齒黃;二十六歲,上中齒盡黃。
èr shí qī suì, xià zhōng èr chǐ bái èr shí bā suì, xià zhōng sì chǐ bái èr shí jiǔ suì, xià zhōng jǐn bái.
二十七歲,下中二齒白;二十八歲,下中四齒白;二十九歲,下中盡白。
sān shí suì, shàng zhōng yāng èr chǐ bái sān shí yī suì, shàng zhōng yāng sì chǐ bái sān shí èr suì, shàng zhōng jǐn bái.
三十歲,上中央二齒白;三十一歲,上中央四齒白;三十二歲,上中盡白。
jǐng yù de ér zhǎng, jǐng yù de zhòng bā èr. hàn yù zhé bā sān. xiōng yù chū, yì yù guǎng bā sì. jǐng xiàng yù hòu ér qiáng. huí máo zài jǐng, bù lì rén. bái mǎ hēi máo, bù lì rén.
頸欲得●而長,頸欲得重「八二」。頷欲折「八三」。胸欲出,臆欲廣「八四」。頸項欲厚而強。迴毛在頸,不利人。白馬黑髦,不利人。
jiān ròu yù níng bā wǔ. níng zhě, què yě. shuāng fú yù dà ér shàng. shuāng fú, xiōng liǎng biān ròu rú fú.
肩肉慾寧「八五」。寧者,卻也。「雙鳧」欲大而上。「雙鳧」,胸兩邊肉如鳧。
jǐ bèi yù de píng ér guǎng, néng fù zhòng bèi yù de píng ér fāng. ān xià yǒu huí máo, míng fù shī, bù lì rén.
脊背欲得平而廣,能負重;背欲得平而方。鞍下有迴毛,名「負屍」,不利人。
cóng hòu shù qí xié lē, dé shí zhě liáng. fán mǎ: shí yī zhě, èr bǎi lǐ shí èr zhě, qiān lǐ guò shí sān zhě, tiān mǎ, wàn nǎi yǒu yī ěr. sì wǔ yī yún: shí sān lē wǔ bǎi lǐ, shí wǔ lē qiān lǐ yě.
從後數其脅肋,得十者良。凡馬:十一者,二百里;十二者,千里;過十三者,天馬,萬乃有一耳。(四五)一云:十三肋五百里,十五肋千里也。
yè xià yǒu huí máo, míng yuē xié shī, bù lì rén. zuǒ xié yǒu bái máo zhí shàng sì liù, míng yuē dài dāo, bù lì rén.
腋下有迴毛,名曰「挾屍」,不利人。左脅有白毛直上(四六),名曰「帶刀」,不利人。
fù xià yù píng, yǒu bā zì fù xià máo, yù qián xiàng. fù yù dà ér chuí jié, mài yù duō dà dào jīn yù dà ér zhí bā liù. dà dào jīn, cóng yè xià sì qī dǐ gǔ zhě shì. fù xià yīn qián, liǎng biān shēng nì máo rù fù dài zhě, xíng qiān lǐ yī chǐ zhě, wǔ bǎi lǐ.
腹下欲平,有「八」字;腹下毛,欲前向。腹欲大而垂結,脈欲多;「大道筋」欲大而直「八六」。「大道筋」,從腋下(四七)抵股者是。腹下陰前,兩邊生逆毛入腹帶者,行千里;一尺者,五百里。
sān fēng yù de qí rú yī bā qī. sān fēng zhě, jí kāo shàng sān gǔ yě. wěi gǔ yù gāo ér chuí wěi běn yù dà, yù gāo wěi xià yù wú máo bā bā. hàn gōu yù de shēn. kāo sì qī yù duō ròu. jīng yù de cū dà.
「三封」欲得齊如一「八七」。「三封」者,即尻上三骨也。尾骨欲高而垂;尾本欲大,欲高;尾下欲無毛「八八」。「汗溝」欲得深。尻(四七)欲多肉。莖欲得麤大。
tí yù de hòu ér dà bā jiǔ. wǎn yù de xì ér cù.
蹄欲得厚而大「八九」。踠欲得細而促。
qià gǔ jiǔ yù de dà ér zhǎng.
髂骨「九0」欲得大而長。
wěi běn yù dà ér qiáng.
尾本欲大而強。
xī gǔ yù yuán ér zhāng sì bā jiǔ yī, dà rú bēi yú.
膝骨欲圓而張(四八)「九一」,大如杯盂。
gōu jiǔ èr, shàng tōng wěi běn zhě, jiǔ sān shā rén.
「溝」「九二」,上通尾本者,「九三」殺人。
mǎ yǒu shuāng jiǎo jìng tíng jiǔ sì, xíng liù bǎi lǐ. huí máo qǐ wǎn xī shì yě. sì jiǔ
馬有「雙腳脛亭「九四」」,行六百里。迴毛起踠膝是也。(四九)
yù de yuán ér hòu, lǐ ròu shēng wǔ shí yān jiǔ wǔ.
欲得圓而厚,裏肉生(五十)焉「九五」。
hòu jiǎo yù qū ér lì jiǔ liù.
後腳欲曲而立「九六」。
bì yù dà ér duǎn jiǔ qī.
臂欲大而短「九七」。
hái yù xiǎo ér zhǎng jiǔ bā.
骸欲小而長「九八」。
wǎn yù cù ér dà, qí jiān cái róng bàn jiǔ jiǔ.
踠欲促而大,其間纔容靽「九九」。
wū tóu yù gāo. wū tóu, hòu zú wài jié. hòu zú fǔ gǔ yù dà. yī fǔ zú gǔ wǔ yī zhě, hòu zú hái zhī hòu gǔ.
「烏頭」欲高。「烏頭」,後足外節。後足「輔骨」欲大。「一00」「輔足骨」(五一)者,後足骸之後骨。
hòu zuǒ yòu zú bái, bù lì rén. bái mǎ sì zú hēi, bù lì rén. huáng mǎ bái huì, bù lì rén. hòu zuǒ yòu zú bái, shā fù.
後左右足白,不利人。白馬四足黑,不利人。黃馬白喙,不利人。後左右足白,殺婦。
xiāng mǎ shì qí sì tí: hòu liǎng zú bái, lǎo mǎ zi qián liǎng zú bái, jū mǎ zi. bái máo zhě, lǎo mǎ yě.
相馬視其四蹄:後兩足白,老馬子;前兩足白,駒馬子。白毛者,老馬也。
sì tí yù hòu qiě dà. sì tí diān dào ruò shù lǚ yī yī, nú chéng kè sǐ, zhǔ chéng qì shì, bù kě chù.
四蹄欲厚且大。四蹄顛倒若豎履「一0一」,奴乘客死,主乘棄市,不可畜。
jiǔ bù jí shēng jīn láo jīn láo zé fā tí wǔ èr, tòng líng qì. yī yuē: shēng gǔ zé fā yōng zhǒng. yī yuē: fā tí, shēng yōng yě. wǔ sān jiǔ lì zé fā gǔ láo gǔ láo jí fā yōng zhǒng. jiǔ hàn bù gān zé shēng pí láo pí láo zhě, wǔ sì yī èr ér bù zhèn. hàn wèi shàn zào ér sì yǐn zhī, zé shēng qì láo qì láo zhě, jí ér bù qǐ wǔ wǔ. qū chí wú jié, zé shēng xuè láo xuè láo zé fā qiáng xíng yī sān.
久步即生筋勞;筋勞則「發蹄」(五二),痛凌氣。一曰:生骨則發癰腫。一曰:「發蹄」,生癰也。(五三)久立則發骨勞;骨勞即發癰腫。久汗不乾則生皮勞;皮勞者,●(五四)「一0二」而不振。汗未善燥而飼飲之,則生氣勞;氣勞者,即●而不起(五五)。驅馳無節,則生血勞;血勞則發強行「一0三」。
hé yǐ chá wǔ láo? zhōng rì qū chí, shě ér shì zhī: bù zhě, jīn láo yě ér bù shí qǐ zhě, gǔ láo yě qǐ ér bù zhèn zhě, pí láo yě zhèn ér bù pēn zhě wǔ liù, qì láo yě pēn ér bù nì zhě, xuè láo yě.
何以察「五勞」?終日驅馳,舍而視之:不●者,筋勞也;●而不時起者,骨勞也;起而不振者,皮勞也;振而不噴者(五六),氣勞也;噴而不溺者,血勞也。
jīn láo zhě, liǎng bàn què xíng sān shí bù ér yǐ yī sì. yī yuē: jīn láo zhě, qǐ ér bàn zhī, xú xíng sān shí lǐ ér yǐ. gǔ láo zhě, lìng rén qiān zhī qǐ, cóng hòu chī zhī qǐ ér yǐ. pí láo zhě, xiá yī wǔ jí mó zhī rè ér yǐ. qì láo zhě, huǎn xì zhī lì shàng, yuǎn wèi cǎo, pēn ér yǐ. xuè láo zhě, gāo xì, wú yǐn shí zhī, dà nì ér yǐ.
筋勞者,兩絆卻行三十步而已「一0四」。一曰:筋勞者,●起而絆之,徐行三十里而已。骨勞者,令人牽之起,從後笞之起而已。皮勞者,俠「一0五」脊摩之熱而已。氣勞者,緩繫之櫪上,遠餧草,噴而已。血勞者,高繫,無飲食之,大溺而已。
yǐn shí zhī jié: shí yǒu sān chú, yǐn yǒu sān shí. hé wèi yě? yī yuē è chú, èr yuē zhōng chú, sān yuē shàn chú wǔ qī. shàn wèi jī shí yǔ è chú, bǎo shí yǔ shàn chú, yǐn zhī lìng shí, shí cháng bǎo, zé wú bù féi. cuò cǎo cū, suī zú dòu gǔ, yì bù féi chōng xì cuò wú jié, shāi qù tǔ wǔ bā ér shí zhī zhě, lìng mǎ féi, bù yī liù kǔ jiāng fǎn, zì rán hǎo yǐ. hé wèi sān shí? yī yuē cháo yǐn, shǎo zhī èr yuē zhòu yǐn, zé xiōng yàn shuǐ wǔ jiǔ sān yuē mù, jí yǐn zhī liù shí. yī yuē: xià hàn dōng hán, jiē dāng jié yǐn. yàn yuē: dàn qǐ qí gǔ, rì zhōng qí shuǐ. sī yán dàn yǐn xū jié shuǐ yě. měi yǐn shí, lìng xíng zhòu zé xiāo shuǐ, xiǎo zhòu shù bǎi bù yì jiā. shí rì yī fàng, lìng qí lù liáng yī qī shū zhǎn, lìng mǎ yìng shí yě. xià jí bù hàn, dōng jí bù hán hàn ér jí gān.
飲食之節:食有「三芻」,飲有「三時」。何謂也?一曰惡芻,二曰中芻,三曰善芻(五七)。善謂飢時與惡芻,飽時與善芻,引之令食,食常飽,則無不肥。剉草麤,雖足豆穀,亦不肥充;細剉無節,簁去土(五八)而食之者,令馬肥,不●「一0六」苦江反,自然好矣。何謂「三時」?一曰朝飲,少之;二曰晝飲,則胸饜水(五九);三曰暮,極飲之(六十)。一曰:夏汗、冬寒,皆當節飲。諺曰:「旦起騎穀,日中騎水。」斯言旦飲須節水也。每飲食,令行驟則消水,小驟數百步亦佳。十日一放,令其陸梁「一0七」舒展,令馬硬實也。夏即不汗,冬即不寒;汗而極乾。
sì fù mǎ lìng bù dòu fǎ liù yī: duō yǒu fù mǎ zhě, bié zuò yī fāng, duō zhì cáo jiù cuò chú jí gǔ dòu, gè zì bié ān. wéi zhe liù èr tóu, làng fàng bù xì. fēi zhí yǐn shí suì xìng, shū shì zì zài, zhì yú fèn nì, zì rán yī chù, bù xū sǎo chú. gān dì mián wò, bù shī bù wū. bǎi pǐ qún xíng, yì bù dòu yě.
飼父馬令不鬥法(六一):多有父馬者,別作一坊,多置槽廄;剉芻及穀豆,各自別安。唯著(六二)頭,浪放不繫。非直飲食遂性,舒適自在,至於糞溺,自然一處,不須掃除。乾地眠臥,不濕不污。百匹群行,亦不鬥也。
sì zhēng mǎ yī bā lìng yìng shí fǎ: xì cuò chú, xiān zhì yáng qù yè, zhuān qǔ jīng liù sān, hé gǔ dòu mò zhī. zhì cáo yú jiǒng dì yī jiǔ, suī fù xuě hán, wù lìng ān chǎng xià. yī rì yī zǒu, lìng qí ròu rè, mǎ zé yìng shí, ér nài hán kǔ yě.
飼征馬「一0八」令硬實法:細剉芻,杴擲揚去葉,專取莖(六三),和穀豆秣之。置槽於迥地「一0九」,雖復雪寒,勿令安廠下。一日一走,令其肉熱,馬則硬實,而耐寒苦也。
: lǘ fù mǎ shēng yī yī, zé zhǔn cháng liù sì. yǐ mǎ fù lǘ, suǒ shēng luó zhě, xíng róng zhuàng dà, mí fù shèng mǎ. rán bì xuǎn qī bā suì cǎo lǘ, gǔ mù zhèng dà zhě yī yī yī: mǔ zhǎng zé shòu jū, fù dà zé zi zhuàng. cǎo luó bù chǎn, chǎn wú bù sǐ. yǎng cǎo luó, cháng xū fáng wù lìng zá qún yě.
:驢覆馬生「一一0」,則准常(六四)。以馬覆驢,所生騾者,形容壯大,彌復勝馬。然必選七八歲草驢,骨目正大者「一一一」:母長則受駒,父大則子壯。草騾不產,產無不死。養草騾,常須防勿令雜群也。
lǘ, dà dū lèi mǎ, bù fù bié qǐ tiáo duān.
驢,大都類馬,不復別起條端。
fán yǐ zhū cáo sì mǎ, yǐ shí huī ní mǎ cáo, mǎ hàn xì zhe mén: cǐ sān shì, jiē lìng mǎ luò jū. shù yuē: cháng xì mí hóu yú mǎ fāng, lìng mǎ bù wèi pì è xiāo bǎi bìng yě. liù wǔ
凡以豬槽飼馬,以石灰泥馬槽,馬汗繫著門:此三事,皆令馬落駒。《術》曰:「常繫獼猴於馬坊,令馬不畏、辟惡、消百病也。(六五)」
zhì niú mǎ bìng yì qì fāng liù liù: qǔ tǎ shǐ, zhǔ yǐ guàn zhī. tǎ ròu jí gān mí liù qī liáng, bù néng dé ròu gān, nǎi liù bā yòng shǐ ěr.
治牛馬病疫氣方(六六):取獺屎,煮以灌之。獺肉及肝彌(六七)良,不能得肉、肝,乃(六八)用屎耳。
zhì mǎ huàn hóu bì liù jiǔ yī yī èr yù sǐ fāng: chán dāo zi lù fēng rèn yī cùn qī shí, cì yān hóu, lìng kuì pò jí yù. bù zhì, bì sǐ yě.
治馬患喉痹(六九)「一一二」欲死方:纏刀子露鋒刃一寸(七十),刺咽喉,令潰破即愈。不治,必死也。
zhì mǎ hēi hàn yī yī sān fāng: qǔ zào mǎ shǐ zhì wǎ shàng, yǐ rén tóu luàn fà fù zhī, huǒ shāo mǎ shǐ jí fà, lìng yān chū, zhe mǎ bí shàng xūn zhī, shǐ yān rù mǎ bí zhōng, xū yú qī yī jí chà yě.
治馬黑汗「一一三」方:取燥馬屎置瓦上,以人頭亂髮覆之,火燒馬屎及髮,令煙出,著馬鼻上熏之,使煙入馬鼻中,須臾(七一)即差也。
yòu fāng: qǔ zhū jí yǐn zhī yī yī sì xióng huáng luàn fà, fán sān wù, zhe mǎ bí xià shāo zhī, shǐ yān rù mǎ bí zhōng, xū yú jí chà.
又方:取豬脊引脂「一一四」、雄黃、亂髮,凡三物,著馬鼻下燒之,使煙入馬鼻中,須臾即差。
mǎ zhōng rè fāng: zhǔ dà dòu jí rè fàn dàn mǎ, sān dù yù yě.
馬中熱方:煮大豆及熱飯噉馬,三度愈也。
zhì mǎ hàn líng yī yī wǔ fāng: qǔ měi shì yī shēng, hǎo jiǔ yī shēng xià zhe rì zhōng, dōng zé wēn rè jìn shì shǐ yè, yǐ shǒu nuò zhī, jiǎo qù zǐ, yǐ zhī guàn kǒu. hàn chū, zé yù yǐ.
治馬汗凌「一一五」方:取美豉一升,好酒一升——夏著日中,冬則溫熱——浸豉使液,以手搦之,絞去滓,以汁灌口。汗出,則愈矣。
zhì mǎ jiè fāng: yòng xióng huáng tóu fà èr wù, yǐ là yuè zhū zhī jiān zhī, lìng fà xiāo yǐ zhuān qī èr kāi jiè lìng chì, jí rè tú zhī, jí yù yě.
治馬疥方:用雄黃、頭髮二物,以臘月豬脂煎之,令髮消;以塼(七二)揩疥令赤,及熱塗之,即愈也。
yòu fāng: tāng xǐ jiè, shì lìng gān. zhǔ miàn hú, rè tú zhī, jí yù yě.
又方:湯洗疥,拭令乾。煮麵糊,熱塗之,即愈也。
yòu fāng: shāo bǎi zhī tú zhī, liáng.
又方:燒柏脂塗之,良。
yòu fāng: yán jiè zǐ tú zhī, chà. liù chù jiè, xī yù. rán bǎi lì jiè zǐ, bìng shì zào yào, qí biàn tǐ huàn jiè zhě, yí lì luò bān bó yī yī liù, yǐ jiàn tú zhī, dài chà, gèng tú yú chù. yī rì zhī zhōng, dùn tú biàn tǐ, zé wú bù sǐ.
又方:研芥子塗之,差。六畜疥,悉愈。然柏瀝、芥子,並是躁藥,其遍體患疥者,宜歷落斑駮「一一六」,以漸塗之,待差,更塗餘處。一日之中,頓塗遍體,則無不死。
zhì mǎ zhōng shuǐ fāng: qǔ yán zhe liǎng bí zhōng, gè rú jī zi huáng xǔ dà, zhuō bí, lìng mǎ yǎn zhōng lèi chū, nǎi zhǐ, liáng yǐ qī sān.
治馬中水方:取鹽著兩鼻中,各如雞子黃許大,捉鼻,令馬眼中淚出,乃止,良矣(七三)。
zhì mǎ zhōng gǔ fāng: shǒu zhuō jiǎ yī yī qī shàng zhǎng, xiàng shàng tí zhī, lìng pí lí ròu, rú cǐ shù guò. yǐ pī dāo zi yī yī bā cì kōng zhōng pí, lìng tū guò yī yī jiǔ. yǐ shǒu dāng cì kōng, zé yǒu rú fēng chuī rén shǒu, zé shì gǔ qì ěr. lìng rén nì shàng, yòu yǐ yán tú, shǐ rén lì chéng shù shí bù, jí yù ěr.
治馬中穀方:手捉甲「一一七」上長●,向上提之,令皮離肉,如此數過。以鈹刀子「一一八」刺空中皮,令突過「一一九」。以手當刺空,則有如風吹人手,則是穀氣耳。令人溺上,又以鹽塗,使人立乘數十步,即愈耳。
yòu fāng: qǔ táng yī èr rú jī zi dà, dǎ suì, hé cǎo sì mǎ, shèn jiā yě.
又方:取餳「一二0」如雞子大,打碎,和草飼馬,甚佳也。
yòu fāng: qǔ mài niè mò qī sì sān shēng, hé gǔ sì mǎ, yì liáng.
又方:取麥糱末(七四)三升,和穀飼馬,亦良。
zhì mǎ jiǎo shēng fù gǔ yī èr yī bù zhì zhě, rù xī jié, lìng mǎ zhǎng bǒ fāng: qǔ jiè zǐ, shú dǎo, rú jī zi huáng xǔ, qǔ bā dòu yī èr èr sān méi, qù pí liú qí, qī wǔ sān méi yì shú dǎo qī liù, yǐ shuǐ hé, lìng xiāng zhe. hé shí yòng dāo qī qī zǐ, bù ěr pò rén shǒu. dāng fù gǔ shàng, bá qù máo. gǔ wài, róng mì là zhōu zā yōng zhī, bù ěr, kǒng yào zào chuāng dà. zhe là bà, yǐ yào fù gǔ shàng, qǔ shēng bù qī bā gē liǎng tóu, gè qī jiǔ zuò sān dào jí yī èr sān guǒ zhī. gǔ xiǎo zhě yī xiǔ biàn jǐn, dà zhě bù guò zài sù. rán yào xū shù kàn, kǒng gǔ jǐn biàn shāng hǎo chù. kàn fù gǔ jǐn, qǔ lěng shuǐ jìng xǐ chuāng shàng, guā qǔ chē zhóu tóu zhī zuò bǐng zi, zhe chuāng shàng, hái yǐ jìng bù jí guǒ zhī. sān sì rì, jiě qù, jí shēng máo ér wú bān. cǐ fǎ shén liáng, dà shèng zhì bā shí zhě. rán chuāng wèi chà, bù dé zhé chéng, ruò chuāng zhōng chū xuè, biàn chéng dà bìng yě.
治馬腳生附骨「一二一」——不治者,入膝節,令馬長跛——方:取芥子,熟擣,如雞子黃許,取巴豆「一二二」三枚,去皮留臍,(七五)三枚亦熟擣(七六),以水和,令相著。和時用刀(七七)子,不爾破人手。當附骨上,拔去毛。骨外,融蜜蠟周匝擁之,不爾,恐藥躁瘡大。著蠟罷,以藥傅骨上,取生布(七八)割兩頭,各(七九)作三道急「一二三」裹之。骨小者一宿便盡,大者不過再宿。然要須數看,恐骨盡便傷好處。看附骨盡,取冷水淨洗瘡上,刮取車軸頭脂作餅子,著瘡上,還以淨布急裹之。三四日,解去,即生毛而無瘢。此法甚良,大勝炙(八十)者。然瘡未差,不得輒乘,若瘡中出血,便成大病也。
zhì mǎ bèi cì jiǎo fāng: yòng kuàng mài hé xiǎo ér bǔ yī èr sì tú, jí yù.
治馬被刺腳方:用穬麥和小兒哺「一二四」塗,即愈。
mǎ zhì chuāng: wèi chà, bù yòng lìng hàn. chuāng bái jiā shí, shèn fēng. dé chà hòu, cóng yì qí ěr.
馬炙瘡:未差,不用令汗。瘡白痂時,慎風。得差後,從意騎耳。
zhì mǎ sào tí yī èr wǔ fāng: yǐ dāo cì mǎ wǎn cóng máo zhōng, shǐ xuè chū, yù.
治馬瘙蹄「一二五」方:以刀刺馬踠叢毛中,使血出,愈。
yòu fāng: róng yáng zhī tú chuāng shàng, yǐ bù guǒ zhī.
又方:融羊脂塗瘡上,以布裹之。
yòu fāng: qǔ xián bā yī tǔ liǎng shí xǔ, yǐ shuǐ lín qǔ yī shí wǔ dǒu, fǔ zhōng jiān qǔ sān èr dòu. jiǎn qù máo, yǐ gān qīng yī èr liù jìng xǐ. gān, yǐ xián zhī xǐ zhī. sān dù jí yù.
又方:取鹹(八一)土兩石許,以水淋取一石五斗,釜中煎取三二斗。剪去毛,以泔清「一二六」淨洗。乾,以鹹汁洗之。三度即愈。
yòu fāng: yǐ tāng jìng xǐ, zào shì zhī. jué má zi tú zhī, yǐ bù bó guǒ. sān dù yù. ruò bù duàn, yòng gǔ tú. wǔ liù dù jí yù.
又方:以湯淨洗,燥拭之。嚼麻子塗之,以布帛裹。三度愈。若不斷,用穀塗。五六度即愈。
yòu fāng: jiǎn qù máo, yǐ yán tāng bā èr jìng xǐ qù jiā, zào shì. yú pò wǎ yī èr qī zhōng zhǔ rén niào lìng fèi, rè tú zhī, jí yù.
又方:剪去毛,以鹽湯(八二)淨洗去痂,燥拭。於破瓦「一二七」中煮人尿令沸,熱塗之,即愈。
yòu fāng: yǐ jù zi gē suǒ huàn tí tóu qián zhèng dāng zhōng, xié gē zhī, lìng shàng xiá xià kuò, rú jù chǐ xíng qù zhī, rú jiǎn jiàn kuò yī èr bā. xiàng shēn yī cùn xǔ, dāo zi zhāi lìng xuè chū, sè bì hēi, chū wǔ shēng xǔ, jiě fàng, jí chà.
又方:以鋸子割所患蹄頭前正當中,斜割之,令上狹下闊,如鋸齒形;去之,如剪箭括「一二八」。向深一寸許,刀子摘令血出,色必黑,出五升許,解放,即差。
yòu fāng: xiān yǐ suān gān qīng xǐ jìng, rán hòu làn zhǔ zhū tí qǔ zhī, jí rè xǐ zhī, chà.
又方:先以酸泔清洗淨,然後爛煮豬蹄取汁,及熱洗之,差。
yòu fāng: qǔ chuī dǐ fǔ tāng jìng xǐ, yǐ bù shì lìng shuǐ jǐn. qǔ shǔ mǐ yī shēng zuò chóu zhōu, yǐ gù bù guǎng sān sì cùn, zhǎng qī bā cùn, yǐ zhōu hú bù shàng, hòu guǒ tí shàng chuāng chù, yǐ sàn má chán zhī. sān rì, qù zhī, jí dāng chà yě.
又方:取炊底釜湯淨洗,以布拭令水盡。取黍米一升作稠粥,以故布廣三四寸,長七八寸,以粥糊布上,厚裹蹄上瘡處,以散麻纏之。三日,去之,即當差也。
yòu fāng: gēng dì zhōng shí qǔ hé bá dōng dào xī dào zhě ruò dōng xī héng dì, qǔ nán dào běi dào zhě, yī lǒng qǔ qī kē, sān lǒng fán qǔ èr shí yī kē, jìng xǐ, fǔ zhōng zhǔ qǔ zhī, sè hēi nǎi zhǐ. jiǎn què máo, gān jìng xǐ qù jiā, yǐ hé bá zhī rè tú zhī, yī shàng jí yù.
又方:耕地中拾取禾茇東倒西倒者——若東西橫地,取南倒北倒者,一壟取七科,三壟凡取二十一科,淨洗,釜中煮取汁,色黑乃止。剪卻毛,泔淨洗去痂,以禾茇汁熱塗之,一上即愈。
yòu fāng: niào zì bā sān yáng fèn lìng yè, qǔ wū sì jiǎo cǎo, jiù shàng shāo, lìng huī rù bō zhōng, yán lìng shú yī èr jiǔ. yòng gān xǐ tí, yǐ fèn tú zhī. zài sān, yù.
又方:尿漬(八三)羊糞令液,取屋四角草,就上燒,令灰入缽中,研令熟「一二九」。用泔洗蹄,以糞塗之。再三,愈。
yòu fāng: zhǔ suān zǎo gēn, qǔ zhī jìng xǐ, qì. shuǐ hé jiǔ zāo, máo dài yī sān shèng, zì tí méi chuāng chù. shù dù jí yù yě.
又方:煮酸棗根,取汁淨洗,訖。水和酒糟,毛袋「一三0」盛,漬蹄沒瘡處。數度即愈也。
yòu fāng: jìng xǐ le, dǎo xìng rén yī sān yī hé zhū zhī tú. sì wǔ shàng, jí dāng yù.
又方:淨洗了,擣杏人「一三一」和豬脂塗。四五上,即當愈。
zhì mǎ dà xiǎo biàn bù tōng, mián qǐ yù sǐ, xū jí zhì zhī, bù zhì, yī rì jí sǐ: yǐ zhī tú rén shǒu, tàn gǔ dào zhōng, qù jié shǐ. yǐ yán nèi nì dào zhōng, xū yú dé nì, biàn dāng chà yě.
治馬大小便不通,眠起欲死,須急治之,不治,一日即死:以脂塗人手,探穀道中,去結屎。以鹽內溺道中,須臾得溺,便當差也。
zhì mǎ zú fù zhàng, mián wò yù sǐ fāng: yòng lěng shuǐ wǔ shēng, yán èr shēng bā sì, yán yán lìng xiāo, yǐ guàn kǒu zhōng, bì yù.
治馬卒腹脹,眠臥欲死方:用冷水五升,鹽二升(八四),研鹽令消,以灌口中,必愈。
zhì lǘ lòu tí yī sān èr fāng: záo hòu zhuān bā wǔ shí, lìng róng lǘ tí, shēn èr cùn xǔ. rè shāo zhuān, lìng rè chì. xuē lǘ tí, lìng chū lòu kǒng, yǐ tí dùn zhe zhuān kǒng zhōng, qīng yán jiǔ cù, lìng fèi jìn zhī. láo zhuō wù lìng jiǎo dòng. dài zhuān lěng, rán hòu fàng zhī, jí yù. rù shuǐ yuǎn xíng, xī bù fā.
治驢漏蹄「一三二」方:鑿厚塼(八五)石,令容驢蹄,深二寸許。熱燒塼,令熱赤。削驢蹄,令出漏孔,以蹄頓著塼孔中,傾鹽、酒、醋,令沸浸之。牢捉勿令腳動。待塼冷,然後放之,即愈。入水、遠行,悉不發。
niú, qí hú yī sān sān yǒu shòu. qí hú: qiān liǎng yè yì fēn wèi sān yě. yǎn qù jiǎo jìn, xíng jué yī sān sì. yǎn yù de dà. yǎn zhōng yǒu bái mài guàn tóng zǐ, zuì kuài. èr guǐ yī sān wǔ bā liù qí zhě kuài bā qī. èr guǐ, cóng bí zhì bì wèi qián guǐ, cóng jiǎ zhì qià bā bā wèi hòu guǐ. jǐng gǔ zhǎng qiě dà, kuài yī sān liù.
牛,歧胡「一三三」有壽。歧胡:牽兩腋;亦分為三也。眼去角近,行駃「一三四」。眼欲得大。眼中有白脈貫瞳子,最快。「二軌「一三五」(八六)」齊者快(八七)。「二軌」,從鼻至髀為「前軌」,從甲至髂(八八)為「後軌」。頸骨長且大,快「一三六」。
bì táng yī sān qī yù de kuò. bì táng, jiǎo gǔ bā jiǔ jiān yě. yǐ yī sān bā yù de rú bàn mǎ jù ér zhèng yě. jīng yù de xiǎo. yīng tíng yù de guǎng. yīng tíng, xiōng yě jiǔ shí. tiān guān yù de chéng yī sān jiǔ. tiān guān, jí jiē gǔ yě. jùn gǔ yù de chuí yī sì. jùn gǔ, jǐ gǔ zhōng yāng jiǔ yī, yù de xià yě.
「壁堂「一三七」」欲得闊。「壁堂」,腳、股(八九)間也。倚「一三八」欲得如絆馬聚而正也。莖欲得小。「膺庭」欲得廣。「膺庭」,胸也(九十)。「天關」欲得成「一三九」。「天關」,脊接骨也。「俊骨」欲得垂「一四0」。「俊骨」,脊骨中央(九一),欲得下也。
dòng hú wú shòu. dòng hú: cóng jǐng zhì yì yě. xuán máo zài zhū yuān yī sì yī, wú shòu. zhū yuān, dāng yǎn xià yě. shàng chí yǒu luàn máo qǐ, fáng zhǔ. shàng chí, liǎng jiǎo zhōng, yī yuē dài má yě. yǐ jiǎo bù zhèng yī sì èr, yǒu láo bìng. jiǎo lěng, yǒu bìng. máo quán, yǒu bìng. máo yù de duǎn mì, ruò zhǎng shū, bù nài hán qì. ěr duō zhǎng máo, bù nài hán rè. dān lǚ yī sì sān, wú lì. yǒu shēng jiē jí jué zhě, yǒu dà láo bìng.
洞胡無壽。洞胡:從頸至臆也。旋毛在「珠淵」「一四一」,無壽。「珠淵」,當眼下也。「上池」有亂毛起,妨主。「上池」,兩角中,一曰「戴麻」也。倚腳不正「一四二」,有勞病。角冷,有病。毛拳,有病。毛欲得短密,若長、疏,不耐寒氣。耳多長毛,不耐寒熱。單膂「一四三」,無力。有生癤即決者,有大勞病。
niào shè qián jiǎo zhě kuài, zhí xià zhě bù kuài. luàn jié zhě dǐ rén. hòu jiǎo qū jí zhí, bìng shì hǎo xiāng yī sì sì, zhí yóu shèng. jìn bù shèn zhí, tuì bù shèn qū, wèi xià. xíng yù de shì yáng xíng.
尿射前腳者快,直下者不快。亂睫者觝人。後腳曲及直,並是好相「一四四」,直尤勝。進不甚直,退不甚曲,為下。行欲得似羊行。
tóu bù yòng duō ròu. tún yù fāng. wěi bù yòng zhì dì zhì dì, liè lì. wěi shàng máo shǎo gǔ duō zhě, yǒu lì. xī shàng juàn jiǔ èr ròu yù dé yìng. jiǎo yù de xì, héng shù wú zài dà yī sì wǔ. shēn yù de cù, xíng yù de rú juǎn. juǎn zhě, qí xíng yuán jiǔ sān yě. chā jǐng yī sì liù yù de gāo. yī yuē, tǐ yù de jǐn jiǔ sì.
頭不用多肉。臀欲方。尾不用至地;至地,劣力。尾上毛少骨多者,有力。膝上縳(九二)肉慾得硬。角欲得細,橫、豎無在大「一四五」。身欲得促,形欲得如卷。卷者,其形圓(九三)也。「插頸」「一四六」欲得高。一曰,體欲得緊(九四)。
dà shū lē yī sì qī, nán sì. lóng jǐng tū jiǔ wǔ mù, hǎo tiào. yòu yún: bù néng xíng yě. bí rú jìng bí yī sì bā, nán qiān. kǒu fāng yì sì yī sì jiǔ.
大疏肋「一四七」,難飼。龍頸突(九五)目,好跳。又云:不能行也。鼻如鏡鼻「一四八」,難牽。口方易飼「一四九」。
lán zhū yù de dà. lán jiǔ liù zhū, wěi zhū. háo jīn yù de chéng jiù. háo jīn, jiǎo hòu héng jīn. fēng yuè yù de dà. fēng yuè, xī zhū gǔ yě. tí yù de shù. shù rú yáng jiǎo. chuí xīng yù de yǒu nù ròu jiǔ qī. chuí xīng, tí shàng yǒu ròu fù tí, wèi zhī nù ròu. lì zhù yī wǔ yù de dà ér chéng. lì zhù, dāng chē jiǔ bā. lē yù de mì, lèi gǔ yù de dà ér zhāng yī wǔ yī. zhāng ér guǎng yě. bì gǔ yī wǔ èr yù de chū jùn gǔ shàng. chū bèi jǐ gǔ shàng yě.
「蘭株」欲得大。「蘭(九六)株」,尾株。「豪筋」欲得成就。「豪筋」,腳後橫筋。「豐岳」欲得大。「豐岳」,膝株骨也。蹄欲得豎。豎如羊腳。「垂星」欲得有「怒肉(九七)」。「垂星」,蹄上;有肉覆蹄,謂之「怒肉」。「力柱「一五0」」欲得大而成。「力柱」,當車(九八)。肋欲得密,肋骨欲得大而張「一五一」。張而廣也。髀骨「一五二」欲得出俊骨上。出背脊骨上也。
yì qiān zé yì shǐ, nán qiān zé nán shǐ jiǔ jiǔ.
易牽則易使,難牽則難使(九九)。
quán gēn bù yòng duō ròu jí duō máo. quán gēn, jīng suǒ chū yě. xuán tí yù de héng. rú bā zì yě. yīn hóng shǔ jǐng, xíng qiān lǐ. yīn hóng zhě, yǒu shuāng jīn zì wěi yī bǎi gǔ shǔ jǐng, níng gōng suǒ fàn yě. yáng yán yù de guǎng. yáng yán zhě, jiā wěi zhū qián liǎng shàng yě yī bǎi yī. dāng yáng yán zhōng jiān jǐ gǔ yù de wā yī bǎi èr. wā zé shuāng lǚ, bù wā zé wèi dān lǚ.
「泉根」不用多肉及多毛。「泉根」,莖所出也。懸蹄欲得橫。如「八」字也。「陰虹」屬頸,行千里。「陰虹」者,有雙筋自尾(一百)骨屬頸,甯公所飯也。「陽鹽」欲得廣。「陽鹽」者,夾尾株前兩上也(一百一)。當「陽鹽」中間脊骨欲得窊(一百二)。窊則雙膂,不窊則為單膂。
cháng yǒu shì míng zhě yǒu huáng yī wǔ sān.
常有似鳴者有黃「一五三」。
zhì niú yì qì fāng yī bǎi sān: qǔ rén cān yī liǎng, xì qiè, shuǐ zhǔ, qǔ zhī wǔ liù shēng, guàn kǒu zhōng, yàn.
治牛疫氣方(一百三):取人參一兩,細切,水煮,取汁五六升,灌口中,驗。
yòu fāng: là yuè tù tóu shāo zuò huī, hé shuǐ wǔ liù shēng guàn zhī, yì liáng.
又方:臘月兔頭燒作灰,和水五六升灌之,亦良。
yòu fāng: zhū shā sān zhǐ cuō, yóu zhī èr hé, qīng jiǔ liù hé, nuǎn, guàn, jí chà.
又方:硃砂三指撮,油脂二合,清酒六合,暖,灌,即差。
zhì niú fù zhàng yù sǐ fāng: qǔ fù rén yīn máo, cǎo guǒ yǔ shí zhī, jí yù. cǐ zhì qì zhàng yě.
治牛腹脹欲死方:取婦人陰毛,草裹與食之,即愈。此治氣脹也。
yòu fāng: yán má zi qǔ zhī, wēn yī bǎi sì lìng wēi rè, bāi kǒu guàn zhī wǔ liù shēng xǔ, yù. cǐ zhì shí yī bǎi wǔ shēng dòu fù zhàng yù chuí sǐ zhě, dà liáng.
又方:研麻子取汁,溫(一百四)令微熱,擘口灌之五六升許,愈。此治食(一百五)生豆腹脹欲垂死者,大良。
zhì niú jiè fāng: zhǔ wū dòu yī bǎi liù zhī, rè xǐ wǔ dù, jí chà ěr.
治牛疥方:煮烏豆(一百六)汁,熱洗五度,即差耳。
zhì niú dǔ fǎn yī wǔ sì jí sòu fāng: qǔ yú bái pí, shuǐ zhǔ jí shú yī bǎi qī, lìng shén huá, yǐ èr shēng yī bǎi bā guàn zhī, jí chà yě.
治牛肚反「一五四」及嗽方:取榆白皮,水煮極熟(一百七),令甚滑,以二升(一百八)灌之,即差也。
zhì niú zhōng rè fāng: qǔ tù cháng dù, wù qù shǐ yī bǎi jiǔ, yǐ cǎo guǒ yī yī shí, tūn zhī, bù guò zài sān, jí yù.
治牛中熱方:取兔腸肚,勿去屎(一百九),以草裹(一一十),吞之,不過再三,即愈。
zhì niú shī yī yī yī fāng: yǐ hú má yóu tú zhī, jí yù. zhū zhī yì dé. fán liù chù shī, zhī tú xī yù.
治牛蝨(一一一)方:以胡麻油塗之,即愈。豬脂亦得。凡六畜蝨,脂塗悉愈。
zhì niú bìng: yòng niú dǎn yī gè, guàn niú kǒu zhōng, chà.
治牛病:用牛膽一箇,灌牛口中,差。
jiā zhèng fǎ yuē: sì yuè fá niú jiāo. sì yuè qīng cǎo yī yī èr, yǔ jiāo dòu yī wǔ wǔ bù shū, qí sú bù shōu, suǒ shī dà yě.
《家政法》曰:「四月伐牛茭。」四月青草(一一二),與茭豆「一五五」不殊,齊俗不收,所失大也。
shù yuē: mái niú tí zhe zhái sì jiǎo, lìng rén dà fù.
《術》曰:「埋牛蹄著宅四角,令人大富。」
yī cǐ tiáo fù zhù, jīn chāo míng chāo zhǐ juàn shǒu zǒng mù zhōng yǒu, cǐ chù wú tā běn èr chù dōu yǒu, zī bǔ rù.
(一)此條附註,金抄、明抄只卷首總目中有,此處無;他本二處都有,茲補入。
èr jīn chāo míng chāo zuò qióng, hú xiāng běn zuò mó.
(二)金抄、明抄作「窮」,湖湘本作「磨」。
sān mǎ yuán, míng chāo hú xiāng běn jīn dǎi běn wù zuò mǎ jì, jù jīn chāo gǎi zhèng.
(三)「馬援」,明抄、湖湘本、《津逮》本誤作「馬稷」,據金抄改正。
sì bo shì yǔ jiàn shǐ jì píng zhǔn shū hàn shū bo shì chuán gēn jù píng zhǔn shū, tóng yàng yǒu.
(四)卜式語見《史記‧平準書》(《漢書‧卜式傳》根據《平準書》,同樣有)。
wǔ táo zhū gōng yǔ jiàn kǒng cóng zi juǎn wǔ chén shì yì piān, cān kàn yào shù xù zhù shì yī qī.
(五)陶朱公語見《孔叢子》卷五《陳士義》篇,參看《要術‧序》注釋「一七」。
liù běn duàn nèi sān zì zì, zhāng xiào míng chāo hú xiāng běn jūn zuò zì, wù mǔ chù zì yīng zuò zì, jù jīn chāo jīn dǎi běn gǎi zhèng.
(六)本段內三「牸」字,張校、明抄、湖湘本均作「牸」,誤;母畜字應作「牸」,據金抄、《津逮》本改正。
qī rán chù zì zé, gè běn tóng, wéi jiàn xī běn cóng liú shòu céng jiào kān rán yí yán zhī é, gǎi rán wèi yán. àn rán yǒu shì yì, rú nuò cí de rán, jiù shì shì. zhè lǐ hé juǎn sān wú jīng piān rán cǐ kě yǐ dù xiōng nián, rán jūn zuò shì zé de shì zì yòng, yì sī míng bái, fēi é zì, zī réng qí jiù.
(七)「然畜牸則」,各本同,惟漸西本從劉壽曾校勘「然疑言之訛」,改「然」為「言」。按「然」有「是」義,如諾詞的「然」,就是「是」。這裏和卷三《蕪菁》篇「然此可以度凶年」,「然」均作「是則」的「是」字用,意思明白,非訛字,茲仍其舊。
bā běn duàn yǐn hào nèi jūn zhèng xuán yuán yǒu zhù wén. jīn běn yuè lìng zhèng zhù wú yǐ zì, yì yì qiàn wán zhěng.
(八)本段引號內均鄭玄原有注文。今本《月令》鄭注無「以」字,意義欠完整。
jiǔ yuè lìng zhèng xuán zhù zuò: yùn rèn zhī yù zhǐ yě, zài zhèng wén yóu pìn bié qún xià miàn. yào shù rèn tōng rèn, yù shì yù de běn zì.
(九)《月令》鄭玄注作:「孕妊之欲止也」,在正文「遊牝別群」下面。《要術》「任」通「妊」,「欲」是「慾」的本字。
shí mǔ qì, gè běn jūn zuò pìn qì. àn cǐ zhǐ huái rèn mǔ mǎ kǒng bèi mǔ mǎ suǒ shāng hài, pìn xiǎn xì mǔ zì zhī wù, zī jù yuè lìng zhèng zhù gǎi zhèng.
(十)「牡氣」,各本均作「牝氣」。按此指懷妊母馬恐被牡馬所傷害,「牝」顯係「牡」字之誤,茲據《月令》鄭注改正。
shí yī jié, míng chāo wù zuò gào, tā běn bù wù.
(十一)「詰」,明抄誤作「誥」,他本不誤。
shí èr jì shōu, gè běn jūn zuò jì fàng, yuè lìng zhèng zhù zuò xì shōu. àn cǐ shí zhèng dāng shōu mǎ rù jiù, fàng xiǎn xì shōu zì zhī wù, zī jù yuè lìng gǎi zhèng. jì gǔ tōng xì.
(十二)「繼收」,各本均作「繼放」,《月令》鄭注作「繫收」。按此時正當收馬入廄,「放」顯係「收」字之誤,茲據《月令》改正。「繼」古通「繫」。
shí sān cǐ tiáo jí xià miàn sān léi wǔ nú tiáo, yǔ chū xué jì juǎn èr jiǔ jí tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ liù yǐn bó lè xiāng mǎ jīng wén jī běn xiàng tóng tài píng yù lǎn yǐn bó lè xiāng mǎ jīng bìng yǒu xià miàn duò dì wú máo tiáo. yào shù xià wén xiāng mǎ yǎn ěr bí kǒu děng wén, yì cuò jiàn yú èr shū suǒ yǐn bó lè xiāng mǎ jīng yù lǎn suǒ yǐn, yòu jiào chū xué jì wèi duō. kě néng yào shù chū zì xiāng mǎ jīng, dàn yào shù bù biāo míng chū chù, dāng fēi lüè měi cái liào lái yuán, yào shù dōu biāo míng chū chù, yòu wèi kě yí. jù cǐ tuī cè, gèng kě néng shì xiāng mǎ jīng zhí shí zì yào shù ér jiǎ tuō wèi bó lè de.
(十三)此條及下面「三羸五駑」條,與《初學記》卷二九及《太平御覽》卷八九六引《伯樂相馬經》文基本相同;《太平御覽》引《伯樂相馬經》並有下面「墮地無毛」條。《要術》下文相馬眼、耳、鼻、口等文,亦錯見於二書所引《伯樂相馬經》;《御覽》所引,又較《初學記》為多。可能《要術》出自《相馬經》,但《要術》不標明出處,當非掠美(材料來源,《要術》都標明出處),又為可疑。據此推測,更可能是《相馬經》摭拾自《要術》而假託為「伯樂」的。
shí sì bì, zhāng xiào míng chāo zuò, huáng xiào lù lù zuò, hú xiāng běn jīn dǎi běn xué jīn běn zuò guā, jūn wù jīn chāo jiàn xī běn zuò bì, chū xué jì jí shì lèi fù yǐn xiāng mǎ jīng tóng, zī gǎi zhèng.
(十四)「髀」,張校、明抄作「●」,黃校陸錄作「●」,湖湘本、《津逮》本、《學津》本作「騧」,均誤;金抄、漸西本作「髀」,《初學記》及《事類賦》引《相馬經》同,茲改正。
shí wǔ cǐ chù tuō wén, jīn chāo míng chāo kōng yī gé, huáng xiào hú xiāng běn kōng èr gé.
(十五)此處脫文,金抄、明抄空一格,黃校、湖湘本空二格。
shí liù suǒ yǒu fèi zì, jīn chāo míng chāo jūn é zuò zǐ. àn shì, yīn fèi, zhǐ mù piàn. táng xuán yīng yī qiè jīng yīn yì juǎn shí bō rě dēng lùn: jīn jiāng nán wèi zhuó xuē mù piàn wèi fèi. xiàn zài jiāng zhè kǒu yǔ zhōng hái chēng bào huā wèi mù shì, jiù shì zhè gè zì. ér guǒ shù de shì zì, yuán zuò, jīn xiě zuò shì. yóu yú shì de hùn xiáo, yīn yì hùn zǐ wèi fèi, huò yì é xiě zuò, zī gǎi zhèng.
(十六)所有「肺」字,金抄、明抄均訛作「胏」。按「柿」,音肺,指木片。唐玄應《一切經音義》卷十《般若燈論》:「今江南謂斫削木片為肺。」現在江、浙口語中還稱鉋花為「木柿」,就是這個字。而果樹的柿字,原作「」,今寫作「柿」。由於「市」、「」的混淆,因亦混「胏」為「肺」,或「●」亦訛寫作「●」,茲改正。
shí qī míng chāo hú xiāng běn jūn zuò wèi, jīn chāo yuán zuò wèi jiàn, hòu jiào gǎi zuò, zì shū wú cǐ zì, dàn jiù kè zhī shū, duō yǐ wèi jiàn, yào shù tā chù shàng duō, zī yī lǜ gǎi cóng jīn zì.
(十七)明抄、湖湘本均作為「」,金抄原作為「健」,後校改作「」,字書無此字,但舊刻之書,多以「」為「健」,《要術》他處尚多,茲一律改從今字。
shí bā cǐ tiáo jí xià tiáo, sī mù ān jì jí yǐ xià jiǎn chēng ān jì jí jí yuán hēng liáo mǎ jí yǐ xià jiǎn chēng liáo mǎ jí bìng yǐn wèi wáng liáng xiān shī tiān dì wǔ zàng lùn wén, chú gè bié bù qǐ zuò yòng zì yǎn wài, wén zì quán tóng, yí xì hòu rén zhāi qǔ yào shù wén ér jiǎ tuō wèi wáng liáng xiān shī de. yòu cǐ duàn zhuān jiù nèi zàng hé wài xíng de xiāng hù lián xì xiāng hù zhì yuē lì lùn, shèn yù de xiǎo, wú xià wén, hé xiāng gān xīn pí fèi sì zàng jì bù lián lèi xiāng chēng, wǔ zàng shí quē qí yī, yòu chā jìn liù fǔ de cháng, kě néng yǒu cuàn luàn tuō wù. wáng liáng xiān shī zhào yàng méi yǒu gǎi zhèng, qí wèi tuō wěi, gèng wèi míng xiǎn.
(十八)此條及下條,《司牧安驥集》(以下簡稱《安驥集》)及《元亨療馬集》(以下簡稱《療馬集》)並引為《王良先師天地五臟論》文,除個別不起作用字眼外,文字全同,疑係後人摘取《要術》文而假託為「王良先師」的。又此段專就內臟和外形的相互聯繫相互制約立論,「腎欲得小」,無下文,和相肝、心、脾、肺四臟既不連類相稱,五臟實缺其一,又插進六腑的「腸」,可能有竄亂脫誤。「王良先師」照樣沒有改正,其為託偽,更為明顯。
shí jiǔ qián jiān shǒu ròu, gè běn tóng. shǒu, ān jì jí liáo mǎ jí yǐn wáng liáng xiān shī tiān dì wǔ zàng lùn zé zuò fǔ. shǒu fǔ jūn duì sì xià wèi lìng ér yán, cǐ chù zhǐ jiān bó bù jī ròu.
(十九)「前肩守肉」,各本同。「守」,《安驥集》、《療馬集》引《王良先師天地五臟論》則作「府」。「守」、「府」均對「四下為令」而言,此處指肩膊部肌肉。
èr shí běn tiáo sān zhì zì, gè běn tóng. hòu èr zhě tōng zhì liáo mǎ jí yǐn wáng liáng xiān shī tiān dì wǔ zàng lùn jí zuò zhì. zhì yú chéng zhì, yīng lǐ jiě wèi chéng chuán zhì yuǎn de shěng cí, liáo mǎ jí yǐn wú zhì zì, yú yì wèi shū.
(二十)本條三「致」字,各本同。後二者通「至」(《療馬集》引《王良先師天地五臟論》即作「至」)。至於「乘致」,應理解為「乘傳致遠」的省詞,《療馬集》引無「致」字,於義為疏。
èr yī cè xiǎo gǔ, jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo tóng jīn chāo dào zuò cè gǔ xiǎo, hú xiāng běn zuò cè bā gǔ.
(二一)「側小骨」,金抄、黃校、張校、明抄同(金抄倒作「側骨小」),湖湘本作「側八骨」。
èr èr zì shuǐ huǒ yù de fēn zhè tiáo yǐ xià zhì tí yù hòu sān cùn, yìng rú shí tiáo zhǐ, suǒ wèi mǎ yuán tóng mǎ xiāng fǎ, cuò jiàn yú cǐ zhōng gè tiáo. táng lǐ xián zhù hòu hàn shū mǎ yuán chuán yǐn tóng mǎ xiāng fǎ quán wén rú xià:
(二二)自「水火欲得分」這條以下至「蹄欲厚三寸,硬如石」條止,所謂「馬援《銅馬相法》」,錯見於此中各條。唐李賢注《後漢書‧馬援傳》引《銅馬相法》全文如下:
shuǐ huǒ yù fēn míng. shuǐ huǒ zài bí liǎng kǒng jiān yě. shàng chún yù jí ér fāng, kǒu zhōng yù hóng ér yǒu guāng: cǐ qiān lǐ mǎ. hàn xià yù shēn. xià chún yù huǎn. yá yù qián xiàng. yá yù qù chǐ yī cùn, zé sì bǎi lǐ. yá jiàn fēng, zé qiān lǐ. mù yù mǎn ér zé. fù yù chōng, yù xiǎo. jì lèi yù zhǎng. xuán báo yù hòu ér huǎn. xuán báo, gǔ yě. fù xià yù píng mǎn. hàn gōu yù shēn zhǎng. ér xī běn yù qǐ. zhǒu yè yù kāi. xī yù fāng. tí yù hòu sān cùn, jiān rú shí.
「水火欲分明。水火在鼻兩孔間也。上脣欲急而方,口中欲紅而有光:此千里馬。頷下欲深。下脣欲緩。牙欲前向。牙欲去齒一寸,則四百里。牙劍鋒,則千里。目欲滿而澤。腹欲充,欲小。季肋欲長。懸薄欲厚而緩。懸薄,股也。腹下欲平滿。汗溝欲深長。而膝本欲起。肘腋欲開。膝欲方。蹄欲厚三寸,堅如石。」
èr sān shàng xià tiáo jūn xì xiāng mǎ tóu bù, cǐ tiáo hū rán xiāng dào liǎng gǔ jiān, shū jué tū wù, yí xì tā chù cuò rù.
(二三)上下條均係相馬頭部,此條忽然相到兩股間,殊覺突兀,疑係他處錯入。
èr sì jiá yù kāi, chǐ zhǎng, gè běn tóng. ān jì jí jí liáo mǎ jí xiāng liáng mǎ lùn yǐ xià jiǎn chēng xiāng liáng mǎ lùn jūn wú chǐ zhǎng èr zì. tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ liù yǐn mǎ yuán tóng mǎ xiāng fǎ yí xì bó lè xiāng mǎ jīng wén cuò rù tóng mǎ xiāng fǎ, fǒu zé tóng mǎ xiāng fǎ zhì sòng shí jiào táng lǐ xián suǒ jiàn yòu yǒu suǒ fù yì yì wú cǐ èr zì ér jìng lián xià wén zuò: jiá yù kāi ér yīng xià yù guǎng yī chǐ yǐ shàng. jù cǐ, yí yào shù chǐ xì ér zì zhī wù, yīng zuò jiá yù kāi ér zhǎng.
(二四)「頰欲開,尺長」,各本同。《安驥集》及《療馬集‧相良馬論》(以下簡稱《相良馬論》)均無「尺長」二字。《太平御覽》卷八九六引馬援《銅馬相法》(疑係《伯樂相馬經》文錯入《銅馬相法》,否則《銅馬相法》至宋時較唐李賢所見又有所附益)亦無此二字而逕連下文作:「頰欲開而膺下欲廣一尺以上」。據此,疑《要術》「尺」係「而」字之誤,應作「頰欲開而長」。
èr wǔ jiá qián, gè běn tóng tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ liù yǐn tóng mǎ xiāng fǎ zuò jǐng qián. àn yāng yuán shì mǎ jǐng shàng gé dài, yīng yǐ zuò jǐng qián wèi zhǎng.
(二五)「頰前」,各本同;《太平御覽》卷八九六引《銅馬相法》作「頸前」。按「鞅」原是馬頸上革帶,應以作「頸前」為長。
èr liù kāo, jīn chāo míng chāo zuò, shì jū de gǔ xiě, sú yán é wèi kāo zì, jù hú xiāng běn gǎi zhèng.
(二六)「尻」,金抄、明抄作「」,是「居」的古寫,俗沿訛為「尻」字,據湖湘本改正。
èr qī jīn chāo míng chāo zuò gǔ nèi, tā běn jí xiāng liáng mǎ lùn zuò gǔ ròu.
(二七)金抄、明抄作「股內」,他本及《相良馬論》作「股肉」。
èr bā shǔ, míng chāo wù zuò, tā běn bù wù.
(二八)「鼠」,明抄誤作「●」,他本不誤。
èr jiǔ mǎ tóu, gè běn tóng. xià wén yǒu wū tóu yù gāo, zhù: hòu zú wài jié. zhè lǐ rú guǒ bú shì cóng tā chù cuò rù, yīng shì wū tóu zhī wù.
(二九)「馬頭」,各本同。下文有「烏頭欲高」,註:「後足外節。」這裏如果不是從他處錯入,應是「烏頭」之誤。
sān shí cǐ chù shàng xià wén, duō yǒu tuō wù. qián hòu mù, jīn chāo rú wén, tā běn zuò qián hòu yuē, jūn bù kě jiě. guān xiàng lú cóng shū běn yào shù gǎi zuò qián hòu jiù, dú chéng jiān gǔ yù chū qián, hòu jiù, rú jiān gǔ què zhǐ xì bù, chā kě jiě shuō. dàn zhù wén hái yǒu: wài fú, lín tí gǔ yě, shàng miàn sì hū hái yǒu jì shù wài fú de zhèng wén bèi tuō lòu, qí bù wèi yǔ qián hòu mù yǒu lián xì, zé cǐ chù tuō wù pō duō, fēi gǎi yī jiù zì suǒ néng jiě jué. zī cún yí.
(三十)此處上下文,多有脫誤。「前後目」,金抄如文,他本作「前後曰」,均不可解。《觀象廬叢書》本《要術》改作「前後臼」,讀成「間骨欲出前,後臼」,如「間骨」確指繫部,差可解說。但注文還有:「外鳧,臨蹄骨也」,上面似乎還有記述「外鳧」的正文被脫漏,其部位與「前後目」有聯繫,則此處脫誤頗多,非改一「臼」字所能解決。茲存疑。
sān yī fù chán yù dà. qián hòu mù. yè yǎn. gè běn tóng. àn fù chán zhè gè míng chēng, xiàn zài wài xíng xué shàng hái zài yán yòng, jí qún zhòng suǒ chēng de yè yǎn. fù chán qián hòu zhī jūn yǒu, suǒ wèi qián hòu mù, yì yīng zhǐ yè yǎn. jù cǐ, qián hòu mù, yè yǎn yīng jūn xì zhù wén, kě néng shì zhù shì shàng wén tuō lòu bù chéng jù de qián hòu mù, ér cuò chéng dà zì fàng zài zhè lǐ. yòu, zì jù gǔ yù chū qián zhì yè yǎn quán duàn, xiāng liáng mǎ lùn suǒ jì xiāng tóng, gēn zhe yào shù cuò tuō, méi yǒu gǎi zhèng, xiǎn xì chū zì yào shù.
(三一)「附蟬欲大。前後目。夜眼。」各本同。按「附蟬」這個名稱,現在外形學上還在沿用,即群眾所稱的「夜眼」。附蟬前後肢均有,所謂「前後目」,亦應指夜眼。據此,「前後目,夜眼」應均係注文,可能是注釋上文脫漏不成句的「前後目」,而錯成大字放在這裏。又,自「距骨欲出前」至「夜眼」全段,《相良馬論》所記相同,跟著《要術》錯脫,沒有改正,顯係出自《要術》。
sān èr hòu bì qián gǔ, zuò wèi gǔ yù báo ér bó de zhù jiě, shì yǒu wèi xié. xiāng liáng mǎ lùn chū zì yào shù, dàn jǐn cǎi gǔ yù báo ér bó de zhèng wén, bù cǎi cǐ zhù.
(三二)「後髀前骨」,作為「股欲薄而博」的註解,似有未協。《相良馬論》出自《要術》,但僅採「股欲薄而博」的正文,不採此注。
sān sān yú yīng, tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ liù yǐn bó lè xiāng mǎ jīng zuò yú xiě.
(三三)「俞膺」,《太平御覽》卷八九六引《伯樂相馬經》作「榆寫」。
sān sì míng chāo jīn dǎi běn zuò xiōng, yán é zì, zhèng zì yīng zuò xiōng, zī cóng jīn chāo.
(三四)明抄、《津逮》本作「兇」,沿訛字,正字應作「凶」,茲從金抄。
sān wǔ mù bù sì mǎn, xià chún jí, bù ài rén yòu qiǎn, bù jiàn shí. xiāng liáng mǎ lùn zuò: mù bù sì mǎn, shàng jiǎn jí, xià jiǎn qiǎn, bù jiàn shí. duō néng bǐ shì juǎn qī yǎng mǎ fǎ zuò: mǎ mù bù sì mǎn, xià chún jí, mù chì, jié luàn zhě, jiē yǎo rén. hù yǒu yì tóng.
(三五)「目不四滿,下脣急,不愛人;又淺,不健食。」《相良馬論》作:「目不四滿,上瞼急,下瞼淺,不健食。」《多能鄙事》卷七「養馬法」作:「馬目不四滿,下唇急,目赤,睫亂者,皆咬人。」互有異同。
sān liù cái xià huáng xiào zhāng xiào míng chāo jūn kōng yī gé, jīn chāo jiā yī xiǎo quān, biǎo míng yǒu tuō zì. yí cǐ tuō zì jí shì shàng wén cái zhī de zhī zì tōng zhì, zài bǐ chù duō chū, zài cǐ chù tuō diào, ér cǐ chù tuō zì, yòu wù bǔ le yī gè cái zì, biàn chéng xiàn zài zhè gè yàng zi. qí shí zhè èr jù yīng shì cái, duō bái, zhī, duō hēi.
(三六)「材」下黃校、張校、明抄均空一格,金抄加一小圈,表明有脫字。疑此脫字即是上文「材知」的「知」字(通「智」),在彼處多出,在此處脫掉,而此處脫字,又誤補了一個「材」字,變成現在這個樣子。其實這二句應是「材,多白」,「知,多黑」。
sān qī shù, míng chāo zuò jiān, wù, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(三七)「豎」,明抄作「堅」,誤,據金抄、湖湘本改正。
sān bā hòu xià gè běn jìng jiē yī cùn, jǐn jīn chāo kōng yī gé. àn cǐ chù yīng yǒu tuō wén, fǒu zé yī cùn sān bǎi lǐ, sān cùn qiān lǐ, wú lùn zhǐ ěr yì de hòu dù ěr gēn de zhí jìng huò zhōu wéi, dōu jiǎng bù tōng, rú guǒ zhǐ ěr de zhǎng dù, yóu qí hé ěr yù de duǎn máo dùn. xiāng liáng mǎ lùn chēng: ěr sān cùn zhě sān bǎi lǐ, yī liáo mǎ jí zuò èr cùn zhě qiān lǐ. cái shì zhǐ ěr zhǎng, hé ěr yù de duǎn fú hé. jīn chāo kōng gé, zhèng shuō míng zhè lǐ yǒu wèn tí. tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ liù yǐn bó lè xiāng mǎ jīng, cǐ tuō zì zuò yōng, tōng yōng, jí yǒu wù yōng qǐ. duō néng bǐ shì juǎn qī xiāng mǎ fǎ jì zài: ěr běn xià shēng jué yī cùn, sān bǎi lǐ sān cùn, xíng qiān lǐ. xiāng liáng mǎ lùn xiāng chāo yì yì zài cǐ tiáo, zuò: ěr běn shēng jué, zhǎng yī èr cùn, qiān lǐ. suǒ wèi yōng, yuán zhǐ ěr gēn hòu yǒu tū ròu huò yǒu mǒu gǔ tū qǐ, hòu lái suǒ xìng biàn chéng jiǎo, wú lùn suǒ shuō shì fǒu hé lǐ, shuō míng yào shù yīng yǒu tuō zì, gù cóng jīn chāo kōng gé.
(三八)「厚」下各本逕接「一寸」,僅金抄空一格。按此處應有脫文,否則「一寸三百里,三寸千里」,無論指耳翼的厚度、耳根的直徑或周圍,都講不通,如果指耳的長度,尤其和「耳欲得短」矛盾。《相良馬論》稱:「耳三寸者三百里,一(《療馬集》作二)寸者千里。」纔是指耳長,和「耳欲得短」符合。金抄空格,正說明這裏有問題。《太平御覽》卷八九六引《伯樂相馬經》,此脫字作「雍」,通「壅」,即有物壅起。《多能鄙事》卷七《相馬法》記載:「耳本下生角一寸,三百里;三寸,行千里。」(《相良馬論》「相超逸」亦載此條,作:「耳本生角,長一二寸,千里。」)所謂「雍」,原指耳根後有凸肉或有某骨凸起,後來索性變成「角」,無論所說是否合理,說明《要術》應有脫字,故從金抄空格。
sān jiǔ jīn chāo hú xiāng běn zuò sǒng, jí tǐng lì, míng chāo zuò shū, wù.
(三九)金抄、湖湘本作「竦」,即挺立,明抄作「疏」,誤。
sì shí jǐn jīn chāo zuò èr shí, tā běn jūn wù zuò yī shí.
(四十)僅金抄作「二十」,他本均誤作「一十」。
sì yī rú hóng fù xià, gè běn tóng, bù kě jiě, dāng yǒu tuō wù. ān jì jí suǒ zài xiāng liáng mǎ lùn jǐ hū quán chū yào shù, dàn jīng guò zuò zhě zǔ zhī, fēn liè wèi tóu yǎn ěr bí kǒu xíng gǔ tí chāo yì shòu yāo jiǔ xiàng, wén zì bǐ yào shù jīng jiǎn dé duō, ér jīng yào quán bù zài nèi liáo mǎ jí zé běn yú ān jì jí. rú hóng fù xià zhè tiáo, gāi shū jí wèi cǎi shōu, shuō míng yì zài huái yí zhōng.
(四一)「如虹腹下」,各本同,不可解,當有脫誤。《安驥集》所載《相良馬論》幾乎全出《要術》,但經過作者組織,分列為頭、眼、耳、鼻、口、形骨、蹄、超逸、壽夭九項,文字比《要術》精簡得多,而精要全部在內(《療馬集》則本於《安驥集》)。「如虹腹下」這條,該書即未採收,說明亦在懷疑中。
sì èr xuán máo, huáng xiào míng chāo wù zuò zú máo, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(四二)「旋毛」,黃校、明抄誤作「族毛」,據金抄、湖湘本改正。
sì sān jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo jiàn xī běn jūn zuò shàng xià, hú xiāng běn xià zì kòng bái yī gé, jīn dǎi běn xué jīn běn bù kōng, yīn cǐ zhǐ yǒu shàng zì. àn shí sì suì xià zhōng yāng liù chǐ píng, dào èr shí suì shàng xià liù chǐ chǐ kǎn dōu mó píng, zhè lǐ zǒng jié yī xià shàng xià, dāng rán kě yǐ, dàn èr shí liù suì méi yǒu zǒng chēng shàng xià chǐ jǐn huáng, sān shí èr suì méi yǒu zǒng chēng shàng xià chǐ jǐn bái, cǐ xià zì réng yí shì yǎn wén. jīn dǎi běn děng bù kōng, yì shì.
(四三)金抄、黃校、張校、明抄、漸西本均作「上下」,湖湘本「下」字空白一格,《津逮》本、《學津》本不空,因此只有「上」字。按十四歲「下中央六齒平」,到二十歲上下六齒齒坎都磨平,這裏總結一下「上下」,當然可以,但二十六歲沒有總稱上下齒盡黃,三十二歲沒有總稱上下齒盡白,此「下」字仍疑是衍文。《津逮》本等不空,亦是。
sì sì xià zhōng yāng, jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo jūn zuò shàng zhōng yāng, wù dàn huáng xiào lù lù zuò shàng xià zhōng yāng, dāng yóu lù wù míng qīng kè běn zuò xià zhōng yāng. àn ān jì jí liáo mǎ jí sān shí èr suì kǒu chǐ jué yì zuò xià zhōng, zī gǎi zhèng.
(四四)「下中央」,金抄、黃校、張校、明抄均作「上中央」,誤(但黃校陸錄作「上下中央」,當由陸誤);明清刻本作「下中央」。按《安驥集》、《療馬集‧三十二歲口齒訣》亦作「下中」,茲改正。
sì wǔ èr bǎi lǐ, xiāng liáng mǎ lùn zuò sān bǎi lǐ. quán tiáo hé táng hán è sì shí zuǎn yào yǐn mǎ jīng děng gèng yǒu bù tóng. sì shí zuǎn yào sān yuè piān: mǎ jīng: shù qí lèi gǔ, dé shí jīng, fán mǎ: shí yī zhě, wǔ bǎi lǐ shí sān zhě, qiān lǐ yě guò shí sān zhě, tiān mǎ yě. duō néng bǐ shì tóng sì shí zuǎn yào, zuò: cóng hòu shù qí lèi gǔ, dé shí zhě, fán mǎ yě shí yī zhě, wǔ bǎi lǐ shí sān zhě, qiān lǐ guò cǐ zé tiān mǎ yě. yào shù èr bǎi lǐ yīng zuò wǔ bǎi lǐ, èr sān dū shì wǔ zì de cán wù. jù lì lái jì zài, shí lē de shì fán mǎ, bú shì liáng mǎ, yào shù liáng zì yǎn, yīng zuò: dé shí zhě fán mǎ shí yī zhě, wǔ bǎi lǐ
(四五)「二百里」,《相良馬論》作「三百里」。全條和唐韓鄂《四時纂要》引《馬經》等更有不同。《四時纂要‧三月》篇:「《馬經》:「……數其肋骨,得十莖,凡馬:十一者,五百里;十三者,千里也;過十三者,天馬也。」」《多能鄙事》同《四時纂要》,作:「從後數其肋骨,得十者,凡馬也;十一者,五百里;十三者,千里;過此則天馬也。」《要術》「二百里」應作「五百里」,「二」、「三」都是「五」字的殘誤。據歷來記載,十肋的是「凡馬」,不是「良」馬,《要術》「良」字衍,應作:「得十者凡馬;十一者,五百里;……」
sì liù gè běn jūn zuò zhí xià, zhǐ jīn chāo zuò zhí shàng. sì shí zuǎn yào sān yuè piān yǐn mǎ jīng jí duō néng bǐ shì juǎn qī jūn zuò zhí shàng, gù cóng jīn chāo.
(四六)各本均作「直下」,只金抄作「直上」。《四時纂要‧三月》篇引《馬經》及《多能鄙事》卷七均作「直上」,故從金抄。
sì qī jīn chāo zuò yè xià, míng chāo zuò fù xià, tā běn é zuò cháng xià, zī cóng jīn chāo.
(四七)金抄作「腋下」,明抄作「腹下」,他本訛作「腸下」,茲從金抄。
sì bā gè běn jūn zuò zhǎng, zhǐ jīn chāo zuò zhāng. àn xià wén jì shuō dà rú bēi yú, zhǐ néng shì yuán ér zhāng, xiāng liáng mǎ lùn yì zuò zhāng, gù cóng jīn chāo. wú diǎn jiào gǎi zhǎng wèi zhāng, shì, dàn jiàn xī běn méi yǒu zhào zhe gǎi.
(四八)各本均作「長」,只金抄作「張」。按下文既說「大如杯盂」,只能是「圓而張」,《相良馬論》亦作「張」,故從金抄。吾點校改「長」為「張」,是,但漸西本沒有照著改。
sì jiǔ huí máo qǐ wǎn xī shì yě, yīng shì zhù wén. xiāng liáng mǎ lùn zhèng zuò zhù wén liè liù bǎi lǐ xià.
(四九)「迴毛起踠膝是也」,應是注文。《相良馬論》正作注文列「六百里」下。
wǔ shí jīn chāo tuō shēng zì, míng chāo hú xiāng běn yǒu.
(五十)金抄脫「生」字,明抄、湖湘本有。
wǔ yī fǔ zú gǔ, gè běn tóng, zú dāng shì yǎn wén, liáo mǎ jí jí wú zú zì, zuò: fǔ gǔ zhě, shì hòu zú hái zhī hòu gǔ. shuō míng zú zì hěn kě néng shì shì zì cuàn chū ér yòu wù xiě wèi zú.
(五一)「輔足骨」,各本同,「足」當是衍文,《療馬集》即無「足」字,作:「輔骨者,是後足骸之後骨。」說明「足」字很可能是「是」字竄出而又誤寫為「足」。
àn yào shù suǒ zài xiāng mǎ wén, pō wèi fán suǒ líng luàn, zhòng fù jì duō, yě jiān yǒu chū rù, yǔ tā piān bù lèi. mǎ lóng lú tū mù yǐ xià, yǔ xiāng mǎ cóng tóu shǐ yǐ xià, gè chéng xì liè, fǎn yìng lái yuán bù tóng tè bié shì hòu zhě mí xìn bái zhāng hé xuán máo, ér qián zhě méi yǒu tí jí, yī yuē zhī shuō, duō chù chū xiàn, yě shì lái yuán bù yī de fǎn yìng. wǒ men huái yí yuán lái bú shì zhè yàng rǒng zá, qí zhōng yǒu bù shǎo cái liào, dāng xì běi cháo mò qī suí táng jiān rén suǒ zēng tiān. quán bù wén zì, wú yī chù biāo míng chū chù, yì yǔ tā chù bù tóng. zhè yǒu èr zhǒng qíng kuàng: yī bù fen shì jiǎ shì yuán wén, fǎng zì mín jiān hé chū zì běn rén tǐ yàn lìng yī xiē jiù shì hòu rén suǒ jiā tiān. jù cǐ tuī cè, suǒ wèi bó lè xiāng mǎ jīng níng qī xiāng niú jīng zhī lèi, wén zì yǔ yào shù yī mài xiāng chéng, qí tuō wěi kě néng hái zài yào shù zhī hòu.
按《要術》所載相馬文,頗為繁瑣、零亂,重複既多,也間有出入,與他篇不類。「馬龍顱突目」以下,與「相馬從頭始」以下,各成系列,反映來源不同(特別是後者迷信白章和旋毛,而前者沒有提及),「一曰」之說,多處出現,也是來源不一的反映。我們懷疑原來不是這樣冗雜,其中有不少材料,當係北朝末期、隋、唐間人所增添。全部文字,無一處標明出處,亦與他處不同。這有二種情況:一部分是賈氏原文,訪自民間和出自本人體驗;另一些就是後人所加添。據此推測,所謂伯樂《相馬經》、甯戚《相牛經》之類,文字與《要術》一脈相承,其託偽可能還在《要術》之後。
wǔ èr fā tí, gè běn tóng, liáo mǎ jí wǔ láo qī shāng lùn zuò fā fā tí. fā tí shì bìng míng, yào shù yīng tuō yī fā zì wǔ láo jūn chēng shēng, dú gǔ láo chēng fā, huái yí zhè gè fā zì yuán yīng zài fā tí shàng miàn ér cuàn wù rù gǔ láo shàng miàn, ér yuán yīng zuò shēng gǔ láo de shēng, zé cuàn rù zhù wén yī yuē shēng gǔ, zhì bù kě jiě.
(五二)「發蹄」,各本同,《療馬集‧五勞七傷論》作「發「發蹄」」。「發蹄」是病名,《要術》應脫一「發」字(五勞均稱「生」,獨「骨勞」稱「發」,懷疑這個「發」字原應在「發蹄」上面而竄誤入「骨勞」上面,而原應作「生骨勞」的「生」,則竄入注文「一曰生骨」,致不可解)。
wǔ sān zhè tiáo zhù wén, gè běn tóng míng chāo shàng yī yī yuē wù zuò yī rì, duō yǒu cuàn tuō. liáo mǎ jí wǔ láo qī shāng lùn zhù fā fā tí, tòng líng qì chēng: fā tí, wèi dú qì sàn yú gé jiān, qí tòng líng qì yě. jiě shuō zhèng wén hěn míng bái. yào shù zhù wén yī yuē: shēng gǔ zé fā yōng zhǒng, yǔ zhèng wén háo bù xiāng gān, shí jì shì xià miàn zhèng wén gǔ láo zé fā yōng zhǒng de zhòng fù, ér yòu cuò liè zuò zhù wén fàng zài zhè lǐ, yīn cǐ yuán lái zhù fā tí de zhù wén wèi dú qì sàn yú gé jiān què bèi jǐ diào. zhè gè fā tí de jiě shì hé lìng yī jiě shì: fā tí, shēng yōng yě bù tóng, suǒ yǐ biāo míng yī yuē. zhè yàng, yī yuē cái yǒu jiāo dài, ér shàng yī yī yuē, xiǎn xì cuò yǎn. jù cǐ, cǐ duàn zhèng zhù wén yīng gāi shì zhè yàng: jīn láo zé fā fā tí, tòng líng qì. zhù: wèi dú qì sàn yú gé jiān, qí tòng líng qì yě. yī yuē: fā tí, shēng yōng yě.
(五三)這條注文,各本同(明抄上一「一曰」誤作「一日」),多有竄、脫。《療馬集‧五勞七傷論》注「發「發蹄」,痛凌氣」稱:「「發蹄」,謂毒氣散於膈間,其痛凌氣也。」解說正文很明白。《要術》注文「一曰:生骨則發癰腫」,與正文毫不相干,實際是下面正文「骨勞則發癰腫」的重複,而又錯列作注文放在這裏,因此原來注「發蹄」的注文「謂毒氣散於膈間……」卻被擠掉。這個「發蹄」的解釋和另一解釋:「「發蹄」,生癰也」不同,所以標明「一曰」。這樣,「一曰」纔有交代,而上一「一曰」,顯係錯衍。據此,此段正注文應該是這樣:「筋勞則發「發蹄」,痛凌氣。」註:「謂毒氣散於膈間,其痛凌氣也。一曰:「發蹄」,生癰也。」
wǔ sì liáo mǎ jí wǔ láo qī shāng lùn: pí láo zhě, suī qǐ ér bù zhèn máo zhě shì yě. jù xià wén qǐ ér bù zhèn zhě, pí láo yě, zhè lǐ yīng tuō qǐ zì.
(五四)《療馬集‧五勞七傷論》:「皮勞者,……雖●起而不振毛者是也。」據下文「起而不振者,皮勞也」,這裏應脫「起」字。
wǔ wǔ ér bù qǐ, jù xià wén shì zhǐ gǔ láo, ér qì láo shì zhèn ér bù pēn. liáo mǎ jí wǔ láo qī shāng lùn de jiě shì yě shì zhè yàng.
(五五)「●而不起」,據下文是指「骨勞」,而「氣勞」是「振而不噴」。《療馬集‧五勞七傷論》的解釋也是這樣。
wǔ liù jīn chāo huáng xiào míng chāo wú zhě zì, tā běn yǒu, zī jù jiā.
(五六)金抄、黃校、明抄無「者」字,他本有,茲據加。
wǔ qī shàn chú, huáng xiào míng chāo zuò xià chú, wù, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng míng qīng kè běn jí jí yào yǐn tóng.
(五七)「善芻」,黃校、明抄作「下芻」,誤,據金抄、湖湘本改正(明清刻本及《輯要》引同)。
wǔ bā shāi, míng chāo wù zuò, hú xiāng běn wù zuò xǐ. tǔ, jīn chāo huáng xiào zhāng xiào míng chāo hú xiāng běn wú, jí yào yǐn yǒu xué jīn běn jiàn xī běn jù jí yào jiā, zī jù bǔ.
(五八)「簁」,明抄誤作「」,湖湘本誤作「蓰」。「土」,金抄、黃校、張校、明抄、湖湘本無,《輯要》引有(《學津》本、漸西本據《輯要》加),茲據補。
wǔ jiǔ gè běn zuò xiōng shuǐ, wù jīn chāo jí jí yào yǐn zuò xiōng yàn shuǐ, xiōng yì wù. liáo mǎ jí téng jū mù yǎng fǎ wèi biāo míng chū chù, qián bàn shí chū zì yào shù jí duō néng bǐ shì juǎn qī yǎng mǎ fǎ jūn zuò: zhòu yǐn, zé zhuó qí zhōng duō néng bǐ shì wú zé zì. yàn shuǐ hé jí yǐn méi yǒu liǎng yàng, yīn cǐ xiōng yīng shì zhuó zì xíng jìn ér é, zhuó yàn shuǐ zé yǒu jié zhì.
(五九)各本作「胸●水」,誤;金抄及《輯要》引作「胸饜水」,「胸」亦誤。《療馬集‧騰駒牧養法》(未標明出處,前半實出自《要術》)及《多能鄙事》卷七《養馬法》均作:「晝飲,則酌其中」(《多能鄙事》無「則」字)。「饜水」和「極飲」沒有兩樣,因此「胸」應是「酌」字形近而訛,「酌饜水」則有節制。
liù shí sān yuē mù, jí yǐn zhī, gè běn tóng. liáo mǎ jí téng jū mù yǎng fǎ zuò: sān yuē mù yǐn, jí zhī. yào shù jí yǐn kě néng shì yǐn, jí dào cuò.
(六十)「三曰暮,極飲之」,各本同。《療馬集‧騰駒牧養法》作:「三曰暮飲,極之。」《要術》「極飲」可能是「飲,極」倒錯。
liù yī cǐ tiáo yǐ xià zhì sān tiáo, chú biāo tí zuò dà zì wài, yú yuán jūn zuò shuāng xíng xiǎo zì, zī yī lǜ gǎi wèi dà zì.
(六一)此條以下至「」三條,除標題作大字外,餘原均作雙行小字,茲一律改為大字。
liù èr, huáng xiào zhāng xiào míng chāo hú xiāng běn zuò, wù, jù jīn chāo gǎi zhèng.
(六二)「」,黃校、張校、明抄、湖湘本作「●」,誤,據金抄改正。
liù sān qǔ jīng, huáng xiào míng chāo hú xiāng běn děng wù zuò qǔ qǔ, jiàn xī běn wù zuò qǔ cuò, jǐn jīn chāo zuò qǔ jīng, zī gǎi zhèng.
(六三)「取莖」,黃校、明抄、湖湘本等誤作「取取」,漸西本誤作「取剉」,僅金抄作「取莖」,茲改正。
liù sì míng chāo hú xiāng běn wù zuò huái cháng, jīn chāo zuò zhǔn cháng. zhǔn shì zhǔn de bié tǐ, míng chāo děng shì tuō shí yòu cuò chéng huái. zhǔn cháng yóu yán tōng cháng zhèng cháng.
(六四)明抄、湖湘本誤作「淮常」,金抄作「准常」。「准」是「準」的別體,明抄等是脫「十」又錯成「淮」。「准常」猶言通常、正常。
liù wǔ cǐ tiáo xiǎo zhù, liú shòu céng xiào jì: bù yīng xiǎo zì, kě néng yuán xì zhèng wén ér wù rù xiǎo zhù.
(六五)此條小注,劉壽曾校記:「不應小字」,可能原係正文而誤入小注。
liù liù cǐ tiáo yǐ xià zhì zhì lǘ lòu tí fāng gòng sān shí èr tiáo, yuán chú biāo tí zuò dà zì wài, yú jūn shuāng xíng xiǎo zì, zī yī lǜ gǎi wèi dà zì.
(六六)此條以下至「治驢漏蹄方」共三十二條,原除標題作大字外,餘均雙行小字,茲一律改為大字。
liù qī mí, míng chāo wù zuò yóu, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(六七)「彌」,明抄誤作「猶」,據金抄、湖湘本改正。
liù bā huáng xiào zhāng xiào míng chāo zuò zhǐ, jīn chāo zuò nǎi jí yào yǐn jí xué jīn běn tóng.
(六八)黃校、張校、明抄作「只」,金抄作「乃」(《輯要》引及《學津》本同)。
liù jiǔ hóu bì, bìng míng, bì, gè běn jūn wù zuò bì, zī gǎi zhèng. táng hán è sì shí zuǎn yào sān yuè piān zuò hóu zhǒng, zhì fǎ xiāng tóng, shuō míng suǒ zhǐ wèi nóng zhǒng hóu bì.
(六九)「喉痹」,病名,「痹」,各本均誤作「痺」,茲改正。唐韓鄂《四時纂要‧三月》篇作「喉腫」,治法相同,說明所指為膿腫喉痹。
qī shí jīn chāo hú xiāng běn zuò cùn, míng chāo wù zuò shí.
(七十)金抄、湖湘本作「寸」,明抄誤作「十」。
qī yī suǒ yǒu yú zì, míng chāo jūn xiě zuò. àn yú, sú xiě zuò, míng chāo yī nà zhǎng chū piē wài, yǒu shí xiàng gèng, biàn chéng cuò zì. jīn chāo děng jūn zhèng xiě zuò yú. chà jí chài zì, jí bìng yù.
(七一)所有「臾」字,明抄均寫作「●」。按「臾」,俗寫作「●」,明抄一捺長出撇外,有時像「更」,變成錯字。金抄等均正寫作「臾」。「差」即「瘥」字,即病癒。
qī èr zhāng xiào míng chāo hú xiāng běn zuò bó, tā běn zuò tuán huò bó, jūn wù jīn chāo zuò zhuān, tóng, jīn xiě zuò zhuān, jí yòng zhuān guā qù chuāng jiā nóng gòu, zī jù gǎi.
(七二)張校、明抄、湖湘本作「博」,他本作「慱」或「搏」,均誤;金抄作「塼」,同「」,今寫作「磚」,即用磚刮去瘡痂膿垢,茲據改。
qī sān gè běn zuò yě, jīn chāo zuò yǐ.
(七三)各本作「也」,金抄作「矣」。
qī sì mài niè jí mài yá, mò, míng chāo wù zuò wèi.
(七四)「麥糱」即麥芽,「末」,明抄誤作「未」。
qī wǔ jīn chāo hú xiāng běn zuò qí, huáng xiào míng chāo zuò qí. qí tōng qí, yào shù zhōng èr zì hù jiàn, běn shū tǒng yī zuò qí.
(七五)金抄、湖湘本作「齊」,黃校、明抄作「臍」。「齊」通「臍」,《要術》中二字互見,本書統一作「臍」。
qī liù jīn chāo zuò shú dǎo, tā běn zuò dǎo shú. yòu, běn tiáo sān méi chóng chū, hòu zhě yīng shì yǎn wén.
(七六)金抄作「熟擣」,他本作「擣熟」。又,本條「三枚」重出,後者應是衍文。
qī qī dāo, míng chāo wù zuò lì.
(七七)「刀」,明抄誤作「力」。
qī bā shēng bù zhǐ wèi zhǔ liàn guò de bù, míng chāo wù zuò zhǔ bù, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(七八)「生布」指未煮練過的布,明抄誤作「主布」,據金抄、湖湘本改正。
qī jiǔ gè, gè běn wú, jǐn jīn chāo yǒu. àn gē liǎng tóu zhǐ bù de yī duān gē chéng liǎng gè tóu, àn xiāng fǎn de fāng xiàng gè chán sān dào, rán hòu zā jǐn, zī cóng jīn chāo.
(七九)「各」,各本無,僅金抄有。按「割兩頭」指布的一端割成兩個頭,按相反的方向各纏三道,然後紮緊,茲從金抄。
bā shí zhì, jīn chāo míng chāo děng jūn tóng, yì wèi shāo zhì, kě yǐ bāo kuò zhì fǎ hé lào fǎ, wèi bì shì jiǔ zì zhī wù, gù réng qí jiù.
(八十)「炙」,金抄、明抄等均同,意謂燒炙,可以包括炙法和烙法,未必是「灸」字之誤,故仍其舊。
bā yī běn tiáo èr xián zì, jīn chāo jūn zuò, tā běn hù yì. èr zì gǔ tōng, běn shū yī lǜ zuò xián yào shù běn wén. xián tǔ jí yán tǔ.
(八一)本條二「鹹」字,金抄均作「」,他本互異。二字古通,本書一律作「鹹」(《要術》本文)。「鹹土」即鹽土。
bā èr yán tāng, míng chāo wù zuò yán chǎng, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(八二)「鹽湯」,明抄誤作「鹽場」,據金抄、湖湘本改正。
bā sān zì, gè běn yuán zuò qīng, yīng shì zì zì zhī wù, zī gǎi zhèng guān xiàng lú cóng shū běn yào shù yǐ gǎi zuò zì.
(八三)「漬」,各本原作「清」,應是「漬」字之誤,茲改正(《觀象廬叢書》本《要術》已改作「漬」)。
bā sì gè běn zuò jīn, jǐn jīn chāo zuò shēng. àn yào shù zhōng jì liàng shí yán jūn yòng shēng dǒu, bù yòng jīn liǎng, juǎn bā zuò jiàng yān là pēng diào jí juǎn jiǔ yán zì guā cài gè piān wú bù rú cǐ, gù cóng jīn chāo.
(八四)各本作「斤」,僅金抄作「升」。按《要術》中計量食鹽均用升斗,不用斤兩,卷八作醬、醃臘、烹調及卷九鹽漬瓜菜各篇無不如此,故從金抄。
bā wǔ běn tiáo sì zhuān zì, jīn chāo jūn zuò zhuān, tā běn jūn zuò zhuān. běn shū tǒng yī zuò zhuān.
(八五)本條四「塼」字,金抄均作「塼」,他本均作「磚」。本書統一作「塼」。
bā liù zhèng zhù wén sì guǐ zì, jīn chāo míng chāo jūn zuò, wú cǐ zì, tā běn jūn zuò guǐ. chū xué jì juǎn èr jiǔ yǐn níng qī xiāng niú jīng tuō wěi shū yì zuò guǐ. zī cóng tā běn.
(八六)正注文四「軌」字,金抄、明抄均作「●」,無此字,他本均作「軌」。《初學記》卷二九引甯戚《相牛經》(託偽書)亦作「軌」。茲從他本。
bā qī míng chāo zuò, wú cǐ zì, yīng shì kuài zì zhī é, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(八七)明抄作「●」,無此字,應是「快」字之訛,據金抄、湖湘本改正。
bā bā jīn chāo hú xiāng běn zuò qià, zhǐ kuān bù, shì zhèng zì huáng xiào míng chāo zuò gé, zé shì zhǐ yì bān gǔ gé, wù.
(八八)金抄、湖湘本作「髂」,指髖部,是正字;黃校、明抄作「骼」,則是指一般骨骼,誤。
bā jiǔ jīn chāo zhāng xiào zuò gǔ, chū xué jì juǎn èr jiǔ yǐn xiāng niú jīng tóng huáng xiào liú lù zuò, míng chāo zuò fú, hú xiāng běn zuò zhī, jūn xíng jìn ér é. shàng miàn zhèng wén de táng zì, jīn chāo tuō.
(八九)金抄、張校作「股」,《初學記》卷二九引《相牛經》同;黃校劉錄作「●」,明抄作「服」,湖湘本作「肢」,均形近而訛。上面正文的「堂」字,金抄脫。
jiǔ shí xiōng yě, chū xué jì juǎn èr jiǔ yǐn xiāng niú jīng zuò xiōng qián yě, tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ jiǔ yǐn xiāng niú jīng zuò xiōng qián, yīng yǐ yǒu qián zì wèi zhǎng.
(九十)「胸也」,《初學記》卷二九引《相牛經》作「胸前也」,《太平御覽》卷八九九引《相牛經》作「胸前」,應以有「前」字為長。
jiǔ yī míng chāo hú xiāng běn zuò zhōng jiā, bù kě jiě jīn chāo zuò zhōng yāng, chū xué jì juǎn èr jiǔ tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ jiǔ yǐn xiāng niú jīng tóng yù lǎn zhōng wù yě. jù xià wén bì gǔ yù de chū jùn gǔ shàng, zhù: chū bèi jǐ gǔ shàng yě, zé jùn gǔ shì zhǐ jǐ gǔ wēi āo bù, gù cóng jīn chāo.
(九一)明抄、湖湘本作「中夾」,不可解;金抄作「中央」,《初學記》卷二九、《太平御覽》卷八九九引《相牛經》同(《御覽》「中」誤「也」)。據下文「髀骨欲得出俊骨上」,註:「出背脊骨上也」,則「俊骨」是指脊骨微凹部,故從金抄。
jiǔ èr míng chāo hú xiāng běn zuò juàn, jīn chāo zuò fù.
(九二)明抄、湖湘本作「縳」,金抄作「縛」。
jiǔ sān gè běn jūn zuò cè, jǐn jīn chāo zuò yuán. zhèng wén jì chēng juǎn, zì yīng zuò yuán. táng hán è sì shí zuǎn yào zhēng yuè piān zhèng zuò shēn yù de yuán.
(九三)各本均作「側」,僅金抄作「圓」。正文既稱「卷」,自應作「圓」。唐韓鄂《四時纂要‧正月》篇正作「身欲得圓」。
jiǔ sì yī yuē, tǐ yù de jǐn, yǔ chā jǐng jù wú guān, dāng xì zài shēn yù de cù, xíng yù de rú juǎn jù xià, ér yǔ chā jǐng jù dào cuò.
(九四)「一曰,體欲得緊」,與「插頸」句無關,當係在「身欲得促,形欲得如卷」句下,而與「插頸」句倒錯。
jiǔ wǔ jǐng, gè běn tuō, jǐn jīn chāo yǒu xué jīn běn zé zuò tóu, tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ jiǔ yǐn xiāng niú jīng yì zuò tóu. tū, gè běn jí tài píng yù lǎn yǐn tóng jīn chāo zuò yào, yīn dá, shì shēn xiàn de yì sī, dàn shàng wén xiāng mǎ de lóng lú tū mù, jīn chāo yě xiě zuò, zhè zì réng yīng shì tū zì de jīn chāo yì xiě tǐ, gù cóng tā běn zuò tū.
(九五)「頸」,各本脫,僅金抄有;《學津》本則作「頭」,《太平御覽》卷八九九引《相牛經》亦作「頭」。「突」,各本及《太平御覽》引同;金抄作「穾」,音沓,是深陷的意思,但上文相馬的「龍顱突目」,金抄也寫作「●」,這字仍應是「突」字的金抄異寫體,故從他本作「突」。
jiǔ liù lán, míng chāo wù zuò lán, tā běn bù wù.
(九六)「蘭」,明抄誤作「欄」,他本不誤。
jiǔ qī zhèng zhù wén èr chù nù ròu, gè běn jūn zuò nǔ ròu, jǐn jīn chāo zhù wén zuò nù ròu, chū xué jì juǎn èr jiǔ tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ jiǔ yǐn xiāng niú jīng zhèng zhù wén jūn zuò nù ròu.
(九七)正注文二處「怒肉」,各本均作「努肉」,僅金抄注文作「怒肉」,《初學記》卷二九、《太平御覽》卷八九九引《相牛經》正注文均作「怒肉」。
jiǔ bā hú xiāng běn zuò cháng chē, wù jīn chāo míng chāo zuò dāng chē. àn chū xué jì tài píng yù lǎn yǐn xiāng niú jīng jūn zuò dāng chē gǔ yě. suǒ wèi dāng chē, jí zhǐ jiān bù shòu è chù, gù cóng jīn chāo.
(九八)湖湘本作「常車」,誤;金抄、明抄作「當車」。按《初學記》、《太平御覽》引《相牛經》均作「當車骨也」。所謂「當車」,即指肩部受軛處,故從金抄。
jiǔ jiǔ zhè tiáo chā zài zhè lǐ, tū wù de hěn, yí xì shàng wén bí rú jìng bí nán qiān de zhù wén cuàn wù rù cǐ.
(九九)這條插在這裏,突兀得很,疑係上文「鼻如鏡鼻難牽」的注文竄誤入此。
yī bǎi zì wěi, gè běn jūn zuò bái máo, bù kě jiě. chū xué jì juǎn èr jiǔ yǐn xiāng niú jīng zuò zì wěi, yīng shì zì wěi èr zì cán wén cuò chéng. jiàn xī běn yǐ gǎi zuò zì wěi.
(一百)「自尾」,各本均作「白毛」,不可解。《初學記》卷二九引《相牛經》作「自尾」,應是「自尾」二字殘文錯成。漸西本已改作「自尾」。
yī bǎi yī jiā wěi zhū qián liǎng shàng yě, gè běn yuán wú shàng zì, yú bù wèi bù dāng, chū xué jì jí tài píng yù lǎn yǐn xiāng niú jīng jūn zuò jiā wěi zhū qián liǎng shàng, jù jiā. hòu dú sì shí zuǎn yào zhēng yuè piān zhèng zuò yáng yán zhě, jiā wěi qián liǎng kāo shàng, gèng kě zhèng míng.
(一百一)「夾尾株前兩上也」,各本原無「上」字,於部位不當,《初學記》及《太平御覽》引《相牛經》均作「夾尾株前兩上」,據加。後讀《四時纂要‧正月》篇正作「陽鹽者,夾尾前兩尻上」,更可證明。
yī bǎi èr wā, yuán zuò zhù tóng. àn, guǎng yùn jí yùn jūn shì zuò rù mài cì xué, bié wú èr yì, zài zhè lǐ jiǎng bù tōng. sì shí zuǎn yào zhēng yuè piān zuò dāng yáng yán zhōng jiān jí yù de wā, xiǎn xì yuán chū yào shù, liáo mǎ jí fù niú jīng xiāng gēng tián niú yǒu lèi shì jì zài, yì zuò wā, zī jù yǐ gǎi zhèng.
(一百二)「窊」,原作「●」(注同)。按「●」,《廣韻》、《集韻》均釋作「入脈刺穴」,別無二義,在這裏講不通。《四時纂要‧正月》篇作「當陽鹽中間脊欲得窊」,顯係源出《要術》,《療馬集》附《牛經》「相耕田牛」有類似記載,亦作「窊」,茲據以改正。
yī bǎi sān zì cǐ tiáo yǐ xià zhì zhì niú bìng tiáo gòng shí tiáo, yuán jǐn biāo tí zuò dà zì, yú jūn zuò shuāng xíng xiǎo zì, zī yī lǜ gǎi wèi dà zì.
(一百三)自此條以下至「治牛病」條共十條,原僅標題作大字,餘均作雙行小字,茲一律改為大字。
yī bǎi sì wēn, huáng xiào míng chāo zuò shī, xiǎn xì xíng jìn ér é, jù jīn chāo hú xiāng běn gǎi zhèng.
(一百四)「溫」,黃校、明抄作「濕」,顯係形近而訛,據金抄、湖湘本改正。
yī bǎi wǔ zhì shí, zhì, míng chāo wù zuò qià, jīn chāo hú xiāng běn bù wù. shí, míng chāo hú xiāng běn jūn tuō, jù jīn chāo bǔ.
(一百五)「治食」,「治」,明抄誤作「洽」,金抄、湖湘本不誤。「食」,明抄、湖湘本均脫,據金抄補。
yī bǎi liù jīn chāo míng chāo zuò wū dòu, jīn dǎi běn zuò wū tóu. sì shí zuǎn yào zhēng yuè piān yì zuò wū dòu, dàn zhù yún: yī běn yún: wū tóu zhī. jí yào yǐn sì shí lèi yào zuò hēi dòu, dàn yì zhù míng: yī běn zuò wū tóu zhī. zī cóng jīn chāo.
(一百六)金抄、明抄作「烏豆」,《津逮》本作「烏頭」。《四時纂要‧正月》篇亦作「烏豆」,但注云:「一本云:「烏頭汁」。」《輯要》引《四時類要》作「黑豆」,但亦註明:「一本作「烏頭汁」。」茲從金抄。
yī bǎi qī shú, yuán zuò rè, sì shí zuǎn yào zhēng yuè piān jí jí yào yǐn sì shí lèi yào jūn zuò shú, zī gǎi zhèng.
(一百七)「熟」,原作「熱」,《四時纂要‧正月》篇及《輯要》引《四時類要》均作「熟」,茲改正。
yī bǎi bā jīn chāo míng chāo zuò èr shēng, hú xiāng běn zuò sān shēng, jīn dǎi běn zuò wǔ shēng. sì shí zuǎn yào zhēng yuè zuò sān wǔ shēng.
(一百八)金抄、明抄作「二升」,湖湘本作「三升」,《津逮》本作「五升」。《四時纂要‧正月》作「三、五升」。
yī bǎi jiǔ shǐ, míng chāo hú xiāng běn zuò niào, wù, jù jīn chāo gǎi zhèng.
(一百九)「屎」,明抄、湖湘本作「尿」,誤,據金抄改正。
yī yī shí cǎo guǒ, yuán zuò guǒ cǎo, yí wù dào, hòu dú sì shí zuǎn yào zhēng yuè piān zhèng zuò cǎo guǒ, gù jù gǎi.
(一一十)「草裹」,原作「裹草」,疑誤倒,後讀《四時纂要‧正月》篇正作「草裹」,故據改。
yī yī yī jīn chāo míng chāo zuò, tóng shī, zhù nèi zé jūn zuò shī, hú xiāng běn zhèng zhù wén jūn zuò. běn shū tǒng yī zuò shī.
(一一一)金抄、明抄作「●」,同「蝨」,注內則均作「虱」,湖湘本正注文均作「●」。本書統一作「蝨」。
yī yī èr qīng cǎo, gè běn jūn zuò dú cǎo, xiǎn xì wù zì, zī gǎi zuò qīng cǎo.
(一一二)「青草」,各本均作「毒草」,顯係誤字,茲改作「青草」。
yī jīn rì dī yīn dī zài hàn wǔ dì shí yǐ xiōng nú guì zú yīn zhàn bài bèi fú, shǐ lìng yǎng mǎ. yóu yú mǎ yǎng dé féi zhuàng, dé dào hàn wǔ dì de xìn rèn, lèi guān zhì fēng hóu. hàn zhāo dì shí yǔ huò guāng tóng fǔ zhèng. hàn shū yǒu chuán.
「一」金日磾(音低)在漢武帝時以匈奴貴族因戰敗被俘,使令養馬。由於馬養得肥壯,得到漢武帝的信任,累官至封侯。漢昭帝時與霍光同輔政。《漢書》有傳。
èr bo shì, hé nán rén, hàn wǔ dì shí céng zài shàng lín yuàn gěi huáng jiā mù yáng, yáng yǎng de hěn hǎo. zuì hòu zuò guò yù shǐ dài fū. hàn shū yǒu chuán, běn yú shǐ jì píng zhǔn shū.
「二」卜式,河南人,漢武帝時曾在上林苑給皇家牧羊,羊養得很好。最後做過御史大夫。《漢書》有傳,本於《史記‧平準書》。
sān gōng sūn hóng, hàn wǔ dì shí rén, liù shí suì yǐ qián, yǐ mù zhū wèi yè. hòu yīng zhēng wèi guān lì, zuì hòu zuò guò zǎi xiàng. shǐ jì hàn shū jūn yǒu chuán.
「三」公孫弘,漢武帝時人,六十歲以前,以牧豬為業。後應徵為官吏,最後作過宰相。《史記》、《漢書》均有傳。
sì liáng hóng, zì bó luán, dōng hàn chū rén. zǎo nián yǐ mù zhū wèi shēng. hòu yǔ qí qī mèng guāng qiān dào wú dì, tì rén jiā chōng mǐ, bù kěn zuò guān. rén men yǐ wèi qīng gāo, jí yào shù suǒ wèi shēng gāo tiān xià.
「四」梁鴻,字伯鸞,東漢初人。早年以牧豬為生。後與其妻孟光遷到吳地,替人家舂米,不肯做官。人們以為「清高」,即《要術》所謂「聲高天下」。
wǔ níng qī, chūn qiū shí rén. qū yuán lí sāo: níng qī zhī ōu gē xī, qí huán wén yǐ gāi fǔ. wáng yì zhù: níng qī, wèi rén, xiū dé bù yòng ér shāng jiǎ, sù qí dōng mén wài. huán gōng yè chū, níng qī fāng fàn niú ér gē. huán gōng wén zhī, zhī qí xián, jǔ yòng wèi kè qīng. huái nán zǐ dào yīng xùn yì zài qí shì, jiào xiáng, dàn wù wèi níng yuè zhǔ shù xùn zuò níng qī, bù wù. níng yuè shì zhàn guó shí lìng yī rén, lǚ shì chūn qiū bó zhì piān zài qí shì. níng qī zhǐ shì wèi yī xià niú, hòu shì què yǒu níng qī xiāng niú jīng de tuō wěi shū.
「五」甯戚,春秋時人。屈原《離騷》:「甯戚之謳歌兮,齊桓聞以該輔。」王逸註:「甯戚,衛人,修德不用而商賈,宿齊東門外。桓公夜出,甯戚方飯牛而歌。桓公聞之,知其賢,舉用為客卿。」《淮南子‧道應訓》亦載其事,較詳,但誤為甯越(《主術訓》作「甯戚」,不誤。甯越是戰國時另一人,《呂氏春秋‧博志》篇載其事)。甯戚只是餵一下牛,後世卻有甯戚《相牛經》的託偽書。
liù mǎ yuán, jí fú bō jiāng jūn, zǎo nián yǐ yǎng mǎ qǐ jiā.
「六」馬援,即伏波將軍,早年以養馬起家。
qī zhuāng zi sì bù cóng kān běn xú wú guǐ piān: mù mǎ xiǎo tóng yuē: fū wèi tiān xià zhě, yì xī yǐ yì hū mù mǎ zhě zāi? yì qù qí hài mǎ zhě ér yǐ yǐ. zhè lǐ xiǎo tóng de huà, duō le yī jù yáng qù luàn qún, wèi shěn suǒ chū.
「七」《莊子》(《四部叢刊》本)《徐無鬼》篇:「(牧馬)小童曰:「夫為天下者,亦奚以異乎牧馬者哉?亦去其害馬者而已矣。」」這裏「小童」的話,多了一句「羊去亂群」,未審所出。
bā hán shí, jiù shí jié míng, qīng míng qián yī rì huò èr rì, yào shù zé zhǐ wèi qīng míng qián yī rì, jiàn juǎn jiǔ lǐ lào piān. hán shí xià, yì zhǐ bù néng guò hán shí jié. zhè shuō míng gǔ rén duì yú yì xù yuè dōng sì yǎng guǎn lǐ de zhòng shì.
「八」「寒食」,舊時節名,清明前一日或二日,《要術》則指為清明前一日,見卷九《醴酪》篇。「寒食下」,意指不能過寒食節。這說明古人對於役畜越冬飼養管理的重視。
jiǔ chéng pǐ, zhǐ zhǒng chù pǐ pèi, gù lèi niú jí zhǐ mǔ niú, téng mǎ jí zhǐ mǔ mǎ.
「九」「乘匹」,指種畜匹配,故「累牛」即指牡牛,「騰馬」即指牡馬。
yī cǐ duàn cóng zǒng de fāng miàn zhǐ míng zhòng yào de jiàn dìng bù wèi jí qí zhǔ cì yǔ xiāng hù guān xì. suǒ wèi wáng yǔ chéng xiàng, xíng róng tóu yǔ yǎn jū yú mǎ tǐ de zhǔ zǎi dì wèi. jí zhǐ bèi chuí yāo zhuī bù, yào jiān qiáng yǒu lì. fù xié zhǐ xiōng fù bù, xiōng yào kāi zhāng, fù yào chōng shí jǐn zhāng. sì xià jí sì zhī, yāo qiú xiāng yīng dì zhǎng ér yǒu lì, shàn néng chéng chuán zhì yuǎn. zhè xiē zhòng yào bù wèi, bì xū xiāng yīng pèi hé, cái jù bèi yōu liáng wài xíng de jī chǔ. běn piān xiāng mǎ bù fèn zhù shì, zhǔ yào cān kǎo xiè chéng xiá jiào shòu: wǒ guó gǔ dài jiā chù wài xíng xué shuō de fā zhǎn hé píng jià, zài nán jīng nóng xué yuàn xué bào dì yī qī, yī jiǔ wǔ liù nián jiǔ yuè.
「一0」此段從總的方面指明重要的鑑定部位及其主次與相互關係。所謂「王」與「丞相」,形容頭與眼居於馬體的主宰地位。「脊」指背椎、腰椎部,要堅強有力。「腹脅」指胸腹部,胸要開張,腹要充實、緊張。「四下」即四肢,要求相應地長而有力,善能乘傳致遠。這些重要部位,必須相應配合,纔具備優良外形的基礎。(本篇相馬部分注釋,主要參攷謝成俠教授:《我國古代家畜外形學說的發展和評價》,載《南京農學院學報》第一期,一九五六年九月。)
yī yī shàng miàn duì mǎ pǐ liáng xíng zuò yuán zé de kěn dìng, zhè lǐ zài yòng shī gé xiōng tài fǎ lái jiàn dìng. suǒ wèi sān léi wǔ nú, jí zhǐ yǒu yán zhòng shī gé huò tǐ xíng bù liáng de mǎ pǐ.
「一一」上面對馬匹良形作原則的肯定,這裏再用失格洶汰法來鑑定。所謂「三羸五駑」,即指有嚴重失格或體形不良的馬匹。
yī èr dà tóu xiǎo jǐng, tóu dà běn fēi liáng xíng, dàn hái kě yǐ yóu hòu ér yǒu lì de jǐng lái mí bǔ quē xiàn, hái bù shī wǎn mǎ de yāo qiú kě shì jǐng bù yòu xì xiǎo, wú lì zhī chí tóu bù, zhòng xīn guò yú piān xiàng qián fāng, zhè shì yán zhòng shī gé de mǎ pǐ.
「一二」「大頭小頸」,頭大本非良形,但還可以由厚而有力的頸來彌補缺陷,還不失輓馬的要求;可是頸部又細小,無力支持頭部,重心過於偏向前方,這是嚴重失格的馬匹。
yī sān ruò jí dà fù, bèi yāo bù léi ruò, fù yǐ zì shǎo lì, zài jiā fù bù péng dà, zì shēn gèng jiā zhòng fù, zhè shì hěn dà de quē xiàn.
「一三」「弱脊大腹」,背腰部羸弱,負已自少力,再加腹部膨大,自身更加重負,這是很大的缺陷。
yī sì xiǎo jìng dà tí, guǎn bù xì xiǎo, ér sì tí guò dà, bì shǐ sì zhī jǔ bù chén zhòng, nán dé sù lì.
「一四」「小脛大蹄」,管部細小,而四蹄過大,必使四肢舉步沉重,難得速力。
yī wǔ dà tóu huǎn ěr, mǎ ěr bì xū duǎn xiǎo jǐn cù tǐng lì qián sǒng, suǒ wèi huǎn, jiù shì hé zhè xiē xiāng fǎn, shì bì chí huǎn qīng chuí, chéng wèi xiàn dài wài xíng xué shàng suǒ xíng róng de niú ěr zhū ěr zài jiā shang tóu dà bù xiāng chēng, zhè jiù hěn chǔn.
「一五」「大頭緩耳」,馬耳必須短小、緊促、挺立、前聳,所謂「緩」,就是和這些相反,勢必弛緩傾垂,成為現代外形學上所形容的「牛耳」、「豬耳」;再加上頭大不相稱,這就很蠢。
yī liù zhǎng jǐng bù zhé, jǐng shì tóu hé qū gàn de zhōng jiè, yǐn dǎo qián jìn fāng xiàng, tóng shí jù yǒu píng héng mǎ tǐ zhòng xīn de zuò yòng. yīn cǐ yāo qiú yǒu shì dù de zhǎng hòu hé xié dù, rú guǒ xì zhǎng yòu wú shì dù de wān qū, zì chéng nú xiāng.
「一六」「長頸不折」,頸是頭和軀幹的中介,引導前進方向,同時具有平衡馬體重心的作用。因此要求有適度的長厚和斜度,如果細長又無適度的彎曲,自成駑相。
yī qī duǎn shàng zhǎng xià, shàng zhǐ qū gàn, xià zhǐ sì zhī, qū gàn duǎn, sì zhī zhǎng, shǔ yú fā yù bù quán de yòu zhì xíng.
「一七」「短上長下」,「上」指軀幹,「下」指四肢,軀幹短,四肢長,屬於發育不全的幼稚型。
yī bā dà qià duǎn xié, qià, dú ruò kuà yīn, yù piān shì wèi yāo gǔ, zài zhè lǐ yīng zhǐ yāo zhuī. ěr yǎ shì qì: guī dà chǐ èr cùn. sòng xíng bǐng shū: dà, zhǎng yě. zhè lǐ dà qià, yīng lǐ jiě wèi zhǎng qià. liáng mǎ xiāng tú yǐ yāo yù duǎn cù wèi liáng mǎ tiáo jiàn zhī yī, yāo duǎn cù zé qiáng rèn yǒu lì, wú lùn chéng wǎn, jūn suǒ bì jù. yāo zhuī zhǎng, yāo bèi bù xiāng chēng, yǐ fēi liáng xíng, jiā shang duǎn xié, xiōng kuò bì rán bù fā dá, suǒ yǐ cǐ zhǒng tǐ xíng de mǎ pǐ, nán wàng qí shàn bēn yǔ chí jiǔ.
「一八」「大髂短脅」,「髂」,讀若跨音,《玉篇》釋為「腰骨」,在這裏應指腰椎。《爾雅‧釋器》:「珪大尺二寸。」宋邢昺疏:「大,長也。」這裏「大髂」,應理解為長髂。《良馬相圖》以「腰欲短促」為良馬條件之一,腰短促則強韌有力,無論乘、輓,均所必具。腰椎長,腰背不相稱,已非良形,加上「短脅」,胸廓必然不發達,所以此種體型的馬匹,難望其善奔與持久。
yī jiǔ qiǎn kuān báo bì, kuān yīn kuān, zhǐ kuān gǔ. bì yīn bì, zhè lǐ zhǐ hòu zhī gǔ bù. qiǎn kuān zé kuān bù xiá zhǎi, báo bì zé gǔ bù jí báo, dōu fǎn yìng tún gǔ bù gǔ ròu fā yù bù liáng. cǐ zhǒng mǎ pǐ, hòu qū tuī jìn zhī lì liè ruò.
「一九」「淺髖薄髀」,「髖」音寬,指髖骨。「髀」音陛,這裏指後肢股部。「淺髖」則髖部狹窄,「薄髀」則股部瘠薄,都反映臀股部骨肉發育不良。此種馬匹,後軀推進之力劣弱。
èr wǒ guó zǎo zài shī jīng shí dài jiù àn mǎ de máo sè jí bái zhāng suǒ zài bù wèi zhǔ yào zài tóu bù jí sì zhī de bù tóng gěi yǐ gè zhǒng zhuān mén míng chēng. liú tóng, gǔ shí zhǐ chì máo hēi liè de mǎ. lí jiān, jiān bù máo hēi zhě, jí yǒu yīng bǎng àn zhāng de zǎo liú mǎ. lù máo, zhǐ máo sè hè huáng de mǎ. tuó yīn tán, jù ěr yǎ shì chù guō pú zhù, shì qīng hēi máo zhōng jiā zá zhe huī bái máo, kàn shang qu xiàng yú lín wén de mǎ. luò, bái mǎ hēi liè. máo sè hé tǐ zhì yǒu guān. xiàn zài qún zhòng shàng yǐ liú lì hēi máo wèi shàng sè máo, yóu yǐ hóng hēi èr sè wèi yǒu lì, yòu yǒu qīng máo shòu mìng zhǎng de shuō fǎ.
「二0」我國早在《詩經》時代就按馬的毛色及白章所在部位(主要在頭部及四肢)的不同給以各種專門名稱。「騮」同「」,古時指赤毛黑鬣的馬。「驪肩」,肩部毛黑者,即有鷹膀(暗章)的棗騮馬。「鹿毛」,指毛色褐黃的馬。「驒」音壇,據《爾雅‧釋畜》郭璞注,是青黑毛中夾雜著灰白毛,看上去像魚鱗紋的馬。「駱」,白馬黑鬣。毛色和體質有關。現在群眾尚以騮、栗、黑毛為上色毛,尤以紅、黑二色為有力,又有青毛壽命長的說法。
èr yī mù sì mǎn, jí ān jì jí liáo mǎ jí xiāng liáng mǎ bǎo jīn piān yǐ xià jiǎn chēng bǎo jīn piān suǒ chēng de mǎn xiāng. xiāng zhǐ yǎn wō, mǎn xiāng zhǐ yǎn qiú chōng mǎn yú yǎn wō nèi, shì shén cǎi bǎo mǎn de biǎo zhēng. fǒu zé āo xiàn wú shén, bì fēi liáng xíng.
「二一」「目四滿」,即《安驥集》、《療馬集》、《相良馬寶金篇》(以下簡稱《寶金篇》)所稱的「滿箱」。「箱」指眼窩,「滿箱」指眼球充滿於眼窩內,是神彩飽滿的表徵。否則凹陷無神,必非良形。
èr èr shèn yù de xiǎo, wú xià wén, shì yǒu wèn tí, yǐ jiàn xiào jì. jiù běn wén shuō, shèn zhǐ wài shèn, jí gāo wán, liáng mǎ xiāng tú yì yǐ wài shèn yù xiǎo wèi liáng mǎ tiáo jiàn zhī yī.
「二二」「腎欲得小」,無下文,似有問題,已見校記。就本文說,「腎」指外腎,即睾丸,《良馬相圖》亦以「外腎欲小」為良馬條件之一。
èr sān, yīn qiān, guǎng yùn: yāo zuǒ yòu xū ròu chù. zhèng zì tōng: fán chù, yāo hòu wā dī wā chù yuē wō. jí yāo liǎng cè xū ruǎn chù.
「二三」「」,音謙,《廣韻》:「腰左右虛肉處」。《正字通》:「凡畜,腰後窊(低窪)處曰「窩」。」即腰兩側虛軟處。
èr sì jiù jiē kě chéng zhì kàn lái, suǒ wèi jīn mǎ, lèi shì xiàn dài mǎ de tǐ zhì fēn lèi zhōng jī jiàn míng xiǎn de jié shí xì zhì xíng suǒ wèi ròu mǎ, xiāng dāng yú jī ròu fā dá de jié shí cū cāo xíng. zhè yàng lèi xíng de mǎ dōu shì yí yú qí chéng yòng. xiàn zài duì yú jiàn bié mǎ pǐ yǒu jīng yàn de qún zhòng, shàng yǒu yuǎn kàn dà, jìn kàn xiǎo, huò zhě kàn qǐ lái xiǎo, mō qǐ lái dà de shuō fǎ, hé zhè lǐ suǒ shuō xiāng lèi shì.
「二四」就「皆可乘致」看來,所謂「筋馬」,類似現代馬的體質分類中肌腱明顯的結實細緻型;所謂「肉馬」,相當於肌肉發達的結實粗糙型。這樣類型的馬都適宜於騎乘用。現在對於鑑別馬匹有經驗的群眾,尚有「遠看大,近看小」,或者「看起來小,摸起來大」的說法,和這裏所說相類似。
èr wǔ zhì shòu yù de jiàn qí ròu, mǎ jí shǐ shòu jí, rú guǒ jiān bó bù shàng fù yú jī céng, kě yǐ tuī zhī sì zhī shàng bù réng shǔ fā yù liáng hǎo. zhì féi yù de jiàn qí gǔ, mǎ jí shǐ shì féi de, rú guǒ tóu bù gǔ tū xiǎn xiàn, zú yǐ biǎo míng qí féi shì biāo zhuàng ér bú shì féi pàng.
「二五」「致瘦欲得見其肉」,馬即使瘦瘠,如果肩膊部尚富於肌層,可以推知四肢上部仍屬發育良好。「致肥欲得見其骨」,馬即使是肥的,如果頭部骨突顯現,足以表明其肥是膘壯而不是肥胖。
èr liù, yīn bì, zài zhè lǐ jí pí zì, xiāng liáng mǎ lùn jí zuò pí, zhù: gǔ yě, yīn yì yǔ bì tóng. zhè lǐ zhǐ gǔ bù jī ròu.
「二六」「」,音陛,在這裏即「阰」字,《相良馬論》即作「阰」,註:「股也」,音義與「髀」同。這裏指股部肌肉。
èr qī lóng lú, xíng róng é bù dà ér lóng qǐ, tóng shí gǔ tū xiǎn míng. tū mù, yǎn yào lüè wēi tū chū xiē, shǒu xiān bì xū yǎn qiú chōng yíng yú yǎn wō, jí suǒ wèi mù sì mǎn dàn bú yào qiú guò fēn tū chū, chéng wèi kě jīng de xiōng yàng. bǎo jīn piān miáo xiě wèi mǎn xiāng tū chū bù jīng rán, jí shì cǐ yì. tóu yǎn shì mǎ tǐ de zhǔ zǎi, zhè yàng de wài xíng shì liáng mǎ de bì yào tiáo jiàn. fù dà ér jí píng, biǎo xiàn bèi yāo qiáng kàng yǒu lì, fù bù mǎn shí ér bù xià chuí. zhòng yǒu ròu, biǎo xiàn tún gǔ bù jī ròu fā dá. tóu zhōng qū hé hòu qū gòu chéng mǎ tǐ de sān dà zhǔ yào bù fen, zhè lǐ shì hé sān zhě de liáng xíng ér yāo qiú yú yī mǎ, suǒ yǐ fú hé yú jùn mǎ de tiáo jiàn.
「二七」「龍顱」,形容額部大而隆起,同時骨突顯明。「突目」,眼要略微突出些,首先必須眼球充盈於眼窩,即所謂「目四滿」;但不要求過分突出,成為可驚的凶樣。《寶金篇》描寫為「滿箱凸出不驚然」,即是此意。頭、眼是馬體的主宰,這樣的外形是良馬的必要條件。腹大而脊平,表現背腰強抗有力,腹部滿實而不下垂。「重有肉」,表現臀股部肌肉發達。頭、中軀和後軀構成馬體的三大主要部分,這裏是合三者的良形而要求於一馬,所以符合於駿馬的條件。
èr bā jí, jǐn de yì sī, yào shù zhōng cháng yòng. mǎ de cǎi shí zhǔ yào yī kào shàng chún de bō dòng, shàng chún yù jí ér fāng, shì shuō shàng chún yào jǐn mì líng huó yǒu lì, zhè yàng duì cǎi shí jiù yǒu lì.
「二八」「急」,緊的意思,《要術》中常用。馬的採食主要依靠上脣的撥動,「上脣欲急而方」,是說上脣要緊密、靈活、有力,這樣對採食就有利。
èr jiǔ nù jīng shén chōng pèi, qiáng hàn fèn měng, yǒu bù kě è zhǐ zhī shì. gōu zhǐ qiè chǐ chǐ gōng de yǎo hé jiǎo dù, níng xiàng nèi wēi yǐ ér bù xiàng wài qīng xié. yì bān zài nián qīng mǎ chǐ gōng gōng qǔ dù dà, chǐ de yǎo hé jiē jìn zhí jiǎo, suí zhe mǎ líng de zēng zhǎng, ér zhú jiàn xiàng wài qīng xié, chéng wèi zhǎng bǎn yá, zé biǎo xiàn wèi shuāi lǎo. jù shì xíng róng ruì lì, ér ruì lì yóu xū fà láng zhì tè bié jiān gù yī shuō: jù shì jù zì zhī wù, cún cān. chǐ wèi gǔ gé xì tǒng de yī bù fen, kě wèi gǔ gé fā yù jiàn quán yǔ fǒu de biǎo zhēng, yòu wèi xiāo huà qì guān zhī yī, guān xì yú jǔ jué xiāo huà yǔ yíng yǎng.
「二九」「怒」精神充沛,強悍奮猛,有不可遏止之勢。「鉤」指切齒齒弓的咬合角度,寧向內微倚而不向外傾斜。一般在年青馬齒弓弓曲度大,齒的咬合接近直角,隨著馬齡的增長,而逐漸向外傾斜,成為「長板牙」,則表現為衰老。「鋸」是形容銳利,而銳利尤須琺瑯質特別堅固(一說:「鋸」是「踞」字之誤,存參)。齒為骨骼系統的一部分,可為骨骼發育健全與否的表徵,又為消化器官之一,關係於咀嚼、消化與營養。
sān hàn xià yù shēn, zhǐ hàn āo yào shēn. xiàn dài wài xíng xué yě yāo qiú hàn āo yào shēn guǎng.
「三0」「頷下欲深」,指頷凹要深。現代外形學也要求頷凹要深廣。
sān yī xià chún bú yào qiú jí jǐn mì yǒu lì, ér yāo qiú huǎn. huǎn jí chí huǎn, chí huǎn zé cháng yǒu wén, yǒu wén zé fù yú shōu suō xìng.
「三一」下脣不要求「急」(緊密有力),而要求「緩」。緩即弛緩,弛緩則常有紋,有紋則富於收縮性。
sān èr hùn tǒng dì shuō, yá hé chǐ méi yǒu fèn bié fēn kāi lái shuō, yá zhǐ jiù chǐ jiàn shuō wén duàn zhù, yě jiù shì liǎng páng yuē yá, dāng zhōng yuē chǐ jiàn běn cǎo gāng mù. lǚ shì chūn qiū yín cí piān jì zài yǎng mǎ rén shuō mǎ chǐ: chǐ shí èr, yǔ yá sān shí. jǐn guǎn sān shí de shù zì yǒu wèn tí yí sì shí zhī wù, jí qiè chǐ shí èr, quǎn chǐ sì, jiù chǐ èr shí sì, ér chǐ shì zhǐ qiè chǐ, yá shì zhǐ quǎn chǐ jiù chǐ, èr zhě shì fēn kāi de. zhè lǐ yá yù qù chǐ yī cùn, yá zhǐ quǎn chǐ, yì jí wèi quǎn chǐ yǔ qiè chǐ zhī jiān de jiān gé jù lí, yào yǒu zhè me kuān.
「三二」混統地說,牙和齒沒有分別;分開來說,牙指臼齒(見《說文》段注),也就是「兩旁曰牙,當中曰齒」(見《本草綱目》)。《呂氏春秋‧淫辭》篇記載養馬人說馬齒:「齒十二,與牙三十。」儘管三十的數字有問題(疑「四十」之誤,即切齒十二,犬齒四,臼齒二十四),而「齒」是指切齒,「牙」是指犬齒、臼齒,二者是分開的。這裏「牙欲去齒一寸」,「牙」指犬齒,意即謂犬齒與切齒之間的間隔距離,要有這麼寬。
sān sān yǎn qiú yào chōng mǎn yǎn wō ér wēi tū, yǎn zhū yào yǒu guāng cǎi ér míng chè, suǒ wèi mù yù mǎn ér zé, shì duì rèn hé liáng mǎ de yāo qiú. gōng qū yǔ zhí, xì xiāng duì ér yán, zhǐ yǎn kuàng shàng bù hú xiàn gōng qǔ dù yào jiào dà yú xià bù, bú shì xià bù yào chéng zhí xiàn.
「三三」眼球要充滿眼窩而微突,眼珠要有光彩而明澈,所謂「目欲滿而澤」,是對任何良馬的要求。「弓曲」與「直」,係相對而言,指眼眶上部弧線弓曲度要較大於下部,不是下部要成直線。
sān sì ěr yǎ shì chù: bái dá sù, xiàn. guō pú zhù: sù, bí jīng yě. jí bí liáng.
「三四」《爾雅‧釋畜》:「白達素,縣。」郭璞註:「素,鼻莖也。」即鼻樑。
sān wǔ yīn zhōng zhǔ rén yáng lǐ, wèi xiáng. rì yì běn tuī cè zhǔ rén zhǐ yīn jīng, yáng lǐ zhǐ gāo wán.
「三五」「陰中」、「主人」、「陽裏」,未詳。日譯本推測「主人」指陰莖,「陽裏」指睾丸。
sān liù bā ròu, yīng shì zhǐ ěr hòu de xiàng jī bù. cǐ bù dà ér míng xiàn, wèi jī ròu fā dá zhī zhēng.
「三六」「八肉」,應是指耳後的項肌部。此部大而明現,為肌肉發達之徵。
sān qī mǎ ěr yāo qiú duǎn xiǎo, shàng xuē ér xià huán, liǎng ěr sǒng lì, bú yào zuǒ yòu sōng kāi. zhè lǐ miáo xiě yào xiàng xié xuē de zhú tǒng xíng, hěn xíng xiàng. zài ōu měi wài xíng xué shàng méi yǒu zhè yàng xíng xiàng shēng dòng de miáo xiě.
「三七」馬耳要求短小,上削而下圜,兩耳聳立,不要左右鬆開。這裏描寫要像斜削的竹筒形,很形象。在歐美外形學上沒有這樣形象生動的描寫。
sān bā jí zōng zì. zōng máo bǎo hù tóu gài, yù dài, xíng róng gài fù rú dài. zhōng gǔ, yīng zhǐ dì èr jǐng zhuī gǔ. yì bān de mǎ, cǐ gǔ gāo èr cùn bàn.
「三八」「●」即「鬃」字。鬃毛保護頭蓋,「欲戴」,形容蓋覆如戴。「中骨」,應指第二頸椎骨。一般的馬,此骨高二寸半。
sān jiǔ jiá yāo qiú xiàng hòu kuān kāi ér zhǎng, xiàn dài wài xíng xué de yāo qiú yì rú cǐ.
「三九」「頰」要求向後寬開而長,現代外形學的要求亦如此。
sì yīng xià, zhǐ qián xiōng xià bù. xiāng mǎ lùn shì qún zhòng zhǎng qī jī lèi xià lái de jīng yàn, yóu yào shù jì zài xià lái. suǒ wèi yù guǎng yī chǐ yǐ shàng, hěn nán què dìng shì shén me shí dài de chǐ, dàn bì jiào jīn chǐ wèi duǎn. zhè lǐ zhǐ shì zhǐ qián xiōng yào kuān kuò. zhè yàng kuān xiōng de mǎ, nán néng gāo sù bēn chí, dàn yào shù yāo qiú néng jiǔ zǒu, jí yǒu chí jiǔ lì, què yě chéng lǐ.
「四0」「膺下」,指前胸下部。相馬論是群眾長期積累下來的經驗,由《要術》記載下來。所謂「欲廣一尺以上」,很難確定是什麼時代的尺,但必較今尺為短。這裏只是指前胸要寬闊。這樣寬胸的馬,難能高速奔馳,但《要術》要求「能久走」,即有持久力,卻也成理。
sì yī yāng yīn yāng, shuō wén: jǐng dá yě. jí yùn: mǎ jǐng gé. qí suǒ luò zhī chù, shì míng shì chē: yāng, yīng yě, hóu xià chēng yīng, yán yīng luò zhī yě. zhè lǐ yǐ luò yāng chù hū wèi bù wèi míng, cóng zhī yāng de bù wèi zài é hòu jǐng qián, xià wén jiá qián yīng yǐ tài píng yù lǎn juǎn bā jiǔ liù yǐn tóng mǎ xiāng fǎ zuò jǐng qián wèi zhǎng.
「四一」「鞅」音央,《說文》:「頸靼也。」《集韻》:「馬頸革。」其所絡之處,《釋名‧釋車》:「鞅,嬰也,喉下稱嬰,言纓絡之也。」這裏以絡鞅處呼為部位名,從知「鞅」的部位在額後頸前,下文「頰前」應以《太平御覽》卷八九六引《銅馬相法》作「頸前」為長。
sì èr bì, zhè lǐ zhǐ qián bì bì jiān qián xiàng, jí zhǐ qián xiōng. xiōng yù zhí ér chū, yāo qiú píng ér shāo wèi tū chū, biǎo xiàn wèi xiōng qián jī ròu fā dá, dàn bù yīng lǐ jiě wèi xiàng qián tǐng chū, zhì chéng bù liáng de jī xiōng.
「四二」「髀」,這裏指前髀;「髀間前向」,即指前胸。「胸欲直而出」,要求平而稍為突出,表現為胸前肌肉發達,但不應理解為向前挺出,致呈不良的「雞胸」。
sì sān wàng shì zhī rú shuāng fú, xià wén shuāng fú zhù: xiōng liǎng biān ròu rú fú. zhǐ xiōng qián liǎng cè shàng duān fù yú jī ròu bù, yào lóng qǐ rú shuāng fú, yīn jí yǐ shuāng fú míng cǐ bù. cǐ bù wèi jǐng dòng jìng mài de jìng lù, lì lái shì zhōng shòu yī zhěn mài de bù wèi. fú yīn fú.
「四三」「望視之如雙鳧」,下文「雙鳧」註:「胸兩邊肉如鳧。」指胸前兩側上端富於肌肉部,要隆起如雙鳧,因即以「雙鳧」名此部。此部為頸動靜脈的徑路,歷來是中獸醫診脈的部位。鳧音扶。
sì sì jǐng gǔ yù dà, ròu cì zhī, yāo qiú jǐng zhuī gǔ fā dá, yǐ yǔ tóu yù zhòng xiāng chēng, dàn bú yào qiú jī ròu guò fēn hòu zhòng, zhì chéng bèn zhòng zhī xiāng.
「四四」「頸骨欲大,肉次之」,要求頸椎骨發達,以與「頭欲重」相稱,但不要求肌肉過分厚重,致呈笨重之相。
sì wǔ zhì, yuán yì shì zú xiè, zhè lǐ yǐn shēn wèi zhì sāi. zhì, guǎng yǎ shì gǔ yī: mǎn yě. jí yùn: shí yě. jì, yīng zhǐ liè máo, jì máo yīng zhǐ qí jiǎ máo, dōu yāo qiú mì mǎn ér juàn xì. juàn xì zé zhé ér duō fù, qǐ bì hù zuò yòng, bù jǐn shì wèi le měi guān.
「四五」「桎」,原義是足械,這裏引申為「窒塞」。「窒」,《廣雅‧釋詁一》:「滿也。」《集韻》:「實也。」「髻」,應指鬣毛,「季毛」應指鬐甲毛,都要求密滿而絹細。絹細則折而多覆,起蔽護作用,不僅是為了美觀。
sì liù bèi yù duǎn ér fāng, jí yù dà ér kàng, bèi chuí jí yāo zhuī bù, tōng chēng bèi jǐ, yāo qiú duǎn ér píng guǎng, ér jǐ zhuī yào dà, zé zì qiáng kàng yǒu lì. wú lùn qí chéng wǎn yòng, dōu shì bì yào tiáo jiàn.
「四六」「背欲短而方,脊欲大而抗」,背椎及腰椎部,通稱背脊,要求短而平廣,而脊椎要大,則自強抗有力。無論騎乘、輓用,都是必要條件。
sì qī méi, yīn méi, shuō wén: bèi ròu yě. zì yì zuò, zhèng xuán zhù lǐ jì nèi zé bì chēng: jí cè ròu yě. suǒ chēng méi jīn, jí zhǐ bèi jǐ liǎng cè de bèi zhǎng jī děng jī qún. yāo qiú gāi jī fā dá, pèi hé qiáng kàng yǒu lì de jǐ zhù, gèng shǐ bèi yāo bù qiáng hòu yǒu jìn.
「四七」「脢」,音枚,《說文》:「背肉也。」字亦作「」,鄭玄注《禮記‧內則》「必」稱:「脊側肉也。」所稱「脢筋」,即指背脊兩側的背長肌等肌群。要求該肌發達,配合強抗有力的脊柱,更使背腰部強厚有勁。
sì bā shuō wén: lǚ, jǐ gǔ yě. xú kǎi shuō wén xì chuán: jí ròu yě. lǚ shì lǚ de zhuàn wén. zhū bèi jǐ liǎng cè de ròu, sú chēng lǐ jí, shí jì jiù shì lǚ jí de sú xiě. duàn yù cái zhù shuō wén yǐn shěn tóng shì gǔ shuō: xiàng dà chuí zhī xià èr shí yī chuí, tōng chēng jǐ gǔ, huò yǐ shàng qī jié yuē bèi gǔ, dì bā jié yǐ xià nǎi yuē lǚ gǔ. cǐ chù fēi fú jì zài lǚ hòu, zé suǒ zhǐ wèi yāo zhuī jiàn chuí liǎng cè jī ròu, yě yāo qiú fā dá lóng qǐ rú fú, hé méi jīn yǔ zhuī gǔ de fā dá xiāng pèi hé, gèng shǐ qiáng jìn bǎo mǎn hàn wēi yáng yì nù
「四八」《說文》:「呂,脊骨也。」徐鍇《說文繫傳》:「脊肉也。」「膂」是「呂」的篆文。豬背脊兩側的肉,俗稱「裡脊」,實際就是「呂脊」的俗寫。段玉裁注《說文》引沈彤《釋骨》說:「項大椎之下二十一椎,通稱脊骨,……或以上七節曰背骨,第八節以下乃曰膂骨。」此處「飛鳧」既在「膂後」,則所指為腰椎、薦椎兩側肌肉,也要求發達隆起如「鳧」,和「脢筋」與椎骨的發達相配合,更使強勁飽滿、悍威洋溢(「怒」)